МИЛЛИЯТ СҮЗЛЕГЕ

КАШ Нефрит яшькелт яки ак тостәте чәгьдан Борыш ыллр пычак һәм кыргыч иген, шулай ук сугыш һәм сунарчы коралы сыйфатында кулланганнар, төркиләрдә сихер ташы итеп та файда:таны, н ан XI 1асыр ангоры Мәхмүд Каннарын үзенең "Диване логатет төрк" җыентыгында бу минерал турында Этәр ул ташны, бүлтә төреп, утка ташласаң, бүз до. гаш та янмый Бу сыналган Ташны кеше авызына капса, сусынын баса ", дип яза. Шул ук чьпанакта "Кимик билә каш булса, йашын бакмас ( Кем до кем үзе белән нефрит йөртсә яшен сукмас") диган ышануга тан булабыз. Борынгы Кытай язма исталеклорендо төньяктагы Илзу иле халкының кара тузлы каен агачыннан уклар ясарга оста булуы, бу озын укларга куелган таш очлыкның тимерне до гншүе турында ойтело Бик ихтимал, бу таш нефрит (каш) булгандыр
КӘБИСӘ / 1. Миляди календарьда феврале 29 кыннан торган ел Ру« п тендә
"ннсокосныГГ «үзе латинча “Ьтех1и$"ка барып тоташа, о анысы "икеләтә алтынчы мәгънәсенә ия Сү.1 Борынгы Римнан кило анда ай ахырында кнн исобен яңа айның башыннан, ягьни кирегә таба санаганнар (вакытны цсаплапиш "унбиш минуттан оч тула" дигондо без дә шушылай “киредән" нсәплогон к«,бек булабыз) һәм, мосолон. 24 февраль тагы “алтынчы көн" булып чыккан Борынгы римлылар дүрт ел үткон саен кошн календарена бер артык кон остәгоннор Аларда 29 «ремраль була алмаган. чонки Аллалар ачуланыр дип курыкканнар Шуңа күро 21 «{виралым икеләткәннәр" Шу т ровешле нкелото алтынчы өстәмә кон барлыкка кнлтан һом 366 котын тора торган ( |ны апнич ЫхмчТич дин агатаннар 2.1тнҗрн календарьда золхнҗжә ае И) ышнон кило торган ел (һижрн һом миляди календарьларда көбисо еллар гадәттә бер-берегнә туры килми, ал арның кабатлану тәртибе до торлечо)
Халыкта “кәбисә ел" мәгънәсендә г/л*л ел дигән атама да бар. Кәбисә елларның чиратланышы хәзерге рәсми календарьда 4 елга бер. о һижрн календарьда ул төрлечә кабатлама (бу хакта “ һиҗри ка.тиарь~ ны кара)
“Шәрык алынмалары сүзлеге идо '‘кәбисә’ «ү.м- фснр.иһ .«• дим аңлатылган
КӘГАЗЬ Мохәммод пәйгамбәр тлманаларында гадәггә пергаментка һәм Мисырда уйлап табылган папирус табакларына язганнар. Мәсәлен. Коръәннең тирегә (пергаментка) язылган зкземплярлары сакланган
Кәгазь ясау Борынгы Кытайда яки Кончыгыш Төркестанда гуган дин уйлыйлар. Кайбер чыганакларга караганда, мөселманнар кәгазь ясарга 751 елдагы сугышта әсир тоткән Кытай осталарыннан ойрәнтаннәр VIII гасырда бу ни Сәмәркандта да жанта салына (Харт Хәзрәт Салихҗанның " Iһлам тарихы вә ниге.иәрс" дигән китабында и |<әгазык- 706 нчы мндаднда Мокко шәһәренең абруйлы гыйлем ияк Гһныф бине Гомөр мамыктан ясаган ( онра 850 елда аның үрнәгендә Бохара вә ( ә.чәрканд «юалары к.назьне ефәктән ясаганнар" дигән мәгълүмат бар ) Кәгазь ясау ысулы Якын Кончытышка ('••мәрканд яулап алын тач кына мпен җиткән IX тасырда котанай Мапаралннәһердә генә җитештерәләр, аннары кәгазь фабрикалары Ләчәшкъгә, Фә ьк-тыйнда һәм .'1ивандагы Грннолида да эшли башлый Гарәпләр кәгазь җитештерүдә чүпрәк куллануга күчеп, чимал сыйфатында тут агачы белән бамбук камышына бәй.!«• тектән котылалар һәм бу якалыкмын дөньякүләм тарихи әһәмияте бар Европага кәтальне га|>әбләр XI XII тасырда гына алып килгәннәр, ә аның серен европалы тар XIII Iанарда гына белгәннәр
Безнең якларда Жу чи «мысы нлнңелнрин.тәренлә шәрыктән каитарты пан кәтазь Дмммы Һ.ИНЫ журнашЛымың 2004 елгы 1нче < омыннан оашын,т
кулланганнар Мәсәлән, Олуг Мөхәммәдиең 1428 елгы хатнамәсе, А. Н. Ку рат фикеренә караганда. Урта Азиядән китерелгән ялтыравык кәгазьгә язылган. Сәхибгәрәйнең 1523 елгы тарханлык ярлыгы да тигезле-тигезсез Урта Азия кәгазенә язылганлыгын күрәбез. Ш\ т ук вакытта Якын Көнчыгышта эшләнгән (Багдад) кәгазеннән файдаланганнар Европа кәгазе дә кулланылган.
Кәгазь сүзен гадәттә гарәп теленнән кергән дип исәплиләр. Ләкин татар галиме Р Әхмәтьянов бу сүзнең төркичә “къагыт" сүзеннән ясалуы ихтимал дип саный Чөнки борынгы кәгазь нәкъ җнләк-җимеш кагы (кагыты) шикелле эшләнгән. Бик нык вакланган һәм суда болгатылган чүпрәк массасын махсус челтәргә жәеп саркытканнар, юкартып тигезләгәннәр һәм киптергәннәр. Гарәпләр төрки “кагыл" сүзен үз телләрендәге "кәгадә" (төпкә утырту) фигыле бабына кертеп, "кәгад" дип яза башлаганнар. Ләкин, чыганакларга караганда. әл-Хәрәзми. мәсәлән, кат?дип язган Фарсы телендә кәгыйдь (кәгазь) сүзе бар
Болгар җирләрендә кәгазь XI гасырда ук эшләнә башласа да. ул бик кыйммәт торган Аны башлыча дәүләт документлары өчен тотканнар. Укый-яэа белү таралу белән язу материалына пхтыяж арта төшкәч, тузга язуга күчкәннәр (Р.Әхмәтьянов). Сарытау өлкәсендә борынгы төрки-уйгыр хәрефләре белән язылган язулар төргәге табылган Гомумән, Идел буенда археологик казулар вакытында шырпыга, кадакка һ.б.га уратылган тузнамәләр табыла. Новгород шәһәрендә археологик казу эшләре вакытында табылган русча тузнамәләрнен саны меңгә якынлаша (алар XI XIV гасырларга карыйлар) Тузга язу көньяк илләрдә дә булган дип уйларга кирәк Рәсми документлардан күренгәнчә. 1594 елда Рус ия Персиягә 30 пот каен тузы саткан. Элегрәк мондый сәүдә Казан һәм Болгар йорты белән шәрык илләре арасында булган булырга мөмкин.
Электә татар телендә кәгазь форматлары түбәндәгечә белдерелгән, кечкенә кулдагы карточка, уртакул кәгазь, зур кулда (59 кәгазь)
Тагын кара ХӘТТАТ.
КӘГЪБӘ. ӘЛ-КӘГЪБӘ / Куб мәгънәсендә, ә күчерелмә мәгънәсе үзенә гнрп чы үзәк (суфичылыкта күңелнең Аллаһы белән кавышкан җире).
Исламның башлангыч чорында Мәккә әле мәҗүсиләр кулында булганда. Кәгъбә тирәсендә 360 пот-санәм тезелеп торган. Бу Аллалар грек-рим мифологиясеннән алынган булып, күбесенчә хатын-кыз җенесенә караг аннар. Иң өлкән алиһәләрнең берсе Мәнат исемле булган, ул кеше язмышын хәл итә дип уйлаганнар. Э әл-Лут кояш алиһәсе исәпләнгән (аның исеме дә кояш мәгънәсендә) Мәккә халкы әл-Гоззә ("Кодрәтле") дигән дигән алиһәгә һәм Кәп>бәне саклаучы һубәл дигән Аллага табынган Азарга корбан итеп хайваннар алып килгәннәр Кәгъбәдә борынгы Ассирия -Бабил Аллалары Мардук. Ассор. Син. Самаг һәм Астарга сыннары да торган икән. Чыганакларга караганда, монда ук борынгы еврейләр табынган Авраам (Ибраһим) һәм кулына Христосны (Гайсане) күтәргән Мәрьям-ана сурәте дә булган имеш.
Кәгъбә үзе агачтан төзелгән булып, ишеге көньякка караган, түбәсе булмаган, эчтә Аллаларга корбан китерү өчен савыт торган Төньяк-көнчыгыш почмагында диварга Кара Таш урнаштырылган булган Мәҗүси гарәп кабиләләре елга бер тапкыр бирегә хаҗ кылырга килгәннәр.
630 елда мөселманнар мәҗүси мәккалеләрне җиңгәмнән сон. Пәйгамбәр Кәгъбәгә килең, табынлык потларны юк итәргә әмер биргән Бу вакытта ул түбәндәге Кортын Хакыйкать килде, ә Багыйль ялган китте, чөнки Ялган җиңелде -
Кәгъбә Исламда ин иаге урын, барча мөселманнар гыйбадәт кылганда шул якка юпМтага карыйлар Аны башкача Бәйпллаһ һәм Вавгү.л мәгъмүр дил тә атыйлар. Кәгъбә Мәккә шәһәрендә төп мәчетнең (әл-Мәсжвд эл Хәрам. Кәп&атуллаЬ) үзәгендә урнашкан Ь метр биеклектәге һәм нигезе 12x10 метр булган таш бинадан гыйбарәт. Кәгъбәнең дүрт почмагы дөнья якларына юнәлгән диярлек. Түбәсе яссы, тәрәзәләре
Кокчыгыш почмак әр рәкән әл-әсвал ("кара почмак") дил атала. Ана 1.5 метр чамасы биеклектә көмеш кыса әченда "кара таш әл ләҗәр әл-әсвал кертеп урнаштырылган Кәгъбәдә ул ин мөһим табыну әйберен булып исәпләнә. (Шуны да
вйтеп китик, гарәпләргә кадәр күп элек, борынгы Мисырда да Гелнополь шәһәрендә Феникс кошы гыйбадәтханәсендә колонна башына куелган конус шәкелендәге космик гашка табынганнар )
Тоньяк почмак әр -рокен әл гыйраки (Гыйрак почмагы) дип. көнбатыштагыгы әр- рөкеи аш-шамн (Сүрия почмагы) дип һәм көньяктагысы әр-рөкен әл-йәмәни (Йәмән почмагы) дип атала
Кәгъбә остемә биеклегенең дүрттән оч өлешен капларлык итеп кара төстәге тукыма буйлары (киенә) ябылган, аңа алтынлап Кәгъбәгә һәм хаҗга нисбәтле Коръән аятьләре чигелгән. Дөрес. Багдадта Мәгьмүн хәлифәлек иткән заманда кисвәне ачык төстәге тукымадан әзерләгәннәр һәм аны елга оч мәртәбә алмаштырырга туры килгән 1349 елдан Мисыр идарәчесе Исмәгыйль кара төстәге кисвә бүләк итеп җибәрә башлаган
Кәгъбәнең төньяк көнчыгыш диварыңда 2 метр чамасы биеклектә ишек булып, ут да чаршау белән өртелгән Әл-Кәгьбә эченә керү өчен ишеккә баскыч терәтеп куялар Бина эчендә оч колонна бар. күпсанлы лампалар эленеп тора Биредә Коръәннең бүләккә алынган күчермәләре саклана
Насыйр-И Хөсрәү Кагьбә эченә халык шыгрым тулган вакытта аларнын саны җиле йөз егермегә җиткәнлеген исәпләп чыгарган
Дивармын ишек белән “кара гаш" арасында! ы өлеше ал чалгәюм дип атала. Аллаһыга аерата хуш булган доганы шунын янында укыйлар
Төньяк көнбатыш дивармын түбәсеннән су агызу өчен алтын танган улак чыгып тора, аны ол-тшбяки мнэабвр-рәхма дип атыйлар Истанбулда Туб сараенда саклана торган иң кадерле әйберләр арасында Кәгъбә улагы да бар икәнен әйтеп китик Әл Мизаб белән Кәгъбәнең көнбатыш почмагы арасындагы төш нәкъ менә кыйбла дип санала
Әл-Кәгьбә тирәсендә түшәлгән сукмак бар. тәваф кылучылар шунын буенча әйләнәләр.
Кара Ташка каршы диярлек җирдә изге Зәммм чишмәсе урнашкан Днын суы тозлырак, "ләкин аны эчәргә була" (Насыйр-и Хөсрәү)
Риваятьләргә караганда, беренче Кәгъбәне Адәм галөйһиссәлам һәм .шып хатыны һәүва. Аллаһы Тәгалә үзләрен гафу кылганнан сон. Аллаһы бүләк иткән ак якутгаш өстенә корганнар Туфаннан сон ул Кәгъбә җимерелгән һәм аны яналам Ибраһим белән Исмәгыйль төзегәннәр. Кәгъбәне бина кылганда алар көненә бер рәт кенә таш салганнар, ягъни ашыкмыйча, ышанычлы итеп төзегәннәр. Төзү эшләрем ангатлаштыру өнен. Җәбраил фәрештә Ибраһимга яссы таш китергән Бу таш һавада үзе эленеп тора алган һәм Ибраһим, шуна багып, үзе теләгән биеклектә эшләгән. Ибраһим пәйгамбәрнең аяк эзе уелып калган ул таш хәзер Кыйбла ишегенә каршы гына Мәкам ал-Ибраһим дин атала торган урышы тимер сандык эчендә саклана
Риваятьләр Көльбвнен төньяк көнчыгыш дивары янында, яя-һнжермп аталган төште, Исмәгыйль белән аның әнисе Һаҗәр җирләнгән дип сөйли
Исламга кадәрге чорда Кв1ъбә турында кайгырту хокукы бер кабиләдән икенчесенә нәүбәт буенча күчкән VI гасырда Кәгъбәне корәеш кабиләсе саклаган һәм кораешлар аны барлык I арэнләрнеи н и е үзәге иткәннәр Кораешлар кәгъбәсе диварларына Библия каһарманнарының сурәтләре ясалган була Кәгъбә эчендә Мәккәнең нлаһм химаячесе һубөл сыны торган. Кәгъбә тирәсенә төрле гарәп Ал паларының күпсанлы сыннарын тезеп куйганнар.
Кәгъбәне мәҗүсилектән арындыруны Мөхәммәд Пәйгамбәр үэснсн бурычы игеп куЙ1ан һәм 628 елда Мөхәммәд хаж кылган вакытта мөселманнар Кәгъбәдәге сын* ганәмнәрне юк иткәннәр 630 елда мәҗүсиләргә Кәп>бәгә хаж кылу тыела һәм шул вакыттан алып Кәгъбә фәкать Исламның гына иагг урыны булып санала башлый һәм берләшү сн.мнолы булып кала. Риваятькә караганда. Мөхәммәд 25-30 яшьлек ч.иында .»л Кәп>бәнс ремонтлау ипләрендә катнашкан һәм Аллаһы тавышын беренче гапкыр шунда ишеткән
Хәзрәти ГаГпнә«өйләненчә. Мөхәммәд Пәйгамбәр анар бервакыт О Гайшә пәрдә ко|>әе111.1әр жлһнлннтка якын булмаган булсалар, мин Кә1ъбәне җимерергә, аннары анардан аерылып калганны кушып салырга, ишек тупсасын җиргә кадәр тошерерго боерыр һәм анда ике ишек көнчыгыш һәм көнбатыш ишекләр ясатыр идем Ибраһим
салган нигез өстендә кабат төзетер идем!" -дигән.
Кәгъбә кат-кат үзгәртеп корылган, аны әле зурайтканнар, әле кечерәйткәннәр, анын тирәсендә төрле корылмалар барлыкка килгән. Әл-Хәрәзмн мәгълүматларына караганда, һнжри 61 елның сәфәр аенда соңгы көнне (миляди 683 елның 27 октябрендә) Кәгъбәдә янгын чыккан Шул ук автор һиҗри 139 елда (яңа стиль белән 736 ел) Кәгъбә мачетенен ремонтлануы һәм киңәйтелүе турында яза. XX гасыр урталарында. Согуд Гарәбстаны хакимнәре үткәргән ремонт эшләре вакытында, әлеге корылмаларны сүккәннәр. Насыйр- и Хөсрәү заманында (XI гасыр) Кәгъбә стеналарының калынлыгы алты кул яссуы кадәр булган Кәгъбә бинасы эчендә төньякта идәнгә кызыл мәрмәр плита урнаштырылган. Бу урында Рәсүл галәйһиссәлам намаз укыган дип сөйлиләр.
Елга берничә тапкыр мөселманнарга махсус чакыру буенча Кәгъбә эчендә намаз укырга рөхсәт ителә. Хәзерге вакытта Кәгъбә эченә Сөгуд Гарәбстанының короле яки аның вәкиле, башка мөселман илләреннән килгән илчелек миссияләренең башлыклары һәм рухани вәкилләре генә кертелә. Шиһабетдин Мәрҗани 1880 елда хаҗга баргач, юлдашлары Фәйзулла һәм Зәйнулла белән бергәләп “Кәгъбәтулла эченә керү белән кадерлеләндек' дип яза Мөселман булмаган кешеләрдән Кәгъбә эченә инглиз шәрык белгече Рнчард Френсис кына үтеп керә алган. Кәгъбә эчендә намаз укыган вакытта ишеккә таба юнәләләр, ләкин теләсә кайсы якка карасаң да ярып Кәгъбә мөселманнарның михрабы булмаган бердәнбер гыйбадәтханәсе.
Гомумән. Кәгъбәне Аллаһы тәхетенең җирдәге күләгәсе (проекциясе) дип саныйлар
Мөхәммәд Пәйгамбәр Кәгъбәне Хәбәшстаннан килгән кыска аяклы кеше җимерәчәк дигән (Сахих Ңохари). Бу хәл Кыямәт көне алдыннан булачак икән.
Мәккәдән ерак яшәүче халыклар арасында “кара таш” та. Кәгъбә үзе дә җир белен күк арасында эленеп тора икән дигән легенда ишетергә туры килгәли. Бу легенда ничек килеп чыккан? Билгеле булганча. Кәгъбә Мәккә шәһәренең үзәгендә, түбәнрәк җирдә урнашкан, аннан төрле якларга урам-тыкрыклар сузылып китә. ” һавада эленеп торучы" Кәгъбәнең серен аңлар өчен шул тарафка 6ие1рәк җирдән карау да җитә. Кәгъбәне каплаган кпсвә кәгъбә гүбәсеннән метр ярымнар түбәнрәк бер метр чамасы киңлектәге пута белән каймаланган Я лтыравык алтын хәрефләр белән Коръән аятьләре шул путага язылган Көн уртасында югары урамнардан Кәгъбәгә күз салсаң, эссе кояш нурлары астында бу кисм икегә бүленгәндәй булып, ә өске өлеше һавада эленеп торган шикелле күренә. Әлбәттә, кояш чыкканчы яки кояш баегач карасаң, бернинди могҗиза күрмисең.
Кәгъбә хезмәткәрләре кара кием кияләр.
Ибне Габбас Адәм галәйһиссәламнең уң кулы Кәгъбә туфрагыннан яратылган дип яза.
Мәүла Колыйда кәгъбәханә сүзе очрый.
Мишәрләрдә кәбәм", ягъни "кәгъбәм" дип якын һәм кадерле кешегә әйтәләр Керәшен сөйләшләрендә ана-кәбә Мәрьям-ана мәгънәсендә йөри икән (РӘхмәтьянов)
Лавамы киләсе санда