КАЙДА БЕЗНЕҢ КЫЙБЛА?

ЕВРОИСЛАМ МАНИФЕСТЫ иДоһн Аллаһ аллына үз гөнаһын йөк.ъш баручы кеше башка һичбер кешенең гөнаһын йөкләп бармас ” /17:151. Цивилизацияле җәмгыятьтә йолаларнын мәгънәсе үзгәрә Хлгын-кы парга я>лык бәйләргә, ир-атларга сакал үстерергә ярый Бу аларнын шәхси зшс. б> — гышча, анын эчендә диндарлык та, шулай ук Аллага ышанмау да яшеренергә мөмкин Исламның асылы анда түгел. Мөселман дин белгечләре хиҗаб киюне кешенсн. ягъни ир-атнын начар табигате белән аклыйлар Рукайя Максуд язганча, мөслимәләр тыйнак киенүне өстен күрәләр, ачык һәм заманча киемнәр ирләрнең түбән инстинктларын аздыра дип саныйлар, чөнки, алар фикеренчә. мондый киемнәр ирләриен хатын-кызларга җәмгыятьнең тигез хокуклы һәм бәйсез әгъзалары буларак түгел, ә "җенси теләк объекты" буларак карашын ныгыта. Алар ир-атлар игътибарын ин элек хагын- кызнын тәненә түгел, акылына һәм холкына юнәлдерүен гслиләр Мондый мантыйк хәтта гаҗәп кенә дә түгел, чөнки тормыш бит җенси мөнәсәбәтләрдән генә тормый, ә ир-атларны үз-үзен кулда тота азмый торган хайваннар рәвешендә күзалларга ярамый Барлык ирләр дә азгын түгел, һәм азгын хатын-кыаларнын да телгә алырлык дәрәжәдә күп түгеллеге көн кебек ачык Хайвани инстинктлар мантыйгын ислам приннипы дәрәҗәсенә күтәрергә ярамый Татар хатын-кы злары арасында хижаб кию һәм паспортка яулык бәйләп фотога төшү хокукы өчен бөтен бер хәрәкәт барлыкка килде Азарнын мона хокукы бар һәм дәүләт аларны чикләмәскә тиеш Ләкин аларнын ныклыгы, үзсүзлегс ихтирамга лаек булса да. файдалырак кулланылыш таба алыр иле Әгер дә инде алар шулкадәр тәкъва икән, димәк аларга. "Охзаб" сүрәсенең:"Вә өйләрегездә торыгыз дип әйтелгән 33 нчс аяте нигезендә, судларда йөрергә ярамый Димәк, азар өйдә генә торырга тиешләр. Алар чит ирләр белән бары тик пәрдә аша гына аралашырга гисш |33 53| һәм фатирларының хатын-кызлар ягында гына яшәргә тиешләр Кайчандыр татар хатын-кызлары мөселман Көнчыгышында ин гыйземле һәм ин алга киткән хатын-кызлар булып саналганнар Бүген исә алар монын киресен исбатларга телиләр, күрәссн Урта гасырларда хлгын-кы «га милек итеп караганнар һәм аларны. мизек бу тарак, кул су «улардай саклаганнар Коръән буенча ир кешегә үзенең кол хатын-кыззары ' Рукайя Максул Ислам М . 2001 -С 276 .4лыры Һчшы 10 санда белән ләззәт алу гөнаһ түгел, моны чит хатыннар белән эшләргә ярамый, чөнки чит хатыннар аның милке түгел. Шәригать буенча, әхлак бер генә хатынга тугры булуда түгел, ә чит хатынга кагылмауда. Шәригатьтә урлашуның һәм зина кылунын бер төр җинаятькә—хөддәгә каравы очраклы түгел Милек—жәмгыятьнең какшамас нигезе булып санала, ана беркем дә кул сузарга тиеш түгел. Шул рәвешчә, жаза катылыгы да урланган әйбернен кыйммәтеннән түгел, урлашу фактының үзеннән чыгып билгеләнә. Кием, үзенен көнкүреш функциясеннән башка, әле матурлык чагылышы булып, кешенең эчке дөньясын, анын фантазиясен дә күрсәтеп тора. Бу—матди әйбергә рух өрү, матди дөньяны җиңеп чыгу шикелле дә хәтта. Матурлык Коръән таләп иткән тыйнаклыкка һич каршы тормый. Пәйгамбәр раславынча. “Аллаһ Тәгалә матур һәм ул матурлыкны ярата”. Татар хатын-кызлары арасында хәтта ин “исламлы заманнарда” да, примитив хижаб кию гадәте булмаган, чөнки мода һәм дин- мөстәкыйль күренешләр Мәдрәсәдә, чиста мөселман кануннары буенча тәрбияләнгән әбием татарлар өчен ят булган әлеге киемне бервакытта да кимәде Хижабнын барлыкка килүе гарәпләрнең этник традицияләре аркасында килеп чыккан, ком бураннары уйнаган чүлләрдә аларга андый кием унайлы булган. Турысын гына әйткәндә, хижаб—бернинди зәвыксыз тегелгән ямьсез кием. Ул татар хатын-кызларынын традицион милли киеме яки хәзерге заман модасы белән чагыштырып караганда, берәүгә дә бернинди дә өстенлек бирми. Хәер, бу да үзенчә мода һәм теләсә нинди мода шикелле яшәргә хаклы Кем өчендер пәрәнҗә—дин символы, ә кемдер— нудист Аларнын кайсысы җәннәткә керер9 Күпчелек беренчесе дияр Ләкин мондый хөкем чыгарырга кемнен хакы бар? Әйтелгән: “Ии, сез. ачык дәлилләрне ригая кылмаучы кире кешеләр, диндә дәлилсез низагълашуларыгызнын хөкеме Аллаһуга кайтарылыр, Ул үзе хөкем итеп аерыр: кемнеке—дөрес, кемнеке— ялган, шунда мәгълүм булыр"[42:10]. Сабыр бул һәм гафу итә бел. шул вакытта сина да Аллаһ рәхмәте төшәр. Әлбәттә, кешеләр өчен символлар да мөһим. Алар—таяну нокталары Казан Кремлендә Кол Шәриф мәчетен торгызуның зарурлыгы турында фикер алышканда, бу изге эшкә мин дә үземнен тыйнак өлешемне керттем Россия ислам университетын оештырганда миңа Татарстан мөфтие Госман хәзрәт Исхаков һәм мөфти Равил хәзрәт Гайнетдин имзалары белән рәттән кул кую бәхете насыйп булды, әмма йолаларга мин аеруча шәхсән, хәтта яшерен эш. күнел эше дип карыйм, аны кешегә күрсәтеп эшләргә кирәкми дип уйлыйм. Кешелек үзенең үсешендә озын юл узды һәм бу вакыт эчендә кешенен табигате дә үзгәрде. Ул гарәп чүлләренең кыргые түгел инде хәзер. 1400 ел эчендә ислам кеше табигатенә файдалы тәэсир ясый алмаган, анын инстинктларын яхшырта алмаган дип фарахлау исламның көчсезлеген тануга тин булыр иде Мөселман хатын- кьвлары ир-атларга бозык хайваннарга караган кебек түгел, кешеләргә караган кебек карасалар, күп кенә традицияләрнең искергәнлеген күрерләр иде Ир-атларга да хатын-кызга биек койма артында чит күзләрдән яшереп сакланырга тиешле милек итеп түгел, ә тигез хокуклы шәхес итеп карау зыян итмәс иде Хатын-кызга икенче сортлы зат кебек караш исламга иудаизмнан һәм христианлыктан үтеп кергән. Европа әкренләп моннан ераклашты, ә мөселман илләре әле һаман да бу карашка ияреп баралар Хатын-кызга ин беренче гөнаһ кььлучы итеп карарга ярамый Коръән буенча Иблис Адәм белән Хауваны бер үк вакытта аздырган ‘ Иблис бу агач җимешен ашасагыз, җәннәттә мәнге каласыз, дип аларны алдады, алар. Иблис сүзенә ияреп, җимешне ашап алдандылар. Иблис аларны җәннәттән чыгарып, андагы нигъмәтләрдән аерды [2:36|. Алай гына да түгел. "Та Һа сүрәсендә нәкъ менә "Адәм Раббысына гөнаһлы булды, дошманынын ялган сүзенә ияреп, максатына ирешүдән коры калды” диелгән 120:121] Ахыр чиктә, ир-ат һәм хатын-кыз беренче гөнаһны кылуда бертигез җаваплы Коръәннен "Хатын-кызлар”, "Нур", "Әхзаб" сүрәләрендәге аятьләре хатын- кызнын тигезсезлеген ныгыталар. Алар Мәдинә чорында язылганнар. Әлеге чорга кадәр шәригатьнсн хатын-кызларга карата кагыйдәләре дөньяда ин алдынгы закон булган. Ләкин ул чорлардан соң цивилизацияле илләр бик алга киттеләр, ә шәригать һаман бер урынла таптана. Хәйдәр Баш хатын-кызлар хокукы турындагы мәсьәләне тикшерүне мәгънәсез дип исәпли "Көн тәртибенә хатын-кызларнын хокукы, ана хокуклар бирү кебек проблемаларны кую—тамырдан ук дөрес түгел, чөнки хатын- кызга хокукларны берәү дә бирә алмый, ул барлык хокукларга ия булып туа. Теләсә кем тумыштан ук яшәүгә, милеккә, намуска хокуклы"/ Яхшы әйтелгән, тәкин. Коръән буенча, коллар да булырга мөмкин Алар кешеме яки кеше түгелме? Шәригать буенча, алар лөя белән бер ләрәжәдә милеккә тиңләштерелгән. "Һәркем тумыштан ук ирекле” дигән принштпнын аларга да кагылуы мөмкинме? Кайбер дин галимнәре уйлаганча, шәригать гади нәрсә түгел Хатын-кызлар хокуклары мәсьәләсен тикшерүнең мәгънәсе бар. Ижтиһал кирәк Ирләрнен һәм хатын-кыхларнын хокуклары төрлелеген яклау өчен китерелә торган тагын бер аргумент—аларнын жәмгыятътәге функцияләре аерымлыгын, димәк, хокукларының да төрлелеген билгеләүче физиология "Хатын-кызны һәм ир-атны тигез дип санау, асылда, алма белән армугны (груша) тиңләштерү белән бер,—дип дәвам итә Хәйдәр Баш —Бу исә әйберләрнен табигатенә каршы килә, чөнки хатын-кыз һәм ир-ат психологик яктан да. физиологик яктан ла тигез түгелләр Үз табигатьләре буенча төрле булган кебек, алар бурычлары һәм жаваплылыклары буенча да бер-берссннән аерылып торалар Ир-атларнын үзләре турында ук шулай әйтергә мөмкин—алар да физик мөмкиңтекләре һәм интеллектлары буенча бер- берссннән аерылалар Физиология мирас, аерылышу яки башка хокуклар мәсьәләсен хәл итүдә нигез булып тормый. Кеше кеше инде ул. Ни өчен бер ир кеше шаһитлегенә каршы икс хатын-кыз шаһитлеге таләп ителә сон9 Моны хатын-кыз табигате буенча йомшак күнеллс. кызганучан һәм гаделлек таләпләреннән чигенүе мөмкин дип датиллиләр Әмма бу—субъектив фикер Хатын-кызнын катылыгына һәм үз сүзендә нык торучанлыгына да һәм. киресенчә, ир-атнын йомшаклыгына да меңләгән мисал кигерергә мөмкин Ислам бурычларының берсе дөньяны гаделрәк итүдән гыйбарәт Полигамия хатын-кызга карата гаделлек чагылышы булып санала Йосыф әл-Кардави бу хакта болай дип яза: “Шәригать ирнсн барлык хатыннарына да ире тарафыннан тәрбиягә, торакка, киемгә тигез хокук гарантияли Полигамиягә бәйле гаделлек шушы була инде Чынлап та. кайбер ир-атлар Аллаһ аларга бурыч итеп биргән гаделлекне үтәмиләр Ләкин начар кулланылыш принципларны нигездә гамәлдән чыгару дигән сүз түгел" 4 Полигамия, мирас хокукы яки аерылышу процессы кебек үк. хатын- кызны ир-ат белән тигезсез хәлгә куя. ә хокук тигезлегеннән башка гаделлек була алмый Әгәр кешеләрнең хокуклары тигез түгел икән—дөньяда гаделсезлек, димәк, динсезлек саклана Барлык кешеләр дә тумыштан ирекле һәм тигез Биредә физиологиянең яки нәселнең, расаның яки телнен. диниен яки илнен катнашы юк. Бөтен кешене лә бертөрле итеп булмый, әмма бөтен кешенен дә хокуклары тигез булырга тиеш Йосыф әл-Кардави дәвам итә “Табигате буенча, хатын-кыз үкн саклый яклый, кулында тота торган ир-ат кайгыртуында булырга тели' Коръәндә ир-атнын хатынкыздан остснлегс ир-ат хатын-кызнын иминлеген тәэмин иткән һәм тәрбия иткән очракта гына таныла |4 34| Әлеге функцияләрне җәмгыять үз өстенә алган һәм хатын-кыз икътисадый яктан бәйсез булган илләрдә исә андый өстенлеккә нигез калмый Хәзерге заманда хатын-кызлар еш кына ир-атлар белән бер үк 1әрәжәдәге җаваплылык йө1ен тартып баралар Бу хәзер нормага әйләнде "Хатын-кызнын ир- ат эше башкаруын һәм анын җилкәсенә ир-атка тиеш йөк смыиуын хокук дип атарга ярыймыни’ -дип яза Хәйдәр Баш Европа илләре тәҗрибәсе мондый дәлилләрне һәр адымла кире кагып бара Авыр физик хезмәт ир-ат жнлк.зссззә салынган урга гасырларда гына хатын-кыз кайгыртуга мохтаҗ иде һәм бу гадел хәл иле Бүген хезмәт рәвеше үзгәрде, у л күбрәк акыл хезмәтенә әверелеп бара Мәсәлән, табиб, укытучы кебек һөнәр, зәрнс ир-ат һөнәрләре генә дип әйтеп 6\ тмый Мондый хезмәт хатын-кызны кимсетергә момкинмени9 Әлбәттә, юк Бу—игелекле хе змәт ул кешеләргә иминлек, сәламәтлек, белем китерә Хакыйкать шунда ки хатын-кыз хокуклары буенча тарихи шәригать бүгенге конлә кулланыла алмый, чөнки УЗ башка аудитория!ә-Мәдинә жәмгыятснә юнәлдерелгән Мәккәдә я зылып бәген кешелеккә һәм мәтелеккә бирелгән .гягктәргә \аЛзщ>Б»ш Приз» женшины н И* мм. һ..мж \ К1Ш ПрмнI М ИШИМЫ 13 II. МЧ1 1МЗин] • V11.1.1/' Һмч П|мзм Ж. МИ1ИНЫ з. М< мч. ' ' ЛА |ф л.1һ К.уш*и (оареченный илжтиха.1 '■ Н к л ф ЛТЛ Һ.11ЧЛ1Ч1 (."өпрсмгииый ИДЖТНХХ! * ҮлОшр һлш П|мна женшнмы и Исламе I 15 ь, 2001 2001 \ 61 I 65 хатын-кыз һәм ир-ат арасында аерымлыклар юк. Бу—XXI гасыр шәригатенен төп принцибы булырга тиеш. Муса Бигиев язган: 'Хатын-кыгзарнын хокуклары никадәр камилрәк, аларның абруйлары никадәр югарырак булса, жәмгыять системасы шулкадәр көчлерәк булачак" Ә мөселман жәмгыяте көчле булырга тиеш. “Янә әйт: “И-й, кешеләр! Ошбу Коръән Раббыгыздан килгән хак сүзләрдер, туры юл, вә гадел хөкемнәрдер, теләгән кеше Коръән белән гамәл кылып мөэмин булсын вә теләгән кеше Коръән белән гамәл кылмасын да кяфер булсын!”118:29]. Пәйгамбәр әйткән: "Бөтен дөнья дога кылу урыны итеп яратылган" Өенен бер бүлмәсендә яки почмагындамы, хәтта компьютер алдында, фәннәр белән шөгыльләнгәндәме—теләсә кем теләсә кайда Аллаһ Тәгалә белән аралашу урыны таба ала. Һәркем Аллаһ Тәгаләгә мөнәсәбәтен үзе билгеләргә ирекле. “Аллаһ Тәгаләдән башка тәңре юк. Мөхәммәт—Аллаһнын пәйгамбәре" дигәнне таныган кеше динле кешегә әйләнә Йолалар һәм гореф-гадәтләр динне билгеләми, алар диннән килеп чыга. Алар икенчел. Әбү Хәнифә болаи дип язган: “Динле кешеләрнең дога кылырга, зәкәт түләргә, ураза тотарга, хаҗга барырга. Аллаһны истә тотарга теләген аларнын Аллага ышануы тудыра, киресенчә түгел: дога кылу, зәкәт түләү, ураза тоту, хаҗга бару аркасында Аллаһка ышану теләге тумый. Бу— шулай, чөнки алар иң элек Аллаһка ышандылар, аннан сон гына гамәлләргә тотындылар. Дини бурычлар Аллаһка ышануга түгел. Аллаһка ышану аларны дини бурычларны үтәргә өндәде" 1 2 Берәү дә кешене хөкем итә, син шундый булырга тиеш дип күрсәтмә бирә алмый, бигрәк тә. син мөселман түгелсен дип әйтә алмый Әбү Хәнифә язган: "Кешеләр дингә ышануда бер-берсенән аерылмыйлар, бер- берсеннән яхшырак була алмыйлар, алар үзләренең кылган гамәлләре буенча бер- берсен узып китәргә һәм дини бурычларын үтәү буенча бер-берсеннән аерылырга мөмкиннәр".’ Хакыйкать шунда ки: динлелек һәм динсезлек мәсьәләсен Ходай Тәгалә бары тик үзе генә хәл итә. Бу мәсьәләдә арадашчылар булу мөмкин түгел. Хакыйкатькә таба юлда руханилар автомобиль юлындагы күрсәткеч такталар функциясен үгиләр, әмма алар “ятып торучы полицейскийлар" ролендә булмаска тиеш. Ислам белгечләре дини белем алырга ярдәм итә алалар, ләкин һәркем дингә юлны мөстәкыйль рәвештә үзе үтәргә тиеш. Ахыр чиктә. Ходай Тәгалә безне үз янына алганда, яныбызда имам да. мөфти дә, дини бергәлек тә булмаячак. Анда адвокатлар булмаячак. ~һәм куркыгыз кыямәт көненнән, ул көндә һичбер зат икенче затка бер эш белән дә ярдәм итә алмас! Ул көндә шәфәгать итү кабул ителмәс һәм газабтан котылу өчен һичнәрсә алынмас,,[2:48]. Кыямәт көнендә хөкем кылу хокукы бары тик Ходай Тәгаләгә генә бирелгән Апарга анда Атлаһудан башка хужа һәм шәфкать итүче булмас"|6:51]. Янында атап да. анан да. остазын да булмас, чөнки ул—Кыямәт көне Берәү дә чит кеше гөнаһларын үзенә ала алмас, һәркем үзе өчен генә жавап тотар. “Һәрбер кеше нн кылса да үзе өчен генә кыладыр һәм гөнаһ йөген йөкләүче кеше башка һичбер кешенен гөнаһ йөген йөкләп алмас"[6:164]. Шулай булгач, нишләп бу тормышта адвокатлар булырга тиеш ди? Аллаһ бөтен кешене дә диндар итә алыр иде. Анын кодрәте кин. Әйтелгән: "Әгәр Аллаһ теләгән булса иде. әлбәттә, барчагызны бер диндә кылыр иде"[ 16:93). Ләкин Ул алай эшләмәгән Ул кешеләрне хак юлга бастырыр өчен пәйгамбәрләр сайлаган, ә кешеләрне үз ихтыярларына калдырган Кешеләр тәкъдир коллары түгел Ходай Тәгалә кешегә туганда ук динсез булырга дип язып куя алмый, ул һәркемгә сайлау мөмкинлеге калдыра. Кеше динле яки динсез, мөселман яки башка дин кешесе булырга яки йолаларны үтәмәскә мөмкин Жәза бирү яки бүләкләү—Аллаһ кодрәтендә. Тәкъдирнең хак юлны сайлау хокукына катнашы юк Кеше, үлеме кайда булса, шунда үлә. ләкин гомерен ничек үткәрүе һәм үлемгә ничек әзерләнүе анын үзеннән тора. 1 Абу ХанжЬа Нугман ибн Сабит Трактаты С 44. 2 Абу Ханнфа Нугман нбн Сабит Трактаты С 98 Әгәр 1'аббын теләсә иде. әлбәттә, җир йөзендәге пешеләр барчалары инан китерер иделәр. Ә сии Мөхәчмәл г-м. барча кешеләрне ышандыру өчен аларны көчләр иденме?п [ 10:99]. Ходай Тәгалә дингә пәйгамбәрләре аша өнди, ләкин ул дингә көчләми Ул игелекле булу зарурлыгы турында бары тик кисәтә генә: "Тәхкыйк Нухны каумснә пәйгамбәр итеп җибәрдек, ул каумс эчендә аларны дингә өнләп тугыз йөз илле ел торды, кауме исә иман китермичә залим булдылар һәм аларны Туфан суы тотты" |29:14|. Кешеләрне тәкъва итәр өчен Нухка мен ел вакыт та житми һәм кешеләргә жәза бирелә Алар коткарылмый, алар батырып үтерелә Әйтелгән “Ал ар га пәйгамбәрләре могҗизалар вә ачык аңлатмалар белән кңтлсләр. Атлаһ аларны залым итмәде, ләкин алар Аллаһуга каршы барып үзләренә залым иттеләр" (30 9) Ходай Тәгалә аларны коткара алмый, ләкин аларны батырганнан сон яна буыннарны тудыра ала. “Соңра алардан сон башка каумнәрне чыгардык" (23 42) Ходай Тәгалә кодрәтендә аларга җәза бирү, әмма аларны көчләп дингә китерү түгел Ходай Тәгалә пәйгамбәрләр сайлап алып, аларга хакыйкатьне ачкан Калган нәрсәләрне ул һәркемнең үз ихтыярына калдырган Исламда мөселманнарны Аллаһудан һәм Кыямәт көненнән куркырга тиешле Алла коллары дип атау кабул ителгән Әйтелгән "Аллаһудан куркыгы з. мина итагать итегез" (26; 126) “Кол" “габд" (абд) һәм “куркыгыз" дигән сүзләр һәрбер сүрадә диярлек очрыйлар. Ләкин аларны туры мәгънәдә акларга тырышу берни дә бирми Сукырларча табынунын мәгънәсе юк. сайлап алу хокукы кешенен үзенә бирелгән, ә ирекле ихтыяр һәм коллык—бервакытта да бергә сыеша алмый Каыык—ул кешенен иреген инкарь итә һәм аны көчләүне таный, әмма әйтелгән бит Дингә көчләү юк. ләкин өндәү һәм өйрәтү бар Ясалма, ялган, батыл диннән Аллаһ төзегән хак дин ачык аерылды" |2:256| “Габд" { абд) “кол" дип тәрҗемә ителә Әмма фигыль төрле мәгънәгә ия Гыйбадәт ( Ибадат)—Ходайга хезмәт итү. шуна күрә "габд" < абд) “кат" түгел, ә Аллаһнын “хезмәтчесе" мәгънәсенә ныграк гуры килә. “Дини контекстта —дип яза Сәед Мохәммәд Нәкыйб әл-Әттас,— аЫ1 термины үзенсн Ходай алдындагы бурыч ымын абсолютлыгын таныган хәлдә, мона риза булып, үзен Ана хезмәгкә багышлаган кешене тасвирлый" “Ходайга хезмәт итү (кһкһпаһ) концепциясе,— дип дәвам итә ул,—үзенен хезмәтен тәкъдим итүчемен, вассал түгел, ә “ирекле", “үзенә үзе хужа" икәнлеген күз алдында тота" "Аллаһу каты" дигән сүз Коръәнмен кешене ирекле игүгә юнәлдерелгән рухын бозып күрсәтә Ин мөһиме—курку түгел, сайлаган юлыннан тайпылмыйча бару Аллаһтан куркыгыз дию ул анык каршында калтырап горыгы г дигән сүз түгел, монын мәгънәсе башка—диндар булыгыз, игелекле булыгы г. ямаңтыктам ерак торыгыз, гөнаһлардан сакланыгыз дигәнне анлата Башкача әйтсәк, “куркыгыз” дигән сүзне минем арттан барыгыз, мине тыңлагыз, инаныгыз һәм дин тотыгыз дип аңларга кирәк Һәм "кол" дигән сүэнен мәгънәсе башка контексты ия. ул—Аътаһнын "дәвамчысы" үз хужасыныи артыннан ияреп баручы “хезмәтчесе" дигәнне аңлата, ул мәет юучылар кулындагы мәет тә, хуҗаның тимер кулындагы таяк га түгел Коръәнмен мәгънәсе буенча, тәкъва кеше Аллаһнын каш була алмын, чөнки лнын сайлап алу хокукы булганлыктан, ул әлеге юлны үзе сайлап алган һәм ул аңлы рәвештә табына, бу эшкә хезмәт итә. ислам кануннарын үти Ул Аллаһны чиктән тыш яратырга мөмкин, ләкин ул кол түгел ~ Гыйбадәт.-дип яза Сәед Мохәммәд Нәкыйб әл-Әттас - аңлы рәвештә һәм теләп кылынган. бары тик Аллаһка гына багышланган. Аның тарафыннан хупланган хезмәт игү гамәлләрен, мәҗбүри табыну йолаларын анлата" Гыйбадәт— ул хезмәт итүнең бар җыелмасын >« эченә алучы бик тирән мәгънәле термин, ә “үзененахыргы, ин югары стадиясендә шжшәг ПЬаФИ) "белем~ —мәгърифәт (та пГа!) мәгънәсенә им була' ' Шул рәвешле, әлеге сүзне табыну йолаларына 1ын.г кайтарып калдыру дөрес булмас иде Сәед Мохәммәд Нәкыйб яд-Әтгас дин кагыйдәләрем, йолаларын үтәү белән бәйле гышкы игелекне һәм "йөрәк хәрәкәтләренә бәйле" эчке, яшерен игелекне аерып күрсәтә Биредә күнелгә шик төшә Игелек гышкы һәм зчке була алмый. ' СгЛл Мүхаимяд Накый аль Лггаг Внедениг I >ч I ейд М\Х.1ММ.С1 Наный аль Апае Итменме IУЧ 1 ТеПд Мчхамм.и Накый аль Аггж Итменме I>ч ‘ Сей» Мухаммад Накый а,1ь Аггвс Внсдсиис I 70 1 Тейд Мухлммад Накый аль-Атс Нтдемие I III әйтик, кешеләр өчен—бер кыяфәттә, үзе өчен—икенче төрле. Йолаларны үтәү кешенең үзенә кирәк, алар дөньяны яхшыртмый, ә шәхеснен эчке халәтен үзгәртә:ул үзенен вазифасын да. яхшылык белән яманлык арасыннан берсен сайлап алу зарурлыгын да ачыграк андый башлый, ә игелек исә жәмгыять тормышын яхшыртуга, халыкны үстерүгә, кешелекне коткаруга юнәлдерелә. “Сезләрдән һәрбер җәмәгать өчен шәригать төзедек һәм диндә ачык юллар күрсәттек. Әгәр Аллаһ теләгән булса, әлбәттә, бөтен дөнья кешеләрен бер диндә, бер юлла һәммәсен бер җәмәгать кылыр иде. ләкин сезгә биргән нигъмәтләре һәй иңдергән Коръән хөкемнәре белән Аллаһ сезне сынап карарга теләде. Шулай булгач, алданмагыз, гөнаһлардан саклануда һәм савабны кәсеп итүдә ярышыгыз һәм ярышта алга чыгыгыз!!! Бит кайта торган җаегыз Аллаһу хозурында, анда сезгә Аллаһ дөньяда вакытларыгызда Аллаһ хөкемнәрендә ихтилаф кылышуларыгыз белән хәбәр бирер” 15:48]. Ходай Тәгалә безнен барыбызнын да кол булуын теләсә, төрле диннәр һәм халыклар булмас иде Ислам—ирекле кеше дине, ул—азатлыкка юл Бер үк вакытта кол да. мөселман да булу мөмкин түгел, бу—мәгънәсезлек. Жәннәтгә күндәм ялчылар төркеменен кирәге юк Галәм иҗат кешеләренә мохтаҗ. XX гасыр тормышка җитди үзгәрешләр кертте Кешеләр милли киемне түгел, модалы һәм унайлы киемне өстен күрәләр Тормышнын тышкы иҗтимагый нормалары эчке дәлилләргә алмашынды Җәмәгать кеше алдында чигенеп куйды. Шәхес үзе җәмгыятькә тиңләште Дин үзе дә чиркәү тамашасыннан, соииаль феноменнан интим, рухи, бик шәхси нәрсәгә әверелә башлады. Кешеләр үз тормышларына тыгылганны һәм нәрсәнедер көчләп тагуны яратмыйлар, үзләре теләгәнчә сайлап алуны өстенрәк күрәләр. Ислам—мәңгелек хәрәкәт, һәрдаим икеләнү һәм туктаусыз эзләнү ул. Катып калган—димәк, үлгән дигән сүз. Ислам баш өстендә эленеп торучы гильотина түгел, ул—моңарчы күрелмәгәнне эзләүгә этәргеч. Мөхәммәт Икбал әйткән 'Хәзерге заман мөселманы үз халәтенең кадерен белсен, үзенен иҗтимагый тормышын югары принциплар нигезендә үзгәртеп корсын һәм исламның моңарчы өлешчә генә ачылган максатыннан исламнын олы максаты булган рухи демократияне үстереп җибәрсен иде".1 Бидгать Бу сүз авыздан бик җиңел очып чыга түгелме икән? Гадәти булмаган берәр нәрсә килеп чыкса, ана шунда ук бидгать дигән ярлык тагалар Кайбер сөнниләр өчен шигыйлар—диннән язган мөртәтләр, кайбер шигыйлар өчен, киресенчә, сөнниләр—диннән язучылар Мондый мантыйкка иярсән. тегеләрен дә. боларын да үлем җәзасына тартырга була, гәрчә бу хәл Коръәннең дин тоту иреге турындагы аятьләренә каршы килсә дә. Фән дөньясында бәхәсләр гадәти күренеш булып санала һәм хәтта бер-береннен хатасы да хакыйкать эзләү кебек кабул ителә, ә исламда исә теләсә нинди яна фикернең тыелуы мөмкин. Идрис Шах болай дип яза: “Кеше йә дин тотучы, йә дин тотмаучы, йә. ихтимал, агностик булырга тиеш дип уйлыйлар һәм моны бик еш кына аксиома итеп саныйлар Әгәр кеше дин тота икән. ул. үз фикеренчә. үз ихтыяҗларын канәгатьләндерә алучы динне яки системаны кемнеңдер күрсәтеп бирүен көтәчәк. Әмма бу ихтыяҗларның нидән гыйбарәт икәнен, ихтимал, үзенен дә аңлап җиткермәвен анын үзенә күрсәтеп бирүчеләр аз булыр" Мәңгелек хакыйкатьләрне беләсе килә, әлбәттә, ләкин алар юк. күрәсен. Яхшылык һәм яманлык—катып калган категорияләр Алтын кагыйдә бар "Һәркем үз-үзен. башкаларның үзенә карата ничек булуын тели, шулай тотарга тиеш". Бу кагыйдә христианлыкта да. исламда да. конфуциячелектә дә бар Кытайнын бер акыл иясе моны Насретдин муллага әйткәч, мулла болай дип җавап биргән "Бер кош үзенә бер дә зарары тими торган агулы җиләкләр ашап яши Бервакыт ул бу җиләкләрне җыя да үзенең дусты атка ашата, шул рәвешле, иртәнге аш корбан китерүгә әйләнә" Шул рәвешчә урта гасырларда яхшы хезмәт иткән шәригать нормаларының XXI гасырга яраксыз булулары мөмкин Мухаммал Икбал Реконструкция релнгиозноП 1 Идрис Шах. Суфизм. -М 1991 С.59 М . 2002 С 166 иВә дәлилен, беленен 6ул чаган нәрсәгә иярмә ”[ 17:36]. Ислам үз заманы очен лоньяга ин алга киткән караш булган. Ул ачыктан-ачык прогресс сыйфатында барлыкка килгән Тәкъвалык илгә һәм халыкка өстенлек биргән, ул кешеләрне акыллы, булдыклы иткән, җәмгыятьтәге ызгыш-талашларны туктаткан Ислам аркасында Көнчыгыш югары дәрәҗәдәге белем һәм зирәклек тупланышына әверелгән Мөселманнар Мәккәгә карап дога гына кылмаганнар Көнчыгыш культурасына йөз дә тотканнар Аннан сон мөселман дөньясы йокыга талган һәм хәзерге көнгәчә үзенен артта калганлыгын бетерә алмый Самолетлар, автомобильләр, космик станцияләр, азмы- күпме җитди ачышлар Көнбатышта ясала Сәйид Котб раславынча "кешелек ялгыш юлдан бара" Ул болай дип яза "Көнбатыш цивилизациясенең рухи асылын анын барлык доктриналары һәм тәртипләре белән бергә тутык ашый бара Матди җитештерү күләменең зурлыгына, фән һәм техниканын югары күтәрелүенә карамастан, ана регресс һәм кырылып бетү куркынычы яный Ләкин күзгә ташланып торучы нәрсәләрне күрмәү мөмкин түгел Көнбатышнын өстенлеге кешелекнең ин югары казанышларын үзләштерүгә нигехтәнгән Чынлап |медицина. которая лечит] дәвалаучы медицина, кешеләрне баетучы технологияләр, халыкны туендыручы һәм хәерчелекне бетерергә ярдәм итүче заманча агрокультура, тигезлеккә һәм гаделлеккә омтылу-Коръән өнди торган бар нәрсәләр нәкъ менә Көнбатышта гамәлгә ашырыла Көнбатышнын ‘‘наданлыгын" аңлатырга тырышып. Сәйид Котб болай дип яза "Без самолетлар, ракеталар ясаган, атомны таркаткан, водород бомбасы уйлап тапкан, табигать законнарына төшенеп, аларны үзенен зшчәнлегендә файдаланучы акыл шулай ук кешелек тормышының “строен", күзаллауларга һәм инандыру концепциясенә кагылышлы кагыйдәләрне, әхлак нигезләрен булдыру мәсьәләсен дә хәл итәргә сәләтле дип хыялга китерәбез" Югары үсешкә ирешкән җәмгыять строе, ана тәнгал әхлак, хезмәт күнекмәләре булдырмыйча самолетлар һәм ракеталар төзеп булмый Башкача фикерләү—үз- үзснне алдау ул. Боек Низами болай дип язган. “Юлда йокыга киткән кеше йә бүреген, йә башын югалтыр". Гарәп илләре колониаль бәйлелектә булган чакта барысына ла дөнья империализмын гаепләргә була иле. әмма аннан сон да үз юлынны сайлар өчен җитәрлек вакыт узды инде Мөселман илләренсн үсеш модельләре әиә ни искитәрлек түгел Иранда. Пакистанда “саф ислам" илләре төзергә тырышу исә аларны тагын да артта калуга, сәяси тотрыксызлыкка. эчке сугышларта һәм ислам дәүләтләре арасында сугышларга китерде. Хә1ср инде артта калу сәбәпләрен тыштан түгел, эчтән эзләргә кирәк Инде ихластан танырга кирәк—ислам дөньясы нигездә чимал белән сәүдә итә һәм көнбатыш товарлары сатып ала Анда фәннәр һәм технологияләр үсми Ислам дөньясы кешелек үсешенен төп юлларыннан читтә калды Артта калганлыкны тәкъвалык белән акларга ярамый Әгәр мөселманнар тәкъва икән, алар нигә артта калганнар сон? Коръәннең вазифасы башка-мөселманнарны планетада ин алга киткән кешеләр итү иде Пәйгамбәрнсн фикердәшләре исә һәрбер галим Коръәнне мөстәкыйль өйрәнә һәм үз фикерен ижтиһадны булдыра ала дип санаганнар Яшь ислам гамәли проблемаларга җавап биргән Гарәпләр Борынгы Грециядән башлап төрле культураларның казанышларын үзләренә йотлыгып сеңдергәннәр Хәлифләр борышы яһүдләрнен. византиялеләрнең, фарсыларның, шулай ук грекларны» һәм буддачылармы» җирләренә хужа булганнар, яулап алу походлары белән Франинянсн коньягына. Испаниягә, Һинд үзәннәренә кадәр барып җиткәннәр Ислам башка традицияләргә ачык булган. Анын өстенлеге дә шунда булган Фикер хөрлеге һәм ачыклык исламны көчле иткәннәр Европа гарәп фикер ияләреннән күп нәрсәгә өйрәнгән Обүгалисинанын "Ол-Канун" дигән медицина трактатыннан Европада XVII гасырга кадәр файдаланганнар Европа Ибн Рушдины йотлыгын укыган, ә Ол-Хәрезми язмалары аша "гарәп" цифрлары һәм алгебра {әл-жабр) белән танышкан «)л-Харсэми дигән ялгызлык исем “алгоритм" дигән терминга әйләнгән Аверрозс идеяләре Европала XII гасырдан алып XVI гасыр ахырына кадәр өстенлек Сейнл К\ тЛ будучит м|>инпдлеж1п ш >ач\ ОПил КУТЛ Ьүдущег ирижы н-»ит ж мму СҮИид КутЛ Булу нк-г мриийдлежит исламV XI ИШ I ни X! 1ЧЧ! С >7 V* М 1ЖИ С 90-91 иткәннәр. Евгений Бертельс болай дип язган. "Европа культурасы тарихында IX- XIII гасырлар чоры бик каты төшенкелек вакыты икәнен искә төшерсәк, Европа халыкларын тупиктан чыгарып алга таба үсү юлын нәкъ менә көнчыгыш философларының хезмәтләре күрсәткән дигән нәтижәгә килмичә мөмкин түгел”' Әмма шуннан сон ислам фикере схоластикага чумган һәм шуннан чыга алмый, күрәсең. Тәкъвалык һәм артта калганлык бер-берсе белән сыеша алмый. Әгәр синен халкын алга бармый икән, әгәр мөселман дөньясы христиан дөньясыннан артта кала икән, тәкъвалыкның мәгънәсе нидә? Фәхеш йортлары булмауда һәм шәраб эчмәүдәме? Шәраб эчүне һәм комарлы уеннарны тыю халык алга китсен өчен кертелгән, ләбаса! Культураның узган замандагы бөеклеге XXI гасыр өчен дәлил була алмый. Узган заманга сокланып, үз-үзенне юатып утырырга ярамый Бүген телефон һәм компьютер кулланалар, самолетларда очалар, ә гарәпнең чабыш атларына ипподромнарда гына сокланалар. Көнчыгышның бөтен культурасы, саф токымлы гарәп аты сыман, хужалык өчен файдасы аз нәрсә—соклану предметы гына булып калды. Ул күбрәк ачык һавадагы тере музейга охшап бара Ислам хәлифәтләре дәверен Ататөрек бетермәде, 3 ислам дөньясын традицияләргә сукырларча ияреп бару (тәкълид) какшатты. Дин галимнәре исламны яңартудан куркалар, динне юкка чыгарачак дип санап, рациональлектән куркалар Сәйд Мөхәммәт Нәкыйб әл-Әттас танып белүнең ин югары формасы итеп тоемлауны (интуиция) саный. "Кеше аңынын ин югары баскычында пәйгамбәрләр һәм изгеләр ирешә торган тоемлау дәрәжәсе чынбарлык табигатенен тирән катламнарын күрергә мөмкинлек бирә" 1 Автор, жәмгыять күбесенчә надан булганлыктан, тоемлау нигезендә исламны шәрехләү—сайлап алынганнар, изгеләр тәкъдире һәм гади кешеләргә берничек тә рөхсәт ителми торган гамәл дип саный 4 Шунысын истә тоту зарур: Пәйгамбәр халыктан бер дә читләшмәгән, киресенчә, ярлылар һәм эзәрлекләнүчеләр белән теләп аралашкан. Бүген исә сәетләр халык төркеменнән өстәрәк торуны мәгъкульрәк күрәләр һәм яна пәйгамбәрләр роленә диярлек дәгъва кылалар. Йосыф әл-Кардави, үзе иҗгиһадка өнди, үзе болай дип яза: "Теләгән һәркем иҗтиһадка катнаша ала торган вәзгыятьне шул хәлендә калдырырга ярамый, чөнки бу анархиягә һәм гыйсъянга китерәчәк" Ул ижгнһадка лаеклылар һәм лаеклы булмаганнар бар, дип саный “Лаеклылар” төркемен кем билгеләр икән сон? Дин галимнәре исә урта гасырларда иҗгиһадка хокукы булган кешеләр төркемен чикләгән күренекле акыл ияләренә таяналар. Бусы аңлатырлык хәл. Ул заманда халыкның белем дәрәжәсе шундый булган дини темаларга фикер йөртүне бар кеше дә булдыра алмаган. Бүген исә бар кешенен дә белеме һәм югары белем алу мөмкинлеге булу вәзгыятьне үзгәртте. Һәркем Коръәнне мөстәкыйль рәвештә, хәтта ана телендә өйрәнә ала. Йосыф әл-Кардави иҗгиһадка башка төр чикләнмәләр дә куя: “Мөселманнар өчен уразаның мәҗбүрилеге, шәраб эчүне яки дуңгыз ите ашауны тыю, рибачылыкны тыю яки караклыгында бернинди дә шик булмаган очракта каракның кулларын кисү бурычы кебек катгый мәсьәләләрдә ижтиһадка урын юк. Шулай ук мәрхүм атанын балалары арасында мирас бүлешү—өстәвенә анын улларына кызларына караганда ике тапкыр күбрәк мал тияргә тиеш—кебек мәсьәләләр һәм Коръәннен. һәм чын Сөннәтнең бөтен Өммәт тарафыннан кабул ителгән башка кагыйдәләре Өммәтнең идея һәм иҗтимагый бердәмлегенә терәк булган дини догмалар булып торалар ла инде” ' Коръәндә тыелган нәрсәләргә карата бик зирәк формула бирелгән аятьләрне табарга мөмкин Әйтелгән: “Иман китереп, изге гамәлләр кылып, мөселман булган кешеләргә әүвәлдә эчкәннәре өчен гөнаһ юк, әгәр янадан эчүдән саклансалар, иманнарын куәтләп изге гамәлләр кылсалар, сонра саклансалар, янә иманнарын тазартып тәкъвалек кылсалар һәм изге гамәлләрне—яхшы эшләрне эшләсәләр. Бит Аллаһ яхшы эшне кылучыларны сөя" |5:93) Мондый аятьләр заманча шәрехләүгә мохтаж ' Су фин Собрание притч и аформзмов 3 — С. 4% Сеиид Кутб. Будущее прннадлежнт нсламү -С 5. ’ СеГа Мүхан.чад Накыб адь-Аттас Введенне С 138 1 Сейд Муяаммал Накыб пль-Аттас Введенне - С 24,37. ’ Юсуф адь Кардавн Современный нджтихад С 67 6 Юсуф адь Кардави Современный нджтихад - С 72. Коръәндә кяферләрне үптерү турында күп аятьләр табарга була. Әйтелгән: “Әгәр сугыш хәрам булган айлар үтеп китсә, мошрикләрне кайда тапсагыз, шунда үтерегез. |9.5| Әйтергә кирәк, кайбер дин галимнәре тарихи шәригатьне үтәмәгән барлык кешеләрне дә мәҗүсиләр дип аңлыйлар Сәйид Кслб яза. “Аллаһ сызган юлга тәнгәл яшәүче кешеләр—мөселманнар, ә теләсә нинди башка юлдан баручылар мәжүеңтәр. алармы бу дин танымый" Коръәндә исә христианнар һәм яһүдиләр турында, алар мәжүеңтәр түгел, алар китап бирелгән кешеләр дип әйтелгән Алга таба мондый аятьләр табарга мөмкин: "Аллаһуга вә ахирәт көненә иман китермәгән кешеләр белән сугышыгыз вә Аллаһ һәм Анын рәсүле хәрам кылган нәрсәләрнен хәрамлыгына ышанмаган вә хак дин—исламны дин итеп атмаган кешеләр белән сугышыгыз! Алар китап бирелгән кешеләрдер, кимсетелгән хатлә үз куллары белән жәза-түләү биргәнчегә чаклы атар белән сугышыгыз'" |9 29) Шул ук вакытта башка бер аять ул кадәр үк катгый түгел: “Раббыннын юлы булган ислам диненә кешеләрне чакыр, вә чакырыгыз Коръән дәлилләре белән ләхи тәэсирле яхшы вәгазьләр белән, дәхи кешеләргә хаклыкны төшеңтерү өчен атар белән тартыш вә көрәш ин күркәм юл белән'" 116.125| Пәйгамбәргә әйтелгән "И-и. Мөхәммәд г-м' Кяферләр һәм монафикълар белән сугыш кыл вә аларга катылык, гайрәт күрсәт'" (9 73| Ә Пәйгамбәр үзе болай дигән “Дөрестән дә. Аллаһ игелеклелек, бар гамәлләрдә дә йомшак мөгамәлә ярата" Без бер үк мәсьәләгә карата төрле күрсәтмәләр күрәбе з Я ки әйтелгән " И - и. мөэминнәр! Үзегезгә якын кяферләр белән сугыш кылыгыз' Атар сездә куәт вә катылыкны |.шы.1НН.ф өчен |‘> 12'| ■ )мма ПәиммГыр . һни.. чамасы и ым ш елкданы! ы 1 дип кабатларга яраткан Мәзһәбләр бу кагыйдәләрне катгый дип шәрехлиләр Бүген мондый катгыйлык үз-үзен берничек тә акламый “Әгәр Аллаһ теләсә ки, бөтен дөнья кешеләрен Ьндэяткә салыр иде.. "113:31]. XVIII һәм XIX гасырлар чигендә татарлар арасында жаоидчелек хәрәкәтен башлап жибәргән Габденнасыйр Курсавн. халыкларга “Сез хак вә тәкъва мөселманнар түгел Сез Алллһунын Коръәненнән һәм Пәйгамбәрнең сүзләреннән читкә тайпылдыгыз",—дигән ондәмә белән морәжәгать итә Ул Изге ки тапны н үзен укырга һәм гамәлдәге традицияләрне тәнкыиди бәяләргә чакыра Бохарада булган вакытта ул Ходайнын сыйфатлары турында фикерен белдерә Ул чакта дин галимнәренең бер төркеме Ходайнын сыйфатлары жиде. ә икенче төркеме—сигез дип исәпли. Курсавн раславынча, жиде дип тә. сигез дип тә әйтеп булмый, чөнки Коръән сыйфатлар санын берничек тә билгеләми. Әлеге мәсьәлә буенча Бохара әмире катнашында уздырылган голамаләр мәжлесе фәтна чыгара, анын буенча Ходайнын жиде яки сигез сыйфатын танымаган теләсә нинди мөселман мөртәт дип санала һәм ана үлем жәзасы бирелергә тиеш була Курсавины төрмәгә ябалар, әмма ана үлем жәзасы бирелми кала—аны элеккеге остазы, бик абруйлы шәех Ниязкули яклап чыга Курсавины үзенсн сүзләреннән ваз кичәргә мәжбүр игәләр һәм анын язмаларын халык алдында яндыралар Шуннан сон ул Бохарадан туган иленә кача. “Әгәр сине ялганчы днс.иәр, бу к.нрерл.>рд.ш хтек Нух кауме Нухны ялганчы диделәр, вә Гад кяуме 1адны, Сәмуд кяуме Сәмудиы япанчы диделәр. Намруд кяуме Ибраһимне. Лут кяуме Аутны. Мәдмйән кяуме Шөгәебне япанчы днделәр, вә Муса да янанта готыдды" 122:42-44/. Курсавн яшәгән елларда Бохар анын коллар базары Иран шигыйлары белән тулган була Традиция буенча алар кяферләр булып саналганнар, шуңа күрә “көлли мөслим хөрр" (һәр мөселман ирекле) диген принцип аларга кагылмаган Ләкин Коръәндә дә. Сөннәттә дә кяферлскнеңтөгәл аңлатмасы юк Әгәр алар мона чаклары булма! ан килеш башкаларны кяферлектә гаеңтңтар икән, алар бер-берссннән ни белән яхшы' 1 “Аларнын мәзһәбе, сезнеке кебек үк-һәвәслек (һава) Сезнен сыеныр урыныгыз—Аллаһ житәкчелеге һәм Сөннәт юлыннан бару" -дип язпш Курсавн Коръән! ә һәм Сөннәткә морәжәгать итү чыңлыкта теләсә нинди мазһабне инкарь итә Замандашлар кү з алдында гәкыид котылу ысулы булмаган, мөстәкыйль эзләнү һчһи К\-тб (пдушес нрннад,теләп нг г У Жәдилжмгк тагарлар э|м»ы*с1.чы иж1нмагын гмми V•!«►•»« I» тгрчми ч-жятял диген гарип сүзеннән килеп чыккан, ул «нпрыш. реформа дигенме аплага иҗтиһад кирәк булган. Биредә Курсави өчен жәмәгатьчелек фикере хакыйкать билгесе булып тормаган Анынча. үз фикерләренең хаклыгына, аларнын "тугры юлга” тәңгәллегенә инанган галим үзе үк жәмәгать (мөселманнар җәмгыяте) булып санала ала, шуна күрә ул, хәтта үз гамәле күпчелек тарафыннан хөкем ителсә дә, үз ихтыяры буенча эш итәргә хаклы Хакыйкатьне яклаган кеше жәмгыять белән тигез дәрәжәдә бөеклеккә ия Бу—теологиядә революция булган. Курсави идеяләрен татар дин галимнәренең ин яхшы төркеме күтәреп алган Курсавинын беренче тәнкыйди фикерләре барлыкка килгәннән бирле инде ике гасыр вакыт узган, әмма ул күтәргән проблемалар тирәсендәге бәхәсләр һаман дәвам итә. Хәйдәр Баш болай дип яза: “ Мәзһәбләр һәм мәшрәбләр принципларын кире кагып, турыдан-туры Коръәнгә һәм Сөннәткә, Сәгадәт Гасыр дәверенә мөрәжәгать итәргә өндәү үзе үк Коръән һәм Сөннәт тарафыннан билгеләнүче ижма-и өммәтне' һәм кыяс-н фикъһәне2 инкарь итүне аңлата Ә Әхл әс-Сөннәт мәзһәбләре һәм мәшрәбләре барлык дини проблемаларга ин дөрес принциплар нигезендә анализны күптән ясадылар бит инде”’ Гүя вакыт туктап калган да, шуна күрә барлык проблемаларны да хәл ителгән дип санарга була, диярсең.. Хәйдәр Баш дәвам итә " Өммәтнең гасырлар буе бернинди шик-шөбһәсез мәзһәбләргә һәм мәшрәбләргә таянып эш итүе, мәзһәбләр һәм мәшрәбләр имамнарының гасырлар буе бәхәссез авторитетлар булып калуы—мәзһәбләр һәм мәшрәбләр карашының төпле булуын һәм һәрвакыт хакыйкатьне чагылдыруын тарихи дәлилләп тора" Әгәр дә кешелек шушындый ук мантыйкта фикерләсә, кояш системасының төзелеше хәзергә кадәр Коперник буенча түгел, Птолемей буенча аңлатылыр иде Мәзһәбләрне. һәм тулаем тәкълид принцибын, шулай ук нжмагьны ялкынланып яклау астында бер гади фикер ята—теләсә нинди мөселман уйламый-нитми үз остазы артыннан барырга тиеш "Хакыйкать җиңсен өчен, дин тотучылар күндәм булырга, үз тирәлекләрендәге абруйлы үзәккә итагать күрсәтергә тиешләр Бу күндәмлек (итагать)—Аллаһ Тәгаләгә һәм Аның Илчесенә күндәмлекнең (итагатьнең) бер өлеше . Абруйлы үзәкнен Ходайны һәм Аның Пәйгамбәрен вәкиллек итү функциясен үз өстенә алырга ни хакы бар?! Фәрит Исак дөрес яза: "Исламда демократиянең булуы мөмкин түгел, бөтен хакимият—Ходайдан дигән идеяне яклап, үзләрен Ходай вәкилләре югарылыгына күтәреп, калганнарны гади башкаручылар дәрәжәсенә төшергән кайбер дин лидерларының демагогик сафсатасыннан башлары әйләнгән кешеләрне дә телгә алып үтәргә кирәк”,’'-дип яза ул Һәркемнен хакыйкатькә үз юлы бар, бу юлны бернинди остаз да, имам да алыштыра алмый Дин хезмәтчеләре, үзләре дә тәкълид тозагыңда булмаган очракта, хакыйкатьне эзләргә ярдәм итә алалар. Мөхәммәт Пәйгамбәр әйткән: “Хактыр, Аллаһ һәрбер йөзьеллык башланганда өммәткә динне яңартучы кеше жибәреп торыр” Пәйгамбәр дин яңарту астында нәрсә күздә тоткан сон? Коръәнне шәрехләүнең үз заманына һәм билгеле шартларга туры килергә тиешлеген, күрәсең. Ислам—дөньяга караш, ул һәрдаим үсештә Анын көче шунда. Коръәнне сүзгә-сүз уку анын мәгънәсен төгәл бирә атмый, чөнки анын принциплары шушы урында, шушы заманда, шушы кешеләр өчен яраклы булырга тиеш Вакытлар узган саен, нормалар үзгәрә, ләкин Коръәннен рухы үзгәрми Габдулла Буби болай дип язган: "Әгәр дә без гел иске тәфсирләргә генә мөрәжәгать итсәк, бу Коръәннен чиклелеген һәм бетүен, ә Пәйгамбәр сүзләренен ялганлыгын аңлатыр иде”. Чыннан да, хәтта бик абруйлы булсалар да. аерым кешеләрнең сүзе Коръәннән өстен була алмый. Хакыйкатькә дәгъва кылырга беркемнең дә хакы юк. хакыйкатьне танып белүгә юл гына күрсәтергә мөмкин Габдулла Буби, мәзһәбләрнен чамадан тыш табынуы "ислам халыкларының ләгънәтенә әйләнде дип әйткән Ә бит мәзһәбләргә нигез салучылар үзләре мөселманнарны төрле мәктәпләргә бүләргә уйламаганнар да. Әбү Хәнифә кисәткән "Минем дәлилләремне белмәгән кешеләргә минем сүзләремә таянып, карарлар- фәтвалар чыгару тыела ’. Ул үзенен урынын һәм вазифасын яхшы аңлаган, ләкин анын дәвамчылары үз остазларын аңламаганнар. Без хәзергәчә, татарлар—хәнифи агым мөселманнары дип кабатлыйбыз. Бу Абруйлы мөселман галимнәренең теге яки бу мәсьәлә буенча карар чыгарулары ■ Кайбер мәсьәләләрне хәл иткәндә аларнын аналогияләре белән чагыштыру ’ Хандар Баш Макалат. С 160-161 ку ' Хандар Баш Макалат С 199 " Фарид Исак Быть мусульмаянном . — С 157 сүзләрнең мәгънәсе нидә9 Әбү Хәнифәгә ияреп, йөклелскнен вакыты икс ел дип санавыбыздамы ? Яки хакыйкатькә бердәнбер юл тапканбызмы9 Әллә без Коръәнне ин дөрес шәрехләүчеләрме9 Бәлки без дөньяви дәүләттә мөмкин булмаган тарихи шәригать кертергә телибездер9 Ниндидер мәзһәбкә иярү, турысын гына әйткәндә— Коръәнне кысага кертү дигән сүз ул. Әмма барлык мәзһәбләрне бергә алып карасан да. Изге китап—алардан кинрәк. тирәнрәк. Һәм һәрбер яна буын аннан яна фикерләр ала. Әлеге процесс Коръәннсн мәнгелек зирәклеге кебек үзс чиксез Бөек Сәгъди сораган: "Йокыдагы кеше үзе шикелле башка бер йоклаучыны ничек уята ала?” Исламнын татар халкын саклап калудагы роле чагыштыргысыз зур Христианлаштыру чорында тел. культура һәм дин халыкны ассимиляциядән саклап калганнар Ислам татарларны жәмгыятьләргә берләштереп үзара ярдәмләшү механизмы булдырган Ул. традицияләрне туплап "катырып'- куеп, этник үзенчәлекләрне саклаган Әмма XIX гасырда безнен халык алдына башка бурыч килеп баса: сакланып калу түгел, үсешкә ирешү Туплап "катырып" саклау бу мәсьәләне инде хат итә алмый, киресенчә, киртәгә әверелә һәм мондый халдән чыгу юлын табуда жадилчелск ярдәмгә килә. Жәдидчслек хәрәкәте чагыштырмача арпа калган Көнчыгышны тиз үсә торган Көнбатыш белән чагыштырудан килеп чыккан Жәдидчсләр үсешнен төп юлын заманча белем алуда һәм башка халыкларнын культура казанышларын файдалануда күргәннәр, алар Европадан өйрәнергә өндәгәннәр Татарларнын ин яхшы мәдрәсәләре жәдид мәдрәсәләре булган-Татарнын Х1Х-ХХ гасырдагы күренекле фикер ияләре, язучылары, җәмәгать эшлеклсләрс нәкъ менә шул тирәлектән чыкканнар XX гасыр башына кадәр татарлар өчен күп кенә һөнәрләргә, дөньяви университетлар оештыруга һәм икътисади эшчәнлеккә чикләүләр яшәп килгән Православиелеләр ачыктан-ачык өстенлекләрдән файдаланганнар Шуна ла карамастан, исламны яңарту аркасында татарлар конкурентлыкка сәләтле булганнар һәм культура өлкәсендә бик зур сикереш ясаганнар Татарларны традицияләрне "катырып" саклап кую түгел, ә нәкъ менә исламны яңарту ныгыткан Гасырлар буе торгынлык кичергән Көнчыгышка жәдидчелек идеяләрен кабул игү катлаулы булган Муса Бигиевнен хезмәтләре госман мөселманнары башлыгы тарафыннан сафсата дип аталган Муса Бигиев Советлар Россиясснән качып китәргә мәжбүр булган “Әгәр бер шәһәр халкына гязмб белән куркытумы пәйгамбәр жмбәрсм, ул шәһәрчем нмзъмәт эчендә бу. пан хуҗалары. без сез кзпергәи щигә ышанмыйбыз, лнп җавап бирделәр "(34:341. Мөхәммәт Пәйгамбәр заманыннан сон күп нәрсәләр үзгәргән Бик гиз үсүче фәнни мәктәпдер, заманча технологияләр һәм техника искергән традицияләргә урын кандырмыйлар. Каинакыл дин һәм фән параллель рәвешлә яши яки фән динне кысрыклый сыман тоела Чынлыкта исә. фәнни фикерләү исламга каршы тормый, чөнки ислам ул-бер үк вакытта ышану да. бетем дә. батармын икесен лә үз эченә алучы культура. Мөхәммәт Пәйгамбәр “Кем башкаларны өйрәтү максатында күпме булса да фән өйрәнә—шугы Аллаһ Тәгалә җитмеш и згенен котылу чарасын бирер”.—дип кинәш иткән Димәк, фәннәр исламнын табигый өлешен тәшкил итә Кайбер дин белгечләре Коръәннән ин яна фәнни ачышларга дәлилләр эзлиләр Дөрестән дә. анда Галәмнен киңәюе теориясен яки атомнын бүленешен раслаучы юллар бар. ләкин Коръән конкрет белем энциклопедиясе түгел. \ г ин яна ачышлар каршында аклану га мохгаж гүгед Ганамнең пмммше яки кеше «оврюмое мәсьәләләрендә Коръәнгә йоз тоту сәер булыр иде Анда ин гомуми һәм якынча мәгълүматлар бирелгән Фәннең вазифасы да галәмнен тулы картинасын ачыклаудан щйбарат Хак мөселман \ г фәннәрне ихтирам итүче, фәннәргә төшенүче белемле кеше Мөхәммәт Пәйгамбәр әйткән Белем ая> мвестммпма ми тел бурычы* Б>- капый галәм Үз-үзсннс. гирә-ягындагы дөньяны. Галәмне танып 6стср1ә омтылу - хакыйкатьне димәк Аллаһ I әгаләнен ү я н аклау дигән сүз. Әйтелгән Вә тәхкыйк Аллаһунын һәрнәрсәне бетем белән әйләндереп алганлыгын бслүтгег өчен |65 12| Ул барысын ла үг эченә ала. чонкн Ул—Галәмнен үя Теләсә ннндн фән. теләсә нинди белем—Аллаһка таба бер адым, ул сукырларча табынуны түгел, кеше эшчәнлегенең файдасын көтә. Аллаһ житмеш изгедән дә өстен күрсен өчен, жәмгыять файдасына тотылган аз гына белем дә җитә Пәйгамбәр шулай дип әйткән “Аллаһ җирдәге, вә күкләрдәге яшерен нәрсәләрне, һичшиксез, беләдер" [49:18]. Дин тотучыларның кайберләре могҗиза һәм күрәзәчелек таләп итә, ә дин белгечләре Коръәннән һәм Пәйгамбәр тормышыннан моңа дәлилләр эзли. Ләкин могжиза—бала-чагалар һәм беркатлы кешеләр өчен уенчык ул. Табигать—үзе могжиза. Могжиза Жирнен тарту көчен жинеп галәмгә очкан кешенен мөмкинлекләрендә Табибларның кешене клиник үлемнән сон терелтергә өйрәнүләре—могжиза. Ватиканда булган чакта мина Татарстан мөфтие белән сөйләшеп алырга кирәк булды һәм мин аңа үземнен кәрәзле телефонымнан шалтыраттым. Ул бу вакытта Жиддәдә булып чыкты Без бер-беребездән меңәрләгән чакрым ераклыкта торып та сөйләшә алдык Жирнен ясалма иярченнәре кешелекне элемтә пәрәвезенә чорнап берләштерәләр. Күп гасырлар буена кешеләр үзара элемтә чаралары булдыруга ирешкәнәр—почта, фельдъегерь элемтәсенә меңләгән атчабарлар хезмәт иткән, аннан сон автомобильләр, очкычлар барлыкка килгән, ниһаять, телеграф, чыбыксыз элемтә уйлап табылган. Бүген исә электрон һәм мобиль элемтә системасы чып- чын могжиза кебек, ә спугниклар бик биектә планета гакылынын нерв жепселләрен тотып торучы фәрештәләр кебек тоела. Наданлык могжиза таләп итә, ә белем моңа мохтаж түгел. Белем могҗизаны үзе тудыра Кеше даһилыгы бары тик бер буын эчендә, без яшь чакта фантастик романнардан гына укып белгән техниканы һәм технологияне тудырды Аңлатып булмый һәм безнең акыл чикләренә сыймый торган нәрсәне эзләргә кирәк микән0 Аңлатып булмый торган нәрсәгә ышанырга кирәк микән сон? Киресенчә, табигатьтә, ихтимал, чиксезлсктән башка, бар нәрсәнең дә аңлатмасы табылырга тиешлегенә ышанырга кирәк. Цивилизациягә ирешкән бар дөнья мәгариф мәсьәләләрен сүздә генә түгел, гамәлдә дә ин беренче урынга куйды. Алга киткән илләр бюджетында чыгымнарнын беренче маддәсе мәгарифкә бирелгән. Бәлки хак мөселманнар Суданда түгел, әнә шул илләрдә яшидер? Пәйгамбәр әйткән: “ Бөтен нәрсәгә дә аерым юл бар Жәннәткә юлны исә гыйлем ача". Дөнья ашкынып үзгәрә. Көнчыгыш, Европаны һәм Американы сүгеп, үзенен вазифасы турында уйланып торганда, Көнбатыш үсеш юлыннан алгарак китә бара Кайда безнен кыйбла? Көнбатыш чамадан тыш рациональ, артык индивидуальләшкән—Көнчыгыш шулай дип саный Моңа үпкә белдерергә ярамый, бу—объектив вәзгыять. Заман таләбе шундый Конкуренция исә алга киткән, анлы. кин белемле шәхесләр тәрбияләүне таләп итә. Масса яки коллектив белән ниндидер күренекле уңышка ирешү кыен. XXI гасырны XX гасырдан аерып торучы нәрсә—мәгълүмат өстенлеге. Форд уйлап тапкан конвейер XX гасыр символы булса, яңа дәвернең символы—компьютер, Интернет һәм элемтәнең яңа технологияләре. Белем исә җитештерү ресурсларының ин мөһименә әверелде Моның белән бергә кешенен роле дә үзгәрә, анын өчен ин мөһиме—иҗади фикерләү. Ислам реформаторларының берсе Гамәл әд-Дин әл-Әфгани "интеллект һәм культураны рациональлек һәм дөньяви кыйммәтләрдән саклап калып, замана цивилизациясенең технологияләрен һәм эш коралларын үзләштерергә кирәк” 1 дигән фикергә инанган булган. Кулланучы күзлегеннән караганда, әлеге принципка иярергә мөмкин, ләкин техниканы һәм технологияне үстерергә тырышсан. рациональлектән башка берни эшли алмыйсын. Көнбатышнын характеры фәнни-техник прогресс һәм иҗтимагый тормышнын атга киткәнлеге белән билгеләнә Индивидуальлеккә бергәлекне һәм коллективны каршы кую, рациональлекне инкарь итү—үзеңне артта калуга күрәләтә дучар итү Жәмгыятьтәге йогынтысын саклап калырга теләсә, ислам заман таләпләренә жавап бирә белергә тиеш Хикмәт Көнчыгышка арка белән борылып. Көнбатышка ' СухеЯль Фәрах Христиаиство И ислам (опыт секуляризации). Н Новгород. 1999.-С 73 йөз тотуда түгел, ә дөньядагы барлык әһәмиятле нәрсәләрне үзләштерүдә Инде бүгенге көндә АКШ, Европа һәм Көньяк-Көнчыгыш илләре бик тиз үсәләр икән, димәк алардан өйрәнергә кирәк. Белем алырга шунда барырга кирәк Мөселман илләрендә күпләр Көнбатыш үрнәкләрен үтләренә турыдан-туры күчерә башладылар. Муса Бигисв моны "яна тәкълил" дип атаган. Ул балаи дип язган: “Мәзһәбләрнен берсен "ихтирам итү " турында фантазияләргә ярарга тырышып исламны һәм шәригатьне аларга корбан итү берничек тә риза булырлык нәрсә түгел. Хәтта моннан да зуррак һәм аныбызны зарарлаган тагын бер кимчелегебез—хурлыклы һәм кимсетксч неотәкълиа Традицион тәзсьлид шәригатьне мәзһәбләр изгелегенә табыну юлы белән корбан итүдән гыйбарәт булса, искә алынган заманча тәкълна исә Көнбатыш цивилизациясенә һәм анын сәяси казанышларына сокланудан килеп чыккан кимсенү җирлегендә исламнан баш тарту һәм мөселман өммәтен корбан итү булып тора" Көнбатышны Көнчыгышка күчерә алмыйсын Анда җирлек башка Көнчыгыш либеральлекне чиста рәвештә кабул итми Ул аны үз традицияләре аркылы үткәрергә тиеш. Тәкълид Көнчыгышныкы булса да. Көнбатышныкы булса да—яраксыз, чөнки ул исламның рухына каршы килә, ә Көнчыгышны Көнбатышка либераль фикер йөртүнен башлангычы булган ижтиһад якынайта Әгәр дә ирекле шәхес белемгә һәм фәнгә тартыла, прогресска омтыла икән, бу—көнбатыш культурасына да. ислам культурасына да яраклы “Ул үлемне һәм тереклекне шш кыллы, йөкләмәләр йөклән сезне сынамак өчен, кайсыларыгыз яхшырак гамәлле икәнлеген белмәк өчен... "(67:2]. Мөселманнар һәрбер лине “Бисмилләһир-рахмәнир-рахим ' (мәрхәмәтле һәм рәхимле Аллиһ исеме белән) днп башлый Бу нәрсәне аңлата’ Ана омтылырга, анын өчен яшәргә дигәннеме'.’ Гади сорау, әмма ана җавап бирү катлаулы Әйтелгән “Без җирне һәм күкләрне, вә аларнын арасында булган нәрсәләрне уйнап-шаярып бушка гына халык кылмадык Зекер ителгәннәрне һәчгчәссн фәкать хаклык илә халык кылдык, ләкин имансызлар Бсзнсн хак эшебезне белмиләр’ |44 38-39| Табигый законнар буенча яшәүге һәм мәгънәгә ия Галәм үзе хакыйкать булып тора да инде "Ул—Коръән, барча галәм халыкларына вәгазьдер, кирәк эшләрне исләренә төшерүчедер, вә кешеләргә иманны, динне, һидәитне һәм тәрбияне кәсеп итә торган ин туры юлдыр Сезләрлән туры юлга күнслсргә теләге булган кешеләргә вәгазь һәм гуры юлдыр Юк. туры юлга күнслүнс тели алмассыз, мәгәр барча галәмнәрне тәрбия итүче Аллаһу Тәгалә теләсә генә" |81 27-29| Коръән бәген дөнья кешеләре очегг вәгазь” |6:90|, Жирдә яшәүчеләргә алдай искәртү, ә Галәмнең Алласы-яшәү мәгънәсе, башкача әйткәггдә, магдәгген рухы, галәмнсн тәүге һәм ахыргы мәгънәсе ул бар нәрсәне тәртипкә салучы, пространство һәм вакыт чнкссзлегсн кысаларга кертүче Бу мәгънә “Китаплар анасында" буыннар тәҗрибәсе кешелек тарафыннан даими тулыландырылып торучы галәми акыл сыйфатында туплана. "Китаплар анасы”—үлемсезлек сере Сәйд Мөхәммәт Нәкыйб-әл-Әттас "Үзенеи табигате (Ыглһ) буенча баштан >к камил булганлыктан, дөнья үсә-үзгәрә алмый дип саный Ул Адлаһ анында үзгәрмәс нигезләр сыйфатында” яшәүче "идеаль чынбарлык дөньясы’ дигән төшенчәгә таяна Болай шәрехләгәндә дөнья үг камиллегеннән ялтырап катып калган кебек күзалла на Әмма биредә ангор Алланы миф яки символ дип түгел, чынбарлык дип атый Вакытлар узу белән үзгәрми торган чынбарлыкны тану кыен Мөселман берлегенең башта Мәдинә белән чикләнеп, алга таба I арәбстанга кадәр кинәмен ә Мөхәммәт үлгәннән сон исламмын кыска |ытта вакыт эчендә дөньямын дистәләгән зур илләрен үг эченә алуын искә төшерү лә җитә Ислам дөнья күренешем ү згәртге Кешелек тарихында бары тик Чынгыг хаттнын Азиядән Европага ыргылышы гына ислам хәрәкәтеннән тигрәк һәм киңрәк булгандыр Ходай Тәгалә—үзен Галәмдә чагылдыручы чынбарлык Әйтелгән Кояш Ай вә йолдызлар Аллаһ әмере буенча йөриләр әгаһ булыгыз' Чатык кыдмак. һәр зшкә әмер бирмәк Аллаһ эше түгелме ’ Барча галәмне тәрбия итүче Агтаһ бәрәкәт иясе булды” 17 541 Ул җирдәге тормышта, һәм әлбәттә, кешенен үзендә гәүдәләнә Муса Джару.1 Сейд '/> хямм ( Мой И-Н дия НЛ Нлкыб лзь Аттж Пәйгамбәр әйткән: "Үз-үзен танып белгән кеше, үзенен Аллаһын да танып белгән" Болар барысы да—һәрдаим үзгәрештә һәм үсештә булган билгеләр Мөхәммәт Икбал бик дөрес яза “Коръән буенча дөнья үсешкә дучар ителгән Бу—үсә торган дөнья Ул күп гасырлар элек Тәнре кулы калдырган һәм хәзерге көндә, вакытлар узу белән берничек тә үзгәрмәгәнгә бернәрсәдән дә гыйбарәт булмаган үле матдә массасы кебек галәм һәм вакыт эчендә җәелеп яткан әзер продукт түгел" 1 Галәм үзе дә планеталарның һәм йолдызларның катып калган өере түгел, ул үсеп-үзгәреп тора—яна планеталар һәм йолдызлар барлыкка килә, аларнын кайберләре сүнә бара Астрономнар Галәмнен кинәюен исбатладылар. Коръәндә дә шул турыда әйтелә “Ягъни китеп-килеп. күренеп һәм күренмичә йөрүче йолдызлар белән ант итәм” (81:15-161 Әгәр дә галактикалар, җирдәге тормыш, кеше акылы һәм җәмгыять тә үзгәреш кичерәләр икән, ни өчен әлеге хәрәкәтне билгеләүче үзе дә үзгәрмәскә тиеш0 Үсеш-абсолют, чөнки Алла үсеш кичерә, аның белән бергә яңа хакыйкатьләр барлыкка килә. Катып калган нәрсә үле дигән сүз. Яшәү ни өчен һәм үлем ни өчен бирелә0 Әйтелгән: “Барча кеше үлем ачысын татучыдыр, Без сезне сырхау, ачлык кебек яманлык илә вә сәламәтлек, байлык кебек яхшылык белән сыныйбыз, яки саваб белән гөнаһ арасында сезне сыныйбыз, боларны сезгә фетнә кызып сынау йөзеннән, соңра хөкем ителергә Безгә кайтырсыз” [21:35] Ни өчен яманлык һәм яхшылык белән сынарга кирәк сон? Кешенен вазифасы үле материягә рух кертеп, шул рәвешчә фани, матди дөньяны җиңүдән гыйбарәт Аннан читләшү түгел, аңа рух өрү Кеше таштан храмнар төзи, металл аппаратларны очарга мәҗбүр итә. планетаның тиз артучы халкын туендыру өчен яна үсемлекләр китереп чыгара. Ул байлыкны кешеләргә хезмәт иттерә Яхшылык һәм яманлык белән сынау киләчәк буыннарга кирәкле тәҗрибә туплар өчен кирәк Кыямәт көнен—Планетаның һәлакәтен нәкъ менә шулай гына кичектерергә мөмкин. “Канчан күк ярылса. Вә йолдызлар чәчелсә. Вә дәрьяләр агып бергә кушылсалар. Вә каберләр актарылып үлекләр терелеп чыксалар. Шул вакытта һәркем үзеннән элек ахирәткә җибәргән һәм үзеннән сон калдырган эшләрен белер”[82:1-5]. Бүген сәнәгать эшчәнлеге нәтиҗәсендә климатның үзгәрүе, кешеләр барлыкка китергән корал, табигатьтән тилеләрчә файдалану планетаны һәлакәткә китереп, тирә-юньне җәһәннәмгә әйләндерергә сәләтле. Бу турыда Аллаһ Тәгалә дә кисәткән: “Әгәр жир каты тетрәү белән тетрәсә. Вә Раббыннын әмере килсә, вә фәрештәләр саф-саф булып килеп бассалар Вә ул көндә җәһәннәм китерелсә, менә шул көндә, адәм баласынын исенә төшәр, алданганын белер, вәгазьләнергә бик теләр, ләкин эш узган булыр, кайда инде аңа хәзер искәрү, уяну файда бирсен? Эш узганнан сон адәм баласы әйтер. "Әйе. миңа үкенеч, кәшки дөньяда чагымда дини гыйлем өйрәнеп, ахирәтем өчен изге гамәлләр кылган булсамчы”,—дип |89:21-24]. Жәһәннәм—гөнаһ ияләрен яндыра торган физик ут түгел, җәһәннәм—рухи бушлыкны аңлау, кылынган яман эшләр өчен намус газабы—кеше фани дөньяда качарга тырышкан, ләкин киләчәктә кача алмаган нәрсә, байлыкнын. артык муллыкның, ялганның һәм кеше үтерүләрнең, вакытны һәм көчне шәхси ихтыяҗларга сарыф и түнен мәгьнәсезлегенә төшенү Ә намус газабы физик уттан куркынычрак. Әйтелгән “Кыямәт көнендә залимнәрне эшләгән кабахәт эшләрнен газабыннан куркучы күрерсең, нәфескә, шайтанга ияреп Аллаһ динен бозучы залимнәргә бармыйча, кемгә булсын чәчләрен агартып, йөзләрен каралтып, өннәрен ала торган төрле куркынычлы газаблар0 Вә ул куркынычлы газаблар аларны каршылап кочаклап алыр" (42:22) Теге дөньяда физик утлы җәһәннәмнең булуы мөмкин түгел. Әгәр дә Жирдә экологик һәлакәт яки атом-төш сугышы килеп чыкса, монын нәтиҗәләре Коръән аятьләрендә сурәтләнгән жәһәннәм күренешләреннән бик күпкә куркынычрак булачак. Кыямәт көне—тәкъдир дә. Хөкем көнен билгеләү дә түгел, бу—кисәтү Әйтелгән: "Кешеләрне Коръән белән вәгазь кыл, гафләттән уят. әлбәттә, син фәкать Аллаһ хөкемнәрен сөйләп ирештерүче генәсен. Син аларга ирекле түгелсен һәм аларнын теләкләренә дә хуҗа түгелсен”|88:21-22) Бу—булуы ихтимал һәлакәт, "таулар тетелгән мамык кебек һавала очканда ” "күк ярылганда **. Әгәр кешеләр акылга каршы эш итсәләр, әгәр алар арасындагы каршылыклар өстенлек атса, һатакәт котылгысыз булачак. Кеше табигать һәм башка кешеләр белән гармониядә яшәргә, шул рәвешчә Кыямәт көне килүне булдырмый калырга тиеш “Кяферлар синнән КЫЯЧ.ГТ кайчан була, .тип сорьшлар. Кыямттен кайчан булачагын әйтүдә сиңа ни файда? Әйтсән дә фәкатк көферлекләрен арттырачаклар. Кыямәт вакьпынын ахыр чиге Аяяаһуп хастыр”[79:42-44]. Коръәндә күрсәтелүче җәннәт образы күбесенчә беркатлырак, ул. әлбәттә, салкынча күләгә һәм ясалма сугару турында хыялланган чүл кешеләренә исәатәнгән Әйтелгән: "Әмма иман китереп. Коръән тәгълиматс белән изге гамәлләр кылган кешеләрне тиздән асларыннан елгалар агучы җәннәтләргә кертербез, анда мәнге калганнары хәлдә аларга җәннәтләрдә пакь, гүзәл хатыннар булыр һәм аларны рәхәтлек күләгәсенә кертербез" |4 57| Тагын бер урында әйтелгән Аллаһ иман китереп, изге гамәлләр кылган мөэминнәрне асларыннан татлы елгалар агучы җәннәтләргә кертер, алар анда алтын беләзекләр вә энҗе ташлары белән бизәнерләр вә киемнәре яшел ефәктән булыр" (22:23| Төньякта исә сугаруның андый зур әһәмияте юк. чөнки анда болай да эзлекле төстә янгыр явып тора, ә кеше анда, бәлки, салкынча күләгәдән бигрәк кояш турында хыялланадыр Ачык ки. пәйгамбәр хакыйкатьне үз халкына анласшлы телдә җиткергән Гомумән әйткәндә, кайбер илләрдә комфорт җәннәттәге уңайлыкларга бик якын, хәгга алардан узып та киткән, шуңа күрә күпләрне Коръәндәге җәннәт рәхәтлекләре кайчандыр Гарәбстан чүлендә кәрваннар йөрткән гарәпне кызыктырган кадәр кызыктырмый да Тәкъва кешене җәннәттә көтеп торучы келәмнәр һәм яшел мендәрләр белән бүген беркемне да шаккаттыра алмыйсын Жәннәт рәхәтлекләрендә хур кызлары белән әнгәмә корып яшәүне дә мәгънәле дип әйтеп булмый Интеллектка ия замана кешесенә рухи сусауны басу физик ләззәтләр алуга караганда шактый әһәмиятлерәк Цивилизацияле кеше өчен "яхшы диваннарга таянганнары хәлдә, җимешләрнең һәм эчемлекләрнең төрлесеннән сорадылар** 138:511 дип тасвирланган мәнгелск сурәте үз мәгънәсен югалта Аллаһ Тәгаләнең кешелек өчен ахырда мондый язмыш ниятләве мөмкин түгел Коръәндәге жәннәт күренеше исә мәҗүсилектән биздерү зарур булган урга гасыр кешеләре өчен язылган, ләкин ул үсешкә ирешкән, рухи бай кешеләргә яраклы түгел “Мәгәр Аллаһунын ихлас колларына тазаб булмас, җәннәт нигъмәтләре булыр. Атарга җәннәттә теләгәннәре чаклы һәм атар теләгтн вакытта төрле ритык булыр. Ул рнтыатар төрле жимениәрлер Ләм атар җәннәттә хөрмәтлеләрдер. Нигъмәтләр белән тулган җәннәтләргә сыйланырлар Яхшы диваннарга бер-берсеиә каршы утырып рәхәтләнерләр. Хезмәтчеләр атарга савыт бе.ын хәмер китерерир. ул хәмер җәннәттә елга булып агар. Ул хәмер сөттән ак булып, эчүче.ътргә лпзәтлсдер. Уя жәннәт хәмерендә акылны җибәрмә*, вә башны авырттырмак юктыр, һәм яны әчеп лөнкатагы кебек нсермклтр дә. Вә яннарын та хатыннары булыр, атар куиәрен ут ирләреннән атмаслар, башката карамаслар, ул хатыннарнын кутләре зур һәм матурдыр. Уя хатыннарнын Иөиәре аклыкта гәвә кошының Йомыркасы кебек, анда аз тына сарытык булып нн матур төстер. Ул ләзлттле эчемлекләрне эчкәндә әйләнеп бер- берсеннән сорашыртар "(.17:40-501. Жәһәннәмнс һәм җәннәтне җирдәге куркынычлар һ.*м кеше сөенечләреннән торган матди картина итеп күзалларга кирәкми, асылы ксигснсн ан белем чикләренә сыешмый торгагг символик билгеләр, образлар итеп акларга кирәк Гомәр Хөйям язган Хоҗрмһ синагогада, монастырьда Кемдер курка җәһәннәмнән кемдер җәннәт өмет итә Тик иитһи сергә төшенгәннәр йөрәгендә Юктыр урын андый уйдырмага Эшлекле кеше буш әңгәмәләр корып вакыт үткәр.» торган жәннәт турында хыяллана алмый. Шуна күрә Аллаһ Тәгалә җәннәткә башка билгеләмә биргән: җанын ни тели шунын булуы, "мәңгелек йорт"та хисапсыз бүләкләр “Коръән юлы илә изге гамәлләр кылучы хак мөэминнәр, җәннәт бакчаларында нигъмәтләр эчендә булачаклар, аларга Раббылары хозурында ни теләсәләр шул булыр, бу нәрсәләр атарга Аллаһунын олугъ юмартлыгыдыр” [42.22]. Жәннәт—ул фани дөнья тәҗрибәсеннән торган рухи дөнья. Жәннәт—җирдә үткән юлыннын мәгънәле булуына ләззәтләнү. "Кыямәт көненә ышанып яхшылык эшләгән кешене Аллаһ бүләге көтә"— Коръәндә шулай диелгән Бу унайдан сатулашып тору кирәк микән соң? Әгәр дә мин. инанып, кагыйдәләрне үз теләгем белән үтим икән, яхшылык өчен бүләкләү нигә кирәк” Игелек бу дөньяда да, теге дөньяда да бүләккә мохтаҗ түгел. Ул-үзе бүләк Әйтелгән: "Аллаһ үзе теләгән бәндәсен хисапсыз ризыкландырыр" [2:212]. Өстәвенә, һәркемгә үзе аңлаган һәм үзе көткән бүләкләр бирелә Болай булгач, тәкъвалыкның мәгънәсе нидә? Жәннәттәге бүләкләргә омтылуның да, җәһәннәм утыннан куркуның да әһәмияте булмаса, тәкъва тормыш нигә кирәк” Мәгънә башкада Әйтелгән: “Алар җәннәттә буш сүзләрне, вә гөнаһлы сүзләрне ишетмәсләр. Мәгәр сәлам бирешкән тавышны гына ишетерләр” [56:25-26]. Шушы хакыйкатькә төшенү, рухият кертү һәм планетаны һаләкәтгән коткару—тәкъвалыкның мәгънәсе нәкъ менә шушында инде. “Бер өммәткә дә әжәле вакытыннан элек килмәс һәм вакытыннан кичекмәс ”123:43]. Һәр илнең, һәр халыкның үз тарихы, үз вазифасы бар. Әйтелгән: “Җирне халыклар өчен төзеп куйды” [55:10] Аллаһ Тәгалә халыкларны бер генә итә алмаганга түгел, яхшылык эшләүдә бер халыклар икенчеләрен узып китсеннәр өчен төрле итеп яраткан Шәхсән мина үз халкымнан башка яшәвемнең мәгънәсе юк. Аллаһ Тәгалә, теләсә, барлык кешене дә гарәп итәр иде һәм барысы да гарәпчә сөйләшер иде. Әмма ул телләрне күп төрле итеп яраткан. Галәм—төрле культуралы янадан- яна буыннарның тәҗрибәсен үзенә сеңдереп баручы илаһи гакылнын һәм ихтыярнын гәүдәләнеше ул. Географик яктан гына түгел, культура ягыннан да Көнбатыш һәм Көнчыгыш чигендә торган татарлар үзләренен субиивилизаниясен тудырганнар. Россиядә шәригать гамәлдә тугел, халыкның күпчелеге православие вәкилләре. Мөселманнар тормышның шушы рәвешенә яраклашырга тиешләр Мөселманнар өчен Россиядәге шартлар читтән дә кертелмәгән, көчләп тә тагылмаган—татарлар шушы илдә туган, алар аны чит түгел, үз иле дип саный. Бу ил мөселман дәүләтләреннән яхшырак та түгел, начаррак та түгел, ул—башка. Безнен язмышыбыз һәм безнен вазифабыз— шушы шартларда хак юлдан бару тәҗрибәсе туплау. Бездән Согуд Гарәбе таны ясап булмый һәм без, мөгаен, христиан Европасы да була алмабыз Без ничек бар— шундыйлар. Россия җирендә хөрмә пальмасы үсми Россиядә миллионлаган мөселман үзләренен дөньяви илдә, анын гасырлардан килгән культурасы белән санлашып яшәргә тиешлегенә инанып үскән Мөселман илләренең дин белгечләре безне яшәргә өйрәтә алмый, Согуд Гарәбстанында укып, андагы остазларына сукырларча ияреп баручы имамнар безнен тормышта каршылыклар һәм гауга гына китереп чыгарачак Алар урта гасыр шәригатен катгый үтәргә өндәячәкләр, анын күпчелек нормалары һәм принциплары Россиядә үтәлә алмый. Европа мөселманнары да шуна охшаш шартларда яшиләр Алар христиан дөньясындагы утраучыкларга тин Дөнья катнаш була бара һәм Татарстанда "саф ислам”нан читкә тайпылу кебек кабул ителгән вәзгыять киләчәктә күпчелек илләрдә норма булачак. Ислам хәлифәтләре чоры узды инде Дөньяда бертөрлелек юк. бар нәрсә бер-берсенә бәйле була бара Беркем дә бер читтә аерым тора торган “саф ислам” тирәлеге булдыра алмый Мондый “идеал"га омтылунын хаҗәте дә юк, чөнки ислам христианлыкны яки башка халыкларның тормыш рәвешен инкарь итми, ислам алар белән уртак тел табарга өйрәтә. Татарстан югары технологияле продукция җитештерә, бу исә үз фәнни мәктәпләрен һәм югары белем системасын үстерүне таләп итә. Без ясаган вертолетлар, йөк машиналары, самолетлар көнбатыш фирмаларныкыннан начаррак булырга тиеш түгел, шунын өчен безгә Европаныкына якын стандартлар кертергә кирәк. Юкса, без конкурентларыбызга оттырачакбыз Безлә Исламнын европалашуы котылгысыз Тормыш мона мәжбүр итәчәк. Чынлап та. безгә кайсы якка юнәлеш алырга сон° Судангамы. Пакистангамы. Ирангамы. Согуд Гарәбстанынамы ? Ил никадәр артта калган булса, тарихи шәригатьне шулкадәр күбрәк кертә. Алар үхләренә мондый экспериментлар рөхсәт итә алалар, ә татарлар очен артта калу—үлеп бетү юлы. Хәзергә исә мөселман илләре вертолетларны һәм авыр йөк машиналарын Татарстаннан сатып алалар, һич тә киресенчә түгел. Шулай булгач, алар безне Көнбатышка конкурент булырга ничек өйрәтә алалар сон? Халык яшәешенен мәгънәсе—тәкъва мөселманнар булып үлеп белүдә түгел, ислам тамырларын югалтмыйча, алдынгы халык булу ысулларын табуда Хәзерге заманнын кайбер дин белгечләре прогресснын әһәмиятен анлыйлар һәм Көнбатыш йогынтысыннан курыкмыи.лар. туна күрә глобальләшү проблемасына шактый сабыр карыйлар Мәсәлән, Фәрит Исак болан дип яза "Берәүләр мөнбәргә күзәтчелек иткәндә, икенчеләр үз максатларында Интернеттан һәм телевидениедән файдалана алалар. Бүгенге көндә телевидениене кайвакыт барыбер хәрәм (тыелган) дип белдерсәләр дә. без беләбез әле кайчан гына, азан авазын көчәйтә торган репродукторларны ла хәрәм диләр иде Димәк ки. тиздән “шайтан әржәсе ' дә яхшы нәрсә дип белдереләчәк Беренче карашка, бу бик алга киткән позиция булып күренә, чөнки ул традицион позициядән нык аерылып тора, ләкин, асылда, бу фикергә кимлек төсмере салынган инде ислам прогресснын койрыгында. Әгәр дә без яна техниканы һәм технологияне үзебез үк уйлап тапмыйбыз икән, бервакытга да мул тормышлы халык була алмыйбыз. Согуд Гарәбеганы нефть исәбенә кон күрә, ә без бары тик белем һәм яна ачышлар исәбенә генә яши алабыз Без үзебездә ваһһабичылыккка яки исламнын башка төрле искереп беткән радикаль юнәлешләренә юл куя алмыйбыз Замана вәзгыяте шундый бик теләсәм дә дөньядагы тенденцияләрдән читтә яши алмыйсың. Глобальләшү яна технологияләр алып килә һәм тормыш рәвешен үзгәртә. Бүгенге көндә үз культурамны шушы процессларга яраклаштыру ысулын табу зарур Дөньяда шулай ук ислам глобальләшүе дә бара, ул Көнчыгышны гына түгел, Көнбатышны да колачлап килә Европа үзәгендә мөселманнар халыкмын шактый зур өлешен тәшкил итә Франция. Германия. Бөекбритания. Голландия. Швейцария һәм Италз1я үсә баручы мөселманнар берлеге белән санлашырга мәжбүрләр Шул ук вакытта Европа берлегенә, андагы ислам элементын көчәйтеп, көньяктан Горкия омтыла Көнбатыш глобальләшүе дөньяда каршылык тудыра әмма ислам глобальләшүе дә күпләрне куркыта Алар дөньяда гармония ясап бер-берсснә кушылырлармы яки бәрелешерләрме—барысы да безмен үзебездән гора Гәрчә террорны ислам тудырмаса да. террорнын. гомумән, дине булмаса да. 11 сентябрьдән сон дөньяда исламофобия арта бара Дөнья христианнарга, яһүдләргә һәм мөселманнарга бүленде, .шар арасында упкынга әйләнүе ихтимал булган ярыклар хасил булды Алар кешеләрнең җаннары аша узып кешеләрне хәвефләндерәләр һәм куркыталар Дөньяны яна кыйммәтләр генә берләштерә ала Алар чиста либераль да була алмыйлар һәм традицион ислам кыйммәтләре дә түгелләр. “И-н. мөселманнар, ошбу Ислам милләте бер шәригать булганы хәлдә сезнен динегездер, төрле юлга бүленмәгез, вә Мин сезнен Гайнына )мын. Мина гына гыйбадәт кылыгыз!" |21:92|. Коръән буенча. Ходай бер генә, әмма диннәр төрле Коръән иәхнләрснен Мәдинә чорын исәпкә алмасан (ул чорнын үзенчәлеге лошмани тирәлектә «шә>;ә сәшлс ИСЛИМ берлеге булдыру мохтаҗлыгыннан килеп чыга), инан урыннарымда Коръән башка барлык диннәргә һәм яхшылык кылучы барлык кешеләргә карага гү земле Әйтелгән "Дөреслектә, гамәлсез коры ышанучылар һәм яһүдиләр һәм насарилар һәм ай. кояшка яки йолдызларга табынучылар—аларлан Аллаһуга һәм ахирәт көненә ышанып Коръән өйрәтүе буенча изге гамәлләр кылганнарына ахирәттә газаб куркынычы булмас, һәм алар көенмәсләр" |5 69| Кайбер тәфсирләр бу аятьне сүэге-сүэ тексттан читкә тайпылып шәрехлиләр Мәсәлән. Коръәнне и Мөитәхәб (сайынма рәвештә) тәфсирләүдә ул мондый мәгънәгә ия булган Апаһуга ышанучыларга, яһүдләрнен һәм төрле нәрсәләргә табынучыларның Мусага ияреп, насараларнын Исага ияреп бер Ходайга, Янадан туу һәм әжер алу көненә ихластан ышанганнарына һәм Ислам шәригатьләрен үтәп яхшылык кылганнарына газаб булмаячак, ә Янадан туу көнендә хозурлык булачак".1 Чынлыкта исә. Коръәндә сүз мөселман булмаганнарга шәригатьне үтәү таләбе турында бармый, анда аларга карата төп таләп—игелек кылу "Берәү явыз эш кылса, кылган явызлыгы хәтле генә җәза кылыныр, берәү мөэмин булганы хәлдә кирәк ир булсын, кирәк хатын булсын, гөнаһлардан сакланган хәлдә изге гамәлләр кылса, андый мөэминнәр җәннәткә керерләр, вә анда яхшы ризыклар илә хисапсыз ризыкланырлар" [40:40]. Ходай өчен тәкъва булу өстенрәк, ләкин катгый таләп түгел. Кешеләргә игелек кылу—Аллаһ Тәгаләнен төгәл күрсәтмәсе, чөнки әйтелгән: "Гамәлсез генә ышанучылардан, вә яһүдләрдән, вә насаралардан һәм төрле нәрсәләргә табынучылардан берәү Аллаһуга иман китереп Коръән, сөннәт дәлилләре белән изге гамәлләр кылса. Андый мөэминнәрнең кылган әжере Раббылары хозурында, аларга курку һәм кайгы булмас” [2:62]. Барлык диннәр дә яхшылыкка өнди Яһүд, буддачы, христиан яки башка берәү: “Улым. Ходай хакы өчен игелекле бул”,—дип әйтә икән, димәк анын йөрәгендә кешеләрне төрле юллар аша хакыйкатькә илтүче Аллаһ Тәгалә бар дигән сүз. Ходай бер генә, әмма диннәр төрле һәм аерымлыклар күбрәк йолаларда, гореф- гадәтләрдә күренә Әйтелгән "Дин тотучыларның һәр фиркасы өчен шәригать кылдык, һәрберсе үз динен тотар. " |22:67]. Мөхәммәт Пәйгамбәр яна дин алып килдем дип расламаган. Ул монотеик (бер аллалы) традицияне дәвам иткән һәм башка дин вәкилләренә ихтирам уяткан. Ислам бер генә халыкны да кимсетми. Ислам динендә илаһи игелекләр бары тик анын дәвамчыларына гына булачак дигән дәгъва юк. Алар бернинди искәрмәләрсез барлык халыкларга һәм барлык кешеләргә җибәрелгән, чөнки Атлаһ Тәгалә мәрхәмәтле һәм рәхимле Шуңа күрә Муса Бигиев: "Бәхетсез адәмнәрнең берсе дә бу чиксез мәрхәмәттән мәхрүм булмасын өчен һәм кешеләр алдында Анын чиксез рәхимлегенең киң ачылган капкасы ябылмасын өчен, мин бөтен кешелек коткарылачак дип белдерәм. Әлеге мәсьәләдә минем иманым шул",—дип раслаган Ул "Ходай рәхмәтенең абсолютлыгы" дигән теорияне эшләгән, бу теория буенча Ходай рәхмәте тормышта нинди динне тотуларына карамастан. Ходай үзе бар иткән бар нәрсәгә кагыла Әйтелгән: “Һәм әйтерләр. “И-и, Раббыбыз, Синен рәхмәтен, вә Синен белемен һәрнәрсәне сыйдырды. " [40:7]. Әлеге аятьтән күренә ки: Ходай мәрхәмәте мөселманнарга гына түгел, һәрбер кешегә насыйп нәрсә. Мәңгелек белән чагыштырганда, безнен гомер бары тик бер генә мизгел. Әгәр дә Аллаһ Тәгалә мөселман булмаганнарнын барысын да. ягъни кешелекнең күпчелек өлешен мәңгелек газапка дучар итсә, илаһи нәфрәт илаһи мәрхәмәттән күпкә өстен бүлып чыгачак. “Минем мөэмин бәндәләремә әйт: “И-и, бәндәләрем, гөнаһ кылып үзегезгә зарар иткән булсагыз, .Аллаһунын рәхмәтеннән өмет өзмәгез, чөнки тәүбә итеп төзәлгәндә, Аллаһ гөнаһларны ярлыкауныдыр. Ул— .Аллаһ ярлыкаучы, вә рәхимледер"[39:53]. Жәза котылгысыз, ләкин ул мәңгелек түгел Муса Бигиев раславынча “жәһәннәм юкка чыгачак . чөнки Ходайнын рәхмәте чиксез. Ходай Тәгалә кыска гына фани тормыштагы гөнаһлар өчен кешенең жанын мәнгелек жәзага дучар итә алмый Муса Бигиев болаи дип язган "Үз рәхмәтенең чиксез дәрьясын күрсәтер өчен һәм аны мәңгеләштерер өчен Аллаһ Тәгалә бар кешеләргә дә уртак рәхмәтен биргән Анын чикләре юк һәм ул мәңгелеккә калачак. Кешеләрне фани дөньяда ялкаулыктан һәм вакытны бушка сарыф итүдән коткару һәм яман гамәлләрдән тыю өчен белдерелгән аерым рәхмәтне Ул игелек кылган, тәкъва һәм игелекле яшәгән, тирәюньдәге кешеләргә зыян салудан тыелган һәм камилләшү юлыннан барган кешеләргә ' Аль-Мунтахаб фи Тафснр аль-Кур ан аль-Карим Казань. 2001 Кешелек, барлык эчке каршылыкларга карамастан. уртак бергәлек— өммәт тәшкил итә, анда мөселман һәм башка төрле берлекләр лә. дингә ышанмаучылар да бар. Әгәр алар игелек кылалар икән. Ходайга шулай кирәк дип санап, аларны дошман дип атарга ярамый. Чынлыкта исә бу Коръән азпъләренен тирән мәгънәсенә төшенмәгән экстремистларга кирәк. Ходай Тәгалә игелек эшләгән кешене кабул итә Әгәр дә инде ул шул ук вакытта дин дә тота икән, ул Ходайга тагын да яраклырак “Аллаһ—безнен Раббыбыз, һәм сезиен Раббыгыпыр. Безгә—безнен гамәлләребез, сезгә—сезиен гамәлләрегез. Безнен илә сезне я арала хосумәт вә ничагъ юктыр. Аллаһ кыямәт көнне барчагычны ля бер урынга җыяр, вә ахырда кайтмак Аллаһугалыр, дип"[42:15]. Ислам Жиргә кешене коллыктан һәм бәйлелектән коткаручы прогресс сыйфатында җибәрелгән, ул—гаделлекнсн, рух хөрлегенен. белемгә омтылышнын үзе Ислам сабырлыкка өнди һәм көчләүгә каршы чыга Кайчандыр сугышчанлык барлык диннәргә дә хас сыйфат булган Мөселманнар хәлифәтләрне кылыч тотып төзегәннәр Европа христианнары тәре походлары оештырганнар Католиклар һәм протестантлар бер-бсрсе белән рәхимсез сугышканнар Ләкин кылыч кынысына салып куелган инде Безнен дәвердә аны кире чыгарунын кирәге юк. чөнки ул кылыч иясснен үзенә каршы юнатергә мөмкин һәрбер дин яхшылыкка һәм шәфкатькә өнди, кешелекне нәкъ менә шушы хат бер өммәт итә дә инде “Китап әһелләре белән ничагьлашмагыч, мәгәр күркәм юл белән сөйләшегез, әгәр алар нинди юл белән булса ла чагым игезләр. ул вакытта аларпз катылык кылыгыз, әгәр алар сечнсн белән әреп-зәшелыр. әйтегез: “Аллаһудан сезгә һәм безгә ннгән кнпчиарнын һәммәсенә иман китерегез, сезиен һәм безнен Илаһыбыз бер генә 4ллаһлыр, без Ул—АляаЬуга итагать итәбез”129:461. Ээләнүчән һәрбер кешенен хакыйкатькә үз юлы бар Һәрбер халыкнын үз вазифасы бар Тагарлар өчен котылу юлы үткәндә түгел, киләчәктә, безнен прогресска юлны жәдидчеләр салган, алар Пәйгамбәрмен васыятьләрен үтәп, ислам реформасын башлаганнар. Без аны кешелек тудырган хәзинәләргә юнәлеш тотып дәвам итәргә тиеш Европа безнен өчен һәрвакыт зирәклек һәм белем чыганагы булды Ул хәзер дә шулай булып кала. Безнең бурыч—татарларны башка халыклардан аерып торучы киртә төзү дә, ясалма этноконфессиональ резервациягә йомылу да түгел, ә төрле диннәр арасында, исламны төрлечә шәрехләүләр арасында, ислам һәм христианлык арасында күперләр салу Безнен миссия бар кешелекне уртак төеннәр белән бергә бәйләргә ярдәм итүче үзара аңлашуны җәелдерүдән гыйбарәт “Тәхкыйк Аллаһ бер каумгә биргән нигъмәтен үзгәртмәс, хәтта ул каум үз хәлен үзгәрткәнгә чаклы...") 13:11[. Кешеләр үз тормышларын үтләре үзгәртмәсә. Аллаһ Тәгалә бу тормышта бернәрсәне дә үзгәртми Пәйгамбәр әйткән "Үз өстегезгә кулыгыздан килерлек эшләрне генә алыгыз, чөнки сез үзегез алардан туймас борын Аллаһ Тәгалә .пардан туймас " Миннән мөселман йолаларының барысын да үтәүне таләп итәргә кирәкми, мин үз өстеме үэемнен көчем җитәрлек нәрсәләрне генә-фәннәрне өйрәнүне һәм кешеләргә хакыйкатькә якынаерга булышуны гына алам, ә Пәйгамбәр 'Кем башкаларны өйрәтү максатында күпме булса да фән өйрәнә— шуна Аълаһ Тәгалә җитмеш изгенең котылу чарасын бирер '.-дигән Минем котылу чарам төрле конфессии һәм төрле культура вәкилләренең үзара аклашуына ярдәм итүдән гыйбарәт Мин белем, бу фикер дин әһелләренең күбесенә ошамаячак Мәгълүм ки. хурлаганда түгел, мактаганда яшәү ЖИНелрӨК Ләкин әйтелгән -Эшләрегездә Аллаһ боерганча туры булыгыз!" |М 1121 Шушы фикерләремне язып мин кемнедер гаепләргә, нәрсәнедер инкарь итәргә теләмәдем Мин бары тик хакыйкатькә юл зглнм Пәйгамбәрсбсзнен исламны яңарту турындагы сүзләрен тотарга кирәклегендә шигем юк Бу бүгенге кондә ин мөһиме, чөнки без яна гасырга аяк бастык Мин язганнарны биагага дип атау-ин жмнел >ш Ләкин Пәйгамбәр сүзләрен истә тотарга кирәк "Үз хаталарыгызны карагыз. Бу сезне башкаларның хаталарын эзләүдән тыяр. Бервакытта да башка кешеләр эшеннән хата этләмәгез, чөнки үз хаталарыгыздан арынмас борын башкаларның хатасын күрсәтү—гөнаһ" '•Гыйбадәт кылырга яраклы һичбер зат юк, мәгәр Лллаһ үзе генә. Ул һәрвакыт тере, бөтен нәрсәгә хуҗа булганы хәлдә һәрвакыт бар. Аны ару, талу һәм йокы тотмас, җирдә һәм күкләрдә булган нәрсәләр аныкыдыр. Ахирәттә Аллаһ хозурында кем кемгә шәфәгатъ кылыр? Юк. шәфәгать кылучы булмас, һичкем үз теләге белән һичкемгә шәфәгатъ кыла алмас, мәгәр Аллаһ рөхсәте белән генә шәфәгать кылучы булыр. Аллаһ кешеләрнең үткәндәге барча эшләрен һәм алдагы барча эшләрен белер, кешетәр Аллаһ белеменнән һичнәрсәне чолгап ала алмаслар, мәгәр Аллаһ бетергәнне генә белерләр. Аллаһунын бушлык урыны җирне һәм күкләрне сыйдырды, Аллаһуга җирне һәм күкләрне саклау авыр түгел, ул Аллаһ дәрәҗәдә бик бөек һәм бик олугъ. Дингә көчләү юк, ләкин өндәү һәм өйрәтү бар. Ясалма, ялган, батыл диннән Аллаһ төзегән хак дин ачык аерылды. ”[2:255-256]. Борынгы заманнарда да. хәзерге тормышта да Аллаһ Тәгалә кешене рухи һәм югары кыйммәтләрне, мәңгелекне һәм игелекне эзләүдә, галәм һәм вакытнын чиксезлегсн. материя һәм рух катлаулыгын аңларга омтылышында үз ярдәменнән ташламаган. Әгәр дә котылырга телисең икән, яшәүнең мәңгелегенә ышаначаксың “И-и. каумем. бу дөнья тереклеге тиз бетәчәк, бик аз нәрсәдер, әмма ахирәт исә мәңгегә бетми торган карарланачак яхшы урындыр" [40:39]. Дин кеше жанын югары идеал белән рәттән куя. гадәги игелекләрдән югарырак күтәрә, яхшырак тормышка омтылыш тудыра. Дингә ышану символы гади сүзләрдән гыйбарәт: "Аллаһтан башка тәнре юк һәм Мөхәммәт—Анын пәйгамбәре" Шушыны әйткән кеше—мөселман. Моны инкарь итүче—динсез, ә кешенен жанын бары тик Аллаһ Тәгалә генә күрә ата һәм кешеләрнең тәкъвалыгына бәя бирергә бары тик анын гына хакы бар. Үзенә 950 яшь тулгач. Нух. көрсенеп, болай дигән: —Йә Ходам, гомер шундый кыска! Адәм баласы туарга да өлгерми, инде үләр вакыты житә! Без барыбыз да Юлда һәм калган гомеребездә күп яхшылыклар эшләп калырга кирәк.