ГАЙНАН-ТАШ ДИГӘН СҮЗ

Эш к\рсәткән ирне ил онытмас. Каберенә эзне суытмас Муса Җәлил. Муса Җәлил исеме бүген бөтен дөньяга мәгълүм. Аның исеме белән галәмдәге кече планета. Антрактидадагы иң биек кыяларның берсе. Татарстан җирендәге яшь шәһәр, төрле җирләрдәге урамнар, мәктәпләр, мәдәният сарайлары аталган. Ул халкыбыз күңелендә мәңге җуелмаслык тирән эз калдырган бөек шәхесләрнең берсе. Әмма аның белән бергә көрәшкән, бер ук гильотина балтасы астына башларын салган иптәшләренең исемнәре берникадәр күләгәдәрәк калып килә Без аларны телгә алгаласак та. чын-чынлап өйрәнмибез, тиешле бәя биреп бетермибез шикелле. Югыйсә, милләтебез өчен һәрбер улы. аеруча илнең бәйсезлеге өчен гомерен биргән көрәшчесе, кадерле һәм газиз. Шундыйларның берсе—батыр сугышчы, җәлилче Гайнан Кормаш. Баш очында—канлы балта 1968 елнын 15 февралендә—Муса Жәлилнен туган көнендә ГДР башкаласы Берлинда немец һәм чит ил хәбәрчеләре өчен матбугат конференциясе үткәрелә. Анда алман язучысы һәм тәржемәче Леон Небенцаль очрашуда катнашучыларны Совет патриотларын жәзалап үтерү турында үзе эзләп тапкан яна документлар белән таныштыра Болар—Берлинның Шарлоттенбург округындагы штандесамптында (безләге загс тибындагы оешмада) сакланып калган “үлем турындагы таныклыклар" Алар арасында Г Кормаш (Гайнан Нурмөхәммәт улы Кормашев) таныклыгы да бар. Менә ул рәсми кәгазьнен сүзгә-сүз тәржемәсе. "N2966 Укытучы Григорий Кормашев. мөселман. Казанда (Россия) торган 1944 елның 25 августында 12 сэг 06 мин.та үлде. Рафаэль МОСТАФИН (1931) - прозаик, публицист, әдәби тәнкыйтьче, "Өзелгән җыр эзеннән". "Кабан күле серләре", "Муса Җәлил". "Алга барышлый" һ 6 барлыгы утыздан артык китап авторы М Җәлил исемендәге премия лауреаты. ТР атказанган мәдәният хезмәткәре Казанда яши Үлүче 19/9 елның 27 февралендә Казанда туган Атасы—Нури Кормашев. соңгы яшәгән урыны билгесез Анасы—Газзә Кормашева. кыз чактагы фамилиясе Кормашева. Актүбәдә яши Өйләнмәгән Берлинда. Мантейфельштрассе (урамы). 10 йортта торучы наозиратель ярдәмчесе Пауль Дюррхаузрның телдән әйтелгән күрсәтмәләре нигезендә тутырылды Бу мәгълүматларны бирүче билгеле кеше һәм ул үзен әҗәлнең шәхси шаһиты дип белдерде Кычкырып укылды, расланды һәм кул куечды Пауль Дюррхаузр (шәхси имза) Топ нөсхә белән тәңгәллеге расланды Берлин. Шарлоттенбург. 26 август. 1944 ел. Загс хезмәткәре вазыйфасын башкаручы Гчюк (шәхси имза һәм мөһер) Үлем сәбәбе башын чабып өзү " Әлеге документлардан күренгәнчә. Россия патриотларын Берлнннын Плснтценэее төрмәсе гильотинасында 1944 елнын 25 августында 12 сәг 06 минуттан 15 сөг 06 минутка кадәр арада жәзалап үтергәннәр Беренче булып Г Кормаш һәлак ителгән. Карточкада аны Григорий дип язганнар Гайнан армиядә һәм әсирдә чагында үзен шул исемдә йөрткән Туу һәм даими тору урынын Казан дип күрсәткән Гәрчә хәрби документларына караганда, ул Актүбә шәһәрендә туган һәм армиягә дә шуннан алынган. Бәлкем, моның хикмәте шундадыр Г Кормашнын балалык һәм үсмерлек еллары Марий АССРнын Казаннан әлләни ерак булмаган хәзерге Бәрәнгс районында уза. Әлеге документлар табылуга шунда ук Г Кормашны беренче булып жәзалап үтерүләре очраклы хәл түгелме икән дигән сорау килеп басты. Гитлер Германиясендә жәзалап үтерү кагыйдәләре белән танышу шуны күрсәтә: берьюлы күп кешене жәзалау ҺӘРВАКЫТ гаебе ин зур булганыннан башланган Гадәттә беренче булып • җитәкче, башлап йөрүче төп кешене җәзалаганнар Хәер, фашистларда гына түгел, ул бөтен дөньяда да шулай Димәк, фашист палачлары яшерен оешма эшендә төп гаепле кеше дип Г Кормашны санаганнар Әмма бу әле фараз кылу гына булып, аны раслау өчен өстәмә дәлилләр кирәк иде Тора бара андый дәлилләр табылды Ян Габдулдин белдермәсе Шушы табыштан сон озак та үтми Мәскәүдә КПСС ҮКынын Партия архивында Германиядәге совет хәрби әсирләре арасында яшерен төркемнәр челтәре булуы турында язылган кәгазь табыла Бу локументнын тарихы мондый 1943 елнын 19 сентябрендә Чернигов олкәсснен Прилукн шәһәре янында фашист әсирлегеннән качкан офицер Ян Габдуллин безнен гаскәрләр ягына күчә Анардан сорау алган смершлыларга ул үзенен яшерен оешма әгъзасы булуын, командование белән элемтәгә керү өчен бирегә махсус рәвештә җибәрелүен хәбәр игә Габдуллинны ашаталар, юыну, ял итү мөмкинлеге бирәләр Чөнки ул немец тылында атналар буе йөргәнлектән бик йончыган, ябыккан, арган, битен сакал-мыск баскан була Аннары ул, көгазь-каләм сорап алып, үзенә билгеле нәрсәләрнең барысын да бәйнә- бәйнә язып бирә Әгәр ВКП(б) ҮКы хәзергәчә яшерен оешма зшләее турында хәбәрдар түгел икән, дип ят ул. мин. ш\1иы оешманың әсирчектән котыча ачган беренче әгчмсы буларак, сезгә шул хакта бечдчрүне үземнең зшртия бурычы м ишбариак, пылау яки башка безнең якта бпчаган казан ашлары пешереп иптәшләрен сыйлый иде Бу Һөнәргә ул, күрәсең, искиткеч уңган, оста куллы әнисеннән өйрәнгән булгандыр Соныннан. әсирләр лагеренда повар булып эшли башлагач, монысы да ярап куя 1936 елнын җәендә Гайнан техникумны бик яхшы билгеләр белән тәмамлый (Хәзер монда ана багышлап стенд оештырганнар, анын турында материал һәм истәлекләр туплаган альбом ясаганнар ) Аны Куян авылына фиэика-математнка укытучысы итеп җибәрәләр. Куян мәктәбенен элекке укучысы Мәсфүрә Зыятдинова истәлегеннән "1936 елның сентябрендә мәктәпкә яңа укытучы килде Юка гәүдәле 6уйга да озын түгел карап торырга—бер малай гына әле Әлбәттә яшь укытучының нечкә кылларын тартып кара/зга. аны санга сукмаска теләүчеләр табылды. Берсе китабын онытып килә, икенчесе "Без моны үткәнебез юк әле",—дип аклана, өченчеле дә/зес вакытында бер урыннан икенче урынга күчеп йөри Әмма, тә.җршьн е булмаса (Һз күзендә очкыннар \йнап то/\ ан укытл-чыпыз классны юлына тиз алды Г. Кормаш мәктәптә физика һәм математика түгәрәкләре оештыра, балаларны үз фәне белән кызыксындыра Монда да ул ин актив комсомоллардан санала. Үзешчән сәнгатьне җәелдереп җибәрә Анын җитәкчелегендә Таҗи Гыйззәтнең “Наемщик" пьесасын авыл һәм мәктәп сәхнәсендә куялар, башка авылларга "гастрольгә" барып га күрсәтәләр 1937 елнын январь аенда анын инициативасы буенча А. С Пушкинның үлеменә 100 ел тулуга багышланган кичә уздырыла Поп һәм Балда турындагы әкият буенча куслпзн инсценировкада Гайнан Балда ролен уйный Педагогия институтының физика һәм математика факультетына керергә ниятләп. Гайнан аналитик геометрия һәм матанализ фәннәрен үзлегеннән өйрәнә Г Кормаганын элекке укучысы Рәшит Вилне» истәлегеннән: "Гайнан абый бик тиз безнең игътибарны яулап алды 4ның дәресләрен без көтеп ала из>ек Ул ехшрда физика дәресләре клектричество' бүлегеннән башлана шЛе һәм бел. лбонит таягына кәгазь кисәкләре ябышкан кебек. Гайнан абыйш тартыла шк-к Дәрес беткәч, бер адым 'е йә чагендер яфра-ы. йә маргарин кәгазе алып кайта иде (аны ут өстендә тотсаң бераз .ына мае эреп чы.-а ш)е) Ә бит шунда немецлар юлда туктатып тентесәләр аны берсүзсез стенага терәп атачаклар иде Беркөнне, чак кына хәл кергәч. Кормаш мине ишегалдына алып чыгып кечерәк бшлы. каратут йөзле, балиына уңып беткән пилотка кигән бер әсирне күрсәтте Иңенә санитар сумкасы аскан ул келие чамасыз ябык, хәлсез, үткә авыр» лы кешегә охшачлн шЗе —Бу—Муса Җәлил, —диде ул миңа. -Шагыйрь Без таныштык олак кына сөйләшеп утырдык. Алар кү птән мине күзәтеп йөргәннәр икән Ләкин яшерен оешма турында бер сүз дә ычкындырмадылар Аның барлыгын мин соңрак Кормаш миңа төрле задание ләр бирә башлагач кына ацладым Гайнан Кормашнын яшерен оешмадагы роле турында яшерен оешма әгъзасы Гарәф Фәхрстдинов тә сөйли Кормаш ана әсирләр арасында тарату өчен шигырьләр, җырлар биргән. “Кем жыры сон бу?"—дип сорагач, кул гына селтәгән син сорама, мин әйтмим, янәсе Фашистлар—әсирләр арасындагы шымчылары хәбәр иткәнме, әллә үзләре сизенгәннәрме.—1942 елнын ноябрендә алар әсирләр арасында легионга каршы пропаганда алып барган кешеләрне—Муса Жәлил. Гайнан Кормаш һәм Абдулла Батгалны—башка әсирләрдән аерып алып, аерым бер казематка ябып куялар Яннарына беркемне дә кертмиләр, үзләрен до прогулкага бары тик полицайлар күзәтүе астында гына чыгаралар. Ләкин ни өчендер атмыйлар да. концлагерьга да озатмыйлар Үз якларына аударырга өметләрен өзмиләр булса кирәк Демблин лагеренда татар һәм башка милләт әсирләрен легионга яздыру башлангач. Кормаш. Жәлил һәм башка җитәкчеләр мона бойкот игълан итәләр Алар фашистларга ант итүдән коллектив рәвештә баш гартуны оештырып карыйлар Ләкин мона. беренчедән, җитәкчеләрне аерып алып бикләп куюлары комачауласа, икенчедән, фашистлар әсирләрне» ризалыкларын сорап га тормыйлар көйләп куып китерәләр дә немец формасына киендерәләр Моннан тыш. яшерен оешма членнары ул кадәр күп булмый Ө бүтән лагерьлардан көн саен диярлек килеп торган кешеләрнен кем икәнлекләре ачыкланып җитмәгән була Аерым әсирләрнен легионга керүдән баш тартулары уңай нәтиҗә бирми, киресенчә, яшерен оешмадагы кешеләрне берәм-берәм чүпләп, аларны юк итүгә генә китерә Шуна күр.», башка чара калмагач, жәлилчеләр, легионга үчләре кереп, аны “эчтәй шартлатырга", әсирләр кулына бирелгән коралны фашистларнын үтләренә каршы борырга булалар. Жәлил һәм Кормашньщ көрәштәше Фәрит Солтанбәков истәлегеннән: /943 елның яз башларында Җәлил Демблинга килде. Бу юлы ул танымаслык булып үзгәргән өстендә гражданский кием, костюм, галстук, кыяфәте килеше генә Янында сак юк. Әмма ниндидер немец офицеры аны гел озатып-күзәтеп йөрде Бу вакытта Җәлил "Идел-Урал' ның Берлин комитетында эшли башлаган, безнең лагерьга Едлинода оештырыла башлаган музыка - хор капе.пасына кешеләр сайлап алырга килгән икән Шунда ул берничә мәртәбә Кормаш белән очрашты Аларның ни сөйләшкәннәрен мин тәгаен генә әйтә агмыйм. Әмма сүз Кормашның капелланы җитәкләве хакында барган булырга тиеш Ни өчен дигәндә, Җәлил Едлино капелласына "баш режиссер " итеп аннан да кулайрак кеше таба алмаган Кормаш бу тәкъдимне икеләнебрәк кабул итте, ахрысы Әмма ахырдан ризалыгын бирде Миңа яшерен оешмачылар ачтан үлмәс өчен, бүтән чаралары калмаганга гына легионга язылырга мәҗбүр булганнар, дигән фикерне ишетергә туры килгәне бар. Ләкин Кормашны алсак, аның андый чарасы бар иде. Ул азык-төлек тирәсендә эшли аш пешерә Димәк, ничек тә ачтан үлмәс иде. сугыш беткәнче тыныч кына шунда ята алыр иде. Ләкин ул. хыянәтче исемен алу куркынычы булса да. легионга язылды Чөнки ул фашизмны җиңү өчен мөмкин булганны эшләп калырга омтыла иде Кормаш белән бергә Җәлил мине һәм тагын берничә әсирне сайлап алды да үзе белән Едлинога алып китте Едлшюга беренче тапкыр ничек килеп кергәнебезне яхшы хәтерлим. Өсләренә немец хәрби формасын кигән, җиңнәренә Идел-Урал" дип язылган чүпрәк таккан иптәшләремне күргәч, йөрәкләрем өшеп китте. Шул чакта мин "Бу форманы кигәнче, үлүең артыграк.—дип әйткән Корлшш хаклы булган, ахрысы .—дип уйлап алдым Ләкин легионда яшерен оешманың эшләрен җәелдереп җибәрү өчен шартлар чыннан да уңайлырак иде. Иң мөһиме—монда инде кешеләр чебен урынына кырылмыйлар Кулга корал алыр өчен, тәнгә чак кына булса да куәт кирәк бит.' Кормаш капелланың җитәкчесе һәм режиссеры итеп билгеләнде Мине кыллы инструментлар группасы артисты " (мин мандолинада ару гына уйный идем) итеп билгеләделәр Башта без капеллада сигез генә кеше идек, аннары ундүрт булдык. Артистлар " дүртенче батальонның культвзводына кертелгән иде Без строевая подготовкадан. сафларга тезелеп йөрүдән һәм каравыл хезмәте үтәүдән азат ителдек Көн саен репетиция үткәрелә иде. Атнага кимендә бер концерт биреп, "легионерларның сугышчан рухын күтәрергә тиеш идек. Концертларда халык җырларын, татар композитор лары җырларын җырлыйбыз Тукай. Такташ. Җәлил шигырьләрен сөйлибез Репертуарны, әлбәттә. Гитлер этләрендә үзебезгә карата шик тудырмаслык итеп төзибез Күңелгә якын туган көйләр яңгырый башлау белән әсирләрнең күзеннән яшь бәреп чыга Илне сагынудан гына түгел, әсирләр күңелендә патриотик хисләр, үз халкыбыз һәм культурабыз белән горурлану хисе, безне кимсеткән, бездән көлгән фашистларга карата нәфрәт уятырга тырыша идек. Концертларны гадәттә Гайнан Кормаш алып барды. Шигырьләр дә укыды Җәлилнең Урман Кошчык . Томаулы гыйшык исемле шигырьләрен аеруча яратып, ялкынланып башкара иде Болардан тыш та. авторларын әйтмичә, байтак шигырьләр укый торган иде. Ләкин алар кемнеке булгандыр—бегмим. һәрхәлдә. Моабит дәфтәре"ндә алар юк. Едлинога килү белән, мин рәсми төстә яшерен оешмага кердем. Кармаш мине үзе белән ияртеп Берлинга алып барды. Шунда Муса белән очрашкан чакта, ул мине ант иттерде Антның сүзләрен ул әкрен генә әйтеп торды, мин аның артыннан кабатлап тордым. Хәзер сүзгә-сүз хәтерләмим, эчтәлеге болайрак иде. ' Яшерен оешмага керү белән, мин явыз дошманга каршы соңгы сулышыма кадәр сугышырга, группа башлыгы кушканнарның барысын да һичсүзсез үтәргә. Ватаныма һәрьяклап булышырга ант итәм Кирәк икән. Туган илем иминлеге өчен тормышымны да кызганмаска суз бирәм Дошман кулына эләгә калсам, нинди генә җәза- җәберләргә дучар ителсәм дә. яшерен оешма турында, дусларым турында бер сүз дә әйтмәскә ант итәм Әгәр мин шушы тантаналы антымны бозсам, мине Туган илемнең дошманы, фашистлар ялчысы дип исәпләгез Мин Кор маш группасына элемтәче булып билгеләндем. (Конспирация шартларыннан чыгып, яшерен оешма һәркайсы 5-6 кешедән торган группаларга бүленгән иде ) Башта Хисаметдинов һәм Сзйфелмолеков группалары белән, соңыннан Берлиндагы Алиш группасы белән элемтә тоттым Әйтелгән урынга листовкалар илтеп. Совинформбюро хәбәрләрен тапшырып, группа баииыкларының телдән әйткән сүлләрен җиткереп тордым Кайбер кушылган эшләрнең мәгънәсен мин үзем дә аңлап бетерми идем Ләкин конспирация кушуы буенча, топченеп тормадым Җиренә җиткердең—шуның белән эшең бетте Барлык күрсәтмәләрне дә миңа Кормаш бирә иде Едлинода топ рольне уя уйнады Муса- лачынның уң канаты Агиш булса, сул канаты Кормаш иде Бервакыт Кормаш музыка капелласының чыгышын легион радиосы аша башкарырга тәкъдим итте Җәлил бу тәкъдимне хуплады радио челтәренең хәлиткеч моментта кирәк булып куюы бар иде Немецлардан рөхсәт агып, без радио аша да чыгышлар ясый башладык Яшерен оешмага элек радио хезмәткәрләре булган Омаровны тартып, аның ярдәме белән Москәүне тыңладык Совинформбюро хәбәрләрен даими рәвештә кабул итеп баруны җайга салып җибәрдек Әлбәттә, эшне бик сак алып барырга туры килә иде Капелланың артисты— керәшен татары Николай Малышев—телен тыя алмыйча, күбрәк сөйләнеп йөргән Кемдер аны немецларга чаккан' Шундук аны кулга алып, строй алдында киемен салдырып концлагерьга озатты лар Ф Солтанбәков үзенен китабында яшерен оешманын күп тармаклы хәвефле эше турында бик жентекләп сөйли. Жәлилчеләр восстаниегә ничек әзерлек алып барганнар, кайдан корал туплаганнар, поляк партизаннары белән элемтә урнаштырганнар һәм. ин моһимс, әсирләр арасында ничек итеп пропаганда эшләрен җәелдереп җибәргәннәр. Аерым алганда, листовкалар бастырып, аларны Едлино. Крушино һәм татар әсирләре булган башка лагерьларда ничек таратканнар Листовкаларнын кайберләре русча, кайберләре татарча (латин хәрефләре белән) язылган булган Күпчелеге машинкада басылып, гектографта ишәйтелгөн Әмма арала типография ысулы белән басылганнары да була Солтанбәков аларны Берлинда Алиштан алган һәм. Едлинога кайтып. Кормашка тапшыра торган булган Ф Солтанбәков кайбер листовкаларнын якынча эчтәлеген дә хәтерли “Кызылармеец иптәшләр' Үз әтиләрегезгә, әниләрегезгә, энеләрегезгә һәм сенслләрегезгә каршы барыр өчен, фашистлар сезне ач үлем белән куркытып, аллап, легионга язылырга мәҗбүр иттеләр Кулыгызга бирелгән шул коралны чын дошманнарыгызга— фашистларга каршы борыгыз!” Икенче бер листовкада, беренче мөмкинлек булу белән, партизаннар ягына чыгарга кирәк, дип әйтелә Листовка мондый сүзләр белән тәмамланган: "Ватан алдындагы бурычыбызны үтәп, чын патриотлар булып калыйк! Фашист ерткычларын үз оясында тукмыйк!" Едлинода листовкалар табылуы турында легионда тәрҗемәче булып эшләгән. ГДРда яшәүче Фридрих Билдер да сойди Анын сүзләренә караганда, бу хәл немец командо!шниссен бик борчыган, алар, оешмага шымчылар кертеп, аны фаш итәргә тырышканнар Немец архивында табылган документлар да моны раслый Кормашка немецлар алдында яхшы атлы булып кыланырга туры килә Ул һәрвакыт кыл өстендә йори Немецлар кушуы буенча. “Үч" исемле пьеса яза Пьесада немецлар жинсп чыга, “комиссарлар җиңелә Рушат Хисамстдинов. пьесаны кара1ач. Кормаш белән шундый әңгәмә булуын искә төшерә —Ничек инде. Гайнан дус. син фашистны яхшы итеп, советка каршы яздын- * -Бу-фәкать күз буяу эчен генә Немецлар берни дә сизәргә тиеш түгелләр Алар безгә тулысымча ышанырга тиеш Ә без үз сүзебезне әйтербез әле Бераздан ул "Ил кызы" исемле тагын бер пьеса яза Монысы “нейтраль" темага, тыныч тормыш турында язылган була Ул да музыка хор капелласы тарафыннан легионерлар алдында куеда Кормаш төп рольләрнсн берсен башкара Хыянәтче Мәхмүт Җамалетдиновның тикшерү эшеннән Сорау. Жәлиллән тыш. яшерен оешма эшендә катнашкан тагын кемнәрне беләсез"’ _ , „ „ Җявяп Гайнан Кормашны. Абдулла Батгалмы. Зиннәт Хәсәновны беләм Сорау. Гайнан Кормаш белән ничек таныштыгыз? Җавап. 1-це” (контрразведка) бүлегендә эшләүче офицер Һелле мина ерактан кечерәк буйлы, тыгыз гәүдәле, җитез хәрәкәтле кешене күрсәтте дә анын артыннан аеруча игътибарлы күзәтергә боерды. Бу—Кызыл Армиядә кече лейтенант булган, ә хәзер унтер-офицер званиесендәге Гайнан Кормаш иде. Ул минем шикелле культвзводның пропагандисты булып санала иде Әмма ул легионерлар белән әңгәмәләр үткәрми. Аңа музыка-хор капелласы белән җитәкчелек итү тапшырылган иде. Сорау. Кормаш белән нәрсә турында сөйләштегез? Җавап. Ул башта мине читтән шактый озак күзәтеп йөрде Аннары, комсомол сафларында булуымны белгәч һәм немецларны тозлап-борычлап сүгүемне ишеткәч (моны мин немецларның үзләре кушуы буенча эшли идем), минем белән иркенләп, үз итеп сөйләшә башлады. Легионерлар белән әңгәмәне ничек алып барырга кирәклеген аңлатып бирде. Әнгәмә вакытында Кызыл Армиянең көченә басым ясап, анын җиңүләре турында күбрәк сөйләргә киңәш итте. Әлбәттә, сак кына, чамасын белеп кенә Легионда яшерен оешма барлыгы турында да киная белән генә, әмма аңларлык итеп әйтте Бервакытны мин анардан яшерен оешманын листовкалары турында сораган идем Алар турында ишеткәнем бар, үз күзем белән күргәнем юк иде. Кормаш: “Листовкаларны фронтка китүче легионерларга бирәбез. Алар, фронт сызыгына житү белән, коралларын фашистларга каршы борырга тиеш”,—диде. Сорау. Бу турыда немецларга хәбәр иттегезме'’ Җавап. Минем башка чарам юк иде Алар һәр көн фельдшер Исхаков аша миннән отчет алып торалар иде Кайвакыт Һелле. үзе чакыртып, барысын да сораша пае. Әлбәттә, әсирләргә сиздермичә генә. Мин шуннан берничә ай элек кенә, бераз “гүләйт итеп”, яман чир эләктердем. Шул чиремне дәваларга дип лазеретка йөри идем. Шунда барысын да хәбәр итеп тордым Сорау. Ни өчен, алайса, немецлар Кормашны һәм башка яшерен оешмачыларны шундук кулга алмадылар? Җавап. Алар оешманың барлык тармакларын, бөтен элемтәләрен белергә теләделәр. Моннан тыш, аларга матди дәлил—листовка үзе кирәк иде Очрашкан саен Һелле миннән листовка табып бирүне таләп итте Сорау. Ул листовкаларны сез кайчан һәм кемдә күрдегез? Җавап. Абдулла Батгал кулында күрдем Ул аларны Берлиннан алып кайтты Ул да мина лептонда яшерен оешма барлыгын әйтте. Сорау. Абдулла Батгал сезгә дә листовкалар бирдеме? Җавап. Юк. ул аларның барысын да Гайнан Кормашка тапшырды Кормаш исә бсрничәсен мина бирде “Мә, кеше күзенә күренмәслек урынга яшер",—диде Аннан, минем каушап китүемне күреп: "Курыкма, без гел шулай итеп килдек Соңыннан аларны иң ышанычлы кешеләр арасында таратырбыз”.—дип өстәде. Сорау. Сез бу турыда немецларга кайчан хәбәр иттегез? Җавап. Шул ук төнне. Башта Исхаков, аннан Һелле янына барып, барысын да сөйләп бирдем, листовкаларны да үзем белән алып барып күрсәттем”* Яшерен оешмачыларны кулга алгач, фашистлар Кормашны аеруча нык җәзалаганнар, чөнки оешманын җепләре анын кулында булуын сизенгәннәр. Тоткыннарның әйтүенә караганда, анын баш түбәсенә салкын су тамызып, төннәр буе җәзалап чыкканнар. Әмма Кормаш монда да таш кебек нык булып калган. Кәрим Ходжаев истәлегеннән: Яшерен оешмачыларны кулга алгач, 1943 елның 13 яки 14 августында мине да допроска чакырдылар. Тикшерүне ниндидер капитан алып барды Исем-фамилиясен белмим Ул миннән гел Кормаш турында сорашты Кайчаннан бирле бетм? Ни турында сөйләштек''Листовкалар турында сүз кузгатмадымы ? Лагерьдан качу турында сүз булмадымы ? Мин барысын да инкарь итеп килдем— юк. белмим, сөйләшмәдек, күрмәдем, имеш Капитан мине кыйнамады-сукмады—акаеп кына карап алды да кире карцерга ябып куйды. Хәер, бик ашыга иде, бу көнне аның эше аеруча күп иде ", *М Җамалетдинен эше КГБ архивында саклана Тагы бер шаһитнамә КГБ архивларында Г Кормашнын актив подпольечы буларак эшчәнлегс теге яки бу дәрәҗәдә тасвирланган документлар саклана. Мәсәлән, анда 1910 елда Башкортстаннын Дүртөйле районы Көшел авылында туган Шәйхулла Гайса улы Сөләйманов биргән күрсәтмәләр бар. 1952 елнын 25 гыйнварында КГБ тикшерүчесе үткәргән сорау алуда ул 1942 елнын июлендә чолганышта калып үзенен әсирлеккә тошүс турында әйтә 1943 елнын апрелендә аны Едлино лагерена күчерәләр һәм шул көннән легионер булуын игълан итәләр Немец хәрби киеме киендереп. Көнчыгыш фронтка жибәрергә әзерлиләр Бер айлык карантиннан сон. Сөләймановны Илел-татар легионындагы 828 нче батальонмын дүртенче ротасына оченче взводка теркәп куялар Бирелә. Еллинода. ул лагерь үзешчәннәренең җитәкчесе Г Кормаш белән ганыша Гайнан аны башта читтәнрәк күзәтеп йөри, үзенчә тикшерә, аннары анын белән Ватан турында һәм ана биргән антка тугрылык хакында сүз кузгата Аннары Сөләймановнын ышанычлы кеше булуына инангач, ана лагерьда житди хәл әзерләнүенә ишарә ясый, барысына да әзер булырга куша Сөләйманов рәсми рәвештә яшерен оешмага керми Тиздән аларнын батальонын Польшадагы Скаржиска-Камснна шәһәренә китерәләр Күпмедер вакыт узгач бу шәһәргә үзен озата баручы, легионерлар киеме кигән Касыйм атлы берәү белән Кормаш килә. Сөләйманов нинди көн икәнен дә хәтерли — ул 1943 елнын 15 июне була. Гайнан аны үзе эзләп таба, элеккеге танышы буларак кунакка дәшә Кормаш казармадан 150 метрлар чамасы читтә урнашкан мосафирлар йортында тукталган була Менә алар дүрт татар кешесе—Кормаш. Сөләйманов. Касыймов һәм Сүлиеи фамилияле тагын бер легионер—бер шешә шнапсны тәмләп карыйлар, галеттан (кипкән икмәктән) һәм эрзаи-казылыктан авыз италәр Хәзер инде СоләЙмановтан сорау алу беркетмәсенә күз төшерик “Шуннан сон Кормашсв кесәсеннән типозрафиядә басылган бер бит кәгазь чыгарды. Анда немец армиясендәге барлык легионерларга морәжәгатъ басылган иде Бу мөрәҗәгатьтә һөжүм итеп килүче Совет Армиясе частьларының уңышлары турында һәм легионерларның бурычлары—аларнын поляк партизаннары ягына күчәргә тиешлекләре хакында әйтелгән иде Шул вакытта Кормашсв мина һәм Сүлиевкә берәр данә әлеге кәгазьне тапшырды" Боларлан гыш. Кормаш аларга телдән күрсәтмәләр дә бирә: урындагы кешеләр белән элемтәгә керергә, каршылык күрсәтү отрядларының кайда икәнлеген белергә, алар белән бәйләнеш булдырып, поляклар Я1ына чыгу гурында килешү алып барырга кинәш итә Сөләйманов шундый элемтә урнаштырырга тырышып карый, әмма поляклар немец хәрби киемендәге кешеләргә ышанмыйлар Шул көннәрдә көтмәгәндә казармада тентү оештыралар Ул тентү көнен дә исендә калдыра—Кормаш белән очрашудан сон 5 кон үткәннән сон. 20 июньдә бу ла ул Сөләймановнын урын җирендәге матрац астыннан әлеге кәгазьне табалар һәм үзен кулга алалар Яман сорау алулар башлана аны кайдан алдын’ Бу унай белән ничек җавап бирергә кирәклеген Кормаш алдан киешеп куйган була "Күпер астыннан таптым Тәмәке төрергә ярар әле дип ертмаган идем” Берничә көннән сон Сөләймановны Едлинога кигерәләр Тагын сорау алалар, у л тагын шундый ук жавап бирә Шуннан сон аны старшина дәрәҗәсеннән төшереп. Кеннгсбсрг янындагы штраф батальонына җибәрәләр Бу сүзләргә нинди кнмәлдә ышанып була’’ Сугыш бетеп күп еллар узгач, иемец армиясенең трофей архиаларыннлн берсендә 1С бүлеге (контрразведка бүлеге шу лай дип аталган) башлыгы исеменә рапорт табыла Ана Идел-татар легионының 828 нче батальоны командиры кул куйган Б\ кәгазьдә мондый юллар бар “1943 елнын 20 июнендә Оклржиска Камснна шәһәрендә урнашкан батальоинын дүртенче ротасында минем боерык белән үткәрелгән тентү вакытында старшина Саләймановнын матрацы астыннан немецларга каршы язылган листовка табыла Сорау алу вакытында легионер, аны үз роталары саклаган тимер юл күпере яныннан таптым, диде. Сөләйманов үзе—Уфа татары, элек үзен лагерьда әйбәт тотты" (немецчадан тәрҗемә). Күрүебезчә, Сөләймановнын күрсәтмәләре немец чыганаклары белән дә тулысынча раслана. Легион частьларында өндәмәләр табылуны шундагы тәрҗемәче Фридрих Биддер да раслый. Кызганычка каршы, яшерен оешмачыларның дошман тылында таркату эше алып баруда рәтле-башлы тәҗрибәсе булмый. Алар революция традицияләре үрнәгендә өндәмәләр бастырып, легионерлар арасында тараталар. Хәлбуки, немец контрразведкасы да йоклап ятмаган. Сугыштан сон легионның 1С бүлегендә ЗОлап яшерен шымчы булуы ачыкланды. Яшерен оешмачылар легионда восстание күтәрүгә исәп тоталар, көнендә (1943 елнын 14 августы) билгелиләр, җентекле планын төзиләр, вазифаларны бүлешәләр. Әмма фашистлар да тик тормый. Август башында легионда һәм Берлиндагы “Идел-Урал" комитетында күпләп кулга алулар була. Жәмгысы 80 гә якын кеше, шул исәптән Муса Жалил. Гайнан Кормаш. Абдулла Алиш һ б. кулга алына. Аларнын кайберләрен. дәлилләр җитәрлек булмау сәбәпле, лагерьга кире кайтаралар. Соңгы күрешү Фәрит Солтанбәков истәлекләреннән: "Варшава төрмәсенең бер кешелек камерасы тәрәзәсеннән прогулкага чыккан Гайнан Кармашны күреп калдым Ул үзенең гадэти хәрби киеменнән иде. Тик каешы гына юк Нык. егетләрчә кыяфәттә Ул да мине күреп азды һәм сәламләп кулын болгады Икенче көнне Ганнан беренче булып сәламләде. Сакчыга сиздермичә генә җиргә бөтәрләнгэн кәгазь кисәге ташлады Прогулкага чыккач мин аны алып, камерада укыдым Антыңны онытма'" дип язылган иде анда. Шул кәгазьдән тар гына тасма кисеп "Үлсәм дә онытмам' дип яздым. Икенче көнне аны шул урында төшереп калдырдым Кармашның аны азганын тәрәзәдән күреп тордым Берничә көннән соң мин аның белән төрмә душында очраштым. Кормаш миңа сорау алуда үземне ничек тотарга, теге яки бу сорауга ничек җавап бирергә икәнен әйтә азды Аннары көне-төне коточкыч сорау азулар, кыйнаулар, җәзалаулар, мыскыл итүзәр башланды Шуннан соң Кормашны мин башкача күрмәдем " Рушат Хисаметдннов истәлекләреннән: "Минем өчен Кормашны сугышчан иптәш дип әйтү генә бик аз Гомерем белән мин аңа бурычлымын. Нинди гүзәл кеше иде ул' Мөлаем, йомшак күңелле. әдәпле, шул ук вакытта чакма ташыдай нык рухлы иде. Бервакыт шулай мине Тегель төрмәсендә һушымнан язганчы кыйнап, ярым үлек хәлендә камерага китереп ыргытканнар Икенче көнне тикшерүче минем белән юмакайланып, йомшак кына итеп сөйләште —Мин сезне кызганам, яшь кеше Сез гыйлемле кеше, профессиягез тыныч, әйбәт Беркайда да эшсез булмаячаксыз (ул минем ветеринария табибы булуымны белә иде) Ник үзегезне азаплыйсыз? Без хәзер барысын да беләбез, иптәшләрегез үз гаепләрен таныдылар, аларны хәзер беркем дә борчымый.—дип дәвам итте—Фәкать гаебегезне тану гына язмышыгызны җиңеләйтәчәк Әлбәттә, сезне хөкем итәчәкләр, ләкин тормышыгыз сакланып калачак Әгәр карышасыз икән, исән капуыгызны ышандыра алмыйм. Мин исә катгый рәвештә үземнекен тәкрарладым —Акланырлык гаебем юк. Кинәт тикшерүче сүзне Кормашка күчерде, миннән аның хакында ниләр белүемне сораштыра башлады Мин аңа бик сак җавап бирергә тырыштым Чөнки немец.лар безнең бер капеллада йөргэнзегебезне беләләр иде. Тикшерүче, хәлгә кергәндәй, башын чайкады Сез. янәсе. Кормашны яклап маташасыз, ә ул сезнең хакта барысын да сөйләде һәм ул Кормаш язган кәгазьне миңа сузды Язуны күрүгә коелдым да төштем Анда мин кире какканнарның барысы да күрсәтелгән иде Әнә шулай чак кына кармакка капмадым Ләкин эчке бер тоемлау хисе акылга китерде барыс ы да билгече бу.кач. ни кирәк соң миннән ачарга ’’ Юк, бу тикмәгә генә түгел. Шулчак мин болай дидем Берсе дә дөрес түгел Кармаш болай әйтмәс Ә кәгазьгә нәрсә генә язып бу лмый ух. Сез аның белән мине күзгә-күз очраштырыгыз Мин тикшерүче, габәттәгечә. акырып-бакырып миңа ташчаныр. башыма сугарга тотыныр бип уйладым Ләкин ул ахыргача сабырлыгын җуймады Яхшы. -диде. - очраштырабыз Мине ачып киттеләр Күр әле син. хикмәти Хоба, икенче коннс мине прогулкага ачып чыкканда, коридорда Гайнанны очраттым Надзиратель шактый артта ияреп шчгәняектән. бер-ике сүз алмашырга өлгердек. Кормаш пышылбап - Ничек була инде. Рушат абый? Саттыңмыни син мине7—дип сорады Мин өнсез калдым —Кем әйтте?—дим Тикшерүче - Ул миңа да шулай дип әйтте хәтта син язган кәгазьне күрсәтте —диде м мин Уч арада надзиратель килеп җитте Акырынып безне ике якка аерды Әмма ничектер җан җылынып китте Берничә көннән соң безне Кормаш белән күзгә-күз очраштырдылар Гайнанны ике сакчы тикшерүче янына алып керде Мин аңа күз төшердем Уч ябыккан, пырычып калган Битендәге' җөй-җәрәхәтләрдән кан саркып тора Күренеп тора, сорау алуларда нык эләктергәннәр Хәер мин дә аңа шулай күренгәнмендер Тикшерүче Кармашка -Хисаметдиновның таркату эше турындагы күрсәтмәләрегезме кабатлагыз. диде Кормаш җилкәсен җыерды. Мин Хисаметдиновның бернинди дә таркату зшен белмим Бу хакта ссчгә /серни бә әйтмәдем Тикшерүче агарынып калды —Легионда листовкаларны кем таратты ' дип кычкырды Мин,—диде Кормаш. катгый итеп —Берү зем та/заттым Тикшерүче ым кагуга ике эсэсчы Кармашны идәнгә егып корыч чыбыклар белән кыйнар,-а итекләре белән тибәргә тотындылар Мине алып киттеләр Тагын берничә мәртәбә сорау алырга чакырдылар Ләкин хәзер имде кыйнамадылар һәм җәзалап интектермәделәр Кормаш бетен гаепне җәзам* чарның бөтен газабын үзенә альт, мине бәладән йолып калды Соңыннан мич(а аны күрергә насыйп бу лмады Ә тикшерүче белән сөйләшүләр "дән соң аны прогчлка вакытында күрүчеләр аның бик нык имготелгәнче кыйналганлыгы һәм аксаганлыгы турында сөйләделәр...