Казан университетына 100 ел

КАЗАН УНИВЕРСИТЕТЫНЫҢ ИДЕЛ БУЕ ҺӘМ УРАЛ ТӨБӘГЕ ХАЛЫКЛАРЫНЫҢ МӘДӘНИ ҺӘМ ИҖТИМАГЫЙ ТОРМЫШЫНДА ТОТКАН УРЫНЫ Галим А. Ю Андреев дөрес билгеләп үткәнчә, университетлар белән Россиянен мәдәни тормышы арасындагы бәйләнешләр дәрәжәсе турыдан-туры фән үсеше белән генә билгеләнми Яна идеяләр башлангычы буларак, мәмләкәт университетлары яшь көчләрне үзләренә тартып килделәр һәм яна мәдәни-ижтимагый багланышлар формалашуга унай йогынты ясадылар (Андреев А Ю МосковскиЙ университет в общественной и культурной жизни России начала XIX века — М. 2000 — С 3-7). Бу күзәтүләр Казан университетына карата да дөрес булыр һәм тәнгәл килер иде Бөтен XIX гасыр буена Казан университетының күзгә күренеп торган “инновация” функциясе шәһәрнен ! ижтимагый һәм мәдәни тормышының төрледән-төрле формаларын җанландыруы белән тәгаенләнә. Ул үзенә күрә | "мәгариф культы” рухындагы башлангычларның "инку- I багоры" буларак хөкем сөрә Анын диварларында булып I үткән тантаналы актлар һәм вакыйгалар шәһәр халкы | арасында билгеле бер күләмдә теләктәшлек таба. Әйтик, университетның тантаналы ачылуы хакында Казан халкына | латинча, русча һәм татарча язылган программалар аша хәбәр | ителә (Казанские известия, 1814. N 28). Университетның Актлар залыңда ел саен үткәрелә торган | тантаналы җыелышлар да гомумшәһәр күләмендәге әһәмиятле вакыйгага әвереләләр Җыелу урынында аны гади генә итеп—"Актлар” дип атыйлар, ә ясалган нотыкларны актовый" дип йөртәләр Университет ишекләре ул көнне I "җирле халык" очен дә ачыла торган була. 1822 һәм 1825 елларда И М Симонов тарафыннан ясалган “акт” нотыгы _ Жир шары әйләнәсендә ясалган һәм Антарктиданы ачу белән төгәлләнгән беренче рус экспедицияләренең нәтиҗәләренә багышлана (беренче нотык "Слово об успехах плавания шлюпов "Востока” и “Мирного" около света", икенчесе “О разности температуры в южном и северном полүшариях " дип атала) Бу нотык шулай ук чит телләргә дә тәрҗемә ителә. Акт тамашалары традициясе белән беррәттән университет I даими рәвештә әдәби җәмгыятьләрнең җыелышларын | үткәреп килә 1806 елда университетта "Россия телче- I әдәбиятчыларының ирекле күнекмәләр җәмгыяте” оеша; ул. I М Магиицкий попечительлек иткән чорда беразга эшен I туктатып торганнан сон, 1834 елга кадәр яши И Симонов I үзенен "Гомумән диңгездә йөзүдәге укышлар һәм. аерым алганда, русларнын Жир шары тирәли сәяхәтләре турында" I дигән докладын укыган Жәмгыятьнен бер утырышында В П Молоствов белән Лобачевский да катнаша (1848) I Жәмгыять утырышларында И Симонов үзе иҗат иткән әсәрләрен дә укый (1849). И Симоновнын кияве—синолог I (Кытай тарихын, икътисадын, телен, әдәбиятын өйрәнә торган фәннәр белгече) В. Г1 Васильев әдәбият сөючеләр I җәмгыятендә ун ел дәвамында Пекинда яшәгәндә алган хатирәләрен һәм уйлануларын чагылдырган "Көндәлекләр”еннән өзекләр белән таныштыра. 1 Университетны шәһәр ижтимагый тормышы белән бәйләп торучы бер күпер булып вакытлы матбугат хезмәт итә. Моның элгәре—беренче карлыгачлары итеп кулъязма басмаларны санарга мөмкин XIX гасырда Россиянен В П Васюьев студентлары арасында кулъязма әдәби журналлар кин таралыш таба Бу нәүбәттән, әлбәттә. Казан университеты да читтә калмый Биредә беренчеләрдән булып балалар өчен "Аркадские пастушки" журналы чыгарыла .Аны нәшер" итүдә Казан университетының беренче студенты" С Т Аксаков та кергән гимназистлар төркеме катнаша 1812 елда дөнья күргән "Смесь" сатирик журналынын да ике дәфтәр-нөсхәсе сакланып калган Шулай ук 1830 елнын ахырында "Северное созвездис" дигән гомуми исем астында "нәшер ителгән" ике калын журнал да эзсез югалмаган .Аны фәлсәфә факультеты студенты Евлампий Огородников чыгара Журналнын хезмәткәрләрен, башлыча, студентлар тәшкил итә Алар арасында көнчыгыш телләре бүлегендә укыган И Н Холмогорон та була, сонрак ул атаклы көнчыгыш телләре белгече булып таныла. 1852—1855 елларда Одсссанын Ришслье лицеенда эшли 1963 елдан Казан дәүләт университеты тарих-филология факультстынын профессоры Хезмәт хакы алмыйча гына фарсы теле һәм әдәбиятыннан дәресләр бирә 1865 елда Санкт-Петербург университетында Шәех Мөслихстдин Сәгъди Ширазлы һәм анын фарсы әдәбиятында тоткан урыны" дигән темага магистрлык диссертациясе яклый (Казанскнй университет. 1804 2004 Библиографический словарь, Т 1,—С 568) Аңлашылса кирәк, кульязма журналлар ярдәмендә студентлар заманнын танылган әдипләре әсәрләре белән танышалар, аларга ияреп үзләре дә иждт белән шөгыльләнәләр Журналларда шулай ук шәрекъ әдәбиятыннан да үрнәкләр урын ала. әйтик. XI гасыр тажик шагыйре Жаминын "Бер матурга шигыре. VI гасыр гарәп шагыйре Шанфаранын "Касыйдә" әсәренеп чәчмәдәге тәржемәсс әнә шундыйлардан Күрәсең, кайбер хезмәткәрләр һәм журналны чыгаручы үзс дә шәрскь әдәбиятыннан хәбәрдар буд|аннардыр (ИльснкоЕ М “Северноесозвездис" //Описаниерукописной иаучной библиотеки им Лобачевского Вып XI) Казан университеты галимнәренсн һәм төбәкне өйрәнүчелэренен вакытлы матбугат белән элемтәсе үзенә бер аерым урын алып тора Вакытлы матбугат белән хезмәттәшлек итү XIX гасырмын 20-60 елларында төбәкне өйрәнүгә зур өлеш керткән М Рыбушкин К Фукс. А. Артсмьев һ б эшчәнлегс белән бәйле "Газета—ул гарихнын караламасы - дигән америка наширс Грэм Чынлап та. төбәкнен тарихы күп очракта 1811-1820 елларда университетта нәшер ителгән Россиянен беренче жирлс газетасы булган "Казанекие известия” газетасы битләрендә яктыртыла "Казанские известия" газетасы. М Пинегин бнтгеләп үткәнчә. Идел буе һәм Урат төбәге халыкларының тарихы, географиясе һәм этнографиясе буенча материаллар бастырып, жирле заман тормышынын кайтавазына әверелә Газетада шүтай ук белдерүләр дә урын ала Әйтик, 1811 елнын сентябрь санында мондый хәбәр басыла "Казан Император университеты типографиясендә һәм әлеге университетның комиссионеры Сухановның китап кибетендә рус телендәге тагар грамматикалары сатыла" Газета шулай ук көнчыгыш телләрендә иждт ителгән кульязма әсәрләрне саклау буенча да күп эшләр башкара Аерым алганда. 1811 елнын бер санында белдерүләр рубрикасы астында түбәндәге эчтәлектәге мәгълүмат басыла Гарәп телендәге кулъязмаларга һәм аеруча тарихи истәлекләргә һәм шигырьләргә ия кешеләрнен. шулай ҮК борынгы көнчыгыш акчаларына ия хужаларнын һәм аллрны сатарга теләүчеләрнең бу хакта Ка элн университетының көнчыгыш телләр профессоры X. Д. Френга хәбәр игүләрен үтенәбез" Шунысы игътибарга лаек, газетаны чыгаруда башлап йөрүче һәм беренче мөхәррире—университет адъюнкты И Запольский аны ике телдә, рус һәм татар телләрендә баст ырырга тәкъдим итә. әмма хакимият мона каршы төшә Мир новос гей' газетасын нәшер итүче (тагар телендә “Әл-бәхр") профессор М Никольскийны ла шундый язмыш көтә "Казанские и звестия" газетасы белән университет профессорлары һәм укытучыларыннан И М Симонов. П С Коңдырев. И И Хәлфин. Н М Ибра һимов һ б. актив хезмәттәшлек итәләр Казанмын беренче шәхен журналы булган Злволжский чуравси М С Рыбушкин һәм М В Полиновский тарафыннан нәшер ителә- 1832— 1834 елларда айга нкс мәртәбә донья күрыи бу басма Россиянен ул чактагы зчке һәм тышкы сәяси тормышындагы вакыйгалар турында гына түгел, төбәкнен тарихына, теотрафиясснә. икътисадына караган мәтълүматлар да бастыра Рус булмаган Ител буе Урал төбәге һәм Себер халыкларының көнкүреше, традицияләре һәм тарихы турындагы күпсанлы материаллар аеруча зур әһәмияткә ич Ьу нәүбәттән М Рыбушкин Бсззтсн күздән борынгы ядкяпләонен берсе дә ычкынмый".-дип билгеләп үтә (Запккнн Н /7 Ис тори я Ими Каштского үниверагтега 1804 1444 Т 1 (1804 1^14)-Казань 1902 -С 22) Униисрситстнын профессорлары һәм укытучыларыннан Н Н Кафтанников I Н 1ородчанинои МВ Полиновский. Я 11 Ибраһнмов «Нигъмәт Ибраһимовмын \лы» МС Рыбушкин. ФМ Рындовский. И А Верниковскии I И Солниев. Ф И Зрлман журнал өчен төрле сюжетка корылган очерк-лар һәм мәкаләләр язалар Алар Болгар һәм Казан ханлыгы зарихына. Болгар хәрабәләренә, башкорт, чуаш. чирмеш, мордва халыкларының Енисей казаклары һәм Турхан күчмәләре көнкүрешенә багышланганнар; болар арасында башкорт талык авыз иждты әсәрләре чуаш халык жырлары да бар. Беренче шәхси журнал булган “Заволжский муравей" басмасында шулап ук К Фуксның шәһәр халык сәламәтлеге һәм шәһәрнен экологик торышы турындагы мәкаләләре дә урын ала. Н П Загоскин билгеләп үткәнчә, 1830 еллар уртасына вакытлы матбугат зыялыларның һәм киң массаның бер өлешенең тормышында зур роль уйный Шуна күрә дә газеталарның чыгудан туктавы зур югалту буларак кабул ителә һәм бу вакыйга шәһәр халкы тарафыннан билгеләп үтелә 1834—1837 елларда Казан газетасыз кала Ә 1838 елдан "Казанские губернские ведомости" газетасы дөнья күрә башлый, биредә XIX гасырнын 40-50 елларында җирле төбәкнең тарихына һәм мәдәниятенә кагылышлы университет профессорлары тарафыннан тупланган күп төрле материаллар урын ала Әйтик, К Фукс төбәк халыкларының этнографиясе турында мәкаләләр бастыра, рус булмаган халыкларның борынгы ядкярләре һәм көнкүрешенә кагылышлы язмалар белән А. Артемьев, Ф Эрдман кебек галимнәр катнаша Мөхәррир А И Артемьев (1820—1874) эшчәнлеге аерым игътибарга лаек. Саратов гимназиясен һәм Казан университетын тәмамлаган бу галим көнчыгыш телләре факультетының кытай бүлегендә кандидатлык курслары үтә. “Варяглар славяннарга йогынты ясаганнармы, әгәр ясасалар, ул нидән гыйбарәт9” дигән темага диссертация яклап. Артемьев рус тарихы буенча магистрлык дәрәҗәсенә ирешә (1845) Александр Иванович шуннан сон университетта китапханәче ярдәмчесе буларак калдырыла һәм бер үк вакытта "Казанские губернские ведомости” газетасының мөхәррире итеп билгеләнә (1844—1852) 1850 елда Археология һәм география жәмгыятенен хакыйкый әгъзасы итеп сайлана Эчке эшләр министрлыгының статистика комитетына өлкән мөхәррир буларак хезмәткә күчерелгәч (Санкт-Петербург), "Россия империясенең торак урыннары исемлеге". "Россия империясенең География җәмгыяте хезмәтләренә күзәтү" кебек басмалараны төзүдә катнаша Чын зыялылык сыйфатлары, эрудитлык билгеләре Александр Ивановичнын адресатлары" кем булуда да чагылыш таба: ул А Казымбәк. О Ковалевский, И Березин, С. Михайлов кебек танылган галимнәр белән язышып тора Анын кулъязмаларында немец, француз, грек, итальян, кытай телләреннән, латиннан алынган сөземтәләр урын алган. Россия География жәмгыяте каршындагы хезмәтләре өчен ул Кече алтын Константинополь медале белән бүләкләнә XIX гасыр Казанының мәдәни һәм иҗтимагый тормышында Казан университеты галимнәренең халык каршында укыган лекцияләре тирән эз калдыра. 1840 елда рус тарихы буенча лекцияләрне Н. А. Иванов укый Бу башлангыч зур уңышка ирешә замандашларының күзәтүенә караганда, анын лекцияләренә шәһәрнен барлык катлам кешеләре дә йөри Тагын дүрт елдан сон профессор "Бөек Петр” турында лекцияләр укый. Анын популярлыгы "Губернские ведомости” хроникаларына үзенен хәбәрен "гыйлемгә мәхәббәт шәһәрнен төрле катлам халкы байлыгы булып тора" дигән нәтижә белән төгәлләргә мөмкинлек бирә Шәһәрдә, Н. А Иванов эшеннән азат ителгәннән сон, тарих кафедрасын җитәкләгән профессор С В Ешевскийнын халык алдында укылган һәм университетта дәрес биру лекцияләре зур уңыш казана. Казан университетындагы лекцияләргә ирекле тыңлаучы сыйфатында төбәкне өйрәнүче атаклы тарихчы Н Я Агофонов та йөри. 1872— 1874 елларда ул "Камско-Волжская газета”сын нәшер итә һәм редакцияли, рәсми булмаган мөхәррире булып шулай ук Казан университетын тәмамлаган К. Лаврский тора Газета чын мәгънәсендә төбәкнен үзаңын билгеләүче “көзгегә" әверелә Анын битләрендә Россия империясенең идарә системасын тәнкыйтьләгән мәкаләләр басыла. Агафоиов “Беренче адым" (“Первый шаг") дигән төбәк әдәби җыентыгын чыгаруда да актив катнаша Жыентык драматик сәнгать сөючеләрнең түгәрәген оештыру кирәклеге мәсьәләсен күтәреп чыга Түгәрәк үз алдына "җирле драма әсәрләренә татар тормышыннан алынган күренешләр һәм типлар да үтеп керсен” дигән бурыч куя Җыентыкның авторлары алдынгы карашлы әдәбиятчыларның миссиясен театр шундый көчкә әйләнергә тиеш, ул “халык массаларын үзенә тартырга, сыйныфларга һәм. милләткә аерып тормастан, шәһәр халкы арасыннан күп кеше йөри торган тамашачы тупларга тиеш” булуда күрә (Первый шаг —Казань. 1876. —С 991-993). 1883 елда башта журнал, соңыннан газета булып чыга башлаган “Волжский вестник’ та Россиянен төбәк матбугаты тарихында якты эз калдыра Басманың күп төбәкләрне эченә алуы һәм күтәрелгән мәсьәләләрнсн диапазоны ки илеге төп үзенчәлек булып тора. Волжский вестник"та басылган мәкаләрлә Идел һәм Кама буйларында яшәүче халыклармын этнографиясенә кагылышлы мәсьәләләр күтәрелә Анда шулай ук. Кырымда И I аспралы тарафыннан нәшер ителгән “Тәрҗеман" газетасыннан да мәкаләләр күчерелеп бастырыла Табигый буларак, “мөселман" темасына караган мәкаләләр һәм хәбәрләр сәүдәгәр-мөселманнарнын менталитеты һәм үз-үпәрен тотышындагы үзенчәлекләр мәсьәләсе күтәрелә Газета битләрендә “бер төркем татар зыялыларьГнын гатар телендә газета чыгару идеясе белән янып йөрүләре турында җәмәгатьчелек арасында таралган яналык зур шатлык белән билгеләп үтелә (~Волжский всстник”. 1Н87, N 13. С 2). Төбәкнсн фәнни, төбәкне өйрәнү һәм ижтимагый тормышында фәнни җәмгыятьләр әһәмиятле урын алып тора 1939 елда Н Лобачсвский университет каршында үч уставы булган Икътисади жәмгыятьнен бүлеген оештыра Аиын әгъзалары төбәкнен икътисади эшчәнлеген һәм хуҗалык итү үзенчәлеген генә өйрәнеп калмыйлар, ә бәлки аерым кешеләргә оештыру мәсьәләсе һәм гамәли ярдәм күрсәтеп киләләр 1847 елда Казан тирәсендә урнашкан Икътисади жәмгыятьнен авыл хуҗалыгы фермасында Дүртенче жир эшкәртү (агрохиниклар) училишссы ачыла Жәмгыять даими рәвештә авыл хужалыгы һәм сәнәгать күргәзмәләре оештыра ^ 1854 елдан 1861 елга кадәр Жәмгыять фәнни-гамәли эчтәлектәге "Язмалар" ("Записки") нәшер итә Актуальлеге һәм фәнни ләрәжәсс ягыннан алар авыл хужалыгы мәсьәләренә багышланган “карт" башкала басмаларыннан калышмыйлар Я змалар"ны чыгаруда ректордан кала университетнын М Я Килтары. Н К Чугунов. Е С Фальков кебек галимнәре дә актив катнаша Мөхәррир, бер үк вакытта Жәмгыятьнен эхләрен җитәкләүче һәм Икътисади жәмгыятьнен Казан бүлеге сәркатибе булып Китгари тора Чыгарылу дәверендә “Язмалар' нын 75 китабы дөнья күрә, аларда 155 автор катнаша Журнал битләрендә, гамәли проблемалар һәм мәгърифәтчелек мәсьәләләре белән бергә, инженер-техника. агрономия һәм икътисади фикернын яна идеяләр турында да сүз алып барыла. Авыл хужалыгы һәм икътисади фәннәр буенча яшь кадрлар хәзерләүне күздә тотып, Килтари журнал эшчөнлегснә үзенен укучыларын да тарта Журналда алдынгы Европа журналларында сәнәпзть һәм авыл хуҗалыгы технологиясе мәсьәләләренә багышланган мәкаләләрнең тәрҗемәләре дә басыла Казан университеты басмаларыннан 1834 елдан Н И Лобачсвский башлангычы белән нәшер ителгән “Казан университетының фәнни язмалары" тагын да зуррак әһәмияткә ия “Фәнни язмалар”нын беренче китабы басма хезмәтләрнең мәгарифне тарату һәм фәнне үстерү өлкәсендәге урынын билгеләгән ректорның мәкаләсе белән ачыла Китап басунын әһәмияте турында Лобачсвский “Кичен бер кеше анында туган фикер иртән меңнәрчә тапкыр кәгазьдә кабатлана һәм аннары кеше яши торган барлык жирләрнен бөтен почмакларына тарала Бер ноктада кабынган очкын кинәт дөньяга якты нурларын сипкән кебек фәнгә бирелгән кешеләр дә язу. үзенен ачышларын, карашларын һәм фикерләрен бастырып чыгару теләгенә каршы килә алмыйлар -дип яза (А В Васильев д и Лобвчсвский Казань 1894.—С 87-88.90) Николай Иванович яп япканны чын мәгънәсендә фәнни тикшеренүләрне бастырып чыгаруга юнәлтә Фәнни язмалар"да ЛобачсвскиЙнын барлык хезмәтләре дә урын ала 1834 елдан алып 1866 елга кадәр филология, педагогия, механика, физика, астрономия һәм башка фәннәргә кагылышлы мәкаләләрне эченә алган барысы 123 том дөнья күрә Бу журналны Россиянен бик күп университетлары һәм җәмәгатьчелек китапханәләре алдыра Университетын шундый ипчән имен ү имгә күр. шушы с пар »чсндә 'Казан >рс нәшрият үзәге" дигән исемне аклап килә анын типографиясендә рус телендә генә түгел, ә көнчыгыш телләрендә дә китаплар һәм уку әсбаплары басыла Алай гына да түгел, Казан университеты Россиянен һәм дөньяиын башка университетлары белән дә күп тармаклы тыгы з элемтә урнаштыра Әлбәттә, фәнни һәм кадрлар алмашу шәхси мөнәсәбәтләр урнаштыру буенча Мәскәү университеты беренче урында тора XIX гасырнын 40 елларында Казан университетында Казан һәм мәмләкәт с танинлыгын өйрәнү фәненә нигез салучы В И Григорович эшли, ул славянлыкны өйрәнү фәне "барлык халыклармын якынаюына ярдәм итәргә тиеш" дигән караш тарафдары була Россиянен тарихи чынбарлыгы, мәмләкәт әдәбиятының бәрәкәтле йогынтысы студентлар даирәсенең демократлашуы 40 еллар башында студент түгәрәкләре оешу феноменын тудыра “Революцион ферментны" Казанга көнбатыш университет ларыннан килгән студентлар тагын да көчәйтә төшә 1839 елда, мәсәлән. Казанга җибәрелг ән студентлар арасында юрист-профессор булып өлгергән А Г Станиславский да була 1847 елда Казанга полиция күзәтүе астында укуларын дәвам итү шарты белән Киевтән Тарас Шсвчсмконын көрәштәшләре. Кирилл-Мсфодий җәмгыяте әгъзалары Г Л. Андрузский һәм И Плеяда да килеп төшә Шушы елларда Казан студентлары Фурьс идеяләре белән таныша Казан студентлары Д И Мсйер ярдәмендә В Г Бслинский хезмәтләрен өйрәнәләр 1849 елдагы үзенен йомгаклау лекциясендә “безнен мәмләкәтмен »чкс тормышында түнтәрелеш якынлаша' дип тәкърарларги җөрьәт иткән Мсйер тирәсендә Санкт Мөхәммәтгали Мәх. Петербургның "петрашевчылары” белән бәйләнгән алдынгы яшьләрнең түгәрәге оеша 50 елларда исә, студент түгәрәкләренең әһәмияте тагын да арта төшә. Бу студентлар жәмгыятс оешү турында эчке бер ‘хәбәр" була В Г Белинский мәкаләләрен уку укытучы-доктринерларнын метафизик саташуларын", университет түрәләренең “ахмаклыгын" сүгү—болар барыннан да элек Казан студент яшьләренең фикер юнәлешен билгеләүче яна , күренешләр булып торалар Кырым сугышы нәтижәсендә туган патриотик хисләр I Казаннын ижтимагый тормышына яна сюжет I сызыклары өстиләр Кырым сугышы барган елларда. | мәсәлән. М Г Мәхмүдов кече дәрәжәдәге яралылар I фондына матди ярдәм күрсәтә (ТРнын МИЛЛИ архивы, ф 92. тасв. 1. сак бер 6920). 1856 елда ул, О М Ковалевский, А. М Бутлеров һәм Пенза дворяннар институты укытучысы И Н Ульянов белән берлектә, 1853—1856 еллардагы сугыш хөрмәтенә бронза медаль белән 1 бүләкләнә. XIX гасыр уртасында көтелгән университет рефор- I масы турында фикер йөртүләр активлаша Бу чорда "һәр янага һәм иренлелеккә яшьләрчә хас омтылыш белән | бирелүчән университетын укучы яшь көчләре, табигый рәвештә шул дәвернең ан уяну хәрәкәтенә тартыла һәм үзләренен озак йоклап яткан уй-ниятләрен һәм әхлакый көчләрен зур җитезлек белән ача башлый” (Корсаков Д А Былое в жизни Казанского уннверентета 1856—1560 гг из воспоминаний о Прошлом —С 137). Ижтимагый аннын уянуы, әлбәттә, крәстиән реформасына хәзерлек һәм аны гамәлгә ашыру белән тәгаенләнгән була Индустриаль жәмгыятьнен массакүләм сәяси культурасы формалашу процессы 50 елларнын ахырында, 60 елларнын башында башлана Ул, бер яктан. Россиянен соиналь-сәяси тормышындагы гомуми үзгәрешләр белән, икенче яктан, турыдан-туры университетка кагылышлы мәсьәләләр белән аңлатыла: ул әкренләп барлык сыйныфларны да үз эченә ала. 1857—1860 елларда Казан университеты студентларының 63-70 процентын разночинецлар—дворян булмаган сыйныфлардан, вак түрәләрдән чыккан зыялы яшьләр тәшкил итә Замандашлардан берәү Казан университеты бу елларда, нигездә, ярлы студентлардан тора иде, дип язып калдыра (Русское слово. 1860, N 3. отд. 2.—С 38) Мәгълүм өченче бүлекнең шефы Бенкердорфнын "мәгърифәт белән артык мавыкмаска кирәк" дигән кисәтүендә хөкүмәт алып барган курс чагылыш табуына карамастан, университет студентлары арасына рус булмаган халык вәкилләре дә килеп эләгә Аңлашылганча, күп кенә университетны тәмамлаучы студентлар төбәкнен рус булмаган халыкларнын милли узаны һәм тулаем Россия Көнчыгышының тормышчан проблемалары белән кызыксына башлыйлар 1861 елнын башында Петербург һәм Казан университетларын тетрәндергән студентлар арасындагы чуалышлар хөкүмәт даирәсендә борчылу тудыра Император хәлиткеч чаралар күрүне таләп итә һәм Мәскәүдә тиешле комиссия дә оештыра Анын эшчәнлеге җыеннарны һәм студент оешмаларын тыю. университетларга разночинецларның эшчәнлегсн авырлаштыручы "Маи кагыйдәләре"н эшләүгә китерә 1861 елнын көзендә булып узган чуалышлардан сон, Казан университетыннан. Мәскәү һәм Петербург университетларына караганда да, күбрәк студент куыла Хакимият структураларының университетлар өстеннән күзәтчелеге 1863 елдан сон да күпмедер күләмдә саклана Уставта попечительләрнең хокуклары җитәрлек күләмдә тәгаенләнми, студентлар арасында чуалышлар тукталмый 1863 елнын Уставы 60 елларнын либераль көчләре агымнары белән университетларда элек хөкем сөргән тәртип арасында "килешү" һәм Петербург бюрократик даирәсенең омтылышы буларак дөньяга килә. Бу бөтен катлауларның да канәгатьсезлеге һәм Уставка үзгәрешләр кертү теләге белән анлатыла. Казан студентлары академик иреклелек яулау хәрәкәтендә дә һәм демократия өчен көрәш мәсьәләсендә дә житди роль уйныйлар Жыеннар уздыру, легаль булмаган әдәбият тарату. Россиянен башка шәһәрендә яшәүче радикаль карашлы яшьләр белән күп кырлы багланышлар урнаштыру кебек студентларның активлыгын чагылдыручы күренешләр 60-80 елларда аеруча кин жәелә. Университет җитәкчелеге. Мәгариф министрлыгы күрсәтмәсе нигезендә. Империя хакимиятенә университет студентларынын һәм гимназия укучыларының "аңнары хәрәкәт юнәлеше" турында мәгълүмат жибәрә Хөкүмәт даирәсендә укучыларның һәм студентларның сәяси карашлары белән кызыксыну, утсыз төтен чыкмаган кебек, юктан гына тумый, әлбәттә Хөкүмәткә каршы чакыруларның рус булмаган студентлар арасына үтеп керүе турында мәгълүматлар бар Әитик, Казан полицмейстеры карашынча. 1856 елнын 2 декабрендә Измаил Салихович Рәҗәпов. университетның Н М Соковнин. П.Г Стрален һәм В Ф Понизовский кебек студентлары белән берлектә, хәрби офицерларнын намусына һәм дәрәҗәсенә тап төшерлек лорфа кыланыш ясый (ТРнын Милли архивы ф 92. тасв I. сак бер 7163). Үз чиратында хәрбиләр лә, түгәрәкләргә берләшмәсен өчс!?5гудентлар өсгеннйн куээтчелек итеп, полицайларга ярләм итәргә тиеш булалар ' КыланышI ясаучыларның" эш-гамәлләре бик тә гыйбрәтле Казан университетының табиблык факультеты студенты Рәжәпов дүртенче курста укучы студент- юрист Н Соковнин белән әшнәлек мөнәсәбәтенә керә Сонгысынын Сембсрлә пропаганда түгәрәге оештыруда тәҗрибәсе була. Бу “эш” буенча 13 студент кулга алына XIX гасырнын 60 елларында татарларнын легаль булмаган әдәбиятны таратуда катнашулары тагын да ешрак күзәтелә Аерым алганда, университет студенты Л А. Алиев крәстиәннәр арасында “Земля и воля" дигән яшерен оешманын прокламацияләрем тарату белән шөгыльләнә Бу хакта Казан полициясенең император канцеляриясенең Өченче бүлегенә юлланган “донссениесс" сөйли Анда Оханск шәһәрендә җирне бушлай тартып алу өчен халыкнын бердәм рәвештә патшага каршы күтәрелергә чакырган ун нөсхә ачу кабартырлык характердагы чакыру табылды диелә (ТРнын Милли архивы, ф I. тасв. 2, сак бер 1883) "Эш‘ буенча кулга атынган Илья Пономарев күрсәтелгән нөсхәләрне “Казан университеты студенты Иван Яковлевич Орловтан алганлыгын", “идән асты" әдәбиятын тарату үзәгенен Казанда урнашуъзн чакыруны “оешманын тугрылыклы кешеләре аша таратучы Үзәк комитет булуын" бәян итә “Ачу китергеч" прокломацияләр тарату турында яшерен сорау атулар “бу эшкә студентлардан Павел Орлов. Жеманов, Бирюков. Алиев һәм Лаврскийнын катнашы барлыгын" раслый (Шунда ук, Л. 118) Полииия “күзенә" төрле милләт студентлары эләгә Юк кына гаепләре өчен төрлечә хезмәт дәрәҗәсендәге һәм белемдәге 22 кеше полиция күзәтүе астында торучы һәм “Молодая Россия" кулъязмасын таратуда гаепләнүче Петров, Травин. Васильев кебек студентлар исемлегенә берләштереләләр (ТРнын Милли архивы, ф I. таен 2. сак бер, 1854) Элеккеге студентка Чсрнышснскиинын көрәштәше. Себертә сөрелгән Михайлов белән бәйләнештә тора дигән гаеп тагыла Н Ьснсвитский Бсздна җеназасында катнашуда гаепләнә, ә студент Николай Шсфнерга рус имггератортарынын самодержавиесе хакимияте—халык бәхетссзлсгснсн төп сәбәбе' "безнең ватанны әлеге кутырыннан бары гик конституция кабул итү генә коткара ала” дигән белдерүе өчен җинаятьче ярлыгы тагыла (ТРнын Милли архивы, ф I. тасв 2. сак бер 1764) Шул ук исемлеккә Казан университеты студенты Сәлахов Ссргач өязе укытучысы Курбаковский белән язышып горганы өчен килеп эләгә (ТР нын Мпгтн арнхнвы ф I. тасв. 2. сак бер. 1856) Язышунын эчтәлеге безне н көннәргә килеп җитмәгән, әмма Курбаковскийнын карашлары “Современник” һәм “Колокол” журналының йогънгшсы нәтиҗәсендә формалашуы мәгълүм Курбаковский студентларнын болганышларында катнашканы өчен Казан университетыннан куылгач халык укытучысы булып китә ШУЛ рәвешле. Казан университеты илдә башланган җәмәгатьчелек актинлызыннан читтә калмаган, дип әйтә алабыз Оппозициядә тору төрлечә чагылыш габа—үэ-үзеннс тотунын өстөн билгеләнгән кагыйдәләрен бозудан .ыып. сәяси оппозиция 13латформасында оешуга кадәр Түрәләргә тәлинкә тоту һәм конформнзмнан арыну процессы сизелерлек җанлана. Студеззтларнын психологик тос-кыяфәте үзгәрә әле күптән түгел зенә сәясәттән ерак торган инфантиль" яшь кешенен карашларында тәнкыйди башлангычлар пәйда була һәм ул үзенсн дәрәҗәсен ачыктан-ачык яклый башлый Укыту системасына һәм формасына мөззәсәбәггә дә гәнкызизз карашлар көчәя инде студентлар өстеннән каравыллап тору үзенсн нәтиҗәләрен бирми башлый һәм студентлар суды әкрс*1зләп эшкә керешә XIX гасырнын 50 елларында очрашуларны яклаунын отышлы формасы булып Җыеннар тора Анда студентлар башка университетлардагы иптәшләренә теләктәшлек күрсәтәләр, хөкүмәтнең сәяси курсына протест белдерәләр 1X61 елнын 12 апрелендә Безлна авылы крәстиәннарын аттырудан башланган җыен университет һәм шәһәр тормышзязздл зур "резонанс” ала Ул чакта Рухани академия һәм университет студентлары Арча кырындагы зиратта аггырылпзн крәстиәннәр рухына багышлаззгазз җеназа үткәрәләр Җеназада университет тарихчысы Л II Щапон хөкүмәткә каршы юнәл гел гөн нотык белән чыгыш ясый Ул крәегиәннәрззе баш күтәрүгә "котырткан" крәстиән Антон Петровны пәйгамбәр зәр рәтенә кертә, шулар “исемлегеннән" Иисус Христосны да искә алырга онытмый Атгырылган крәстиәннәрнс Щапов сәяси ирек өчен газап чигүчеләр дип атый Әлеге дә баягы Куртнн җеназасында кашашучылар, шул исәптән щапон та. эзәрлекләнүгә дучар ителәләр (Вудьфсон Г Н "һашагай своболы" Казань. 1984) 1X61 елда Петербург һәм Казан университет тарын биләп алган студентлар чалпзнышы хөкүмәт даирәсен куркуга сала Әйткәнебезчә. Мәскәүяәбу мәез-атә буенча махсус комиссия төзе зә. лнын нәтиҗәсе җыенззлрнзя һәм студент тар оешмасын тыючы "Май кагыйдәләрен" зшләү белән төгәлләнә Университетка гүбән" булмаган 1 Ж к«атламнан чыккан яшьләрнен эләгүе читенләшә. Ә 1887 елда В Ульянов та катнашкан мәгълүм студентлар җыены "баш күтәрүнең" югары ноктасына әйләнә Сәяси карашларда радикальлек көчәю белән бергә. Казан университеты Казакьстан. Урта Азия һәм Себер халыклары өчен фәнни һәм мәгариф үзәге буларак "изге миссиясен" башкарып килә. Көнчыгыш "компоненты" Казаннын сәяси даирәсендә дә ачык чагыла. Моны XIX гасыр азагында Казанда булып киткән кешеләр дә билгеләп үтәләр 70 елларда Казаннан үтеп киткән Г Потанин дигән берәү, мәсәлән, шәһәр "татар кешесен очратырга мөмкин булуы белән игътибарга лаеклы" дигән нәтиҗәгә килә. Ул: “Татар базары, тагар мәчетләре, татар типографиясе, гарәп теле белгечләре түгәрәге—барлык бу үзенчәлекләр Идел буенын башка шәһәрләрендә очрамыйлар",—дип яза үзенен язмаларында (Потанин Г Путевые заметки из Новочеркасска ао Казани. // Первый шаг Провинииальный титературный сборник —Казань. 1876—С 331). Гарәп теле белгечләре дигәндә. Археология, тарих һәм этнография җәмгыятенең эшчәнлеге күздә тотыла 1878— 1917 еллар эчендә анын составына Урта Азиядә—аерым алганда. Ташкентта. Чимкентта. Тургай өлкәсендә яшәүче галимнәр керә: болар-В В Сапожников. ВН Скопин. Н П Остроумов. Г И Подягин: Ссбердән—А.Е Алекторов (Омск). Г Н Потанин (Томск). Н Ф Катанов Юридик факультетта укыган казакъ студентлары С.Сыздыков белән Б Каратаев та шулай ук җәмгыять эшчәнлегендә катнашалар Казакъстаннан килгән танылган тарихчы һәм фольклорчы А. Диваев та җәмгыять әгъзасы булып тора. Үзләренең "Хәбәрләр"ендә Жәмгыять әгъзалары Казакъстаннын мәдәнитенә һәм тарихына караган кырыкка якын фәнни хезмәт бастыралар Болар этнография, археология, тарих турындагы һәм Идел буе. Себер. Урта Азия халыкларының милли азатлык хәрәкәтләрен тасвирлаучы хезмәтләрне, халык авыз иҗаты әсәрләрен, рус булмаган халыкларның сүзлекләрен үз эченә алалар Шулай ук "кыргыз халык иҗаты ядкярләре" дигән баш астында төрки халыкларның фольклорына багышланган материаллар да дөнья күрә Жәмгыятьнен басмалары "Материаллар" (археология, тарих һәм этнографиягә караган хезмәтләр).' Музеография". "Коррсспонденцияләр" төрләренә бүленәләр Алар Иркутск. Красноярск. Минусинск. Тубыл. Якутск һәм башка шәһәрләрнең төбәкне өйрәнү музейлары һәм фәнни оешмалары белән багланышлар урнаштырылганлыгын искәртеп торалар Жәмгыятьнен рәисе булып Н Ф Катанов торган чорда (1893— 1914) "Хәбәрләр"дә казакъ халкы тормышына һәм мәдәниятенә багышланган 26 дан артык хезмәт бастырыла Күп кенә мәкаләләрнең мөхәррире һәм тәрҗемәчесе Катанов үзе була. 1895—1996 уку елында Мәгариф министры рөхсәте белән Катанов университетта казакъ теле курсын алып бара Анын 1890 елнын 12 февралендә укыган "Кыргызлар: аларнын үткәне һәм бүгенгесе" дигән лекциясе казакъ мәдәниятен өйрәнү буенча үзенә күрә бер этап булып тора. "Хәбәрләр~дә Казах училищесы юнкеры М Бекимов та үзенең хезмәтләрен бастыра Ул Казакъча—русча сүзлек"не төзүче буларак та мәгълүм шәхес Биредә, шулай ук. география җәмгыятенең Себер, Оренбург, Төркестан бүлекләре хезмәтләре дә урын ала Шул рәвешле. XIX гасыр дәвамында Казаннын иҗтимагый һәм мәдәни тормышы торган саен "цивилизациялерәк" төсмер ата бара, ул Россиянен Идел буе һәм Урал төбәкләренең матбугаты, гомум Россия һәм дөнья күләм әһәмияткә ия булган хезмәтләр туу учагына әверелә Гасыр уртасыннан башлап академик рухтагы мәкаләләр университет тормышының нигезләрен үзгәртеп кору проблемалары белән алмашына, студентлар чыгышларынын төп өлешен сәясәт мәсьәләләре алып тора башлый Николай Федорович Катанов 1862-1922. КАЗАН УНИВЕРСИТЕТЫ: СЕБЕР ТӨБӘГЕ, КАЗАКЬСТАН ХАЛЫКЛАРЫН АГАРТУ МӘСЬӘЛӘЛӘРЕ "Россия Себер хисабына үсеш алачак!" дип әйтүе белән М. В. Ломоносов Себер төбәгенең чәчәк атуына зур өметләр баглый Шушыңа охшаш фикерләрне Д И Менделеев белән А. И Герцен да әйтеп калдыра. Мондый томанлаулар мәгариф үсешен гаматгә ашыру белән тәгаенләнә. Шуна да карамастан, асылда XVIII гасыр ахырыннан алып XX гасыр башына кадәр. Себер дөньясы мәктәпләрнең аз санлы булуы, аларнын матди яктан начар җиһазлануы, хәзерлекле кадрларнын җитешмәве, мәктәп яшендәге балаларнын аз санлы булуы белән аерылып тора Бу уңайдан уянып килүче Себер ижтимагый фикеренсн күренекле вәкиле. Себер “өлкәчелеге” ндеясенен танылган тарафдары Н М Ялршшев болай дип язып калдыра Ике йөз ел дәвамында Себер мәгариф мәсьәләсендә бөтенләй ташландык хәлдә иде XIX гасыр башына кадәр һәм әле аннан сон да мәгариф мәсьәләсендә тәмамсы онытылган һәм ул тулы мәгънәсендә ин артта калган һәм кыргый бер өлкә иде" (Погрсбность зианиН на Востоке ) 1875 октябрь —С. 34) Гражданлык мәктәпләре биредә эре шәһәрләрдә XVIII гасырнын икенче яртысында пәйда була 1789 елда төп халык училишелары Тубылла. Иркугскида һәм кечесе Томскида ачыла Рус булмаган халыклар өчен оештырылган халык мәгарифе челгәрс дә бик зәгыйфь була Алар өчен миссионерлык мәктәпләре ачу омтылышы тур каршылыкларга очрый һәм Тубылда. Байкал арты төбәгендә. Камчаткада Иннокснтьевскида, шулай ук Ачинскида оештырылган миссионерлык училишелары мәгариф мәсьәләсендә “юк" дәрәҗәсендә әһәмияткә ия булалар Үз дини мәктәпләре булган татар мөселманнары арасында исә укымышлылык шактый дәрәҗәдә югары була Казан университеты Себер мәктәпләренә химаячелек күрсәтүне С Я Разумовский попечительлек иткән чордан алып, ягъни 1805 елда Иркутски гимназиясендә якут мәктәпләрендә укытучылар хәзерләүгә рөхсәт алганнан сон башлый Мондый мәктәпләрне ул дәвердә фидакарь-укытучылар башлангычы белән ачылуга да керешелә Университет Советына Ссбердән мәктәпләр ачу һәм яшәп килүче мәктәпләргә укытучылар җибәрүне сорап күп санлы мөрәҗәгатьләр китеп төшә Себернен генерал - губернаторы И Б Псстсльнен мөрәҗәгатенә таянып һәм университетын турыдантуры ярдәме аркасында 1811 елда Троицк-Савск кальгасында. Гуруханскила Ачинскида. Канскнла. Минусинскида һәм Тарада өяз училишелары ачыла Күп кенә Себер кешеләре мәктәш1әрне финансларга теләкләре барлыгын белдерәләр Алай гына да түгел, кайбер укытучылар да хезмәт хакларынын бер өлешен мәгариф 00091 гаре өчен тотарга риза булалар XIX гасырнын 20 елларында Р»кчиндә "у«ара укылу методы кин җәелә башлый Ул укытучыга күз унында берьюлы күп укучыны тотарга мөмкинлек бирә Андый мәктәпләр Себердә лә барлыкка килә Казан университеты алар өчен укытучы кадрлар сайлауда катнаша, финанслау буенча башлап йөри, матди ярдәм күрсәтүләрен үтенеп жирле халыкка мөрәҗәгать итә Себернен үкгндә кадрлар хәзерләү максатыннан чыгып, университет Югары Себер училишссы ачарга кирәк дигән карарга килә, анда төрле катлам вәкилләре белем алырга гисш була Училишега кабул ителгән студентларны башта оя» . училищеларында, аннары гимназиядә, соңыннан гына Югары Себер училищесында укыту карала. Югары училищеның укыту программасына көнчыгыш телләрен кертү дә кон тәртибенә куела Әмма зш шуннан ары китә алмый хөкүмәт әлеге проектны расламый Укытучылар итеп хәзерләү һәм татар телен өйрәнү максатыннан чыгып, Тубыл һәм Томск губерналары губернаторы 1822 елда мәгариф министры А Н Голицынга Омск Азия мәктәбенең алты укучысын һәм Казан хәрби-ятимнәр бүлегснсн унике контонистын Казан гимназиясенә укырга бирүне үтенеп мөрәҗәгать итә Мондый адым ясарга, әлбәттә. Казан гимназияссндә танылган татар теле укытучысы Хәлфин I җитәкчелек иткән татар классы булу да этәрә < ТР I Милли архивы. ф. 92. гаеп I. сак бер 1977) Ике ел үткәннән сон губернатор шундый ук сорау белән министр А С Шишковка да мөрәҗәгать итә I Үленсч канәгатьләндерела Азия училищесының алты I укучысыннан икесе мөселманнар була һәм алар | христиан динендәге укучылардан аерым урнаштырыла | Хәлфин исә. шактый авыр шартларда яшәвенә дә , карамастан Айса Бикмаев белән Курбанаков дигән укучыларны өенә урнаштыр.» Хәлфин җитәкчелегендә укып белем алып, аларнын икесе дә университетка укырга керәләр УКЫТУЧЫ табиб һәм түрә кадрлар җитешмәү сәбәпле Петербург Ссбердән килгән УКУЧЫ лап өчен Казан университетында уку дәверендә махсус егерме стипендиат билгели КУРСНЫ тәмамлаганнан сон. укучылар билгеләнгән урында кич дигәндә ун ел эшләргә шеш булалар 1855- 1861 елларда Мәскәү. Петербург һәм Казан университетларында барлыгы 132 себер егетләре һәм кызлары белем ала шулармын 8, сс каган 1М1Ш1И1И ■ - I ...... ......... Г II 1 .........-..П . .,|.и и I I >. барлы._ . - . , университетында төпләнә (Мчхан культуре нароаов Востокп -КВЗЯНЬ, * Тдңщл едн .111 п#*к' пгге һәм Г М Кя ынскнй университет в духовной әмәгать эшлек-лссе һәм галим П А С.ловионнын тормышы һәм эшчәнлеге Казан университеты белән тыгыз бәйләнә. Иркутск училищесында директор булып торган дәверендә ул университет Советы аркылы гимназиядә музыка дәресләре алып баруга рөхсәт ала, ә 1817 елдан бер чит ил дәресләре урынына өстәмә рәвештә рус теленнән сәгатьләр алуга ирешә. Университет Словиовка Казаннан алып Томскига кадәрге биниһая кин өлкәдә урнашкан уку йортларын тикшереп тору бурычын йөкли Шушы хаътәрдән сон ул Казан уку округына керг ән училишеларнын инспекторы итеп билгеләнә Словцов администратор гына булмый, ә бәлки үзен төбәкне өйрәнүче галим итеп тә таныта, ул Себернен куп санлы курганнарын "буддизм, сәнгатьчелек, сушшчаатык һәм байлык" эзләрен саклаучы ядкярләр дип атый (Мирзаев В Историография Сибири.—М, 1968, Т.11, Окладников А П История и культура Бурятии -Улан-Удэ, 1976). Үләренә бер ел кала Словцов Тара училищесына шәхси китапханәсен бүләк итә, ә Себернен тинсез минераллары һәм үсемлекләре коллекциясен Казан университетына тапшыруларын үтенә XIX гасырның икенче яртысыннан якут мәктәпләре челтәре шактый кинәя 1871 елдан башлап якутлар өчен Ачинск һәм Сунгур училищелары ачыла, Чурапча һәм Югары-Вилюй олыс училищелары эшли башлый Мондый уку йортлары тирә-юньдә яшәүче халыклар тарафыннан финанслана. Ләкин аларда якут телендәге дәреслекләр "юк" дәрәҗәсендә аз була. Җирле халык хокуксыз була һәм изелгән хәлдә яшәргә мәхкүм ителгән була, анын каравы старосталар, писарьлар һәм старшиналар ни теләсә шуны эшлиләр Якутлар тормыш-көнкүрешен күзәткәннән сон, Чернышевский 'Алар кин күнелле һәм анлы кешеләр, бәлки әле Европалылардан сәләтлерәктер дә (мәктәпләрдә якут балалары русларга караганда яхшырак та укыйлар дип сөилиләр). Ләкин алар мескен вә хәерче кыргыйлар, дөньяда алардан да кызганычрак кешеләр юк Аларнын ничек яшәгәнен күрсәң, күңелләр болгана" (Чернышевская НМ Повесть о Чсрнышевском — Саратов, 1971— С. 188-189). Бурятия иганәчеләре хисабына далада урнашкан жәнләүләрдә һәм управаларда берничә рус-бурят мәктәбе ачыла. Алар тәржемәчеләр һәм вак түрәләр хәзерләп чыгаралар 1872 елда бурят-монгол мәктәпләрендә дәресләрне туган телдә атып баруны рөхсәт итүен үтенеп, бер бурят кешесе халык исеменнән патшага гозер тапшыру өчен Петербургка юл тота (Эфнров А Ф Нерусские школы Поволжья. Приуралья и Сибири - М. 1948 —С 83) "Бурятлар Читада күп чыгымнар тотканнан сон пансион ачылуын зур шатлык белән каршы ашылар",— дип хәбәр итә "Вестник Европы" (Из истории просвешения сибнрских иноролиев //Вестник Европы, 1901, Т 1У-С. 183-1900) Казан университетын тәмамлаучылар Тубылга. Томскига, Иркутскига һәм башка төбәкләргә мөгаллимлек итәргә юнәләләр Аларның таралу киңлеге Казан укыту округына бирелгән гозернамәләрдә дә ачык чагыла, округка җитәкчелек иткән Казан университеты исә гимназияләрне һәм өяз училищеларын укыту-методик әсбаплары белән тәэмин итеп тора Мөгаллимнәрнең эше турыңда университет Советына баштарак Тубыл гимназиясе, соңрак Тубыл училищелары директоры булып эшләгән А- Н Арнольд һәрдаим рапортлар җибәреп тора Университет Советы анын эшчәнлегеннән канәгать була, замандашлары да анын тырышлыгын унай яктан бәяләп үтәләр Казан университетының Себер һәм Россиянең Көнчыгышы өчен нинди әһәмияткә ия булуын аны тәмамлаган В Оков бик калку итеп сурәтләп бирә: "Казан университеты рус университетлары арасында аерым урын алып тора,—дип яза ул —Россиянен көнбатышында һәм көньягында берничә университет һәм лицей тупланган, ә Россия Европасының көнчыгыш өлеше һәм бөтен Себернен биниһая киңлекләрендә бары тик бердәнбер—Казан университеты гына бар һәм ул Казан, Түбән Новгород. Пенза. Әстерхан, Саратов. Сембер, Самара, Пермь. Вятка губерналары гимназияләрен мөгаллимнәр белән тәэмин итеп торып. Рус патшалыгының бу өлешендә яшәүче яшь буынына югары белем бирә. Себердәге табиблар, бөтенләе белән дип әйтерлек. Казаннан. Дөрес. Россиянен көнчыгыш өлкәләре һәм Себер атып торган биләматәрдән чыккан студентларның чагыштырмача аз булуы бу төбәктә мәгарифнең торышы турында унай тәэсир уятмый, ләкин бу өлкәнен зур киңлекләргә җәелүе һәм ярлы катламнан чыккан яшьләрнен университетта күренмәве, чит төбәкләргә китәргә мөмкинлеге булмау белән аңлатыла" (Отчет о состоянни Имл Казанского үниверситста за 1858—1859 академическнй год — Казань, 1859 —С. 3-4) Казан университетының мәмләкәтнең көнчыгышы өчен нинди социокультура миссия башкаруы турында Н Чернышевскиинын һәм Н Добролюбовның фикердәше Н Шелгунов соңрак "Себер Казанда интеллектуаль үзәк булдырды" дип язып билгеләп уза. Ул "Себернен Казанга тартылуы сәбәпләре бик гади—Казанда университет бар. ул Себсрдә юк Казанда бөтен рус Көнчыгышының органы булган ' Камско-Волжская газета" чыгарыла",—дип исәпли (Дело. 1873, N 10—С 93). 1875 елда Себердә биш гимназия, өч реаль училише һәм дүрт рухани семинария эшләп килә Казан университеты тырышлыгы һәм җитәкчелеге белән төзелгән мәктәпләр әкренләп мәгърифәт учакларына әвереләләр Троиц-Савск кальгасында оештырылган рус-бурят мәктәбен әнә шундыйлар рәтенә кертергә мөмкин Мәктәпнен ин сәләтле укытучыларыннан саналган Галсан Ннкитуев хәтта көнчыгыш телләрен өйрәнсеннәр өчен үзенен Д Буянтусь. Ц. Чимнтов, Г Будаев һәм Д Банзаров кебек укучыларын Казанга илтеп куя Казан университеты студентларыннан А Иконников Ф Некрасов һәм бертуган Знаменскиилар фәнни экспедиция вакытында Тубылда укуларын лавам итәргә теләгән укучылар өчен иганәчелек җәмгыяте оештыралар Березов шәһәренә сөрелгән университетнын ирекле тыңлаучысы А Иконников анда әдәби кичәләр оештыра Кайбер Казан университетын тәмамлаган себер студентлары да төбәкнен гарихи сәхифәсендә якты зз калдыралар Әйтик. Казан якшәмбе мәктәпләренең баш эш йөртүчесе булып себер стипендиаты Тубыз гимназиясе укучысы һәм Казан университетын тәмамлаган профессор А К Чучгуков тора Ул университет каршында эшләп килгән Казан икътисад жәмгыятенен сәркәтибе була, шул ук вакытта “Казан биржа листогьГнын наширс һәм мөхәррире вазифаларын башкара Казан унивсрситетынын редакторы булып торган Рим хокукы профессоры Н \ Кремлев та Себер якларыннан—ул үз вакытында Тубыл гимназиясен тәмамлаган булган. ' д Ьаншро* Ссбсрлә университет ачу идеясенсн озын тарихы бар Әле 1821 елда инспектор булып торган Г1 А Словаов Казан укьггу округы попечителенә "Себер училищеларының максаты турында бер фикср ‘ен җиткерә Бу ваганпәрвәр һәм энтузиаст шәхес Себер үз өйрәнүчеләрен көтеп ятучы бай тарихлы тобәк дигән карашта тора "Себер, зур вакыйгалар алдында торуына һәм Кытай белән күкрәккә күкрәк терәп яшәвенә карамастан, гимназияләрдә ни Себер, ни Кьпаи тарихын өйрәнүне кирәк тапмый . Словиов шул хәтле байлыгы һәм табигать серләре булган Себер очен башлангыч һәм урта мәктәпләр системасы бик тә аз дип икърар игә Димәк, югары уку Йорты—университет ачарга кирәк 1 Словиовнын "Фикере "на таянып, попечитель Магнинкий "Ссбсрлә укыту олкәсе булдыру турында проект эшли Казан университеты Советы исә Барнаулда бер бүлеге булган Югары Себер училищесын" ачарга кирәк дигән карар кабул итә" Шушы ук вакытта Көнбатыш Себсрнсн генерал-губернаторы Каниевич та университет ачарга кирәк дигән башлангыч белән чыга Университетлар ачу турындагы проектлар умышсыхлыккл очрагач себсрлеләргә югары белем алу очен (кайчак жәяүле килеш!) Казанга табан юл тотарга туры килә (Манасссин В С Воошкновение н рашитне идеи учереждения Сибирского университет —Иркутск. 1924 с 14. 20) Һәр ел саен Себер очен утызга якын студент кабул итеп. Казан университеты Себер мәктәпләре очен үзенә күрә укыту-административ үзәк вазифасын башкара Бу вакытта Мөскәү, Петербург һәм Казан университетларында барысы 289 себер студенты бе зем ала (Оксенов Л М История просвешення Сибири н уннверситетский нопрос) Ссбсрлә университет кирәклене турындагы карашларның һаман саен ныгый баруы зурында 1863 елнын декабрендә Н М Ялринисв һәм кадет корпусы офицерлары тарафыннан Омскида үткәрелгән кичәнең зур янгыраш алуы ла ачык сөйли 1»у кичәдә Ялринисв Себер университетын ачуга багышланган мәкаләсен УКЫЙ Мондый гомуми рухи күтәрелеш эзсез үтми, әлбәттә шулай итеп 1878 елда Томск университеты бинасынын беренче ташы салына, ул 1880 елда ачыла Беренче Себер университеты ул чакта бердәнбер— медицина факультетыннан гына тора. Бу мәсьәләне оберпрокурор К Г1 Победосцсв кире яктан бәяли: "Безмен университетлар тәмам ярлыланган Һәм гүбән тәгәрәгән бер вакытта Ссбердә университет ачу турындагы фикерне мин баштай УК унышсызлыкка очраячак һәм ялган лип атадым Томскидагы җәмәгатьчелекне теләсә нинди әтрак-адәм тәшкил итә анын университетка нинди йогынты ясаячагын күз алдына китерү кыен түзел" (Письма К II Победоносцеве к Адександру III Т2—М . 1926 —С 99-100) Монлый кискен карар чыгарунын һәм обер-прокурорнын мәгърифәтмен көченә ышанмауның урынсыз икәнлеген раслау өчен беренче Себер университетын ачу очен 360 мен сумнан артык иганәчелек акчасы ЖЫСЛУ ал ачык дәлил бу лып тора (Крагкнй очерк Ими Томскот университет»—Томск. 1912— С Һ Томск университеты очен кадрлар хәзерләү үзәге вазифасын Казлн университеты башкара Әйтик. 1888 елда бирегә минералогия кафедрасына гадәттән тыш профессор сыйфатында танылган химик Александр Михайлович Зайпевнын туганы Алексей Михайлович Зайцев күчерелә Алексей Михайлович Казан хнинсрситетын 1879 елда физика-математика кандидаты дәрәҗәсен алып тәмамлый 1887 елда исә минералогия һәм геодезия докторы дигән дәрәҗәгә ирешә Казанпрофессоры13МФлоринскийТомскуниверситетыныңтөзелешкомитеты өлкәсендә генә түгел, җәмәгатьчелек аны үсешендә дә мөһим эшләр башкараКазан университетын тәмалаучылар жирле халыкка медицина хезмәте күрсәтү буенча да өлгерлек күрсәтәләр Аннары, башка Казан уку йортла- г---------------- рынла белем алучылар белән бергә, Казан университетын I тәмамлаучылар 1917 елга кадәр вакыт эчендә казакъ зыялыларының төп өлешен тәшкил итә Казакъларга Казанга юл алу 1877 елдан сон гына мөмкин була, ник дигәндә, 1863 елга кадәр юридик киртәләр яшәп килгән була. Университет белән казакъ далаларында беренче рус-казакъ мәктәбен оештыручы Бүки Урдасы ханы да (1824—1845) бәйләнештә тора Европага белемгә һәм дәүләт эшлеклссе карашларына ия булган хан Казан университетына тугыз данәдә көнчыгыш кулъязмасы тапшыра Үз акчасына ул А Казымбәкнең "Мюхтесергюльвигкает” дигән зур әһәмияткә ия булган хезмәтен бастырып чыгара Ханның канцеляриясе белән Казан университетын тәмамлаган Г Матвеев җитәкчелек итә (Кенжетаев Б Л, Казанские учебные заведения и процесс формирования казахской интеллегенции в серединс Х1Х—начале XX вв — Казань, 1998.-С. 26-28). , Беренче казакъ мәктәпләрен ачу да казакъ тамырлары Ал К. Казембэк. белән Казан университетына килеп тоташа. Мондый мәктәпләр турында үз проектын Оренбург чик буе комиссиясендә эшләгән Хатфиннен шәкерте Айса Бикмаев та тәкъдим итә (Воспоминания об И.А Алтин-Сарине Н Иль- минского — Казань, 1891— С 47). 1877 елдан алып 1917 елга кадәр Казан университетында 37 казакъ студенты белем ала Нигездә алар генерал-адъютант Н.А. Крыжановский исемендәге стипендия хисабына укыйлар (стипендия 1875 елда аның Оренбург генсрал-губернаторы вазифаларын башкаруына ун ел тулу уңаеннан билгеләнә) Казакълардан беренче булып хокук белеме кандидаты дәрәҗәсенә ирешкән кеше (1882)—“Дата өлкәләрендә яшәп килүче идарә итү алымнары" дигән хезмәтнең авторы солтан Ж Чуваков була Әйтергә кирәк, Себердә эшләүче табиблар арасында поляклар күп була Медицина факультетын тәмамлаган П.А. Бат ьбуци новс ки и баштарак Верненск хәрби госпиталендә эшли, аннары Чимкентта. Ташкентта һәм Төркестан далаларында авырулар дәвалый Ана ярдәм сорап, хәтта мөселман хатын-кызлары да мөрәҗәгать итә торган була. Бальбуциновский кулдан килгән чаралар ярдәмендә жирле халыкны дәвалый алырлык күләмдә башкорт, казакъ һәм татарлардан табиб-шәкертләр хәзерли Хезмәттәшләре аны төбәкнең ин яхшы табибларыннан берсе дип исәплиләр. 1873 елда ул Казан университетында докторлык диссертациясе яклый. Холерага каршы ин актив көрәшчеләрнең берсе Казан университетын тәмамлаган Б М Мариупольский була. Медицина факультетын төгәлләү белән ул Петропавлоск шәһәренә эшкә җибәрелә, "хезмәт хакы алмыйча” гына авыру ярлыларны дәвалый; бер ук вакытта педагогик эшчәнлек белән дә шөгыльләнә—шәһәр хатын-кызлар гимназиясендә медицина буенча дәресләр бирә 1898 елда Мариупольский үзәк фельшерлык мәктәбенә җитәкчелек итә Анда укып чыккан татарлар, башкортлар һәм кыргызлар (казакълар) Себернен һәм Казакьстанның иксез-чиксез киңлекләрендә авыруларны дәвалыйлар Себердә ветеринария белемен таратуга профессор, Варшава ветеринария мәктәбе вәкиле, Казан университеты составыннан аерылып чыккач, Казан ветерианария институтының беренче директоры булып торган Петер Зейфман күп көч куя Профессор-офтальмалог Е В Адамюкнын кин абруй казануы хакында шул нәрсәдә сөйли; халык арасында күз табибларын “адамюклар" дип атап йөртә башлыйлар Бу нәүбәттән, “Волжский курьер" газетасы 1905 елда “Россиянен Көнчыгыш халыклары арасында Адамюктан да шөһрәтлерәк башка табиб юк иде",—дип язып чыга. Вильнодан Казан университетына укырга җибәрелгән Г В Гонсевский сонрак Себердә мөгаллимлек итә башлый Себер кадетлар корпусында ул биргән тарих дәресләре укучылар арасында кин казаныш таба Көнбатыш Европа дәүләтләре тарихын яхшы белүче бу галим тыңлаучыларына Шандор Петефи, Жан-Поль Марат, Джузеппе Гарибальди кебек мәшһүр шәхесләр турында кызыклы мәгълүматлар җиткерә; анын чыгышлары гражданнарның тигезлегенә корылган республика тибындагы идарә түнен өстенлекләрен бәян итүче фикерләр белән өртелгән була К К Гутковскин белән берлектә ул мәгърифәтче Чокан Вәлиханов карашлары формалашуга зур йогынты ясый Вәлихановнын сайланма әсәрләренә язган кереш сүзендә Г Потанин болай дип искәртә: Гонсевский белән алып барган әңгәмәләр барышында Чокан “ул вакытта ук иптәшләре өчен, шул исәптән минем өчен дә, ябык китап булган сәяси карашлар белән таныша Бу Европага уелган тәрәзә иде" (Валиханов И И Сочинения Т /V— С. 310, 311). Реформага хәзерлек чорында Себер өлкәчелеге идеясе пәйда була. Анын тарафдарлары—Г Н Поганин һәм Н М Ядриннев—күп кенә унай тезислар күтәреп чыгалар алар Себер өчен, җинаятьчелек сөргене урыны вазифаларын башкаруы, һәлакәтькә тин булуын татуга кайтып калалар шулай ук Себер икътисади мәнфәгатьләренең Мәскәү мануфактура базарына буйсынуына каршы фикерләр белдерелә Тезисларның тарафдарлары Себернен үзендә Себер мәнфәгатьләрен кайгырта алучы зыялыларнын булмавын зур ачыну белән билгеләп үтәләр Аларнын программасы җинаятьчел сөргенне юк итү "метрополиягә'' каршы көрәштә ирек яклау хәрәкәтенең башлангычы. Себернс Россиянен Европа өлешеннән икътисади яклап азат итү; Ссбердә университет ачу яшьләрне рухи таркалудан саклап калу юлында беренче адым булыр иде дигән пунктларны да үз эченә ала Өлкәчелек идеяләрен хәзерләүгә 1860—1861 елларда Казан университетында укыткан тарихчы—Себер тарихы турында хезмәтләр авторы А. П Щапов зур йогынты ясый Ул—нигезен халыкчанлык һәм өлкәчелек принциплары тәшкил иткән тарихи- социологик концепцияне эшләүче. Щапов. рус җирләре белән ирекле үзидарәчелек вакытларынын позитив һәм перспективалы күренеш дип билгеләп үтеп. Россиянен үзәкләштерелгән чорына тискәре караш ташлый Анын Россиядә өлкәчелек үзидарәсен кертү кирәклеге турындагы нәтиҗәләре, шулай ук Себсрдә формалашкан рус чал кынын яна этнографик тибы барлыкка килүе турындагы гипотезасы өлкәчелек тарафдарларына Себернс аерып алуны аклау өчен теоретик аргумент булып хезмәт итә (Сесюнина М Г, Г Н Попшин и Н М Ялршшсн—илсо.ют сибирскою областничеств.1-Томск. 1974 —С 44-52) Бу унайдан хәтергә төшерик XIX гасырнын 70 елларында I Н Потанин белән Н.М Ядриннев К Лаврский нәшер иткән "Камско-Волжская газета' белән актив хезмәттәшлек итәләр Шул рәвешле. Казан университетының Себер һәм Казакъстан халыклары язмышындагы урыны күп кырлы Анын берсе, сәясәт нигезен лә кертеп Европа культурасы белән таныштырудан гыйбарәт Анын иҗтимагый идеяләрне, шул исәптән төбәк үзидарәсен оештырудагы ролен дә инкарь итеп булмый КАЗАН УНИВЕРСИТЕТЫНЫҢ ТАРИХИ УРЫНЫ (XX ГАСЫР) Казан университеты галимнәренең Россия һәм дөнья фәне үсешенә керткән өлеше зур һәм күп гөрле; безнен галимнәрнең фундаменталь хезмәтләре кешелек акылы ирешкән боек ачышлар тарихына алтын хәрефләр белән язылган XIX гасырда һәм гасырлар чигендә университетта мәшһүр математиклар, физиклар химиклар, иҗтимагый һәм гуманитар фәннәр вәкилләре иҗат итә Казан галимнәрснсн нсснклил геометриясенә нигез салучы мәшһүр Н И 1оОа чснскийнын. дөньяда беренче булып нитробензолдан ясалма анилин синтезлаган һәм шунын белән сәнәгать органик синтсзнын принципиаль яна мөмкинлекләрен ачкан Н Н Зининнын. яна химик элемент ачкан (ул ана "Рутений ягъни "Российский дип исем куша) К К Клауснын казанышлары кабатланмас дәрәҗәлә уникаль булып тора Әлеге күренекле химикларнын шәкерте А М Бутлеров органик матдәләр химик төзелешенен теориясен зшли Үз чиратында Казан хнм1ткларынын казанышларын I) в. Марковников. А Н Попов кебек А.М Бутлеровтан шокерг юр« Ном .тын лиен дәвам итүчеләр тагын да үстерә гөшазәр Фән өлкәсендә астрономнар И М С имонон МДМ КомшьекнИ, математиклар ФМ Суворов, А Ф Попов В Г "шменеикни II С Н-иимон 11 С. Порсцкии. механиклар П И Котелытико» Н С Гроыека. фнтнк һомкишТлЙ Купфер: |ео.ю|;|ар Н А Гмовкинемш. А А Штукенбср. биологлар АО Ковалсвский. С И Коржинекий, М М >еов һам башка физмка-математикв һам наетнмапаи фоннар вакилларс зур уңышларга ирешадар XIX гасырнын беренче нртысында Канчыгышны онронү буенча Европаның *ре у мтено .... .... "көнчыгыш юн.ггеше' Каган униасраттетыгшн горургыгы булып тора Сн орненталистлары ОМ Ковагевсмг». АК кагымгык. ИП Береанн. ПЯ Пегаггв ФИ Урямаи. ХД Френ ИП Хштфинһб үмарснен шыперенүларе Кгн Көичыгаш халыкларынын мол....... тис Ьом тарихы турында донтот фоне ирешкон "ет Гиноптеп либоролор VI А Болу.н ае к.р.ен . баш.а кашг. аннары Петербург шнпнл ы. мәктабена нигез сала, а В И I ригорович каган стаканчылыгы МӘ1х1ч‘ |ЙГ‘' хТгж ыр башында Казан табиблар мәктәбе зур уңышларга ирешә Оте 50 сплрда ук Е Ф Аристов, баш мис тезе тешен аидашга‘ омтылып, күп кенә кызыкты тикшеренүләр үткәрә Анатомия кафедрасында П Ф 1ссгафт В И Тонков ^2.“',,,,, I 11НММӘР Н11 П1 Фәнни медицина мәкт.Лс кшннинст 11 Ч Виноградов нсйпогисттог КА Чрнштеин физиологлар Ф В Овчинников НО Ковалеве кий хсзм^гТ^гша форммаша Профессор I В Адамюкнын фундаменталь хезмәпәре асылда рус афтальмологиясен тудырырга ярдәм итәләр Университетта психофизиология лабораториясе оештырган В М Бехтерев Россиядә эксперементаль психология фәненә нигез сала Физиология өлкәсендә профессор Н.А. Мисловский. электрофизиология өлкәсендә профессор А Ф Самойлов тарафыннан тирән ачышлар ясала (ул йөрәк һәм үзәк нервсистемасы эшчәнлеген тикшерүдә электрофизиология методын кин куллана). Аңлашылса кирәк, XIX гасыр ахырында—XX гасырнын беренче яртысында Казан университеты галимнәренең казанышлары нәтиҗәсендә университетлар өчен традицион исәпләнгән һәм күп төрле тармакларга ия булган яна фәнни мәктәпләр һәм юнәлешләр барлыкка килә; бүгенге көндә аларнын күпчелеге дөньякүләм танылу алды яки ала килә Казан математика һәм механика мәктәбе үсешенә А.В Васильев, Н. Н Парфентьсв һәм аларнын замандашлары Д.Н Зейлигер, А П Котельников. И М Синцов. Е.А Болотов зур йогынты ясыйлар Казан физикларыннан Н П Слугинов. Д.А. Голыггаммер, В И Ульянин һ. б., химиклардан А.М Зайцев. Ф М Флавицкий һәм аларнын укучылары, барыннан да элек А.Е. Арбузов хезмәтләре (Зайцев вафатыннан сон ул органик химия кафедрасының экстраординар профессоры итеп сайлана) кин таралыш таба Казанның башка фәнни мәктәпләре—шул исәптән геология (П И Кротов. М Э Ноинский. М Э Янишевский, ФФ Розен), география һәм этнография (П И Кротов, Б Ф Адлер), биология (В В. Заленский, А. Я Гордягин. В В Лепешкин. А П Пономарев, Э К Мейер, А А Остроумов, М Д. Рузский. Н А Ливанов) физиология һәм медицина (А.В Вишневский, Н.А. Миславскии, Л О Даркшевич. М Н Чебоксаров. В С Груздев һ. б ) мәктәпләре дә уңышлы үсеш чорын кичерәләр XIX гасырнын икенче яртысы—XX гасырнын башы—Казан гуманитар фәннәренең үсеш чоры Бу дәвердә тарихчылар Д А Корсаков, С М Шпилевский. Н Фирсов. М М Хвостов, Н П Грацианский, Ф А. Курганов, К В Харлампович, И М Смирнов рус әдәбияты тарихчысы Н Н Булич, славян филологиясе галимнәре А.С. Архан- гельский, Н В Крушевский, А. И Александров, М П Һәм Н М. Петровскийлар, А.М Селишсв, Е Ф Будде, антик дөнья белгечләре Ф Г Мишенко, С П Шестаков. Д.И. Нагуевский тарафыннан фундаменталь тикшеренүләр үткәрелә XX гасыр башында Казанда орненталистика фәне үсүен дәвам итә Көнчыгыш телләрен өйрәнү буенча, атаклы татар мәгърифәтчесе Каюм Насыйри белән хезмәттәшлек иткән тюрколог Н Ф Катанов зур ачышлар ясый Университетта финн- угор халыкларының тарихын, телен һәм мәдәниятен М.П Веске. Н Анлерсон кебек галимнәр өйрәнә һәм укыта Университет галимнәре арасында философлар И И Ягодинский, Н.А. Васильев, А. О Маковельский. дәүләт төзелеше белгече һәм Россия сәяси социалогиясенә нигез салучыларнын берсе В В Ивановский, күренекле цивитист Д.И Мейер мактаулы урын алып торалар; хокук тарихы һәм теориясе буенча Н П Загоскин, Г Ф Шершеневич, җинаять хокукы буенча А. А. Пионтковский. хокук философиясе буенча А.Г Станиславский зур уңышларга ирешәләр. Башка карт университетлар кебек үк, Казан университеты да фән һәм мәдәният казанышларын популярлаштыру буенча кин колачлы эш башкара. Белгәнебезчә. Россия төбәкләрендә китап һәм вакытлы матбугат бастырунын башында нәкъ менә университетлар тора, алар массакүләм лекцияләр уку традициясенә дә нигез салалар Казан университетында язучылардан С Т Аксаков. Л Н. Толстой, П Н Мсльников- Печсрский, В В Хлебников композитор М А. Балакирев, рәссам В И Якоби белем ала В И Ульянов-Ленин, А.И Рыков кебек эре дәүләт эшлеклеләре дә Казан университеты студентлары. Мәгълүм булганча, Казан университеты профессорлары һәм аны тәмамлаучылар мәмләкәтнен яна университетларын формалаштыруда үтләреннән зур көч куялар Мәсәлән, медик-профессор В М Флоринский 1885 елда Көнбатыш-Себер уку округын җитәкли, ә 1888 елда Томск университетын ача Медицина факультеты профессорлары В И Разумовский һәм Н Д Бушмакин Саратов, Тифлис. Баку һәм Иркутск университетлары “башында” торалар, ә механик-профессор С Ф Сайкин Чуваш университетының беренче ректоры була (әйтергә кирәк, аның белән бергә Казан университетының башка галимнәре дә эшли). Ул гына да түгел. Казан университеты күп кенә Казан югары уку йортларына "яшәү көче' бирә: аннан ветеринария, медицина, химия-технология, авиация, финанс- экономика, урман хуҗалыгы (соңрак Мари политехника) кебек тармак институтлары аерылып чыга Бөек Ватан сугышы елларында Мәскәүдән һәм Ленинградтан күп кенә күренекле галимнәр Казанга эвакуацияләнә һәм алар Казан галимнәре белән берлектә университетта эшлиләр болар-академиклар А Н Крылов. А Ф Иоффе П Л Капица, Л. А. Орбели, О Ю Шмидт. И М Виноградов. С И Вавилов. Е В Тарле һ. б Шушы елларда биредә дөньяда ин куәтле турбина, минаны ерактан торып шартлату аппаратурасы, самолетларны бозланудан саклаучы прибор төзелә, хәрби оптик приборлар җитештерүдә кулланыла торган көчле флуоресиениия һәм куәтле “йоту” көченә ия булган махсус препарат—диаминофталимид уйлап табыла Сугыштан соңгы елларда университетта нефть геологиясе, радиофизика, синтетик каучук химиясе кебек яна тармаклар үсеш ала 1952 елла исә университетка факультет хокукларында Казан юридик институты килеп кушыла 1953 елда химия уку корпусы төзелә. 1958 елда университет нәшрияты эшли башлый Без—яшь буын галимнәр—үзләренен талантлары һәм хезмәтләре белән уникаль фәнни, уку-укыту һәм мәдәният үзәге буларак университетны данга күмгән атаклы галимнәрне зур хөрмәт белән искә алабыз болар—математик-механиклар Н Г Четасв. Н Г Чеботарев. П А Широков. А.З Петров А П Норден. В В Морозов. Г Г Тумашсв. МТ Нужин; астрономнар А Д Дубяго. Д Я Мартынов физиклар Е К Забойский. электрон парамагнит резонанс күренешен ачкан СЛ Альтшу.лср. Б М Козырев, химиклар А-Е һәм Б.А Арбузовлар. Г X. Камай. геологлар Б П Кротон В А Чсрдынисн ЕИ Тахвинская. М Миропольскии биологлар В И Баранов. МВ Марков. АМ Алексеев. В А Попов, этнограф Н И Воробьев, юрист Д И Фельяман һ б 1980 еллар башына Казан дәүләт университетында укучы студентлар 10 меннән артып китә; алар 9 факультетта белем алалар Университетта 69 кафедра, икс фәннитикшеренү институты (Н Г Чеботарев исемендәге математика һәм механика. А.М Бутлеров исемендәге химия институтлары). 8 проблемалы «радиоастрономия бионика, химия мономерлары. термография һ б ) лаборатория барлыкка килә Шушы вакыт эчендә икс биек катлы корпуслар—физика һәм икенче уку корпуслары төзелә, ә 1989 елла УНИСК конпсрт-спорт комплексы бинасы сафка баса 1996 елда Россия Федерациясе Президенты указы нигезендә университет Россия Федерациясе халыкларының аеруча кыйммәткә ия булган Дәүләт объекты исемлегенә кертелә Казан университетын тәмамлаучылар күн кенә югары уку йортлары һәм академик институтлар белән җитәкчелек итәләр, моһим дәүләт һәм хөкүмәт урыннарында зшлиләр Алар арасында РФ Президенты Аппаратынын җаваплы хезмәткәрләре. РФ хөкүмәте. РФ Югары Арбитраж суды РФ Консппутия суды әгъзалары Дәүләт Думасы депутатлары РФ Генераль прокуратурасы хезмәткәрләре. РФ Эчке ишәр министрлыгының идарә һәм бүлек начальниклары бар Казан университетында белем алган галимнәр Россия Фәннәр Академиясе институтлары һәм башка шундый фәнни учреждениеләр һәм оешмалар белән җитәкчелек итазәр Татарстан Республикасы Министрлар кабинегынын күп кенә әгъзалары. Татарстан хокук саклау органнары җитәкчеләренең күпчелеге, республиканың зре ведомстволары, оешмалары һәм учреждениеләре ■башында" торучылар ла кайчандыр Казан университетында белем алганнар Бүгенге кондә Казан дәүләт унинсрситсты Россиянен ин зре фәнни мәгариф комплексы булып гора Анын составына 17 факультет, гел институты икс филиал (Чаллы һәм Яшел Үзәндәге филиаллар), фәнни тикшеренү химия институты. 11 Г Чеботарев исемендәге математика механика фәнни тикшеренү институты В 11 Энгелыардт исемендәге Астрономия обсерваториясе. Ботаника бакчасы проблемалы забораторияләр. культура сониалогнясе үзәге Фә1зни-технологик парк. Хисаплау техникасы үзәк- керә 1998 еша КДУ бөтендөнья 1МГГКМЕТ челтәренә тоташтырылды Хәзер университет 1 канал буенча 300 термин.сил тоташтырылып 1МТЕК1ЧЕТ ка чыгучы 14 локаль челтәрдән файдалана, университетның һәм факучыстдарнын дисплсй классларында 800 дән артык компьютер хисаплана Ка зан ләү зат университетында идарә игү һәм би зисс югары мәктәбе гс т институты квалификацияне күтәрү факультеты, кадрларның белемен күтәрү факультеты абитуриентларны алдан хәзерләү бүлеге, нәшрият, оператив полиграфия лабораториясе. спорт-саламат.аәндсрү лагеры һәм башка подразделение зәр эшләп килә .003 елда Кашнский университет” (элеккеге “Лснинси”) газетасы үэенсн 75 еллык юбилеен 'ТГиГин эрс һәм өлкәннәрдән саналган Н И Лобачевский исемендәге Фәнни китапханә университетның горурлыгы булып тора Анда 5 хезн га якын китап журналлар һәм башка гор басмалар һәм документлар хисаплана, китапханәмен 1170 урынга ис тләнген II УКУ залы бик күп (ШУЛ исәптән злсктрон) каталоглары бар Китапханә фондында 30 меннән артык иске кулъязмалар (ин борынгысы IX гасырга карый) шузаи УК сирәк очрый юрган басмалар-инкунабуллар. палсогинлар. иске ысул белән басылган китаплар, әдәбияз юзассиклары үзләре исән вакытта дөнья күргән «асмазар саклана Казан унивсрситстынын фәнни китапханәсендә Идел буе һәм \раз төбәге югапы УКУ йортлары китапханәләре өчен Мсюдик у з«»к. Европа союзынын Мәгълүмат һәм документлар үзәге эшләп килә Укучыларга хезмәт күрсәткәндә иманча мәгыүматн студентлар арасында зур уныш казанып киләләр Фестивальләрдә, смотрларда һәм күргәзмәләрдә катнашып, халык капелласында һәм Татар халык хорында шөгыльләнеп, студентлар буыннан-буынга үзләренен иҗади ихтыяҗларын канәгатьләндереп киләләр Казан университеты Россия югары уку йортлары арасында бердәнбер төрле профильдәге уникаль музейлар системасына ия болар үткәннәрнең якты истәлеге турында сөйләүче ядкярләр генә түгел, ә бәлки бүген дә фәнни тикшеренүләр алып бару өчен фәнни база да булып торалар Алар арасында Казан университеты тарихы музее (ул 20 меңнән артык экспонатны берләштерә). Археология музее (50 мен экспонат). Ботаника музее (90 мен экспонат). Зоология музее (6 мең экспонат). Геология-минерология музее (150 мен экспонат). Этнография музее (6 мен экспонат) бар. университет музейларында җәмгысы 330 меңгә якын экспонат саклана, алар, әйтергә кирәк, фәнни уку-укыту һәм мәгърифәтчелек максатларында һәрдаим файдаланып киленә Университетнын фәнни- укыту базалары Казан шәһәреннән тыш та урнашкан болар—Татарстанда урнашкан Биология. Геофизика. Зоология станцияләре. “Эколог“ базасы, нефть һәм газ геологиясе фәнни-укыту базасы: Уралдагы Ильинск тыюлыгы биләмәсендә урнашкан Магнит обсерваториясе һәм Геология станциясе Ак диңгездәге Биология базасы. Төньяк Кавказдагы Зеленчук астраномия станциясе Төркиядә бердәм яна астрономик обсерваторияне файдалануга тапшыру төгәлләнеп килә, ул диаметры 1.5 метр булган көзге белән җиһазландырыла. Аңлашылса кирәк, университет үткәннең ин яхшы традицияләрен саклап калырга һәм үстерергә омтыла Россия үз тарихында авыр дәвер кичерүгә карамастан, фәннн мәктәпләр үсеш ала, яна белгечлекләр, кафедралар һәм факультетлар барлыкка килә, фән казанышларына һәм яңа технологияләргә таянып укыту процессы камилләшә бара, университет кешеләрнең иҗтимагый аны үсешенә торган саен ныграк йогынты ясый төшә Бүген Казан дәүләт университетында 270 фәннәр докторы һәм 800 гә якын фәннәр кандидаты. Россия һәм Татарстан Фәннәр Академиясенең 17 академигы, 8 мөхбир әгъзасы, башка дәүләтләрнең хакыйкый әгъзалары эшли. 43 укытучы Россия Федерациясе Президентының стипендиясен ала. Хәзерге вакытта университетның 99 кафедрасында фундамаенталь фәннәрнен барлык тармакларын да үз эченә алган 40 белгечлек буенча 16 меннән артык студент белем ала. Педагогик эшчәнлек белән 1 меннән артыграк укытучы шөгыльләнә, шуларнын икесе РФАнын академигы, өчесе мөхбар-әгъзасы. 300 гә якыны профессор һәм 500 е доцент Югары квалификацияле белгечләр хәзерләү аспирантура (77 белгечлек буенча) һәм докторантура (8 белгечлек буенча) аша алып барыла Сонгы биш елда Казан университеты аспирантурасын 654 кеше тәмамлады. Университетта шулай ук 18 кандидатлык һәм 10 докторлык диссертация Советы эшләп гаилә; ел саен уртача 25 докторлык һәм 200 кандидатлык диссертациясе яклана Казан университеты эзлекле рәвештә дөньяның бик күп университетлары белән халыкара багланышлар урнаштыру сәясәтен гамәлгә ашырып килә, әйтик, ел саен 300 гә якын белгечләр белән алмашу үткәрелә икән, бу үзе генә дә күп нәрсә турында сөйли Чит илләрдә, табигый буларак, безнең физика, химия, математика, лингвистика, биология мәктәпләре зур кызыксыну уята Соңгы елларда юристлар, икътисадчылар, социологлар, политологлар да торган саен ныграк халыкара багланышлар урнаштыра башладылар. Казан университетын Гиссен (Германия). Кентс (Бөекбритания). Лювенск (Бельгия). Синьцзян (Кытай Халык Республикасы). Каназава (Япония) һ.б университетлары һәм башка бик күп фәнни үзәкләр белән үзара хезмәттәшлек җепләре" берләштерә Кыскасы. Казан университеты эре мәгърифәт, фән һәм культура үзәге дигән тарих олуг миссиясен уңышлы үтәп килә: иншалла. өченче меңъеллыкта да бу шулай булыр дигән өмет бар.