СССР ӘДӘБИ ФОНДЫНЫҢ ТАТАРСТАН БҮЛЕГЕ

Мәгълүм ки. СССР Әдәби фондын оештыру турындагы карар СССРда яшәүче язучыларның Беренче съездында. 1934 елнын августында кабул ителә һәм шу нда ук анын дәүләт оешмалары тарафыннан хупланган Уставы да раслана Әдәби фонднын (сөйләм телендә— литфонд ) тон максаты-язучыларга уңайлы ижлт шартлары»! тудырудан Iыйбарәт Ул фондка (бабаларыбыз'1арак итеп әйтсәк—вакыфка) я |учынын тормыш-көнкүреш 1нартларын яхшырту, сәламәтлеген саклау ижат итү мөмкинлекләрен булдыру һәм ижтимагый-сәяси белемен үстерүгә булышу бурычлары йөкләнә Фондка тупланасы акчаны исә язучының "ижат җимеше "н товарга әйләндерүче оешмалар—китап - журнал нәшриятлары, театрлар, коннерг заллары хөкүмәт карары белән расланган бер күләмдә (хезмәте өчен автор алган “каләм" хакының ничәдер процентына тин рәвештә) күчерергә тиеш була. Фонд шул керемнәр исәбенә яши Уставта бәян ителгәнчә. Әдәби фонд кереме исәбенә СССР Язучылар берлеге идарәсе аппаратын. Мәскәүдәге Үзәк Язучылар йортын ,1Ы,Ыш кый Уңнан сухл>-ЛиронХмшдуалш, (ЦДЛ), М.ГорЬКИЙ исемендәге Нури А/к.шн. Рим Ишморат Тихон Ж\1ы>ч,п Әдәбият институтын һәм анын ка 1я»а1 /7/амис ) 1979 елнын декабрендә, ниһаять. ин югары дәрәҗәдә кабул ителгән карар нигезеңдә СССР Язучылар берлеге идарәсе аппаратын тотуга каралган нргы миллионлык чыгымны кашауны "Литера турная п!.зета"1а Йокл.зделәр Шушы саннардан күренә ки. Әдәби фондка аерым бер Гита/хтан янчыларының Әдаби фонд <>и/нкторы .7 \лии<>\ чин нпчьиар ин)ыт»а язучынын тормышын-көнкүрсшен уңай якка үзгәртергә омтылудан тыш башка төр зур бурычлар да йөкләнгән була. Россиядә хәйрия жәмгыяте рәвешендәге беренче рәсми “язучылар фонды" унтугызынчы йөзнен алтмышынчы елларында ук та барлыкка килә. Аны И.Тургенев И.Гончаров һ.б күренекле рус әдипләре (барлыгы җиде кеше) оештыралар. Ләкин алар фондынын кулланыш даирәсе тар, кереме дә санаулы гына була. Чөнки ул фондка ярдәм итәргә теләгән язучылар, башка төр меценатлар акчаны үз кесәләреннән чыгарып түлиләр (“спонсорлар” булалар), ягъни ул даими рәвештә тулыландырылып тормый. Ул фондка тупланган акча матди яктан авырлык кичергән сәләтле язучыга яисә билгеле бер оста каләм иясенең фәкыйрьлектә калган гаиләсенә ярдәм итү өчен тотыла. Революциягә чаклы татар дөньясында шуңа охшаш берәр төрле хәйрия оешмасының оешуы мәгълүм түгел Совет хакимияте урнашкач. НЭП чорында, мондый үзара ярдәмләшү тәртибе җанланып ала Ваграк берничә шундый хәйрия жәмгыяте тергезелә. Аннары. 1920 еллар ахырында, ул традицияне рәсми рәвештә оешкан язучылар төркемнәре (эшчеләргә мөнәсәбәтле РАПП ТАПП яки ирекле карашта торучы Сулфронт һ.б.) дәвам иттерәләр, үз фондларын оештыралар. Шул елларда беренче ижат йортлары барлыкка килә: Кырымның көнчыгышында, Күктүбә авылы янәшәсендәге рәссам һәм шагыйрь Максимилиан Волошиннын һәм Мәскәү өлкәсенен көнбатышында, Руза елгасы янәшәсендәге әдип Александр Серафимовичнын дачалары шул максат өчен сатып алына. (Мәскәүдән 60-70 чакрымдагы “А.Серафимович исемендәге Малеевка ижат йортьГнда 1931 елның көзендә Хәсән Туфан белән берничә язучынын ижат итеп ятулары турында истәлекләр бар Аларнын шунда бергә төшкән фоторәсемнәре дә матбугатта басылды.) СССР Әдәби фондынын Татарстан бүлеге 1934 елда ук оештырыла Аны барлыкка китерүдә Язучылар берлеге идарәсе рәисе Кави Нәҗми актив катнаша СССР Әдәби фондынын урыңдагы вәкиле (“уполномоченные") вазифасын үтәү К.Нәҗминен якын танышы, элекке хәрби Закир Самитовка тапшырыла. (70нче елларда Самат Шакирнын Гражданнар сугышында милли батальон комиссары булган 3.Самитовка багышлы әдәби очеркы басылды ) Хәрби тәртипкә күнеккән З.Самитов йөкләнгән бурычны бик тырышып үти: нәшрияттан, театрлардан кергән акча исәбенә барлык язучы гаиләләренә утын, күмер китертә (Гомәр ага Бәширов сөйләвенчә, ташкүмер тутырылган капчыкларны йөктән үз җилкәсенә салып та ташый торган була.) Югары Ослан авылында шәхси йортларда “бүлмәләр арендалап", "Язучылар дачасьГн оештыра. Әдәби әсәр язудан аргач, язучылар иркенләп ял да итсен дип, берничә көймә һәм кечерәк бер катер сатып ала. (Югары Ослан дачаларында язучыларнын ничек эшләүләре һәм ял итүләре турында истәлекләр булгалады. Шул исәптән Муса Жәлил белән бергәләп Шота Руставилинен "Юлбарыс тиресен ябынган батыр” дастанын Идел өстендә “литфонд көймәсендә" йөзгәндә күмәкләп тәржемә итүләре турында да хәбәрләр булды ) Әмма ләкин Закир Самнтовнын язмышы фажигале тәмамлана. 1937 елда аны Кави Нәҗми белән бер вакытта кулга алалар Хатыны, мәрхүмә Зәйнәп апанын һәм кызы Розаның (Казанда, Татарстан урамындагы йортларның берсендә яши) сөйләүләренчә. 3 Самнтовнын төп гаебе: К.Нәҗмигә якынлык һәм Ялтада дәваланып ятучы авыру Галимжан Ибраһммовка ярдәм итеп тору, анын белән хат алышуларга мөнәсәбәтле була. Мин Әдәби фондта эшләгән дәвердә 1937-1940 елларга караган Карарлар кенәгәсе саклана иде. (1983 елның апрелендә ул “документ”ны яна бер җитәкчегә тапшырып киткән идем. Ләкин 90нчы еллар урталарында. Язучылар берлеге яна бинага күчкәннән сон кабат эзләсәм дә, аны таба алмадым. Анда ул чор язучылар язмышына, шул исәптән Хәсән ага Туфаша кагылышлы язмалар да бар иде ) Шунда Мәскәүдән килгән вәкил катнашында 1938 елнын башында уздырылган бер утырыш протоколы да теркәлгән иде Ул утырышта 3.Самнтовнын. "кемнәргәдер буйсынып", күп акча тотуы, арендага йортлар, катерлар алуы бәян ителә, шулар өчен ул гаепле дип белдерелә. Билгеле, гаепләнүче үзе утырышта катнашмый Анын инде ул вакытта атып үтерелгән булуы ла ихтимал Бу документның фәкать гаепнең исәннәр өстенә дә төшмәвен тәэмин итү өчен генә оештырылуы чамалана иде З.Самитов 1938 елнын гыйнвар урталарында Пелэтзн төрмәсендә атып үтерелгән Зәйнәп Самитова Иске бистә кешеләре аркылы иренен хәлен белгаләп. ашамлык жибәргәләп торган. Һәлак булу көнен һәм төрмәдән чыгарып җирлисе төнне дә ана хәбәр иткәннәр Тоткыннарны, гадәттә, атнага бер генә чыгарып күмә торган булганнар Казанмын Архангель зиратында ул иренен үле гәүдәсен үэс каршылый, тоткыннариын “күмәк каберебулган чокырдан ике-өч метрга читкәрәк илтеп жирли Зәйнәп апа раславынча, шул ук атнада төрмә хастаханәсендә вафат булган Галимжан Ибраһимовнын гәүдәсен дә ире белән бер чанада алып чыгалар Илленче еллар урталарында [ Ибраһимовнын аклануы турында хәбәр алынгач, анын кайда җирләнүен ачыклау өчен җитди бер комиссия оештырыла “Әдипнен кайда җирләнүен ачыклау акты "на сугыш алды елларында төрмәдә эшләгән кешеләр, шул исәптән табибә бер тагар хатыны сөйләгәннәр белән бергә Зәйнәп апа сөйләгәннәр дә теркалә Шул документ нигезендә— шаһитлар күрсәткән “күмәк чокыр" өстенә классик әдибебез Галимжан Ибраһимов истәлегенә затлы кабер ташы урнаштырыла Шуннан өч-дүрт адымла гына Закир Самитов каберенә куелган гадирәк бер язулы таш та бар Ул һәйкәл-ташларны кую чыгымнарын Әдәбият фондынын Татарстан бүлеге күтәрде Закир Самитов башлаган эшне тиздән шагыйрь Әхмәт Исхак дәвам иттерә һәм ул вазифаны сугышка киткәнче башкара (1938-42) Бүлскнсн баш хисапчысы хезмәтен яшь шагыйрь. 1925-1928 елларда “муллалар коткысына бирелеп- “Ислам баласы" кулланма журналын чыгаруда катнашкан Исхак Закиров үти Сонрак ул сугышта вафат була. 1941 елгы Бөек Ватан сугышы башлангач Татарстанга Мәскәү. Ленинград һ.б. зур шәһәрләрдән завод-фабрикалар һәм анда эшләүче йөз меннәрчә кеше күчеп килә СССР Фәннәр академиясе һәм анын кайбер институтлары икс-өч ел дәвамында Казанда эшли СССР Язучылар берлегенең оешмалары, шул исәптән СССР Әдәби фонды идарәсе эшчәнлекләрен Казанда һәм Чистайда дәвам иттерәләр Язучылар берлегенә караган "Советскии писалсль" нәшрияты. "Знамя". "Иностранная .штературл һ.б. журиагг редакцияләре монда эвакуацияләнә Бауман урамындагы Матбугат йорты бүлмәләре, шул исәптән ГТукай исемендәге клуб бинасы илкүләм танылган язучы, журналистлариын һәм аларнын гаилаләрснсн торак йортына әверелдерелә Шу л ләнсроә Ялучылар берлегендә һәм Әдәби фонд бүлегеңдә эшләгән Гази Кдшшаф белән Әхмәт Исхак агалар хәтерләвенчә, аларга ү ч на зифаларын үтәүдән гыш (яу кырындагы сугышчылар белән злемтә тоту. "Совет әдәбнзггы" журналын вакытында чыгару һәм язучы гаиләләренә ярдәм гггәргә тырышу), эвакуацияләнгән язучыларны урнаигтыру һәм көндәлек кирәк-ярак белән тәэмин итү бурычы да йөкләнгән була Шушы уңайдан бер фаҗигале язмышка тукталып үтмичә һич мөмкин түгел. Чөнки аның язмышында Әдәби фонд оешмасының да катнашы бар Сүз күренекле рус шагыйрәсе Марина Цветаеваньгн үлеменә бәйле вакыйгалар һәм шул тирәдә куерг ан мәсьәләләр турында бара Мәгълүм ки. соңгы өч-лүрт атнасын V г Татарстан җирендә уздырган Хәзер анын ул көннәренә һәм үлеменә карата төрле хәбәрләр таратыла Шулар арасында уйдырмалары да бихисап Элегрәк елларда хәтта гатар халкына карага әйтелгән гайбәтсүегәрен дә ггшетк.зләргә туры кидгәдәдс Кайбер"к\мирлары “Татары убилгг ес . дин әйткәләүдән дә тартынмадылар Янәсе. Алабугада "тагарлар аны эшкә урнаштырмаганнар- Әйе, М Цвстаева да сугыш афәтеннән качып килеп. Татарстанга сыенган йөз меңләгән качакмын бсрсс бу ла Татарстан җиренә ул Мәскәү Язучылар оешмасы вәкилләре белән бергә эвакуацияләнеп килә Ләкин аны “үз каләмдәшләре бөтенләй дә үз итеп бетермиләр Чөнки ул да бит злегрәк Совет хакимиятен үз игеп бетермәгән, чит илгә киткән була Утызынчы еллар ахырында гына Мөскәүгә әйләнеп кайта. 1941 елнын җәендә Маскаүне бер корабта ташлап киткән язучыларның күпчелеге Чистай каласында төпләнә (язучылар саны гына алтмышлап ашкан, һәрберсенең гаиләсе, ә кайбсрләрснен алс “домработницаЧы да бар) СССР Әдәби фонды җитәкчелеге дә шунда урнаша Ә кечерәк дәрәҗәле ваграк төркемнәрне Алабуга. Борсстһб тирәләренә озаталар М И Цветасва уналты яшьлек улы белән Алабугага хлагә Әмма Чистай каласына андагы каләмдәшләре янына баргалап йөри Чистайда эшли башлаган СССР Язучылар берлеге оешмаларына »ш сорап мөрәҗәгать илә Андагы бер гүрә әдиптән “һич югы литфонд сшловаенда савыт-саба юарга булса да алу"ын үтенә Ләкин аны беркая да эшкә алмаганнар Шуннан кайткач га шагыйрә асылынып үлә Аны шәһәр шратынын бер почмагына җирлиләр. (Дин-йолалар үзенә "кул салучы”ны зиратка кертмәү ягында бит.) 60нчы еллар уртапарында, М И Цветаева иҗатына әһәмият бирелә башлаган бер вакыпа. анын каберен табу һәм истәлек ташы кую мәсьәләсе кузгатыла. Бу хакта СССР Язучылар берлеге идарәсенен махсус карары чыга. Шул карар нигезендә комиссия төзелә. Анын эшендә Алабуга шәһәре җитәкчелеге дә катнаша. М Цветаеваны күмешеп йөргән, аның белән аралашкан кешеләр барлана Шулар сөйләгәнгә нигезләнеп кабер урыны билгеләнә, шул хакта “ачыклау акты” төзелә. 1967 елның декабрь башында Казанга Мәскәү вәкиле килде (исем-фамилиясен онытканмын инде, Язучылар берлегенең шул замандагы кечерәк бер түрәсе иде). Татарстан Язучылар берлеге идарәсе җаваплы секретаре Зәки Нури, әлеге вәкил һәм мин шәһәрнен Коммуналь хуҗалык җитәкчелеге карамагына бардык, фаҗигале үлем белән үлгән күренекле рус шагыйрәсе каберенә куярга лаек булырдай затлы кабер ташы табышып бирүен үтендек Ул елларда затлы кабер ташын табуы бик тә читен иде Икенче көнне безгә андый ташны күрсәттеләр - алсурак төстәге матур гранит иде ул. Мәскәү вәкиленә таш ошады. Ана нинди сүзләр язасын күрсәтеп, билгеләнгән акчанын тиз арада Казанга күчереләсен белдереп, вәкил китеп тә барды 1968 елнын җәендә ул ташны Алабуга зиратына илтеп урнаштырдык Машинада аны ул вакыттагы яшь шагыйрь Зөлфәт озата барды. Ташны урынына кую эшләрен Алабуга шәһәре идарәсе башкарды. Шулай итеп, элек Татарстанга бәйләнеше булмаган, хәтта ки шигырьләрендә татар халкына карата берничә мыскыллау сүзе кулланудан да тайчынмаган күренекле рус шагыйрәсе безнең изге җиребездә җирләнде. Аны олылап без кабере өстенә затлы истәлек ташы кувлык. Урыны ШП булсын Ттартф, Я^ытр йсТ,„е *»« кучттт Сугыш алды елларында Әдәби Әдәби фонд хезмәткәрләреннән бер төркем фонд бүлеге карамагында клуб 70 нче еллар ахыры ачыша. Китапханә оештыру турында карар кабул ителә. Алар өчен Бауман урамындагы Матбугат йоргынын 5нче катында махсус булмагәр арендага атына Татар әдәбиятында. татар матбугатында еш телгә алынган. 1950-1990 еллар аралыгында әдәбият сөючеләрнең(яратып йөргән урынына әверелгән Г Тукай исемендәге янчылар клубы иде ул. Литфонд акчасына җан асрады 50нче еллардан башлап гауб мөдире вазифасын шагыйрьләр Маннур Саттаров, Гөлшат Зәйнашева. аннары Котдус Дәүләтшнн Лариса Сайфуллина (1965-76). Әхмәт Рәштттов (1976-86) башкардылар Әдәби фонд цпатыңла булган Язучылар китапханәсе рәсми рәвештә 1946 елда ачыла Китапханәнең беренче мөдире Нәфисә Сунчатәсва була цл,кетче (1939-48 елларда ул Язучылар берлегенпа башка эшләр да башкара) Анардан сон эшләгән ханымның исем-фамилиясе хәтер истән чыккан. 50нчс еллар ахырында анын 5™?™ китапханәсенә күчүе генә мәгълүм. Аннары шапый вакыт анда Нәсимә Гобәилу.ттит-Валиуллина (1960-69). Шаһидә Максүдова-Ахунова (1969- эп 'х™н яМ,ИН>,ЛТа ‘ 9 3'2004> зшл*кяа>’ 9?4Г^пФ01'ЛЬ,ИЫ?йТатарСГаНла1 ы мкиле итеп «У™ Халикъ (.алри билгеләнә! 1945-1954) Олы яшьтә булуына карамастан ул сугышта катнаша полк комиссары була. Яралана Кызыл Йолды, һәм Икенче дарэжә Вшан“™ орденнары белән бүләкләнә Сугышка кадәр ун ел чамасы "Спа^ ™кие^ фабрикасы директоры була Димәк, абруйлы, тәҗрибәле җитәкче. Әдәби фонл эшчәнлеген дә тиз жайга сата Бигрәк тә Язучылар берлеге идарәсе башлыгы Гочәр ага Бәширон белән бик китешеп эшлиләр Язучыларның иҗади акгиатыгына куәт өстәү максатыннан чыгып, кечерәк бер иҗат йортын төзү кирәклеген Мәскәү белән узебешен Республика җитәкчелеге алдында датилләп чыгуга ирешатәр Ул едтарда барлык Союздаш рес п у бл и кат арда да шундый йортлар ачыла (Әзәрбайжанда— “Шүвәлән’. Әрмәнстанда—“Севан" Үзбәкстанда—“Дүрчән". Киев янәшәсендә— “Ирпснь” һ б ) Сугышка чаклы Татарстанда—Тәтеш шәһәре янында, алпавыт Молоствоитарнын элекке утарында да шундый бер иҗат йорты эшләп килгән Турыдан-туры Мәскәүгә буйсынган булса да. татар язучылары -та анда барып иркенләп эшләп һәм. режимлы ашау-эчү оештырылганлыктан беркадәр савыгып, ял итеп кайта торган булганнар. Сугыш башлану белән анда яралыларны савыктыру пункты ачыла һәм инде кабат СССР Әдәби фонды карамагына кайтарылмый Тәтеш янәшәсендәге ижат йортында җәмгысы унбишләп эш бүлмәсе була. 1954 елда шул чамада ук эш бүлмәсе булдыруга исәп тотылган Иҗат йортын ачуга рөхсәт алына Республика җитәкчелеге ярдәме белән аны 1955 елда төзеп тә бетерәләр Анда өчәр бүлмәле һәм верандалы дүрт җыелма фин йорты, алты бүлмәле һәм иркен ике верандалы зур бүрәнә йорт һәм алты почмаклы бүрәнә ашханә биналары төзелә Шул рәвешле Казан үзәгеннән унсигез чакрымда. Аккош күленнән икс чакрым чамасы төньякта рак булган бер урынла язучмларнын “Аккош күле иҗат йортъГна нигез салына (Хээср анда язучыларның күмәк бакчачылык ширкәте ) Аларны Халикъ Садри тпзетә башлый, ләкин ачу тантанасында катнаша алмый инде. 65 нче яшендә вафат була Төзелеш барышында анда комендант вазифаларын шагыйрь Нәби Дәүли башкара Сугышнын беренче көннәрендә үк дошман тарафыннан әсир ителгән, шул сәбәпле рәсми хакимият вәкилләреннән генә түгел, кайбер каләмдәшләреннән дә битәрләү сүзләре ишсткәләп яшәгән Нәби абыйга бу эш ошап куя Кыш дәвамында урман аланында ялгыз яткан озын тон-кониәрендә ул тынычлап ижат итә. булачак шигырь китапларыннан тыш, “Яшәү белән үлем арасында" повестьмын караламасын язуга да керешә Атналык ризыкны ана Казаннан язучылар берлеге шоферы Майшакәр белән “Литфонд” җитәкчелеге китереп торалар X Салридан сон бүлек җитәкчесе булган Сөнгать ага Сафиуллин (1955-1964) хәтерләвенчә \л елларда Аккош күле тирәсендә бушлык булган, юл бик начар чистартылган Майшакәргө еш кына кар көртләрен ерып барырга туры килгән “Сугыш юлларында да машина йөрткән чая хатын, өстәвенә Нәби дигәндә утка керергә дә әзер иде Шул рәвешле без Нәбине кыш буе бәрәнге белән икмәктән өзми яшәттек", тип сөйләр няс Сөнгатулла абый Нәби Дәүли төзелеш беткән көннән башлап вафа тына чаклы (1989 май урталары) җәй айларында шунда яшәде, ижат итте Ашау- эчүлс һәм көнкүреш хезмәте күрсатүлс тулы мәгьнале Ижат йорты буларак тезелсә дә. ни сәбәпледер аны я зучыларга арендага бирешле "дача"лар рәвешендә калдыралар Ашханә өчен дип төзелгән аерым йорт Идарә рәисе Г Бәширов гаиләсенә бирелә (Бер үк вакытта Гомәр ага утыз биш сл чамасы "дача" коллективының рәисе дә булды.) "Аккош күле ижат дача"сыным беренче арендаторлары күренекле язучылар Нәкый Исәнбәт. Афзал Шамов. Фатих Хөсни. Хәсән Туфан. Абдулла Әхмәт. Салих Батгал. Гали Хуҗи Галимҗан Латыйп. Зәки Нури. Сафа Сабиров. Мария Елизарона. Азекссй Талвнрбулалар Шәүкәт Галиен Рафаэль Мостафин. Газиз Мохәммәтшин. Нил Юзиеи. Ренат Харис кебек яшьрәк буын вәкилләре дә анда җөйләрен җиләк җимеш үстереп һәм ижат итеп яшиләр Жәсн-кышын шунда торучылар ла булгллый Башлангыч чорда Габделхан Сабитов гаиләсе, 70нчс елларда исә булачак Г Тукай бүләге лауреаты шагыйрь Мөдәррис Әгьләмов гаиләсе кыш айларында да яшәделәр Илленче еллар ахырында “литфонд" йортларыннан бер почмактарак Ибраһим Гази белән Сибгат Хәкимнәрнен хосусый Йортлары төзелә 70нчс еллар ахырында .парга өчәр бүл мазе г.нын ике литфонд йорты өстәлле Дөресрәге, җыелма каркаслы шундый оч йорт тозүтә идарә рәисе булган елларда Зәки Нури акча һәм рөхсәт азган иде Соңрак ул йортларнын берсе язучыларнын Васильеве бистәсе янәшәсендә алынган яна бакчачылык ширкәтенә күчереп төзелде. Тоэелен беткәч тә анда янарак кына Тазыггги шәһәреннән күченеп килгән шагыйрә Флера Гыйээәлуллнна гаиләсе икс-оч ел яшаде Төзелештән сонгы елларда "Аккош күле дачасы нда комендант һәм оч-дүрт хезмәткәр эшли. Комендант вазифасын берничә ел дәвамында отставкадагы подполковник башкара. 1960 еллар урталарыннан анда комендант-охранник штаты гына калдырыла “Дача"ларны тотуга СССР Әдәби фонды тарафыннан акча бирелми башлый диярлек Ибраһим ага Гази Язучылар берлеге идарәсе рәисе итеп сайлангач, 1968 елнын августында шушы мәсьәләгә дә ачыклык кертү, "акча сорау” өчен урынбасары Гариф Ахунов белән мине (1967, апрель—1983 апрель аралыгында бүлек директоры булдым) Мәскәүгә—СССР Әдәби фонды идарәсенә җибәрде. Безне идарә рәисе, язучы Варткес Тевекелян кабул итте "Язучыларнын Переделкинодагы дачаларын беләсезме?—дип сорады башта Уңай жавап алгач:—Анда кемнәр яши, беләсезме? СССРнын иң күренекле язучылары,—дип, кайберләренең исемен, дәрәҗәсен санап чыкты —Секретариатның карары белән хәзер ул дачаны тотуны да чиклибез. Йортларны хосусый милек итеп үзләренә сатып бирәбез Сезгә дә шулай эшләргә кирәк." Әйе, шактый кырыс сөйләште безнең белән СССР Язучылар берлеге идарәсе секретаре. Әдәби фонд рәисе "Секретариат карарын үтәү йөзеннән дачаларны бетерү эшенә кагылышлы документлар әзерләнә. Тиздән сез дә аларны алырсыз”,— дип ул сүзен тәмам итте. Ләкин... "Аккош күле дачалары" бетерелми калды. Күпмедер вакыттан сон Тевекелян вафат булды Җитмешенче еллар башында аның вазифасын үтәү күренекле кабардин шагыйре Алим ага Кешоковка йөкләнде. ( Шуны да әйтеп үтим, Мәскәүгә барган саен ул Сибгат Хәким, Гомәр Бәширов агаларга салам әйтеп җибәрер, аларнын хал-әхвален сорашыр иде. Беренче танышу вакытында бугай, мин ана Муса Жалил белән Габдулла Тукайның русча чыккан китапларын бүләк иттем. Тукай китабын актаргалап карады да, әйтә бу: “Тышлыгына “Тукай” дип язылган, шагыйрь үзе менә монда "Тукаев" дип язган". Шулай дип ул шагыйрьнең гарәп хәрефләре белән куелган имзасын күрсәтте. Аннары Кавказ таулары арасындагы бер мәдрәсәдә укыганда ук “Тукаев" шигырьләре белән таныш булуын сөйләде.) 1964 елнын беренче гыйнварыннан бүлекнең статусы, ягъни мөстәкыйльлек дәрәҗәсе бераз күтәрелә һәм вәкил урынына директор вазифасы кертелә. Язучылар берлеге идарәсе карары белән директор итеп Хәсән Сарьян билгеләнә Ул 1965 елнын декабренә кадәр эшли Күләмле "Нокталы өтер" повестен яза башлавы сәбәпле эштән китә. Декабрьдә аны икенче бер прозаик—Мәсгут Шәрифуллин алыштыра. Ләкин ул да озак эшли алмый—заманыбыз зәхмәте—ашказаны яман шеше анын гомерен өзә Шуннан соң ул вазифаны үтәүгә мин алындым Дөрес, идарә рәисе Мирсаяф ага Әмиров чакырып, эшкә алынырга күндергәч тә әле тиз генә аңа тотына алмадым Ярты ел дәвамында мине элекке эшемнән җибәрмичә интектерделәр—дүрт мен чамасы кеше эшләгән коллективта партком секретаре идем. Литфонд бүлеге белән ин озак җитәкчелек итүче саналам. Шул дәвердә башкарылган кайбер эшләр турында алдарак сүз булыр Миннән сон идарә иткән язучыларны да санап китәм: Әхмәт Гааеп (1983- 84), Ренат Вахитов (1984-86), Ләбиб Лерон (1986-88). Шаһинур Мостафин (1988-92). Рафис Корбан (1992-94), Мансур Шнһапов (1994-96), Данил Салихов (1996 елдан башлап). СССР һәм 1959 елдан оеша башлаган РСФСР фондларының үз идарәләре булды. Автономияле республикалардан беренче буларак бездә дә Литфонд идарәсе 1963 елдан бирле эшли. Анын җитәкчесе итеп Язучылар берлеге идарәсе әгъзасы, әзме- күпме хуҗалык, җитәкчелек эше белән таныш булган абруйлырак бер язучы сайлана иде. Хезмәт хакы алмыйча, җәмәгать тәртибендә эшләгән шундый рәисләрнең исемлеге: Афзал Шамов (1963-79), Азат Әхмәдуллин (1979-92), Әхсән Баян (1992- 99). 1999 елдан Әдәби фонд бүлеге рәисе итеп Язучылар берлеге иларәсенен элекке рәис урынбасары Гәрәй Рәхим сайланды Төрле елларда РСФСР Әдәби фонды идарәсе әгъзасы булып торучылар: А.Шамов. Л.Хәмидуллин. М.Хәбибуллин СССР Әдәби фонды таркалгач (90 нчы еллар башы), анын вазифасын Халыкара Әдәби фонд башкарырга алынды Анын 1992 елгы оештыру пленумында элекке СССР Әдәби фонды бүлекчәләреннән Әзәрбайҗан. Казакъстан, Ленинград. Кыргызстан. Әрмәнстан. Грузия һ.б белән бергә Татарстан вәкилләре дә катнашты Халыкара Әдәби фонд идарәсендә бүгенге көндә Гәрәй Рәхим әгъза булып тора Татарстанда яшәүче язучыларның иҗатына булышлык итү, тормыш шартларын яхшыртуга юнәлтелгән ниндирәк эшләр башкарылды соң? Алда Халикъ ага Садри эшчәнлегеиә бәйле рәвештә "Аккош күле ижат дачасы "на кагылышлы вакыйгалар беркадәр бәян ителде. Казанда өйләрне мич ягып җылыту заманнарына караган бер эпизод та телгә алынган иде Язучы гаилатәрен ягулык белән тәэмин итү бурычы литфонд җитәкчелеге тарафыннан 70нчы е.хтар башына чаклы үтәтеп килде Күп утын таләп ителгән “убырлы мичле" өйләрдә ин сонгы яшәүчеләр Әмирхан Еники белән Хәсән Сарьян булдылар Әмирхан аганы Достоевскии урамындагы шактый иркен үз өеннән 1%К елнын көзендә күчердек. Ул баштарак “казна" йортына күчүтә бик каршы булды. Хәтерлим әле. язучылар оешмасында профсоюз эшен башкаручы Сарьян белән мина ул монлыйрак тәкъдим дә әйтеп карады шәһәр хуҗалыгына минем йорт урыны кирәк икән, мина алар якын тирәлән шунлый ук урын сайлатырга һәм ой салып бирергә тиешләр Шуна ничек ирешергә ' Ул елларда Казанда шәхси йортлар төзү тыелган иде. “Ә Нурихан тожле бит әнә —ли аксакал әдип Нурихан Фәттахның шәхси йорт төзергә рөхсәт атып иорүләре Сарьян литфонд директоры булган чорга туры килә иде Шуна ирешү өчен Нуриханнын элекке сабакташы булган Республика җитәкчесенә ялынып йөрү вакыйгаларын сөйләп биргәч кенә Әмирхан ага үзенә аерым утар-йорт төзетү фикереннән кайтты шикелле Шмндт урамындагы “казна" фатирына да без аны Сарьян мәрхүм белән бергә күчерешкән идек Шул хезмәтем өчен ул мина илленче елларда кулдан ясалган бик зур бер китап шкафы бүләк иткән иде. Ләкин, өйдә аны сыйдырып булмаганга күрә, байтак еллар мин аны Аккош күле дачасы сараенда ТОТТЫМ Шуннан сон гына үз бакчама атып китеп, икс өлешкә бүлеп, астын ггсрстак итеп куллана башладым Әмирхан ага бервакыт мина Достоевский урамындагы йорт күршесснен "Рәшә ' повсстындагы баш каһарман чалымнарына ия булуын да сөйләгән иде. Ул инженер шул елларда бер зур заводмын абруйлы директоры булып эшләде Өйләр, йортлар турында сүз чыккач.«)ләби фонд тарафыннан и зхчыларнын торак мәсьәләсен хәл итү эшчәнлегеиә тулырак тукталыйк Сугыштан сонгы дәвердә СССР әдәби фонды бүлекләргә акчаны рәсми теркәлгән язучылар санына нисбәтләп бүлеп бирә иде. Шуна урындагы Язучылар берлеге төзегән исемлеккә карап ( ә ул әгъза булып торучы язучылар саныннан артмаска шеш) яшь ижат көчләре белән эшләү өчен дә беркадәр өстәлә (Хрушев заманында кабул ителгән акча белән ул кеше башына 15-20 сумнан артмас иде) Вафат булган язучы гаиләсенә ярдәм итү очен дә ш\л ук нисбәттә акча бирелә иде Смета төзегәндә ел саен ул исемлекләр Мәсквүгә җибәрелеп торды Әгәр шәһәр һәм республика җитәкчеләре яна төзелә торган йорт пардай түләүле фатир алуга рохсәг кәгазытәрс бирсә (ундүрт имзалы, унлап битле "документ > һәм шуны вакытында Мәскәүгә илтеп таггшырсан—СССР Әдәби фондынын язучыларга фатирлар булдыру очен өстәмә акча бирүе дә ихтимал .ис Мондый мөмкинлектән бигрәк тә Зәки Нури белән Гариф Ахунов Я зучылар берлегендә җитәкче булганда еш файдаландык . _ СССР Әдәби фонды исәбенә ин беренче булып мут итеп фатир алу бәхетенә безнеи язучылар 5(1 иче еллар ахырында ирешә-1омар ага БеширмЯотшар берлеге идаррее р.зисе. СССР Язучылар берлеге зздарасс секретаре һем I С1 Р Югары Советы депутаты булган вакытта 1 имерюлчыларпып Маяковскнп , рамында тожяган 5 нш кирпеч йортында берьюлы еигет зур ой туе була анда I Бешнров МЛыир. X Туфан Ф Хөсни. Ә.Исхак. I Әпсдлемов. I Ждаюен ган.«ыре күчене 60-70 иче елларда Мэскаүдез. алынган акча иеебез.е язучыларга елыты кич юнанда М4ыгаР бззрела килде Шул максат очен СССР Әлаби фондынназз сон™ акча Р№3 елда алш!гн| шге Ул вакызл-з ИНК республикада торак масыиесе а-ннедрех л.хл зпела ”ы "горнлап '. "Госплан Тлзхтрон зззаһ ю зиь^е зыизм-старына йореп имза-докумеззтлар зкысзз маизокаплаззасс калмаган нас. ахрысы Дис4ю,-ан татар ятучысы ел саен крае ...ха һач С.... шю респубяиашшгга бу зшчюс аегдаданен™ роилары болан очразтта янса м.ззерндз тушарза дин командировкага бад^р ше ШУГУК максат белатз унунбииз конга ү. районына яззса аззытызза жтфоил ГЙ пглүчелар саны тазын да кубрах 6л ш X нр-пык кенвчнг кширга да ГрГше М^^.маныз, «х.р д л ...................... ..... лай Шаихи ата ..... ........р I ермаззи» Лсчохрюнх Кокасына. В И.Тени Палышшгы тормышын чдзытдыручы очеркларын әзерләгәндә Зәки Нури Польшага, “Сызгыра торган уклар" романын язарга керешкәч Нурихан Фәттах Монголиягә барып кайттылар Рафаэль Мостафин, Сибгат Хәким, Әминә Жәлил һ.б. М Жалилгә һәм Жәлилчеләргә бәйле истәлек-хатирәләр барлау, яна материаллар туплау өчен дип литфонд исәбенә ике-өч мәртәбә шулай ук Берлинга барып кайттылар, Рөстәм Кутуй, Габдерахман Минскии, Алимэ апа Кугуева Гадел Кутуй каберенә зиярәт кылу ниятеннән шулай ук Польшага бардылар. Төрле делегацияләр белән чит илләргә йөрүче язучылар да Әдәби фонд акчасына баралар иде. Хәтта чит илләргә Язучылар берлеге юлламасы белән турист рәвешендә баручыларның да юл чыгымының бер олешен литфонд кашый иде Безнен язучылардан андый сәяхәтләрдә Жәвад Тәрҗеманов. Хай Вахит, Саҗидә Сөләиманова, Аяз Гыилажев. Гәрәй Рәхим, Мөхәммәт Мәһдиев, Мәдинә Маликова. Әхмәт Рәшит һ.б. бик күпләр булып каитгы. Алар Һиндстанда, Төркиядә, Япониядә. Гарәп илләрендә һәм Европанын барлык җирләрендә булып, киләчәк әсәрләре өчен мая. фикер тупладылар. СССР Әдәби фонды тарафыннан финансланган М.Горький исемендәге Әдәбият институтында укып чыгучылар исемлеген Г.Әпсәләмовтан башларга тиешбез. Сугыш алды елларында ул шунда белем ала, бер җәйдә Казанга килеп, икенчесендә Урта Азиягә литфонд исәбенә барып практика үтә. Сугыштан сон әдәбият институтында Әдип Маликов, Рәшит Гәрәй, Габделхәй Сабитов, Вахит Монасыйпов, Булат Сөләйманов, Әхмәт Гадел, Роза Кожевникова, Солтан Шәмси һ.б. укьщы. 2 еллык Югары әдәбият курсларында белем алучыларның саны иллегә якынлашса кирәк; З.Нури, АГыйлажев, М Шәрифуллин, Ш.Галиев. Р.Батулла, Т Миннуллин, Р Кәрами, Р Мингалим, Ризван Хәмид һ.б. Әбрар Кэримуплинга 60 яшь туңу таеннан Тукай клубында (Бауман. 19) узган кичә 1985 нче ел. 31 нчемай. Әдәбият фонды язучының авырган көннәре өчен акча түли, курорт-шифаханәләргә ярым түләүле юлламалар белән дәваланырга җибәрә иде. Язучылар шулай ук СССР Әдәби фонды карамагындагы ижат йортлары мөмкинлекләреннән дә шактый иркен файдаландылар (Кара диңгез буенда гына шундый 6 йорт эшләде.) Күпчелеге анда гаиләсе, бала-чагасы белән бара, ижат та, ял да итеп кайта иде. Татар әдәбиятын баетырдай байтак кына әсәрләр шунда язылды дияргә була Мәсәлән, ГАхунов "Хәзинә романының башлангыч жлтмеш битен "Гагра" ижат йортыңда язып кайттым дип еш кына искә ача иле Ә.Еники. А Гыйлажев һ.б.нын матбугатта дөнья күргән хатларында ла ижат йортларында ни-нәрсәләр өстендә эшләүләре бәян ителә Бөтенсоюз күләмендә танылган ижат йортларыннан берничәсе санаторий- шифаханә рәвешендә э|шш, ятучыларны беркадәр дәвалап и кайтара иде. Мәскәү өлкәсендәге Малеевка, фин култыгы буендагы (Латвия) Дубулты шундыйлардан булып, аларга башлыча олырак яшьтәгелар ешрак йөрделәр. Кайбер бик актив шат итүче ятучылар, мәсәлән Г Бәширов. Ә Ега,ки. АГыйлажев. М Хөсәен кыш айтарынш Мәскәү янәшәсендәге Переделкино, Ммеевкада айлап, икешәр айлап эшләсәләр жэен көньякптш динте, буендагы иҗат йортларын да үги гггмәшгәр вде Р ' Сонгы сүз итеп шуны әйтергә кирәктер. СССР Әдәби фонды җитәкчелеге безнен “ТТтГ™ ™? Ф,“ рдэ булд“- үтенечләрне үтәргә тырыша иде 60-70 елларда Әдәби фондның Татарстан бүлеге берничә мәртәбә Мактау ат».