ЭСТӘРЛЕБАШ "ФАНТАЛ"ЛАРЫ

Халкыбыз чишмәләр!ә карата элек-электән хәстәрлекле мөнәсәбәт күрсәткән, ал арны даими рәвештә карап, тазартып торган, тирә-ягын тәртиптә тотарга ты- рышкан Кайбер чишмәләр осталар тарафыннан төзекләндерелеп тарих битләренә дә кереп калганнар Шуларнын берсе Эстәрлебашындагы “Текә тау" чишмәсе Акар чишмәне таслардан. төзеп сәнгать ничә кщмУан.
Китерде дарына һәр ан кәлер саф су биы 3)тах Фәкыйрь, мес кен, гариб. тә иш нрашиә җиран әхбаб—
Һары андыйн булыр сераб. китәрер калбедән әүсах - дип я ы Гали Чокрый (1826—18X9) "Мәрсияи Нигъмәтулла ишан" дип исемләнгән әдәби әсәрендә. Атаклы шагыйрь 1849—1852 елларда Бошкортстанда дан тоткан Эсгәрлсбаш мәдрәсәсендә укын һәм х&лфалек итә Биредә ул Нигъмәтулла хәзрәт турында бик күп яхшы сүзләр ишетә һәм анын хәрмәтснә багышлап шигъри әсәр иҗат итә. Гали 1!окрый үэенсн мәрсиясендә ишаннын гыйлем-мәгърифәт тарату- ын. тау башындагы чишмәдән авыл уртасына кадәр агач торбалар салдырып, ке- шеләрме саф чишмә суы белән туендыруын тасвирлый
Эсгәрлсбаш авылы, анын мәдрәсәсе тарихын язган. III һәм IV Дәүләт думасы депутаты Мохәммәдшакир Тукаев (1862—1933) “Тарихулъ Эстәрлсбаш" дип исемләнгән китабында фонтаннар турында "Нигъмәтулла хәзрәт заманында Эст-
әрлебашына 1836 нчы елда фантал китертелгән. шул фан- тал һаман мәүжүддер (бар) Башындан бирле оч мәртәбә тәгьмир кылынды (тозсие), суындан шул кондән бүгенгә кадәр һәр кон ничә мен жлн инсан вә хайваннар файдала- нып торалар",—дип яза.
Чал тарихка мөрәҗәгать итсәк, татарларда су үткәрү ко- рылмаларын төзү традициясе урта гасыр дәверләреннән килә Шәһрс Болгар. Сарай Бәркә. Казан. Бакчасарай һәм башка мәдәни ү зәкләрнен фонтаннары шәрскъ вә гареб ил- ләрендәгедәй тозек һәм матур булган Алар мәчет, мәдрәсә, сучанә, мунча, базар, кунакханә, хан сарае тирәләрендә һәм үзәк урамнарда яисә ял итү бакчаларында урнаштырылган Көнчыгыш илләрендәге чишмә-фонтаннар төзелешендә мәрмәр таш файдаланылган, ә татарларда ак таш (нзвсст- няк) кулланылган. Эсгәрлсбаш осталары "ншерган ташы" белән зш иткән Фонтаннарның таш диварларына “төзеткән” яисә “тозегән" шәхеснең исем-шәрифлөрс һәм кайчан бина кылынуы турында мәгълүмат гарәп хәрефләре
Таш *}пер янәиинендә.-е фонтан Аны
1 {яхәммәдхорш Г\каен ясаткан дип \йшрл1 кирәк
ВР УС!
белән чокып язылган. Шулай ук, анда еш очракта, тирән мәгънәле берәр әйтем яисә фәлсәфи үгет-нәсыйхәт, йә изге догалар язылган булган.
Әлбәттә, чишмә-фонтаннар төзү—ул матди чы-
гымнар белән бәй-
Агач (карагай һәм имән) торбалар
Тимер кыршау белән ялганган.
Болт һәм гайка белән
ныгытылган
ләнгән. Шанлы вә көчле болгар-татар дәүләтләрендә бу эш- ләрне башкарып чыгу өчен байлык житәр- лек булган, монысы аңлашыла. Әмма би- редә шунысы гажәеп факт: XIX гасыр ба-
шында бәләкәй генә татар авылында гаять катлаулы пиро- техник эшләр башкарып чыгу—ул Русия күләмендә сирәк вакыйгаларның берсе булган дип исәпләргә кирәк. "Фан- тал” дигәннәре җиргә казып утыртылган зур гына бер чан иде. Башы җир өстенә чыгып тора. Йорт башы ябылган кебек тимер белән ябылып, яшел төскә буялган. Шул түбә уртасындагы багана башына җиздән ярымай куелган Чан- га су тау итәгендә чыгып яткан чишмәләрдән эче куыш агач торбалардан агып килә. Фанталлар Гайса пәйгамбәр туганга 1835 ел булганда салынганнар. Шундый фанталлар авылнын өч урынында урнаштырылганнар Шуның өстенә Тукаевларнын җимеш бакчаларында тагын шундый ук оч фантал бар Эстәрлебаш халкы фантатдан кул пешкәге яр- дәмендә чишмә суы алып, шуны эчеп яши. Фанталлар янын- да атларны да. башка мал-туарны да эчерергә ярамый. Мал өчен һәр урамда агач улакны, кыршауланган зур агач чилә- кле. сиртмәле, эчләренә имән бура төшерелгән коелар бар...” (ЗӘКИ Зәйнуллин Агыйделнен аръягында Казан угл., 1999, N 1. 62 б.)
Бәләкәй ишек Кыршаулы
Искәрмә: Мәхмүт Гөбәй улы Мәхмүтов сүпәренә нигез- ләнеп әйтә алам “кул пешкәге кулланылган фанталлар дүртәү булган". Ул аларнын кайда урнашкан урыннарын да мина күрсәтте.
Фонтан түбәләре төрле рәвештә ясалган, мәсәлән, туларның берсе суган башы (луковица) формасына охшатып төзелгән.
"ГАЗИЗ ТАШЛАР"
Төрекләрнең бөек архитекторы СИНАН (1480—1578) хөсне хат осталарының хезмәтен бик югары бәяләгән һәм каллиграфия сәнгатен, үзенең мигъмарчылык эше һәм осталыгы белән чагыштырганда югарырак дәрәҗәгә куйган. Гомумән, Шәрскъ илләрендә матур язу сәнгатенә бик зур игътибар бирелгән һәм хәттатларга карата олугъ хөрмәт күрсәтелгән. Мәгълүм ки. гарәп язуынын нәкышьләү мөмкинлекләре чиксез зур һәм дә ул гажәеп матур һәм мөкәммәл хәрсф-бизәкләрдән тора. “Ни один алфавит мира не получил такого эстетического значения, как арабский, широко распространенный во всех мусульманских странах. Высоко ценилась форма исполнения письма: “чистота письма” считалась признаком "чистоты души"— дип язган сәнгать белгече Б. В Веймарн. Аңлашыла ки, мөселманнар өчен ин зәвыклы, гүзәл һәм изге әйбер—ул мәшһүр каллиграфлар тарафыннан күчерелгән Коръән китабы, матур кулъязмалар, шәмаилләр, шул исәптән кадими ташъязмалар
Һәм дә “газиз ташлар" дип аталган борынгы эпиграфик һәйкәлләр
Эстәрлсбаш анылынын һәм анын тирә-юнендәге авылларнын иске зиратларында иске каберташ язулары чагыштырмача яхшы сакланган Ташка матур итеп калкытып язылган һәм бизәп эшләнгән каберташ язулары эстетик һәм тәрбия бирү ягыннан гаять зур кыйммәткә ия (андый ташларнын саны район территориясендә бер- икс йоз чамасы бар дип исәпләнә). Борынгы болгар-татар халкынын эпиграфик ядкярләре галимнәр тарафыннан йә тарихчы, йә тел белгече, йә сүл остасы, йә рәссам күзлегеннән яхшы өйрәнелгән Әмма ләкин, сәнгать тарихы өчен кирәкле саналган Эстәрлебаш төбәгендәге эпиграфик һәйкәлләр фән даирәсеннән читтә калып килә
XI гасырда яшәгән бөек шагыйрь Йосыф Баласагунлы:
Җыйган донья байлыклары таралыр Яры кан сүз җиһаш)а мәңге катыр -
дип язган Күрәсең, Эстәрлсбаш хатгатлары да шушы сүзләргә колак салып ижат иткәннәр. Кулъязма китаплар күчерүдә һәм эпиграфик һәйкәлләр ясауда Эстәрле- баш кешеләре аеруча зур тырышлыклар күрсәткәннәр Мәсәлән, безнен төбәктә генә, дистәләгән мәшһүр "таш язучы" оста яшәтән. Эстәрлсбаштан — Гали Чала- тай. Латыйфулла вәләд Зәйнулла. Габдеррәхим Галисв (1867—1966). Габдрахман АЙлабулов (1881 — 1972). Яшсрганнан—Гарифулла бине Габдулла. Каргалы кешесе—Мохәммәд хаттат һ. б Бу исемлекне дәвам итеп тә булыр иде. әмма ләкин аларнын күбесенең (мәсәлән: Халекәй яисә Үрге Явыш авылы хаттатларынын) исем-Шәрифләре бүгенге көнгә кадәр безгә мәгълүм түгел (күрәсен. осталар үзләрен бик тыйнак тотканнар).
Биредә үзеннән-үзс шундый сорау туа "Ни сәбәпле сон Эстәрлебаш авылында һәм анын тирә-юнендә хөснс хат сәнгате югары кимәлгә күтәрелә алган'’" Әлбәттә, бу күркәм күренешләр уңай шартлар белән бәйләнгән Алар түбәндәге аңлатмалардан гыйбарәт:
Беренчедән, борынгы болгар заманнарыннан калган гореф-гадәтләр Эстәрлебаш төбәгендә яхшы сакланып калган;
Икенчедән, атаклы Эстәрлсбаш мәдрәсәсе мәдәни мәркәзләрнен берсе булган.
Өченчелен, биредә милли мәдәниятебезгә ярдәм итүче шәхесләр күп булган;
Дүртенчедән. Эстәрлебаш—ул суфичылыкнын бер үзәге исәпләнгән "Нәкышь- бәнди тярикасы" дип аталган дини юнәлеш хөснс хат сәнгатенең камилләшүендә һәм үсешендә зур роль уйнаган.
Бишенчедән XIX гасыр аыгы XX гасыр башларында (1917 нче елга кадәр) җирле халыкның тормыш шартлары чагыштырмача гел яхшы якка үзгәргән.
Алтынчыдан биредә (Айтуган. Яшсрган авылларында) жинсл эшкәртелүчән ташлар чыгарылган. Эстәрлсбаш тирәсендә өч урында таш карьерлары билгеле Беренчесе— “Кардон тавьГнда (анда төзелеш өчен ком таш күп чыгарылган) Икенчесе—1“Гөмбазы" ягында ("Бакыр—чагылтау” дип аталган урында) Өченчесе—“Ка- лячмый чокырда (андаг ы кызгылт төстәге йомшак эшкәртелүчән таш—төзү эшендә дә һәм кабер ташларын ясауда да кулланылган) Ләкин, җирле хатгатлар өчен. Яшсрган ташыннан да яхшы таш булмаган. Олы яшьтәге кешеләрнен сөйләүләре буенча. Тәтер ташчылары ташны “Баланлы куак" дип аталган җирдән һәм Айтуган авылына якын урнашкан пгу сыртларындагы карьерлардан чыгарганнар "Яигер- пгн ташлары" җир астыннан чыгарылгач та. кипкәнче дымлы көенчә бик йомшак булу сәбәпле, “шалкан кебек җннел киселгән" Аны еш очракта икс метр озынлыктагы зур пычкы (30 нчы елларда аны “стакан пычкысы" дип атаганнар) белән дүрткел формада кискәннәр, балта белән эшкәрткәннәр, каләм белән язганнар һәм махсус өтергеләр ярдәмендә чокып нәкышыәгэннәр Әгәр дә. эш барышында таш кибеп катыланып китсә, язарга унайсыз була башласа, аны берникадәр вакыт су эченә салып тотканнар яисә өстене су сибеп торганнар һәм шундый рәвештә ташны Иочипартып әүвәлге хәленә кайтарганнар
Эсгәрлсбаш төбәгенә караган авыллардагы ташъя «маларнын кайберләре читтән килгән халатлар (мәсәлән. Каргалы осталары) тарафыннан башкарылуы да ихти-
мат Анлашыла ки. эпиграфик һәйкәлләрне ясату матди чыгымнар белән бәйләнгән. Олы яшьтәге кешеләрнең сөйләшүләренә караганда, таш яздыруның бәясе—бер ат (ә инде бик югары зәвык белән ясалган эпиграфия булса—берничә ат) хакы булган Каллиграфлардан башка, кабер таш кисүче һөнәрчеләр турында да мәгълүмат бар Яшерган кешесе—Хәйрулла бабай уллары: Сәйфулла. Фатхулла. Зәкиулла (ул укы- мышлы булган, "таш язган"), Минлеяр. Минлебаи. Хөснетдин һәм Шәрифулла исемле малайлары белән ташларны кисеп-эшкәртеп. Эстәрлебаш төбәгендәге тирә- як авылларга, хәтта ерак Оренбург якларына да илтеп сатканнар. Дөрес булса.
Каргаты ташъязмаларының да бер өлеше Яшерган ташыннан башкарылган; кайбе- рәүләрнең сүзләре буенча. Оренбург ягын- да да (ягъни Сәгыйд бистәсе тирәсендә дә) яхшы һәм жинел эшкәртелүчән таш- лар карьеры булган имеш.
Биредә сүзне бер шәжәрә язуы белән дәвам итик. Югарыда әйтеп үтелгәнчә,
Габдерахим Галиев (1867—1966). Айдабу- лов Габдрахман (1881—1972) һәм аларнын ата-бабалары да китап күчерүче һәм “таш язучы" осталар булган.
1898 елгы ташъязмаларның берсендә:
“...әл-мөнәкъкаш әл-хажи Габдерахим бине Гали хәлфә әл-казаки...", ягъни “ка-
закъ кешесе—хаҗи Габдеррәхим Гали хәлфә улы нәкышьләде. " дигән сүзләр языл- ган. Габдеррәхим 1897 елга кадәр (чама белән 1887—1897 еллар арасында) хаҗга барган һәм шул вакытта берничә ел Төркиядә укыган. Бәгъзе олы яшьтәге кешел- әрнең сөйләшүләре буенча. Габдеррәхим Истанбул шәһәрендә төрек солтанына каршы оештырылган фетнәләр вакытында кулга алынган һәм чит ил кешесе булу сәбәпле генә үлем җәзасыннан котылып калган. Совет хакимияте дәверендә 1960 елга кадәр (тарихчы Мәхмүд Гобәй улы Мәхмүтовнын сүзләре буенча) таш язу эше белән шөгыльләнүче төп хаттат Эстәрлебаш авылында фәкать ул гына булган.
Гали хәлфәнсн икенче улы Габдрахман да Эстәрлебаш мәдрәсәсендә төпле бе- лем алган, шул ук мәдрәсәдә хәлфәлек иткән, түбәндәге мәчеттә мулла вазифала- рын үтәгән. Совет чорында мәдрәсәләр ябылгач, берничә ел үз өендә укытып йөргән Аннары сөргенгә сөрелгән. Беломор каналын төзүдә катнашкан Туган якларына әйләнеп кайткач, янадан мулла булган, “таш язу" эше белән дә шөгыльләнгән, ләкин ташларны якын туганнары яисә дус-ишләре өчен генә язган.
Тунаелтр кабер.кгендлге изге таш
“Гыйсмәтулла бине Биктнмернен кабер ташы" (1780—1844).
Ташъязманың якынча үлчәме: 18x23x70 см Язу гарәп һәм та- гар телләрендә чокып язылган.
Шәхсән минем үземә мәгълүм булган эпиграфик һәйкәлләрдән ошбу кабер таш Эстәрлебаш төбәгендә ин борынгысы. Истәлек жинел эшкәртелүче кызыл төстәге Эстәрлебаш ташыннан ясал- ган Фараз буенча Гыйсмәтулла бине Биктимер-ул VII ревизия (1816) язмаларында “Хисматулла Биктимиров" дип язылган “VII ревизия 1816 г Показала содержателей Стерлибашевского мед- ресе 69 летнего Биктимира Тукаева и еге сына 44 летнего муллу Нигматуллу Биктимирова. жившего с собственными детьми Ха- рисом и Харррасом Нигматуллиными. Биктимир Тукаев җил с младшими сыновьями Сиразетдином. Хуснугдином. Сагытдином 36 летний Хисматулла Биктимиров (его дети-Ибраһим Абуба-
кир. Гумер) служил юрговым старшиной в 7-ом башкирском кантонс" (Асфанли
ил№
_у^
иров А Из истории башкирских деревень Стсрлибашевского района —Чатанлаш - 1999, N 6.-С 29)
“ Икенче мәртәбә Диния нәзарәтенен казые итеп сайлангач. 1918 елнын кышында Оренбургтан Уфага барышлый ул Эстәрлебашнын мәдрәсә һәм мәчетләрен барып күргән, күреп яки ишетеп белгән кешеләрнең каберләрен зиярәт кылган, тирән көрт булуга карамастан, иске кабер ташларын эхтәп. тикшереп йөргән" <Әмирхан Р Риза Фәхретдинов—тарихчы —Мирас —1992. N 12,— 65 б у
Тукаевларнын төрбәсенә куелган беренче ташъязма Эпиграфик һәйкатнен якынча үлчәмнәре 20x81x118 см. Ташъязманын төгәл кайчан һәм кем тарафыннан язылуы билгесез, әмма шунысы мәгълүм: һәйкәл 1871 елдан сон ясалган Ташъязма истәлек мавзолейнын көнбатыш ягындагы таш дивар-стснага беркетелгән
Текст дүрт сәтыр-гыйбарәт. сүзләр гарәпчә язылган:
1) һадә әт-төрбәт әш-шәрифәт әш-шәйех ал- имам әл-фазыйль әл-кәмаль халифәт әш-шәйех котбел-котаб
2) ...Мөхәммәд Ниязколый әт-төркмәни әл-Бо- хари...
Мөхәммәдхарис. Нигъмәтулла бине Биктимер әл-Эстәрлсбаши (рәхмәтуллаһи галәйһи рәхмәтән васигатән)* .. 3)... 4).
Д 4Ш 3/°^
Ташъязманын үлчәмнәре 53x170 (см.). Эпиграфик һәйкәл 1905 елда яисә 1905 елдан сон Габдеррәхим Галнсв тарафыннан башкарылган һәм шәйх Зәйнулла төрбәсснсн көнбатыш диварына беркетелгән. Текст саф гарәп телендә язылган
I бүлем "һу Аллаһү әл-бакый вә ал-хәлык ал-фани" (Аллаһс Тәгалә мәңгелек, ул бу фани донъяны барлыкка китерүче)
II бүлем, "һадә әт-төрбәт әш-шәрифәт әш-шәйех ал-гамил халифәт”
III бүлем. “Әл-мәшанх әл-кирам әш-шәйех Нигъмәтулла бине"
IV бүлем "Биктимер вә Мөхәммәдхарис вә Мөхаммәдхәррас әш-шәйех"
V бүлем. "Әл-мәзкүр вә ахир һәм. ”
VI бүлем "... әт-тарнкатъ ән-нәкышьбәндият әш-шәйех Ниязколый әт-төркмани Зәйнулла Хосраушир әл-мәшһүр ба мир хәлифәт нур Аллаһ мәркадь һәм вә мин мәгаһәм амин"
Габдулла Мөхәммәдхарис углы Тукасвнын кабер гашы Ташъязма караусы з жирлә аунап ята Үлчәме якынча 8x38x120 см һәйкатнен аскы өлеше сынган Таш язучы останын исем-Шәрифләре әлегә билгеле түгел. Эпиграфик истәлек саф гарәп илендә язылган:
I) Һүө ал-хәйа лә йәмүтү (ул (Аллаһ) тере. 2)
(Ул) үлемсез). Һадә әт-торбәт әш-шәрифәт 3) әл-мөтәвәффи ал-мәрхүм ал галим 4) әл-галим өл-хажи билхәрәмсн (Мәккә. Мәдинә . ■
шәһәрләренә хаҗга барып кайткан). 5) Габдул- ^ .
ла бине әш-шәйех. 6) Мөхәммәдхарис фи сәнәтү.
7) әлфин вә сөлссмиъөтинвә сәбгө вә сәләсин (ягъни 1337 хнҗри ел)
Дцл А злпһныи кнн рмчлтг 6' з>ыи‘
Һәйкәлнең биеклеге якынча 120 см. Таш бик сыйфатлы булмаса да язу матур итеп язылган Ташъязманың авторы—Габдеррәхим Галиев. Язу гарәп телендә:
1) Һадә мәкадь әл-галим әл-гамил;
2) вә әл-фазыйль әл-кямил әш-шәйех;
3) Габидулла ибн әш-шәйех Мөхәммәдхарис:
4) хәлифәт әш-шәйех әш-шәһир Зәйн:
5) улла бине Хосраушир әл-мөштәгыйл;
6) ...вә әрбәгыйн сәнәт; _,»(,]
7) билтәдәррес... . сг~,^л, (у)
Югарыда язылган сүзләрдән аңлашылганча: бу эпиграфик һәйкәл, Зәйнулла һәм Мөхәммәдхарис ишаннарның эшен дәвам итүче, билгеле шәхес шәйех Габи-дулланың каберенә куелган. Габидулла Тукаев кырык ел дәвамында (1920 елга кадәр) Эстәрлебаш мәдрәсәсендә дәресләр биргән. Ташъязмада Габидулла хәзрәтнең кайчан вафат булуы ачык аңлашылмый. Ләкин, Хәлекәй авылы кешесе Йосыф Абсат- таровның көндәлек дәфтәрендә: "... 1920 елда февральнең 23 көнендә Габидулла хәзрәт ишан вафат булды һәм якшәмбе көн (яше 70 тә) җәназасында ике меңләп кеше булды" дип язылтан.
Эпиграфик һәйкәлнең авторы—Габдеррәхим Галиев (1867—1966), 1898 елда ясалган (7 апрельдә төгәлләнгән). Эпиграфиянең өске фрагменты караусыз һәм кадер- хөрмәтсез жир өстендә аунап ята. урта өлеше сакланып калмаган. Бу ташбилге Хәбибулла Тукаевның (1856—20. 01. 1897) каберенә куелган.
1) ...
2) ...
3) әл-мөнәкъкаш әл-хаж Габдеррәхим бине Гали хәлфә
4) Мөхәммәдзакир бине Мөхәммәдшәриф әл-Үргәнчи
5) Хәбибулла бине әш-шәйех Мөхәммәд- харис бине
6) әш-шәйех Нигъмәтулла әл-Эстәрлебаши.