КОРЪӘН КӘРИМНЕҢ ТАТАР МӘКАМЕ

У тырып уйлар уйладым да. "Казан утларьГнда Коръәне-Кәрим шәриф ләренен Рабит әфәнде Батулла җәнаблары тарафыннан татар телендә бирелә килүенә үтә дә куанганлыктан. Изге Китап мәкамен рәхмәтлебез Бакый ага Урманче укыган шәкелдә бирүне мәгъкуль күрдем. “Шәкел" дигәнем. 33 сүрә “Әхзаб”ның ("Төркемнәр") 40-44 аятьләре белән 37 сүрә “Саффат" (“Сафлар") 180-182 аятьләрен бергә кушып. “Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә мөгаллимнәре Вәли Карый өйрәткән мәкам белән укылган догадыр ул Вәли Карый өч шәкертен Бакый Урманчены. Фәтхи Бурнашны. Нәкый Исәнбәтне өенә алып, үзе фисгармониясендә уйнап, аларга “Казан сөлгесе". “Ашказар", “Казан" “Тәфтиләү"не өйрәтүе турында Бакый ага озын-озак итеп сөйли торган иде Татарстанның Тау ягы—Апае. Буа. Тәтеш. Кама Тамагы районнары авылларында әлеге мәкамнең әле дә саклануы хакында хәбәрләребез бар Аны Идрис угылы Бакый Урманче (1897—1990) бу дөньяга күзен ачуга ук бабасы һәм әбисе Күл Чсркене авылы мулласы Сәйфулла угылы Кәлимулла хәзрәт (1893 елда вабадан вафат) вә Маһибәдәр Ишморат кызы (1856—1932) өендә әтисе Хәсән угылы Идрис хәзрәт (1860—1931) вә әнисе Кәлимулла кызы Мәгъҗүбә абыстай (1874—1928) Урманчелардан да ишетеп үскән, әлбәттә. Соңрак Идрис хәзрә г үзе туган Кече Салтык авылына имам булып кайткач, мөгаллимә апалары Гайнелкануга (1893—1921) һәм Мөхсинә (1895-1986) ханымнар көйләвен дә тыңлагандыр Өйлә мин аны магнитофонга 1976 елның 14 декабрендә язып алганмын (Нотага сәнгать фәннәре кандидаты Наилә Әлмиева салды.) Ул вакытта Галимҗан Ибраһимовнын күп томлыклары чыккан иде.1 Анда әдипнең “Яшь йөрәкләр" һәм "Казакъ кызы" әсәрләре дә басылды. “Сүзгә осталык вә фикер байлык җәһәтеннән татар әдәбиятында беренче урынны тотарлык" (Җ. Вөлиди) “Яшь йөрәкләр”не 15-16 яшьлек Габделбакый беренче басылган елында (1912) ук укыган булган Яңадан укырга хәзер теләк зур булса да вакыт әз һәм ул татар әдәби әсәрләрен, үзе әйтүенчә, "керәшен хәрефләре" белән укуга да өйрәнә алмагачлыктан, шулай ук үзе әйтүенчә, “моңлы тавышлы" хатыны укыганын хуш күргәнлектән, минем портретларны язаяза тыңлый иде. Кайчак көнгә өчәр йөз бит укыла, мин өй эшләре белән мәшгуль булганда ул да кычкырып. Гаяз Исхакыйның. Галимҗан Ибраһимовнын гарәп имлясындагы китапларын укый иде. Бу аның табигый туктаусыз, тыгыз, тоташ иҗат халәте иде. Г Ибраһнмов проспектында куелачак (Казан) гүзәл һәйкәл эскизы да шул заманда иҗат ителгән шедеврларыннан булды. Конкурсның оч турында да җиңү яулаган эскиз үз көче белән җиренә җиткерелә алмагач, сәләтсез, рухсыз, намуссыз кешеләр кулына калып, юкка чыкты һәйкәлнең татар сәкесе кебек дүрт почмаклы пьедесталында “Казакъ кызы", “Татар хатыны . "Табигать балалары . "Көтүче" скульптураларыннан композиция һәм уртада яраткан әдипнең 2 метрлы фигурасы нур сибәргә тиеш иде. Галимҗан Ибраһимовнын 5 портреты агач. гипс, бронза, бронзобетоннан скульптурада ТӘРӘВИХ I ! ! ' I Г I Г*’ I 9, 1 I | ! ! ;1 ! \ I I I I > < I !_ ; 1 - ?, ( 7 у;,” > Г) >' | I г ( !• Г3 , < [ Ц) ! ’■ ). Г, мм *. ! V I 1 ( I I I I ( > Й Л | > >", > > Г » V * э 1 г Талимжан Ибраһимов Әсәрләр . 9 томда -т 2 -Казан -Тат кит нәшр —1975 12. .1 ясалган булса, татар хатын-кыз кыяфәтен рәссам күбрәк нәгышь вә графикада бирергә омтылды Көчле, мәгърур татар асыл затлары галереясынннан "Мөнирә Булатова", "Диләрә Тумашева", "Фәридә Кудашева" һ. б. портретларындагы төсләр симфониясе күз явын алырлык иде. Соңгы елда язган татар хатын-кыз портретКОРЪӘН ларын кыпчак-төрки тибында ижат итү тенденциясен дә шәйләргә мөмкин Ул Ләбибә ханым Ихсановаларның шәҗәрәсе белән кызыксынган Эшчән, чибәр татар ханымнарыннан Ания Туишева, Венера Ихсановаларның бай рухи дөньясын ачкан портретларын язды. 85 яшенә багышланган шәхси күргәзмәсендә "Айгөл" (1975) дип аталган "Флорасы” 1927 елда иҗат ителгән “Сепаратор янында" (моделе— артистка Нәфига Арапова) белән рәттән куелып, ярты гасыр аралы бу ике нәгышь әсәре хәзер Б. Урманченың иң югары профессиональлеген күрсәткән шаһәсәрләре дип таныла. “Салтык болыны", “Уралтау эргәсе" өчен позировать иткән Себер кызлары Фәүзия, Кадрия, Фәридә, Наиләләрнең аерым портретларын буяулары кипкәнче үк, Татарстан Сынлы Сәнгать Музее, Якутск, Төмән, Түбән Кама дәүләт музейларына сорап алалар. "Замандаш” әсәре өчен модель булган Лия Заһидуллинага ак пальтолы үз портреты язып бирелде. Дөрес, монда рәссамның “Чтобы не пропадала правдивость нзображения" дигән принцибыннан чыгып, Кол Галинең 800 һәм “Кысса-и Йосыф"ның 750 еллыгына багышланган фәнни конференциядә әйткән сүзләрен онытмау лазем: "Веласкес һәм Рембрандтның нәгышь шаһәсәрләре безне бары сәнгать әсәре буларак кызыксындыра “Давид” һәйкәленә сокланганда скульпторның кемне ясаганын түгел, ә Микелаиджелоның үзе хакында уйлыйлар". Әмма "милләт кыяфәтен бары рәссамнар гына төгәл тасвирлый" (Поль Гоген) дигән гыйбарә дә бар бит әле. Әйтик, татарча гарәп имлясында гына язган Б. Урманче "Яшь йөрәкләр"дән дә бер кәгазьгә үз кулы белән шундый юлларны күчереп алган: "Тәңре мине үз каршысына чакырып—"Җә, колым Зыя, ни максудың бар, ни телисен, сөйлә—бу көн ни сорасаң шуны бирәм",—дисә, мин аңа "Татар угылы татардан чын мәгънәсе белән даһи булган бер рәссам һәм дә татар рухында булган барлык гармонияләрне вә барлык тирән серләрне, хәзинәләрне тәмамы белән ачып бирерлек мәртәбәдә куәтле булган бер композитор житешсен! Мин шуны сорыйм!"—дияр идем.. Әсәрнең төп герое Зыя мәхдүмнең “чәчне кәләпүш эченә тыгып, өсткә җөббә киеп, мәчеткә китүен искә төшергәндә. —Нинди мәкам белән укылды икән?—ди иде Бакый ага. Мин шунда магнитофонга үзе Вәли Карыйдан өйрәнгән шушы мәкамне язып куйдым. Соңыннан аны радиога, Әмирхан ага Еникига да күчереп бирдем. Хәйдәр Бигичев һәм Зөһрә Сәхәбиева өчен "Ончы Фәхри", “Казан сөлгесе" һ. б. җырлары белән бергә күчергән идем _ Әмирхан ага Еники: "Җыр-мон Бакый абзыйдан чишмә шикелле бәреп тора иде. Күпләр белә моны, күпләрнең аны сокланып, исләре китеп тыңлаганнары бар Әмма миңа ни сәбәптер, аның Коръәнне кычкырып укуы гаять ошый иде",—дип язды һәм бер мәҗлестә *»** *Н 1' & Ы • ■ * >- V I | ( 1 I I I П ( I Ю ( ! Ш Пи (. 11. (_ т, г* ' ПГГП I ' I И П| I [Гп 1 ( И ч I *1 1 . ' 1 I ( I й I I { I *»Ч 01 О 3 0 I ! РТ 9 А й > В > IН * [ I в ^ I ъ Корч» *Н\ 1 \ Н И 1 н и ЧҢ 1 Г ! I < Г I 1 Р Г Т I I I ! ! 1 1 1 = 1 Ш П 1 ( Г ! Й Й 9*1! 0< 0 1 IV 1 № М 1 VГТГ" 1 П|[ Й 1 > > | 1( 1 (Гп »• — ■9*»? \ И ЧИИМ V! И' I I Г ( Н I I I 9 I I I 1.'>и I М| I (П V П\ ЕЛШ 1 Й Г! I ( I аны аеруча тә кнрле укуын бәян итте (Казанутлары. 1997. № 1. 1376.) Үзара сөйләшкәндә Бакый аганың Коръән укуыннан симфонияләр тыңлаудан артык ләззәт алуы хакында әйтә торган иде ул Әмирхан аганың бу фикере Коръән тәрҗемәчесе шәрекьшонас Г. С. Саблуков фикере белән аваздаш Тәрҗемәче Коръән укылуын шәрехләп болай язган. все пение приняло выражение какой-то торжественности, так что елушателн его. кажетея. чуветвовали удовольствие такое же, какое европеец испытывает под влиянием ватшебных звуков Россини. Бетховена. Сравнение не преувеличенное, нбо чуветво религиозное бывает живес, сильнее. упоительнее, нежели чуветво изяшного” (Саблуков Г С Сведения о Коране. законоположителыюй Книге мухаммеданского вероучения.—Казань — 1884). Аннан сон Б. Урманче фоноязмасын Н Әлмиева тамгалаган ноталарны консерваториядәге студентларым Чулпан Фәйзрахманова, Гөлнара Мәрдөнова, Алсу Хәсәнова, Айгөл Габдуллнна, Әлмира Касьяновалардан пианинода уйнатып, җырлатып тынлап карасам, алар нәкъ Бакый аганың үзе укыганча янгырый иделәр. Кайберәүләр, бәлки, Коръәне-Кәрим мәкамен тынлап симфонияләрдән алгандай ләззәткә ирешмәсләр дә, шәт. аның өчен чын татар булу лаземдер, әмма белеп тору да мөһим бит Бу ноталар буенча да Коръән догасын уку насыйп булсын, амин. Америка татарлары Шәмсия ханым Апакай. Нәфисә ханым Алмакай (күптән түгел вафат, урыны җәннәттә булсын) Асия ханым Аги вә гайреләрдән 1990 елда “Тәрәвих”ны нәкъ Бакый ага мәкаме белән, димәк, борынгы татарча әйтүләрен магнитофонга язып алган идем. Ә Коръәне-Кәрим мәкамен Шәмсия ханымның нәкъ анынча укуын 2003 елнын 18 май кичендә Сан-Францискодан телефон аша ишетү насыйп булган иде. 2004 елнын январенда 90 яшен тутырасы мөхтәрәмә Ш. Апакай Мәүлид киче белән котлап, үзе әйтүенчә, “телефон ачкан” Мин тиз генә магнитофонга бу язманы куйдым. Ул аны, сүрәләрен дә атап, рәхмәтлебез Бакый агага ияреп укып барды һәм хәләле Салих Апакай белән никахларын да шул мәкамдә Харбин мулласы, гаскәри имам Мөнир хәзрәт Хәсбиуллин укыганын әйтте Озак вакытлар Харбинда яшәгән, “Рәшит Токио мәчете 1936 ел. казый Токио да мәсҗед салдыра" дип Г Тукай эпиграммасына да эләккән, әмма җир алу өчен башлап кына йөреп калмыйча, мәчет салдыруга да ирешкән һәм үзе салдырган мәчеттә имам вазыйфасын да башкарган якташыбыз Рәшит казый Ибраһим да (1857— 1944), шәт иншалла, Токио мәркәзен шул мәкам белән яңгыраткандыр, дип фараз итәсе килә (Гүзель Сайфуллина Музыки Священного слова. Чтение Корана в традиционной татарымусульманский кулыпуре—Казань. 1999— С. 15). Журналда без ул мәчетнең сурәтен дә бирергә уйладык. Дөрес, мәчет 1936 елда җир тетрәү вакытында җимерелә 2001 елда Төркня хөкүмәте ул мәчетнең яңасын салдырды Ачылу тантанасында Татарстан мөфтие Госман хәзрәт Исхакый җәнаблары да катнашты