МИЛЛИЯТ СҮЗЛЕГЕ

ИСЛАМ ҺӘМ ҖЫР ШИГЫРЬ. МУЗЫКА Шигырь сынау м ,ыка коралларымда уйнау вә болармы тыңлау хакында Ислам галимнаре арасында фикер берлеге юк икаиен әйтергә кирәк Берәүләр бу эшләрнең һәммәсе дә хәрам диләр икенче берәүләре исә коралларда уйнау хәрам, ә аннан башкалары мпбах дип саный Мотлака, ягъни абсолют мөбах диючеләр дә бар Ләкин шул ук вакытта бу эшләрне мөбах түгел, бәлки мостәхәб (гүзәл) дип санаучы галимнәр дә булган Әлбәттә. “Йәсин" (36) сүрәсенең 69 нчы аятендә "Без Мохәммад галайһнссәламгө шигырь ойрәтмәдек һәм аңа шагыйрь булу дөрес тә түгел дигән ачык сүзләр бар. ләкин алар әле шигьриятне кире кагалар дигән сүз түгел, чөнки үзенең ритмикасы, үлчәмлелеге, аһәңле яңгырашы һәм сурәтле чагыштырулары белән Коръән тексты ү « шагыйрьләр очен үрнәк һәм өлге булырлык Әгәр дә әшәке вә фәхеш, көлкеле вә сүгенү сүзләре булганлыктан, шигырь сөйләү вә аны тыңлау хәрам була икән, гомумән сүз сөйләшми тору лязим булып чыга, чөнки шигырьләргә караганда гади сөйләм телендә, нәсерләрдә мондый әшәкелек күбрәк очрый Шагыйрьләрнең тәрҗемәи хәлләре гүзәл булмау да аларнын шигырьләрен гаепләргә нигез була алмый Коръән--Кәрим үзе бик күп урында кяфнрләрнсн көферле сү иәрсн искә ала, Ә шигырьдә әдәп вә хикмәт, фалыйләт вә гыйбрәтләр да булырга мөмкин Дөрес. Корыш Кәримдә шагыйрьләр аөмм кылыш лн (ху/кышан). ләкин шу I имм кызынганнар җөмләсеннән изге гамәл кылучылар вә Ал.таһы Тәгаләне ти кер итүчеләр аер1|Ш алынганнар Рәсүлулланың шигырьне хурлау сүзләре генә түгел, модех кылган сүзләре да бар Мәсәлән. “Бакай сәгадәт" касыйдәсен укыган вакытта Рәсүлулла мәҗлс-стә булганнарга “Тыңлагыз" дип боерган Аның шагыйрь Кәгаб ибн Заһиргә Пәйгамбәр хөрмәтеңә чыгарган мәдхиясе өчен ябынча "бурда” бүләк иткәнлеге мәгълүм Бу ябынча Исламның кадерле ядкярләреннөн берсе хисаплана Исламның шш гарьгә карашы нинди генә булмасын. Шәрыктә югары катлау. ил башында тору чы хәлифәләр һәм онганнар үз яннарында җырчылар һәм шагыйрьләр тотканнар, күңелләренә хуш килгән шигырь чыгарганнары өчен шагыйрьләрне бүләкли торган булганнар Хәтта, документлардан билгеле булганча, аеруча мату р шигырь әйткән шагыйрьнең авызына алтын акчалар, асылташлар тутыру гадәте яшәп килгән. Мае . солтан Мәхмүд [алнинид (998 1030) әмере буенча сарай шагыйрьләре башлыгы Унсурннын (1039 икн 1049 етда вафат) авызына оч тапкыр энже тутырганнар. Чыннан да вәзенле һәм көйле нәрсәне сөйләү хәрам була торган бу на. ■ андугач вә тургай танышларын тыңлау да хәрам дигән сүз I әхәр вакы!ында кошларнын сайравын шагыйрь.1әр Аллаһыны мактан тәсбих уку белән чагыштыралар Мөшрмклөр каршында исламиятне һәм Рәсулулланы яклап күп чыгышлар ясаган шагыйрьләрдән Хәсән ибн Сабитны. Габдулла ибн Руахны. Кәгьбу ибн Маликны күрсәтергә мөмкин. Хәсән исемле шагыйрьнең аеруча әче телле булып, мошрикдәргә нык тәэсир итүе турында сөйлиләр Сөнгатулла Бикбулатың “Хәзрәт Мнхәммәд китабында Мохәммад Пәйгамбәрнең җефете Гайшәне шна кылуда I.ипләүче кешеләр арасында шушы Хәсән ибн Сабит та булган “Саутелмолаһи фнсык. шлталәззел бнһ көфер' ягъни му зыка тавышы бозыклык, аның белән ләззәтләнү көфер" Дигән сүз бар Ләкин шәрыкнең күренекле ы г лары Әбү Наср әл Фарабн Һәм «У>ү Галн Ибне I и на музыканың адәмнәр өчен файдасы турында язганнар с)л Фарабн ч\ зыка сәнгатенең пнә г теориясен төзеген (“Китабел муенкн әл кәбнр" Музыка турында зур китап ) Ибне Сина “Рисалатүн фи гыйльмел мусики" исемле хезмәт язган, анын “Китаб ут- шифа” исемле китабында музыкага багышланган аерым бүлеге бар Югарыда әйтелгәннәрнең күбесе күренекле галимебез мөфти Ризаэдднн Фәхреддиннөн. Хәер, аңардан элегрәк Шиһабетдин Мәржани бу мәсьәләне күтәреп чыккан инде "Музыкадан төп максат, дип язган ул,-төрле тавыш һәм көйләрне бер-берсенә яраштырып, күркәм һәм матур итеп тезү аркылы җанга рәхәтлек бирү, кеше рухын сафлык һәм пакьлек дөньясына этәрү Бишектәге бала хуш авазга юанып җылаудан туктый һәм игътибарын шул авазны тыңлауга юнәлдерә. Дөя. аңгыра булуына карамастан, хуш аваздан әсәрләнеп, авыр йөкләрне дә җиңел күтәрә һәм ерак юллар да аңа якын тоела Яз һәм аның чәчәкләре, музыка һәм аның хуш авазы бер-бер кешенең йөрәген хәрәкәткә кнтермәсә. аның табигате бозык, аңа дару юк дип. шуның өчен әйтелә" 860 нчы елда вафат булган суфи язучысы Дхул Нун түбәндәге сүзләрне язып калдырган: “Музыка илаһи тәэсир итеп, кальбләрне Аллаһка омтылырга чакыра. Рухи колак белән тыңлаучы Аңа якынлаша, хисси колак белән тыңлаучы—бидгатька бата.' Коръән вә сөннәттә музыка коралында уйнау вә уен тавышларын тыңлау хәрам булу хакында ачык бәян ителгән сүз юк Рәсүлулла хәзрәтләренең гает көннәрендә, туй вакытларында уен уйнаудан тыймаганлыгы билгеле Мондый уен тавышлары инсаннарның кайгыларын киметәләр, җаннарына рәхәтлек вә сабырлык бирәләр “Көйләр инсаннарны үзләренә җәлеп итәләр, халыкларны ерак җирләрдән сөйрәп китерәләр. Ислам дөньясы шушы эшне әхлак төзәтү вә гыйффәт тарату хакында вәсилә кылырга тиешле иде", - дип яза мәшһүр галимебез Ризаэдднн бине Фәхреддин Тукай да шул фикердә "Зинага чакыра торган музыка хәрам булса да, алга китәргә, тәрәкъкыйга чакыра торган музыка мөстәхәб, хәтта важнб уктыр”, - ди ул Әйе, зинага чакыра торган музыка да бар Музыкадагы билгеле бер тактлар, мәсәлән, секундка бер ярым тапкыр кабатлансалар һәм үтә түбән ешлыктагы көчле тавыш басымы белән үрелеп барсалар, кешедә экстаз (җәзеб) халәте китереп чыгарырга мөмкин. Секундка ике тапкыр кабатланган такт исә шул ук тавыш ешлыкларында кешене наркотик матдә тәэсир иткән кебек бию трансына төшерә Сексуаль биюләр, йола буенча үтерүләр менә шундый музыка тәэсирендә эшләнә Музыканың мондый тәэсирен шаманнар (камнар), сихерчеләр, борынгы вакханкалар яхшы белгәннәр һәм анардан файдаланганнар Шушы ук нәрсә “әйләнчек дәрвишләр" биюендә (“ракс ”). шигыйларда шәхсәй-вәхсәйләр шашынуында да чагылыш таба. Кыскасы, исламның музыкага мәгълүм дәрәҗәдә сак мөнәсәбәте күп яктан аклана да Бүген рок-концертларны тыңлаучыларда күзәтелә торган психик һәм нерв өянәкләрен искә төшерик Адәм психикасы гына түгел, башка җан ияләре, хәтта җансыз нәрсәләр дә рок-музыка гөрелтесенә түзми. Мәс "Пинк флойд" группасы ачык һавада концерт биргән вакытта якындагы күлдә балыклар миңгерәүләнеп, өскә калкып чыкканнар Ә 1979 елда Пол Маккартни Венециядә концерт куйганда агач күпер җимерелеп төшә, инде телгә алынган Пинк Флойд" группасы исә Шотландиядә бер күперне җимерүгә “ирешә" һәм бу факт документта теркәлгән. Шул ук вакытта музыка белән дәвалау ысулы билгеле. Мәс . чеченнәрдә халык табиблары авырту-сызлауларны басу өчен музыкадан файдаланганнар Әйтик, бармак шешкән вакыттагы сызлауны балалайкада махсус музыка уйнау юлы белән җиңеләйткәннәр. Бу музыканың көен композитор А.Давнденко нотага язып алган һәм аны "Кулдагы шеш сызлавын баса торган көй" дпп атаган Аның нота язмасы 1927 елда басылып та чыккан. Безнең көннәрдә дә бу өлкәдә тикшеренүләр үткәрелә. Германиядәге Франкфурт-Майн шәһәре университет клиникасы профессоры Дитфрнд Пехль бу мәсьәләне җиде ел буе тикшергән һәм чыннан да авыруларны "музыкаль группа да дәвалауның нәтиҗәлелеге югарырак булып чыккан "Пзвестия" гәзнтенен 1985 ел 25 июль санында "Музыка астында операция” дигән мәкалә басылган иде. анда көнбатыш Германия табибларының кайбер операцияләр вакытында авыртуны дару ярдәмендә басу урынына тыныч музыка кулланулары турында хәбәр ителә Күрәбез ки. чечен табиблары авырту-сызлауны җиңеләйтүнең оригиналь ысулын галимнәрдән шактый элек тапканнар икән Төркиләрдә, шул исәптән татарда да, музыканың нык таралган булуын телдә музыка терминнарының муллыгыннан күрәбез (мәс . әдәбиятта очрый торган музыкага нисбәтле кайбер сүзләр аргу тамбурның бер төре, әргән орган (гармун мәгънәсендә) бәрбат лютня ( "лютня'сүзе гарәпчә ~әл-гуд " тан алынган, агач мәгънәсендә), быргы, сур - труба, гөслә; гыжек скрипка дәф тамбурин, бубен, ягъни шөлдерле уен коралы думбра ( тамбур белән уртак чыгышлы), дум-думбак- барабан: кубыз (кызлар уйнаган авыз кубызы, кулда уйнала юрган кыл кубыз, ку л кубыз), курай; куе -зур барабан мотриб музыкант, җырчы: най(нәй) курай; нәкарә титавр. сал. сорнай зур быргы яки кыллы курай: таб(е)л (тубал) барабан, гөнср шаманнар кага торган түгәрәк барабан, чалгы көй коралы, чәмбал цимбалга (бу атама гарәпчә ~табел\а барып тоташа) охшаган уен коралы; ҮӘ/Г - арфанын бер төре, чәрлалек (?) Һади Килдебәкинең (1881 1943) “Ислам һәм музыка" исемле китабы бар ИСЛАМ ҺӘМРӘСЕМ-СЫН СӘНГА ТЕ Мәгълүм 6> лганча. шәригать жлн ияләренең сурәтләрен ясауны тыя Шуның аркасында электә кеше рәсемнәре төшерү, хәпа фоторәсемгә төшү дә нәшәргый гамәл исәпләнгән Ш Мәрждни моны түбәндәгечә аңлата “Пәйгамбәр заманында кешеләр сурәткә табына торган булганнар Шуңа күрә рәсем ясау гомумән тыелган Ә хәзер андый куркыныч юк Шулай булгач, тыюның сәбәбе бета һәм тыкшын кирәге калмый" Мәрждни берничә тапкыр үзенең фоторәсемен алдыра 11стамбулда Мөниф паша йортында үзе күргән хатын кыз скульптурасы ту рында һичбер тарпанмын, шелтәләми яза (X Хнсмәпллнн) Белгәнебезчә, хәзерге вакытта мөселман илләрендә басылган төрде ки тап дәреслекләрдә рәсем-сурәтләр булмыйча калмый, ләкин гадәттә рәсемдәге кешеләр мөмкин кадәр схематик һәм яссы итен сурәтләнәләр Ләкин киләчәктә мондый тыюлар тагы да йомшый төшәр дип көтәргә кирәк Безнең көннәрдә Ислам һәм сынлы сәнгать мәсьәләсе тагын бер куерып алды Билгеле булганча, татарның күренекле улы Шиһабетдин Мәржанинең сынын Кабан күле буендагы Мәрждни урамына һәйкәл итеп кую планы бар Күп кенә дин әһелләр- моңа каршы күтәрелеп чыктылар "Әүвәл Татарстан Диния нәзарәте олуг галимнең сынын һәйкәл итүгә каршы махсус карар чыгарды Соңра Согуд Гарәбстанында укып яткан шәкертләрнең бер төркеме Шиһаб Мәржанинең сынын кую Ислам диненә ни дәрәжәдә афәт икәнлеге турында “Иман” гөзите аша мөрәҗәгать белән чыкты (Харис хәзрәт Салихҗан.) Алар үз фикерләренә дәлил итеп Коръән Кәрим кәлимәләрен китерәләр Чыннан да Изге Китапта "Ий мнзмнннәр' Исерткеч эчемлекләр һәммәсе дә, отыш уеннарының һәрторлесе дә. сыннарга табыну, гыйбадәт кылу. шулай ук ырым һәм багучылык болар барысы да шайтан гамәлләре Бу гамәлләрдән качыгыз Сакланыгыз, шаять һәлакәттән котылырсыз. диелгән Ләкин монда сүз сыннарга табыну турында бара Әгәр табыну юк икән, бу эшнең гөнаһы юк Әфгангтанда тауташта Будданың борынгылар уеп ясаган мәһабәт сынын талибаннарнын шартлатып юк игүләрен дә берничек аклап булмый, моны фәкать вәхшилек дин кенә бәяләр!ә мөмкин Татар дөньясында мәгарифкә әүвәл башлап адым салган Шиһабетдин Мәржднигә ватанында һәйкәл кую безнең изге бурычыбыз ИФРА ТЧЫ1 Радикал. кискенлек тарафдары ( 'нфратчы" сүзе Фатих Әмирханда очрый). ЙАРАК тар Тимер боҗралардан һәм тәңкә.тә|иән торган сугыш киеме Идел буе болгарлары X XIV гасырларда вак пластинкалы йараклар кулланганнар. XII XIII гасырларда эре иластикалылары күбрәк кулланылган Парук язылышы да очрый (рухча 'заты' чәпәмхндә) ЙАХШЫЛАР Изгедер Iетямш иш йахюмдар яткан >/ (д ( Тумашсна. Слоаарь дна.кктоа снбнрскнх татар) ПОГУРТ Әчегән сөттән ясалган продукт, катыкның бер төре* Хәзерге татарча чыганак тарда күбесенчә йощртлнп язалар Иопргсуж Махмүд Кашгарыйнын “Дннаж лөгатег гөрк" сүзлегенә (XI гасыр) дә теркәлгән, шуңа күрә анм Ду най болгарларыннан килгән сүз дип санау дөрес түгел, язылышын да курыкмыйча борынгы “йогурт" рәвешендә алырга мөмкин ЙӨРМӘ ТАУЛАР Дюналар (бу атама инкыйлабка кадәр “Мәдрәсәи Мөхәммәдия"нең уку программасында телгә алына). КАБА ЙЕГАЧ бор- Борынгы төркиләрдә нәсел шөжәрәсе. нәсел агачы (“Биек агач" мәгънәсендә) Кайчагында шәҗәрә агачы дип тә әйтәләр, ләкин монысы тавтологиядән гыйбарәт була ("агач агачы") КАВӘСЕ КОЗӘХ г Салават күпере. Борынгы төрки телдә солан сүзе дә кулланылган. Халыкта салават күперен "чәчүрмә “килен тастымалы "дип тә атаганнар Күктә салават күпере пайда булгач “Сөнге юлы калыкты". “Тәңре тастымалын киптерергә элде", дигәннәр Төрле сөйләшләрдә салават күперен “күк дугасы", “күк җәясе ” дип атау да очрый Борынгы төркиләр салават күперен янгылыч янгалыч (яң "җәя"+“кылыч". ягъни җәя кебек бөгелгән кылыч) дип тә йөрткәннәр (ГСаттаров) Гомумән, “салават күпере" дигән термин татар теленә соңрак кергән булса кирәк. Тагын кара САЛАВАТ КҮПЕРЕ. КАДӘР г.—Куәт; язмыш, тәкъдир, фәләк Дөньядагы барлык вакыйгаларның һәм адәмнәр кылган эшләрнең Аллаһы тарафыннан алдан ук билгеләп куелуы турындагы принцип. Тулаем алганда, чыганакларга карасак, тәкъдир мәсьәләсе төп өч сорауга кайтып кана: 1 Кеше үзенен кылган кылыкларында иреклеме? 2.Кеше үзенең эш-гамәлләрендә Аллаһыга буйсына икән, кешенең кылган кылыклары өчен әхлакый җаваплы булуын моның белән ничек яраштырырга? 3 Аллаһының җир йөзендә барлык яхшылыкларга һәм андагы барлык яманлыкларга юл куюын ничек аңлатырга? Коръән белән Сөннәдә бу сорауларга катгый җавап юк. Коръән-Кәримдәге кайбер сүрәләр кешенең бөтен нәрсәдә Аллаһ иркендә булуын кистереп әйтәләр. Мәсәлән. Коръәндә (3:145 139) үлем сәгате турында: "Бернинди зат та Аллаһ тәгаен иткән вакыттан башка вакытта үлмәс, мәгәр һәркем Аллаһ билгеләгән вакытта үләр", диелгән. Дөньядагы бәла-казалар да Аллаһ иркендә, шуңа күрә адәмнәргә Аллаһ билгеләгән юлдан бару тиеш. Коръәндәге 16:9. 76:3; 4:49 аятьләр дә алдан ук билгеләнгән язмыш турында сөйлиләр Икенче төрле аятьләр исә кешенең теге яки бу гамәлне кылуы тулысынча үз иркенә бәйле дип раслый Мәсәлән. "Аңлатылды" сүрәсенең 17 аятендә "Әмма Сәмуд каүменә һидэятне ачык бәян иттек, алар исә иманлы булудан кяфир булуны артык күрделәр, аларны кәсеп иткән явызлыклары сәбәпле хур итүче каты газап тотты", -диелә. 17:84. 18:28-30; 4:101 аятьләр дә шул турыда Өченче төрле аятьләр кылган явызлыклары өчен кешенең Аллаһы тарафыннан котылгысыз җәзага тартылачагын хәбәр итәләр Мәсәлән. 4:123 аятьтә: “Берәү явыз эшләр кылса, ягъни Аллаһыга итагать итмәсә, шул явызлыгы белән җәза кылыныр. Аллаһыдан башка аңа вәли һәм ярдәмче табылмас",-диелгән. Бу мәсьәләдә Исламияттә дә. башка диннәрдә дә бәхәсләр барганлыгын әйтергә кирәк. Яһүдиләрнең талмуды, мәсәлән, фатализм белән сугарылган Талмудчы Элеазар Каппор: Шуны бел. бөтенесе хисапта, кылганнарын чамасында булыр; сыеныр җирем гүрдә дип үзенне юатма, чөнки син үз ихтыярын белән тумадың, үз ихтыярың белән яшәмисен, үз ихтыярың белән үлмисен һәм патшалар патшасына, изгегә үз ихтыярың белән хисап бирмәссең", дип өйрәтә. Югарыда әйтелгәнчә. Коръәндә кешенең Аллаһ хөкемендә генә булуын раслый торган аятьләр белән бергә, кешенең үзе кылган эш-гамәлләре өчен җавап бирәчәген кисәтүче аятьләр дә бар. Шуңа күрә бу мәсьәләдә галимнәр, философлар, шагыйрьләр берсен берсе инкяр итә торган фикерләр әйтеп чыкканнар Гомәр Хәйям, мәсәлән, мондый дәгъва белдерә: Яратдьщда. ходай, минем җисемне син. Язып куйдьщ эшләячәк эшемне син Үзен ялган гөнаһларны кылган өчен. "Җәһәннәмгә, кеше, син кер' лисеңме син'' Сәгыйть Рәмиевнең язмыш турындагы фикере Гомәр Хәйямгә аяазчащ Бетте баш, кипте яшь, китте бар рәхәт. Бетсен, нн күрсәм мин күрермен' Ялмын/ нн ялгашыр белгән бер ,/хәл. Аңар бунсынар ла йөрермен Азармын, тузармын, шулай мин йөрен. Язмышның бурычын үтәрмен Насыйр Хөсрәү Аллаһм әмере белән гүзәллеккә сәҗдә кылуын акларга тырыша Гуләлләрнен гүзәлләрен бу дөньяга Синең әмерен белән бирә Болгарстан Әйтче, раббым. минем нинди гаебем бар сон. Шундый тиңсез гүзәллеккә сәҗдә кылсам/? Ә Габдрахман Җами фаталист түгел, ул кеше ихтыярының әһәмиятен таный алдан ук ЯЗЫП куелган ләүхелмәхфуз идеясе белән туры бәхәскә керә ' Тормыш, диде бөекләрнең берсе мина. Язылмаган, ап ак, керсез дәфтәр сиңа Бәхетле син гүзәллекне, бөеклекне Аз булса да яза атсаң әгәр шу ңа " Кадәр белән кеше ихтыяры арасындагы каршылыкны Дәрдмәнд та тоя “Күңел һәр җирдә /ТА Т ззли. Кадәр һәр җирдә тнкән төзли ~ ди ул (ппсән тигәнәк) Ана кадәр күп элек Аллаһияр да "Хәрәм эштән ләкин тыГиы у л безне. Бирде ихгыярый өлешебезне Хода риза бу лмас гөнаһ эшләр!ә. Рнжтыгы Аның яхшы кемнәргә дип я н ли Әл-ӘшгарИ сөнниләрнең язмыш турындагы догматын могтәзиләләрисн кеше ихтыярының иреге турындагы тәгълиматы белән килештерергә омтыла һәм абсолют тәкъдир тарафдарлары (жәбрнйәләр) белән кешенең нчгыяр иреге тарафдарлары (кадәрнйәләр) арасында урта бер позициядә тора кешенең гамәлләрендә (кәсебендә) ихтыяр ирегенең дә беркадәр катнашуын таный Әшгарича кәееб ул хәрәкәт итү мөмкинлеге белән башкарылган хәрәкәт арасындагы бәйләнеш, чәким беренчесенең икенчесенә эчке йогынтысы тудырган нәтиҗә түгел Мөмкинлек, хәрәкәт һәм кәееб кешедә турыдан туры Аллаһы тарафыннан бар ителгән, кеше фәкать үз эченә сыйдыручы бина (нәхәл), субстрат кына бу лып тора Шуның белән бергә әшгарнтләр кешенең кылган эшләре өчен җаваплы бу луын да таныйлар Могтәэилөчелеккө нигез салган Васил бии Гата (700 749) тормышның тышкы хәлләрен Аллаһы җибәрә, ә үзенең гамәлләрен кеше үзе кыла дин саный Икенче бер могтөзилә Ән-Нөззам Басри (645 елм вафат) кеше үз ихтыярында т\ чыгымча ирекле дин раслый . тамак төбе пигышы. гамак белән жырлдү Электә гөрки шаманнар (камнар) кай гыйлемен камил белгәннәр Кай мәҗүси җеназа мәгънәсендә йөргәнлектән, муллалар аны оныттырырга тырышканнар (РӘхмәтьянов) Башкорт як ларында гамда белән җырлауның җирле атамалары өдавү. каЛпу тамак курай Дәпамы китәсе санда