МИЛЛИЯТ СҮЗЛЕГЕ

ЗИФАФ, ЗӨФАФ г - Кыз янына кияү булып керү, беренче кавышу төне; туй; никахланышу Зофаф кичәсе Зофаф көннәре. Х.Чантайныц Коръән тәфсирендә "зөфаф кичәсе”нә түбәндәге аңлатма бирелә: "Зофаф кичәсе— никахтан соң ир белән хатынның бер ятакта төн уздыру мөддәтедер. Зөфаф алдыннан бу хатынны яратмаячагыгызны сизенеп, аның сезгә охшамаган гадәтләрен күреп, аның чирле икәнен белеп, җенси якынлык кылмыйча талак итсәгез, шәригать кануннары бозылмый" (төрекчәдән Рабит Батулла тәрҗемәсе) Билгеле булганча, Мөхәммәд Пәйгамбәрнең Әсма исемле хатын белән никахы бик кыска булган Зөфаф алдыннан Әсма анардан үзен талак кылуын сорый һәм Пәйгамбәр аны аерырга карар кыла. Шуңа күрә Госман хәлифә Әсманы Пәйгамбәр хатыны булган дип санамаска карар да чыгарган "Гаскәрләр" (33) сүрәсенең 49 нчы аяте нәкъ шушы вакыйгага нисбәтле дип уйлыйлар “Ий мөэминнәр, мөзмннә хатыннарга никахлангач, якынлык кылмыйча аларны талак итсәгез, ул хатыннан гыйддәт таләп итәргә сезнең хакыгыз юк. Әгәр атарга мәһәр атамаган булсагыз, бер кат кием бирегез, вә атарга зарар итмичә яхшылык белән җибәрегез." ЗИЬАР г Заһыр (арка) сүзеннән ясалган термин. Җаһиллек чорыңда гарәпләрдә гаилә тормышында яшәп килгән гадәт Әгәр ире хатынына; "Син миңа анамның аркасы кебексең" дип әйтсә, ул аны үзеннән читләштергән дип исәпләнела. ләкин никах өзелми, хатын ире өендә ката, башка кияүгә чыга атмый Бу гадәт Коръән кэримиен “Әхзаб" (33) сүрәсендә (4 иче аять) гамәлдән чыгарыла. Бу очракта "арка" дип әйтү эвфемизм гына булса кирәк ЗОБАНИ—1 Тәмугта яндырып тор.үчы, газап фәрештәсе Тәмутта җитмеш бер зобани бар дип исәпләнелә. Зобанилар кулларына гөрзиләр тоткан булалар. Күчерелмә мәгънәдә төрмә сакчыларына карата да зобани дип әйткәннәр. 2.Сатлык җан (нар). ЗӨЛФИКАР г - Арка умырткасын кисүче" кылыч. Мөхәммәд Пәйгамбәрнең Бәлер янындагы сугьшгга кулга төшергән кылычы Соңыннан бу кылыч хәзрәти Галнгә кала Аны бер озынаю, бер кыскару хасиятенә ия булган диләр. /Ж4//—Электә Иван исеменең татарча әйтелеше. Кайбер рус акчаларындагы татарча сугылган язу ларда да очрый (Мәс, Атгын Урда көчле заманнарга караган рус тәңкәләрендә "Ибан Тәбирчә " Иван Тверскон. "Ибан Москов акчасы будыр " кебек язулар очрый) ИБ(Е)Н г - Угыл, ир бата Күплек саны шәкеле— пбнаэ, пбнан (балалар) Ибнә берәүнең кызы. ПбнеАтәм Адәм батасы, бәндә Нәсыйхәт сал калакка, нбне Адәм. Мөхәммәдьяр. Ибнелвакыт замана баласы Тагын кара ГАРӘПЧӘ ТУЛЫ ИСЕМ. НБ.П/С/.—Иблис әш-Шайтан барлык шайтаннарның башлыгы Башка исеме Гадү Алла) (Аллаһның дошманы), яки кыскача: әч-Гадү. Адәм каршысында сәҗдә кылырга боерылгач, Аллаһы әмерен тыңламаган өчен күктән сөрелгән бердәнбер фәрештә Сәрнан халкы һәм атарга ияреп борынгы гарәпләр Иблисне сөрелгәнгә кадәр Харис яки Газазил (русча чыганакларда — Азазслло) дип атап йөрткәннәр. Иблис сүзен грек телендәге Дәвамы Башы журналыбызның алдагы саннарында '"ЛИабатхГ дьявол сүзеннән килеп чыккан дип тә исәплиләр. Ахыр чиктә немецча тайфель. Мефистофель сүзләре лә шушы бер тамырдай Мәүлана Мөхәммәд Алиның "Священный Корай" китабымдагы комментарийларда Иблис сүзе ~баласа ~ сүзеннән чыгарыла (мәгънәсе “ үл өметен өзде "), Шайтан сүзе исә “ул читләште’ "УЛ ераклашты" мәгънәсендә дип аңлатыла. "Тау тишеге" сүрәсенең 50 нче аятендә Иблис турында "ул женнәрнен берсе иде" диелгән һәм шуңа карап күп кенә дин белгечләре Иблисне фәрештәләр исәбенә кертү ялгыш дип тә чыгалар (чос. шул ук Мәүлана Мохоччәл Али) Ләкин "Сал" сүрәсенең 71. 72. 73. 74 нче аятьләреннән Иблиснең фәрештәләрдән булуы аңлашыла 71 Раббын фәрештәләргә әйтте; "Мин балчыктан Адәмне хәлык кылачакмын" 72.Аны хәлык кылып тәмам иткәч, ана жан кертеп тергездем, фәрештәләр Адәмне зурлап сәҗдәгә бардылар 73.Фәрештәләрнең барчасы берьюлы сәҗдә кылдылар. 74.Мәгәр Иблис сәҗдо кылмады Тәкәбберләнде һәм кяферләрдән булды. Кыскасы. Иблиснең фәрештәләрдәнме, әллә җеннәрдәнме булуы анык түгел Суфилар Иблисне трагик фигура дип саныйлар Чөнки Иблиснең Аллаһтан башка бер генә затка да СӘҖДӘ кыласы килми, асылда ул, Аллаһнын үзенә каршы килеп, бер аллалыкны яклап чыга. Ривайәтләрдә Иблиснең хатыны Лнһа исемле булган дип тә сөйләнелә Аннары Иблис үзенең "огтарика әл-чәзчуча" дигән тыелган сихер белемен кылы (яки хлынын кызы) БшЬшһагатапшырган имеш. Ләкин болары бәхәсле. Чыннан да. фәрештәләрнең желесе юк Ләкин, югарыда әйтелгәнчә, Коръән кәримнең "Тау тишеге" сүрәсендә Иблис “жиГ дип тә аталган Әгәр жппии булса. Иблиснсн ирле-хатынлы булып яшәнен кирт кагын булмый. Ринайатлвргв кара!анда. Туфан ябырылыр алдыннан 11ух и.шг.ьмб.фнең көймәсенә ишәк белән бергә Иблис тә үтеп кергән һәм исән калган дип сөйләнелә һу .ы I (блиснен фәреютв кимннан булуына шик тудыра, чөнки фаренгтәләргә туфаннан саклануның кирәге юк Шуңа күрә, тулаем алганда. мөселман теологиясендә Иблиснең җәннәттән горелгөн фәрештә булуы турыңдагы фикер бик үк хупланмый (В. Порохова) Дөньяда гаралгаи явызлыкларны һәм нмаигыллыкны Ислам Иблис юиыну тарыннан килә дин аңлата. Иблисмен Гадү Аллаһ (Аллаһнын лашманы) днган исеме дә бу затның гади фгртнмә түгеллегенә ишарәли, чөнки Аллаһнын дошманы һәрхәлдә вак һәм .мгммфь була алмый. Кайчагында ул Аллаһнын капма-каршысы буларак хәрәкәт игә “Китаб әл-милаль вә н нихаль" ("Диннәр һәм чәзһәА-ыр турынла китап")авторы Әш Шаһрм г.ши Мвхәммәл нбн әл-Корнч (1086 П53) Иблиснең күңелеңдә жиде шик туын, соңра ул шикләр адәмнәрнең башларына үтеп кергәннәр дип яза. Ул сораулар кьпмклм Беренче сорау "Иблис әйткән "Мине хәлык кылганга кадәр ул (Аллаһ -.4. Г)миннән нн чыгасын белгән бит инде Шулай булгач,, нигә ул мине беренче итеп хәлык кылган' Икенче сорау “Бас мине үз иреге һәм теләге белән хәлык кылган икән, нигә \ т мине үзен танырга һәм буйсынырга бурычлы ите? Әгәр дә ул минем буйсынуымнын файдасын гынлвусызлмгымның зыян ..күрми икән, бу бурычта ни мәгънә бар' Өченче сорау “Бас у т мине хәлык кылган һәм мина бурычлар йөкләгән икән һәм мин ул куйган таләп буенча аны таныганмын һәм аңа буйсынганмын икән, нигә сон әде ул миң) Адәмгә буйсынырга һәм аңа сәҗдә кылырга куша > Дүртенче сорау Нигә ул Адәмгә буйсынмаганым һәм аң) сәҗдә кылмаганым өчен мннс ләгънәтләде һәм җәннәттән сөрде? Моның мәгънәсе мидә? Бишенче сорау Әгәр дә бусы гакыллы зш булса, ннгә сон шуннан соң Аллаһ миңа Адәмгә якынлашырга юл куйды һәм мин, икенче тапкыр җәннәткә кердем дә. коткымны салып. Адәмне юлдан яздыра алдым? Алтынчы сорау Шушы өй1Квннврдән соң да нигә Аллаһ мина Адәмнең нәселе пленнан хакимлек бирде һәм мин кешеләрне алар мине күрмәгән вакытта күрэм, минем кк өзсәм аларга театр ито. ә аларнын кмче вә куәте мина тшсир ите алмый? Ниһаять, җиденче соравында Иблис у м иен Аллаһ тарафыннан яратылган бу ту ын таный һәм бпрлык кылган бшмклык.тарымнан сон ДЛ ' Миңа кешелөрнгн кабердән кубцрм тачак киннәренә тикле моддәг бир. доньмда калдыр" дигәч, нигә Аллаһ минем белән юстпнте? Әгәр ул мине шундук һәлак нткән бу на Алом дә. аиын каүеме дә миннән ял итәрләр һәм доныгла бернинди ивы.иык юнмопш булыр нде дип д.м-ьва белдерә Коръәннән соңгы ришимт тәргә караганда Ахырзаман кош-идә Лгтаһы Гвпии үтем форештасе Газраилга Иблиснең җанын алырга боерачак һәм аның җанын алганда газапны ике өлеш артыграк кылырга кушачак. Куп кенә суфилар, мәсәлән Ибн Гарәби, ахыр чиктә Аллаһы Тәгалә Иблисне гафу кылачак дип исәпләгәннәр. Әгузе бнллаһн мннаш-шштшн-р-рәҗнм ("Таш атып сөрелгән шайтаннан Аллаһуга сыенам")сүзләреннән башка, Иблис-шайтанга каршы "Ихлас” (112), "Әл-Фәләкъ" (113) һәм "Ән-Нәс” (114) сүрәләренең соңгы аятьләрен укыйлар Кайбер төбәкләрдә Иблисне явыл дип атап йөртәләр икән ("дьявол" сүзеннән булырга тиеш). Явыл" сүзен, мәсәлән, татар шагыйре Хәсән Туфан да кулланган Иблис галопһелләгьнә- ләгънәт ителгән Иблис. Иблис галәйһел- ләгьнәти— Иблискә ләгънәт булсын. Тагын кара АДӘМ ГАДӘЙҺИССӘЛАМ, ФӘРЕШТӘЛӘР, ШАЙТАН. ИБНЕ ХАЛДУН (1332 -1306) - Әбү Зәйд Габдеррахман бине Мөхәммәд Күренекле гарәп тарихчысы, социолог һәм философ, "Әл-Мокаддимә" ("Кереш”)дигән хезмәтендә Ибне Халдун тарихка карата структур анализ ысулын кулланып, мәдәниятләр тәгълиматын бәян итә. Ибне Халдун фикеренчә, тарих милләтләрнең туу, аларның куәткә ирешү, әкренләп зәгыйфьләнү һәм түбән төшү чорлары кабатлана торган циклдан гыйбарәт Ибне Халдунча, шәһәр—мәдәни җәмгыятьнең нигезе. Шәһәр кешесе нәзәкатьлерәк һәм ачыграк булганга, ул сугышырга яратмый һәм шул ягы белән бәдәвиләрдән көчсезрәк Туганлык җепләре белән бәйләнгән бәдәви кабиләләр шәһәрне бик җиңел буйсындырганнар, ләкин дүрт буын алмашынуга шәһәр аларны “боза” һәм алар үзләре яңа буын бәдәвиләрдән җиңеләләр Тарихта цикллы кабатланулар турындагы фикере белән Ибне Халдун XX гасырның күренекле тарихчысы Лев Гумилевның теориясен дә хәтерләтә. Хәер, тарихтагы цикллар турындагы концепция, милләтләрнең тууы, куәткә ирешүе, әкренләп артка китүе, түбән тәгәрәве, аннары яңарыш кичерүе турындагы фикер Библиядән үк килә. XVII — XVIII гасырларда яшәгән итальян тарих философы Вико Джамбатис га да халыкның балалык чоры каһарманнар чоры - яшьлек белән алмашына, аңа алмашка җитлегү чоры гуманитар (кешелек) дәвере килә дип күрсәтә. Аның идеяләре Н.Данилевский, К.Леонтьев. О.Шпеиглер һәм. мәгълүм дәрәҗәдә. А.Тойнби фикерләренә якын. "Империяне кулга төшергәннән соң,—дип яза ибне Халдун,— җиһангирлар үз-үзләрен алҗытуга биреләләр Алар гөлбакчалары һәм фонтаннары булган сарайларга хуҗа булып. Аллаһның әмер биргәнен (көтеп яталар) Иртәме, сонмы империяләргә картлык килеп җитә, алар да, кешеләр кебек үк. үсәләр, җитлегәләр, ә аннары түбән тәгәри башлыйлар" Шунысы кызык, XIX гасырда аның бу фикерен математик Н.Лобачевский сүзгә-сүз диярлек кабатлый. Ибне Халдун яһүдиләрне җир йөзендәге иң затлы каүмнөрдән саный, чөнки Ибраһимнан алып Мусага кадәр барлык пәйгамбәрләр дә яһүдиләрнең ата-бабаларыннан чыкканнар, ди ул "Хәзерге еврейләрнең мәкерлелеге һәм каты күңеллелеге—аларның илдән куылуы, башкаларга буйсынуы һәм тормыш итү рәвешләре нәтиҗәсе." — дип яза Ибне Халдун. Аның фикеренчә, бу милләт инде бер тапкыр яңарыш кичергән, һәм шушы нәрсә аларның тарихны ничек күзаллавын билгели һәм киләчәккә перспективалар ача ИГЕЗӘК Игез бала. Борышы төрки телдә иккиз— икелек, икеләр Охшаш тамырлы сүзләр монгол, төрек, чуаш. мари, эвенк телләрендә дә бар. Гарәпчә тәваэ.ч— игез, игезәк; игәч, икеләч. Тәваэмнең икелек саны шәкеле — товаэман Тарихта игез балаларның җидәү һәм хәтта артыграк туган очраклары да билгеле. Теге яки бу дәрәҗәдә тоташып үскән игезәк балалар да туа, алариы Сиам шеэәкләре дип атыйлар. Мәшһүр игезәкләр: Адәм пәйгамбәрнең улы Кабил һәм чибәр Әкълимә, Адәмнең икенче улы Һабил белән игезәк кыз Ләбуда, Йаткуб пәйгамбәр һәм аның туганы - Гаяз, Пәйгамбәрнең игезәк оныклары — имам Хәсән белән имам Хөсәен, борынгы грек рнвайәтләрениән Кастор һәм Поллукс һ.б. Мөселманнар арасында еш кына игезәк ир балаларга Хәсән һәм Хөсәен исемнәре кушылган. Игез туган кыз балаларга Фатыйма һәм Зөһрә исемнәре биргәннәр. Биологиядә бер күзәнәктән яралган игезәкләрне һәм төрле күзәнәкләрдән яралган игезәкләрне аерып карыйлар Бер күзәнәктән яралган игез балалар арасында биологик тәңгәллек күзәтелә. Хәзерге вакытта русча махсус әдәбиятта соңгыларын лвонняшки дип атау кабул ителгән (икеләч бала? куш бала?). Су игезәк булу бала туганда алдан су китеп бетү. Бу вакытта бала үле туа ("Диалектологик сүзлек1993) ИГЬЛЯМ / Белдерү, аңлату, белдермә, аңлатма хәбәр Намаз укылачак пакыгиы халыкка игьлям игү (кьглу). ИҖАЗӘТНАМӘ гф. Мәдрәсәләрдә мөдәррисләрдән шәкертләргә сабак укытырга бирелгән рөхсәт язуы; шәһаләтнамә. аттестат, диплом Ижазәгнамә гарәп телендә язылып. Аллаһы Тәгаләгә мактау. Мохәммәд Пәйгамбәргә, аның нәселенә, сәхабаләренә. башка пәйгамбәрләргә салават әйтүдән башлана, гыйлем хакындагы аять һәм хәдисләрдән соң, ижазәгнамә иясенең исеме, атасының исеме һәм укыган дәресләренең исемлеге китерелеп, ахырда кәлимәи шәһадәт. тәүхид. салават һәм догалар белән тәмамлана Суфи шәехләр дә моридләрснә ижазәтблшә? бирә торган булганнар "ИҖЕК ЫСУЛЫ" Кадими ысул белән укытуда гарәп сүзләрен ижекләргә аерып, сузыкларның нинди хәрәкә белән булуын әйтеп уку. Мәс . "Татар теленең аңлатмалы сүзлеге"ндо моңа мондый мисал китерелә: "кәп өсте кә. ләм аегы ли. мим осте мә. т гә ике отер көлимотен дип уку " Мондый кадими укыту ысулы шәкертләр өчен чиксез авыр булган Әлифба укытудагы бу ысул тарафдарларын иҗекчеләр дип йөрткәннәр 1883 елда Исмәгыйль Гагпралы Кырымдагы Бакчасарай мәдрәсәсендә яңа ысул - “ысулы жәдид" куллана башлап, “аваз ысулы "на күчә, аннары бу ысул безнең мәдрәсәләргә дә үтеп керә ИҖТИҺАД МӨНКАРИЗ / Мөстәкыйль фикер йөртү заманының бетүе, хәзерге вакытка ачыласы ачылып беткән, ижади ипчәнлек заманы узган дигән караш Билгеле булганча. III Мәржани мондый карашны кире каш ИКЪЛИМ I. Грек сүзе "к11та“ның гарәпче транскрипциясеннән (иелү мәгьнәпплә). Климат поясы (путасы) Борынгылар Жнрнең экватордан алып төньяк котыпка кадәр бу лган арасын җиде алкага бүленә дин кабу л иткәннәр, .ләкин горле авторларда 6\ бү ленеш торлечәрок әл-Хорәзми I климатның урга параллеле днп 16 нчы градусны кабул иткән, калган икълимнәр түбәндәгеч»: II 24*. III .40. IV 36*. V - 41’. VI 45 VII 48" Гарәпләр кеше яшәү очен нн кулай икьлим дүртенчесе дип санаганнар Казап төбәге VII икълимгә караган Җиле икьлим (әкалиме с.тбага) ботен дөнья. Тагын кара ӘКАЛИМ һәм МИНТАКЛ. ИЛ Борышы горкисүз .').тектә ул бер алкәнс яки аерым кабиләне белдергән, солых", "тынычлык" мәгънәсенә до ия булган. Мәс . Пугачев гаскәре Ка ишны алгач Иске биетә татарлары аларны Илме? Яумы?" днп каршылыйлар Тегеләр “Ил", ягъни “Тынычлык" дип җавап биргәч, бистәнекеъзр аларга сый хөрмәт күрсәткәннәр (Каюм Насыпрн )\\ ик* сүзе үзе үк "тынычлык атып килүче" мәгънәсенә ия бу нан дип уйларга кир»к )лекке татар телендә “ил" сүзе “авыл" мәгънәсен да белләргән (Мпсгафа Ногман ) ИЛ-АТ Ил. халык, илдә яшәүчеләр Ибраһим Хәлфнн (XIXгасыр)бу сүзне "авыл холкы" мәгънәсендә куллана Русча "/кнелеңне' мәгънәсенә дә туры килә Эзәрбайжан телендә дә "чат " ~елаг” сүзе шулай ук каж м кардәш. тугандаш халык мәгънәсендә икән III Исәнбәт) Л л кичке ч.ш якынла х.пка хатыныннан аның ничек кон күрүен, ил-атың ничек труын сораштырып. пАтиеп \лырлы Ф Хөсни Ш ат хурлыгы булу 11әкмн 11санбәт нл ат" сүзен киңрәк мәгънәдә ашый " Идел елгасы һәм аңа койган з\ р «ур г палар (мтендә борынгы һун төрекләре, соңыннан Хәэәр-балгар. .«лардан сон Бо пар кыпчак һәм Казан мәмләкәтләре яшәгән һәм ат менгән нртәр КУ тында нларә ителгән ил эче димәк" Аның фикеренме. "борынгы ИдслАтнл (Ат ил) мәмләкәте дигонсбе | хәзерге «8-герхан тирасснда булган Аттп б1г-лт? шәһәре якынымда лингсэге койган Агн.т (Нил) елгасыннан .«лып хәзерге Татарстан Мари АССР арасындагы Илләт (Ил-ат) елгасы тамагынача булган җирләр булып, борынгы болгар-угыз һәм фин-угорлар һәм соныннан Казан ханлыгы яшәгән ил эче. шулай ук алар белән бәйләнештәге кәрван, су юллары һәм бу аранын ат белән йөрелеше күздә тотылган тәгъбир Бүгенге "Мари Эл(ь)" атамасы, гыйбри (борынгы еврей) телендәге "Изра- эль ". "Йакуб-эль “Йосыф-эль" атамалары Н Исәнбәтнең әлеге фикерен тагы да куәтлиләр, “илсүзенең тарихи чикләрен һәм географиясен тагы да киңәйтәләр кебек. Тагын кара ИЛӘТ. ИЛӘК 1,Он яки ярманы, орлыкларны эрерәк катышмалардан аеру җайланмасы Вак таш һәм комны фракцияләргә аеру өчен дә махсус иләкләр кулланыла. Тел тарихы белгече Р.Әхмәтьянов “иләк" сүзен ил. эл. әл “кул" сүзе белән бәйли. 2 Металл акчаның бәһасен күрсәткән ягы. реверс Электә акчаның алгы ягын (аверсны) күн дигәннәр. Акча чөеп уйнаганда акчаның язулы (легендалы) ягы оскә карап төшсә ("иләк"). уйнаучы оттырган санала Күн (герблы, ягыш көнле кояшлы ягы белән) төшкәндә исә ул ота. Русларда “иләк" як решка яки решето дип атала. Бездә. 'Иләкме, күнме?” дип сорасалар, русларда “Орел или решка?" яки "Копье аль решето?" дип сораганнар. “Орел" рус акчасында ике башлы сәмруг кош төшкән герблы як. "копье* дигәндә иске рус акчаларындагы сөңге тоткан атлы Георгийны күздә тотканнар. Даль күрсәткәнчә, соңгы очракта басым һәр ике сүзнең (~копье" һәм 'решето" сүзләренең) беренче иҗегенә төшкән. Шушы ук автор "решето" ягы акчаның көдрә вензельле тискәр ягы ' дип ачыклап күрсәтә. Без бу "вензель"не рус акчаларындагы гарәпчә язу дип фараз итәбез. Билгеле булганча, мондый гарәп хоруфатындагы татарча язулар әле ялагай Дмитрий Донской акчаларына да сугылганнар. Моннан ни сәбәпле руслар өчен "решето"ның оттырыш икәнлеге аңлашылса кирәк. Акча чөеп уйнауга кадәр бу ысул юрауның бер торе генә булган Шул ук вакытта электә иләк белән юрау ысулы да яшәп килгән. Гадәттә иләк фалы ярдәмендә угрының кем булуын "белгәннәр . бу да иләккә карата хорафатчыл тискәре мөнәсәбәт тудырырга тиеш Икенчедән, акчаның бер ягы кояшлы (көндезге) булгач, табигый, аның икенче ягы төнге яки йолдызлы булырга бик мөмкин Чыннан да. XIII гасырга караган болгар акчаларында аерым йолдыз сурәте төшерелгәннәре дә. күпсанлы төрткеләр сугылган акчалар да бар Мәс.. бер язусыз тәңкәнең алгы ягында сәмруг кош (якн лачын) сурәте төшерелгән, ә икенче ягы төрткеләр белән әйләндереп алынган тамгалардан тора. Соңгырак чорга караган акчалар арасында бер ягына биш чатлы зур йолдыз төшкәннәре дә аз түгел Тарихчы Ә.Мөхәммәдиен "Кайбер типтагы акчаларда ' пул" сүзенә болгар- татар теленә хас булмаган "у" (?) кушымчасы ялгана ("пулу Болгар"), ә арткы якта уртасына "гали тамга" куелган биш канатлы йолдыз тора" дип яза. Мәгълүм булганча, күктә күзгә ташланып тора торган йолдызлар арасында Иләк йолдыз төркеме яки Өлкәр йолдыз бар Ривайәтләрдән Өлкәрнең җиргә салкыннар җибәреп торуы да билгеле. Кыскасы, безнеңчә, акчаның төнге, йолдызлы ягын әүвәлгеләрнең иләк дип атаган булуы ихтимал. Моңа турыдан-туры ишарәли торган табышмак та бар: “Төн әйләнә кара иләк. Эче тулы алтын кибәк” (җавабы күк нөзе һәм йолдызлар) Янә шунысы кызык, кояш белән иләк "кояшка иләк каплый алмассың" дигән” татар мәкалендә дә очрашалар. Шушыларлан чыгып, без русча "решка" белән татарча “иләк" сүзенең мәгънәдәш булуын тагар йогынтысы белән аңлату җиңелрәк дип саныйбыз ИЛЕКМӘН тар. Манара, маш. башня ИЛҮбор. Р.Әхмәтьянов бу сүзне "халык” (населсние) мәгънәсендә куллана: “Тик терлекчелеккә күчкәч кенә төрки Һәм монголларның тормышлары яхшыра, илүләре арта, кабилә оешмасы камилләшә, катлаулана һәм башта төркиләр, соңрак монголлар бөтендөнья тарихында атаклы, "классик сугышчан, агрессив көч булып әвереләләр ~ XVIII гасыр юридик документларында "волость" мәгънәсендә кулланылган термин / / Бүләр нлуе. Саранлы нлүе. Байлар илүе Тагын кара ИЛӘТ. ИЛҺАМ / "Гарәпчә татарча русча алынмалар сүзлеге" ндә 1 Күнслгә салынган нәрсә 2.Күнслгә салыну, күнслгә салу. Илһаме илаһи Алла илһамы Хаким Сөләйманга млһаме илаһи булуп белле. күтеңдәй кәчүрдс. Моннан ла карага барурсан. " Хәким Сөләйманга Алладан илһам килен. моны белде, күңеленнән учлады “Моннан да карага барырсың " Кол Шәриф Гаязга илһам ителгән Икс йш елдан сон инкыйрал' каһарманы Җәгъфәрнең Ф Әмирхан ИЛХ1 " Һәм башкалар". “ахырына чаклы (ләвамнтүГ мәгънәсендәге ила ахириһи сүзләреннән кыскартылган һ.б ИМДЕ. ИМДИ иск Инде. Никадәрле язсам ла. мөмкин түгел бетәргә. Имли безгә тиешле мохтәсар кынлып бетәргә. “Урта Тигәнәле бәете"инән Табмас нрлн бере беренгә зафәр. Тыңла имли, игәнемуш мән хәбәр. Мөхәммәдьяр ИМЕШ Борынгы төрки телдәге мәгънәсе: булган Актын көйле каһан имеш шундый данлы каһан булган. (Тоннокукиынкаберташынлагыпоэмадан > Мөхәммәдьярда "әймеш" формасында очрый: "Ике нәүбәт бозган әймеш тәүбәсен. Гаси бу.түб. онутубән тиресен " Хәзерге әдәби телдә "Теге яки бу хәбәрнең берәр кешедән ишетелгәнен һәм аның дөресме, түгелме икәнлеген сөйләүче кистереп әйтә алмавын күрсәтү өчен кулланыла ("Татар пленен аңлатмалы сүзлеге"). Бу очракта ул “икән мәгънәсенә да якын Кайчагында “имеш" сүзе җөмләдә кереш сүз булып катнаша һәм өтер белән аерыла ИНКЫПРАЗ / I Үлеп юкка чыгу, яшәүдән туктау, бетү. гуктал>. нәселе өзелү Ннкыйразга йөз пггу 2,'Гүбән китү, артка китү, регресс “Мнлл.пнеиикыйраалансаклау юлы бер генә дөньябыз, хәят иә мәгыйшәтебез өчен ) мәгьнәигиә .н» гарга да була дип яза Бу фикер нигезләнми Таг ып кара ГАНБ ИРӘННӘР ИРТӘК Әмәл геп-ила. борынгы лар турында сөйләк ИРТӘКЧЕ тар - Әкиятче, әкият сөйләүче Казакъ акыннары, башкорт курайчысы, татар иртәкчеләре. Урта Азия вәхшиләре аны ("Кузы Күрпәч "дастанын-АТ) койләп- җырлан яки хикәялән сөйләгәннәр. Исмәгыйль Рәмиев. ИСЛАМ ҺӘМ ГАМӘЛИ МЕДИЦИНА - Әүвәлге мөселманнар тыйб гыйлеменә ягъни медицинага зур әһәмият биргәннәр Чит телләрдән төрле дәвалау ысуллары турында китаплар (мәс.. грек теленнән Галенны һәм Гиппократны) тәржемә иткәннәр, үз араларыннан мәшһүр табиблар житештергәннәр, хастаханәләр ачканнар, тыйб мәдрәсәләре булдырганнар 306 нчы һижрәдә Багдад шәһәрендә “Әлсәндә" һәм " Әлмоктәднр" исемендәге хастаханәләр эшли инде (Доктор Рахманның "Краткая исторня ислама " китабында Багдад шәһәрендә беренче җәмәгать хастаханәсенең милядн 809 елда ачылганлыгы әйтелә). Беренче аптеканың Багдад шәһәрендә 184 801 елда ук ачылганлыгын әйтеп китик. Тиздән һәрбер зур шәһәрдә шундый хастаханәләр булдырыла. Алар бер үк вакытга уку институтлары да булып хезмәт иткәннәр, булачак табиблар аларда практика үткәннәр, тәҗрибә туплаганнар һәм дипломнар алганнар Фармацевтлар да шушы хастаханәләрдә имтихан тоткан. Сугышка барачак гаскәрләрнең сәламәтлеген тикшерү (хәзерге медкомиссия кебек) беренче мәртәбә 302 нче һиҗрәдә Багдадта оештырыла. 259 873 елда Мисырда беренче зур шифаханә төзелә. Анда ирләр һәм хатын-кызлар өчен аерым мунчалар да булган. Шифаханәдән чыкканда пациентларга ризыклану өчен бер тавык һәм бер ипи биреп җибәрә торган булганнар Р.Фәхреддин “Мондан соң һәрбер мәшһүр шәһәрләрдә хастаханәләр вә тыйб мәдрәсәләре ачылды. Андалузия мәдрәсәләрендә укып кайтучы яһүдиләр Монплия шәһәрендә Аурупада беренче мәртәбә хастаханә тәэсис иттеләр вә Ислам табибларының әсәрләре буенча дәва кылып тордылар",—дип яза. XIII гасырда бер Багдадта гына да 800 табиб эшләгән Ә шул ук вакытларда Парижда нибары алты бөртек табиб исәпләнгән, ә Рейн елгасы буйларында бер генә табиб та булмаган. Электә мөселманнар арасында “Китабы нәбыз” (“Тамыр тибү турында китап") абруйлы исәпләнгән "Кыйссаи Йосыф" поэмасыннан күренгәнчә, болгар табиблары да диагноз куйганда авыруларның тамыр тибешен, ярыш пульсларын билгели торган булганнар. Йогышлы авырулардан саклану мәсьәләсе хәдисләрдә ачык хәл ителгән. Мәсәлән. "Бер урында чума хасталыга барлыгын ишетсәгез, анда бармагыз. Әгәр дә үзегез булган жирдә чума хасталыгы беленсә, аннан чыкмагыз" дигән мөһим кагыйдә “Сәхих Бохарида теркәлгән Бактерияләрне ачканчы күп элек бөек табиб әр-Рази (Конбатъпп чыганакларында Разес, 865ел тн/юсе - 925) гигиенаның әһәмиятен яхшы аңлаган һәм Багдадта шифаханә төзетер алдыннан шәһәрнең төрле мәхәлләләрендә ит калҗалары элеп куйган. Шифаханәне ул ит әкренрәк бозылган жирдә төзергә тәкъдим итә. Ул төрле авыруларны тасвирлый, аларны дәвалау ысуллары эшли, акушерлык хезмәтенә башлангыч сала Дезинфекция максатларында спирт кулланырга тәкъдим итүче дә ул. Әхмәтһади Максудинын “Шәригать хөкемнәре"ндә "Табибсыз шәһәрдә вә табибсыз авылда тору”. "Йогышлы авырулы кешегә өч аршиннан артык якын килү” мәкруһ гамәлләр исәбенә кертелә. Тәһарәт һәм гомумән чисталык турындагы катгый күрсәтмәләр, ир балаларны сөннәтләү, Исламда ашау-эчү әдәбе, аерым ризыкларны тыю һ.б.ның медицина күзлегеннән дә зур әһәмияте булуы бәхәссез. Мәсәлән, бер хәдистә: "Йокыдан торгач та, кулыгызны өч мәртәбә юмый торып, аш савытына таба сузылмагыз, чөнки йоклаганда берегез дә кулыгызның кайда йөргәнен белми", -диелә Хәдисләрдә теш чистарту гына түгел, теш чистарткычның үзен юуу да телгә алына. Йокыга ятканда тәһарәт белән яту, мисвәк, щетка белән авызны чистарту сөннәт гамәлләрдән санала. Теш чистарту өчен мисвәк куллану, тамакка су алып гаргарә кылу, борын эченә су алу, мыек кисү, сакал тарау, тырнак кисү, гаурәт төкләрен һәм култык төген кыру, ир баламы сөшштләү, истниҗа кылу Ибраһим пәйгамбәр керткән сөннәт гамәлләр булып исәпләнә Ягъни ул халыкны пакьлеккә