ХАКНЫ ӘЙТҮЧЕЛӘР ИЛДӘ БЕР

ГАЗИНУР МОРАТНЫҢ ИКЕ КИТАБЫ УҢАЕННАН УЙЛАНУ Т еге яки бү шагыйрь исемен әйтүгә, кайчандыр аны укыганда күңелгә кереп калган ҺАЧ авторы белән бергә хәгердә яңара торган шигырьләре яки шигъри юллары була Кем очен ничектер, Газинур Морат дип әйтүгә, мин аның менә шушындый шигъри юлларын искә төшерәм: Дтьяның бар шатлыкларын җыеп. Яңадан бер бцләсе иде. Әткәй-әнкәйләрнең кулендә дә бер куаныч кцрәсе иде. Шигърият таләбеннән караганда, мөгаен, алан һуш китәрерлек бөеклек юктыр бу кггларда Әмма нәкъ менә шушындыйрак омтылыш, үз халкына игелекле булу теләге Газинур исемле егетне шагыйрь иткәндер, үз кавеменә ирек, дәүләт, кош хокукы кадәр генә булса да хокуклар дау лап ачлык мәйданына чыгаргандыр, җаныңда шигырь өлгергән араларда янып-янып ялкынлы мәкаләләр яздырадыр кебек тоела. Әткәй-әнкәйл әрнең күзендә бер куаныч күрәсе килү теләге шагыйрь өчен тормыш һәм көрәш максатына әверелмәсә, алеге строфа белән тәмамлана торган “Бу халык...” исемле шигыре ‘Түбә" җыентыгының беренче битләрендә үк урын алмаган булыр иде, бәлки. Әйе, сөешәсеме моңа, аллә хәвефләнеп борчыласымы, без көтә-көтә, тели-тели шигърияткә көрәшче шагыйрьләрнең тагын бер буынын китерәбез бугай. Борчылмыйча да булмый шул: менә ничә аллар инде без тыныч, мәдәни дөньяда, сугышларсыз чорда яшәгән кебекбез, ләкин безгә һаман да кырыс чынлыкны әйтә алырлык, шуны әйтү өчен хокук дауларлык көрәшче Тукайлар һәм Җәлилләр җитми, шагыйрьләрдән корбаннар җитми. Боек Ватан сугышы дигән егерменче гасыр мәхшәрендә генә дә күпме шагыйребез ятып калды, бер милләт тарихында да булмаганча, диеталап әдип-шагыйребезнең берьюлы башы киселде— ә безнең һаман да үз хакыбызны хаклый алганыбыз юк. Читләр дә безгә кешечә карый башласын, үзебез дә тигеаләр арасында тигез булу өчен, безнең шагыйрьләрдән тагын күпме корбан татәп ителә соң? Көрәшче шагыйрьләрне теләп китерү дигәндә мин Мансур Вәлиевнең моннан уналты ел алек—җәмгыятебез демократиягә таба борыла башлаган чорда ук—“Казан утлары" журналыңда басылган “Шигъри бушлык” исемле зур мәкаләсен дә күздә тотам. Тәнкыйтьче ул язмасында биш шагыйрәнең һәм төрде яшьтәге замандашларыннан тугыз шагыйрьнең 1986 елда дөнья күргән китапларын күздән кичереп, аларда уңышсыз, буш иҗат җимешләренең байтак булуын күрә дә, "поэзиядә дә, тулаем әдәбиятта да гражданлык батырлыгы, егетлек, кыюлык бик нык кимеде, сирәгәйде" дип нәтиҗә ясый. "Хәзер шагыйрьл әребездән бүгенге көрәшләрнең: әхлакый, социаль көрәшләрнең иң алгы сафына чыгу сорала Безнең бүгенге шагыйрьләребезнен йөрәкләре чорның иң алдында баручы көрәшчеләр белән янәшә булырга, шулар белән янәшә атларга тиеш!" дип язды ул. Шагыйрь Газинур Морат 1988 елда язылган һәм 2002 елгы “Җәяүле кошлар” китабында урын алган ‘Шигырьгә . бер хуплау сүзе” исемле мәкаләсендә нилектән генә Мансур Валиев белән бәхәскә керәдер? Күрәсең, аның шигырьне һәм иҗатташларын яклау-хуплау теләге бик көчле булгандыр. Ә чьнзлыкта нәкъ ул—Газинур Морат— тәнкыйтьченең теләк-чакыруын гамәлдә тулы кабул итеп, яңа чорның көрәшче шигъриятен барлыкка китерүчеләрнең берсе, хәтта иң эалеклесе булды. Ул "чорның иң алдында баручы көрәшчеләр белән янәшә” атлап кына катмады, аларның күбесеннән алгарак чыгып, ачлык мәйданына басты, ә шул чорда язылган шигырьләре Татарстан Язучылар берлегенең көрәшче әдип Гаяз Исхакый исемендәге бүләге белән зурлап бәяләнде "Шигъри бушлык" "каһарманнарьГның кайберләре дә бу еллар эчендә җитди һәм кыю әсәрләр белән сөендерделәр. Мисалга, Лена Шагыйрьҗанның "Дөнья базары яхуд яңа Америка фаҗигасе" поэмасын Татарстан Язучылар берлегенең XIV корылтае мөнбәреннән Президентыбыз Минтимер Шәймиев тә югары бәяләде һәм, бүгенге татар әдәбиятының бик матур үрнәге булганга, чит телләргә тәрҗемә итеп киң дөньяга чыгарырга тәкъдим итте 154 еоФыйк шораФиго Зәйдулла. Ләкин аларның көрәш кайнарлыгы шнп>риятт.1ге "бабаларыныкыннан* да узып кнтмәкче Кемдер уйлаганча. амбразурада пулемет юкльп ын белгәнгә генә күкрәк белән ташлат түгет бу түгел! Пулемет булмаса. әнә империя сакчылары урамнарга танклар чыгарырга аэер торалар. Кияү булсаи да > л туйга түгат аш!" яки ".Тмыйфь кырмыскамын мин кгтла яткан' дип гаҗизләнгән боек Дәрдмәнд һам шул "кпдан калкына алмыйча сыкран кител ба]х ан. “Шат яратса да җиһанга ят яраткан Раббысы" дип ачынып ял ан мәшһүр Тукаебыз Үз хагтарен һам аларны җиһанга биргән халкыбыз хатаг. ул халыкның хокуксыатыгын һәм үз пленда чит-ят булып яшәвен бер шигырь ютында шушы юиәр та ат. үзәккә үтәрлек 1гтеп сурәтләү осталыгы, ихтимал, бүгенте яшьрәк буын шагыйрьләр очен әле алда ирешәсе биеклектер. Шул ук вакытта Газинурларның үз хакларын хаклап, .пкаи-әнкәйләренең һәм балаларының бәхеткә табигый хокукын яклап ачык кнрәшкә ыргылуы, мондый корли очен мөмкинлекләрнең дә үзләре яшәгән чордагыдан иркенрәк булуы Дәрдмәнд һам Тукайлар рухын да шиксез сөендерәләр. Бәлки бүгенге шагыйрьләр! ә. үзләре "керләнеп" кенә калмыйча, “дөньяны пакьли” алу бәхете дә тигәндер?! Күңеле изге ният белән мөлдерәмәбулса да. шагыйрь—әүлия түгел алеул. барыбер Жир кешесе, шуңа күрә, ниятен гамәлгә ашыру очен нәрсә эшләргә кирәген тиз генә белеп җиткермәскә дә мөмкин. Син дә юнар ябык, дисең. Азатлык ашкына. Әйт. ашйси. читләргә соң Мин—татар ('мшнына?! дин сорау бет.*1 мөрәҗәгать итә Газинур Морат 1991 елның гыйнварында "төнге Ригада латыш кызы "на Шул ук елнын ман урталарыңда. үзе кебек үк берничә фидакарь җан белән бергә, ул инде ачлык мәйданында Димәк, латыш кызына биргән го|тлвы шагыйрьне» бер шигъри алымы гына түгел \ т көрәш юлына ихлас чыккан, эзләнә, халкына игетекле гамәлгә «чтыла. А 1ып буйлы халык идек. юкса. Я/хшан соң нинди каннан без? Илсез кагчас. телсез калмас очен. Ачу ык тотар конга калганбыз ди шагый/)ь “Ачлык" тамасында, Илсез калмас, тетсез калмас очен моннан унике ел элек ачлык тогын корып кырына чыккан шагыйрь бүген ниләр уйлый? "Җияүле кошлар” дигән сагайткыч исемле яты китабын публицистик язмалар тупланмасын кулыма алып укырга тотынгач та мин. үзем өчен геиәбулгада, әнә шул оораугаҗавап табарга теладем. Хәер, шушы сорауга гына ждвап эзләдем микән? Көрәшче каләм иясе бүген гаҗизләнеп калмаганмы, үзеи һәм милләтен тагын бер алданган, таланган, дип хис итмиме, әле генә диярлек: Бу двмьяда тубәң булу кирәк. Лаек тубаң булу— Үз тубаң!— дип я п ан шагыйрь үзен түбәсез итеп тоймыймы, өметен өзмәгәнме—менә болары да кызыксындыра, кызыксындырырга тиеш ич безне Авыр көрәшкә бергәләп чыгардык, хаталансалар, югалып калсалар—без дә җаваплы, чөнки кирәк чакта таяныч була алмаганбыз. дш.« сүз. Мирхәйдәр Фәйзинең “Ак калфак” драмасындагы Хосәй карт әйтмешли: “моңлана беттән балаларыбьшан гайрәт көтеп юанабыз” бит Озакка сузылган гомуммил- ли йокымсыраудан соң. унайлырак һава торышыннан файдаланьш булса да. яшәапебезгә ачыграк күз белән карый һәм "азатлык апасына" юл эзли башлаган бик-бик аз санлы "балаларыбыз” да емегсеадеккә бирелсә, гайрәт көтәр урыныбыз да калмый түгелме? Китап Туфан Миңнуллинга багьппланган "Кош хокукы" исемле ншгы|>ь белән ачыла Аның беренче юты бу китап серләренең дә ачкычыдыр сыман: Хакны әйтергә дә хокук кирәк... Бу шигырь “Түбә" җыентыгында да бар иде. шагыйрьнең яна китабына да бернинди үзгәрешсез килеп кергән. Ә ике китапның дөньяга чыгуы арасында тагар халкын чагыштырмача мөстәкыйль дәүләттә яшәткән, аннан да бигрәк, ирекле дәүләтебезнең мен.т-менә чынлап та төзеләчәгенә өметләндергән дүрт ет вакыт ята Өметләнүебез нигезсез дә түгел иде: мөстәкыйль дәүләт тезү ихтыярыбыз бөтенхалык референдумы аша узып Лот Кануныбызга кергән чынбарлык иде. Балардан да олуг Аллаһ кына бар, юлыбыздан кире бсрса ул гына бора ала, дип ышандык без. Гик шагыйрь яңа китабында да элегрәк язылган шигъри юлларын кабатлый: Хакны әйнпергә да хокук ки/юк. Хакны әйпщчечәр илдә бер.~ Нәрсә дигән сүз бу? Әлеге еллар эчендә бөтенләй үзгәрмәдек мени соң? Без һаман да жиһанга ят яратылган хәлдәме, һаман да юлда яткан зәгыйфь кырмыска булудан ерак китә алмадыкмы? Һава ярын, ана, кошлар оча. Син очасың бары төшеңдә,— дигән юллар да бүгенге хәлебезгә ишарәдер. Җәяүле кошлар—без икән бит ул. Канатландык дип шатланышкан булабыз тагын! Бик иргә тынычланганбыз, әле көрәштән суынасы түгел икән! Әмма көрәшче шагыйрь китап кадәр китапка мәгънәви ачкыч булган шигырендә мондый фикертәр белән генә чикләнә алмый. Чиксез тоелган караш ы төн аръягыңда гына булса д а бер яктылык нуры кирәк безгә. Шагыйрьгә дә. аның укучыларьгна да. һәм әнә ул яктылык: Империя капыпларын ватып. Хөр мәмләкәт төзи халыклар,— ди Газинур Морат шул ук әсәрендә. Хөр мәмләкәт төзүнең үрнәге бик ерак та һәм бик якын да безгә. Ерагы, әнә. Балтыйк илләрендә. "Түбә" җыентыгында Газинур Морат андагы үрнәккә кат-кат әйләнеп кайта, һәм якынлыгы да шунда ук: Литваның ггреккә сусап Империя танкларына каршы чыккан һәм 1991 елның 13 гыйнварында ггзге көрәштә һәлак булган унөч каһарманы арасында татар кызы Лорета Асанавггчюте (Хәсәнова) да бар. Әйе. хөрлек, ирек корбаннары арасында бар ул. күп ул безнең милләттәшләр! Дәүләтебезне баскыннардан саклап шәһит киткәннәр истәлегенә һәйкәлне дә. шуңа күрә микән, кичек, нинди зурлыкта корырга бетмибез һаман. Анысын бетгәч тә. җиңүчеләрне ачуландырмаслык итеп ничек эшләргә моны, дип аптырап торачакбыз, чөнки иркебез һаман да атар кулында бит. Ә һәйкәл, хәтта чырае белән дә. татарлыкны хәтерләтмәскә тиеш, дип ышанганбыз. Милләтебезгә ят ниндидер пирамидатар уйлап чьггаруыбыз да шуннан киләдер. Кара йөзләр кабат кара яга Биләцдәге ирек йөзенә. Ирек чыраенда щренмәсен Татарчыкның хәтта эзе дә.— ди "Ачлык" поэмасы авторы "Җәяүле кошлар" китабының беренче бүлеге "Без кемнәр?" дип исемләнгән. Тәүге язмасы—"Татарга тылмач кирәк"—язган саен хәйран катьгрлык дәрәҗадә актуатьләшә генә бара торган иң четерекле милли бәлабезгә багыпгланган Татар үз телен кадерли белми' Гадәтебезчә, аны тәмам югалткач кына урысчалап шыңшый башларбыз, мөгаен. Савыктыру өчен соңгы елларда кыльгнган ярьгм-яргы гамәлләр, яман күзле им-томчы өшкерүе кебек, чирне отыры тизләтте генә бугай Чөнки моңа кадәр татар теленең кайчан да булса дәүләт теле булып үсәчәгенә өметләнә идек. Инде ул хакта канун кабул иткән депутатларыбызньгң да “дәүләт теле"н дәүләт эшенә якын да китермәве җаныбызны әрнет ә Туган тел язмышы, табигыйдыр, шигырь булып “Түбә"гә дә кергән. Тетәнәбез телсез калмас өчен. Урам телле соң без ник һаман?! Телең өчен тезләнергә була. Теләнергә калгач бик яман.— ди Газинур Морат "Чыпчык карагы" шигырендә. Теләнүебез хак анысы, безнең латин атифбасына кайту ниятебезне тыймачы дип. Татарстанның Дәүләт Советы (!) исеменнән Россия Президентына үтенеч хаты язуыбыз гына да ни тора! Тик шигырьдә бәхәскә дә урын бар. “Телен өчен тезләнергә була" дигәнне ничек аңларга менә? Без аз тезләндекме инде? Шагыйрь бәлки Тәңре каршыңда тезләнүне күздә тотадыр? Ләкин Аллаһ безгә бер тапкыр камил тел биргән инде, аны кадерләп саклау хәзер үзебезнең фарыз гамәлдер. "Ачлык" поэмасында Газинур Морат үзе үк: Буй кыскара, уй кыскара бнцга Яши икән халкың тезпәнеп,— дип тә язды Нәрсә бу. шагыйрьнен эзлексезлеге түгелдер бит? Бәлки “те.гтәнү” төшенчәгенә ике шигырьдә ике мәгънә салынгандыр? “Җаяүле кошларТа кемнеңдер бәяләмәсендә китаптагы язмалардан “үзегезне кызыксындырган һәм моңа кадәрҗавал таба атмаган сорауларга җавап табарсыз” дигән фикер әйтелде. Әмма вәзгыятьне шушының кадәр гадиләштерү урынлымы икән? Катай да кемнеңдер әзер җавабын, бер көрәшсез генә бәхеткә алып чыгуын, чияләнгән тоеннәре- безнен бик җиңел чишелешләрен көтеп, үзебез баш ватмаска күнегеп беткәнбез ич. Гасырлар буе “җавап таба атмаган” сорау тарыбыз шулкадәр күп. хәзер барысына ачык җавап бирү бер шагыйрьнең, бер публицистның да кулыннан килмәстер. Киресенчә, аптыраулы сорауларыбыз арга гына бара Инде мәшһүр Мостай Кәрим дә: Таралды зиһенем. Сораулар бирнәгез— Юк минем җавабым,— дип язды. Газинур Морат та үз китабына һәр сорауга җавап бирү вазыйфасы йөкләмәгән, минемчә Ул безне ваемсыллыктан арынырга, уйланырга гына чакыра ала. Ә җавапларны бергәләп табасы ате Табарга омтылучылар күп булса, әлбәттә. Китаптагы “Бәйле бәйсезлек", “Без күпме торабыз?". “Бурның бүреге янмый". “Суверенитетны ипигә ягып ашап булмый”. “Без кемнәр?", “Гасыр кибәнен очлаганда" кебек язмаларда бүген миллаттәшларебезнен һәммәсен борчырга, айны гын уй»тайдырыш а тиеш булган, әмма чынбарлыкта ате бик азларның гына уртак гаменә әверелгән, халкыбьинын Җирдә үз урынын, үз йоэен саклап яшәү-яшэмавен хал итәчәк җитди пробтемалар хакында суз барс Аларны укыгач “шулай шул!” дип күп очракта ангор белән килешәсен. кайчак күңелдән бәхәсләшәсең, әмма иң гаҗизләндергән нәтиҗә—” хакны әйтүчатәр илдә бер" генә булуга карамастан, аларны да ишетмибез, укымыйбыз, бу доньяга “ят яратылган" хатдән чыгу юаларын бетен халык бергәләп эзләмибез бит ате. Башларыбыз иелә генә бара Халыкның күзе ачылу, милли аңы уяну белән хаки- мияттәгеләрнен бөтенләй диярлек кызыксынмавы да хәйран калдыра, әйтерсең, киләчәгебезне тезү юлына атар гавамнекеннән үзгә максатлар белән чыкканнар Шулай булмаса, халыкмын сәясәттән, үзен бер йадрыкка тупларга тиешле милли ңдеядыннан алда яшьләребезне бушлай укыта торган милли университет булдырыр идек Татарстанның матди байлыгы б җыентыгы аньщ инде өлгергән шагыйрьлеген тулысымча раслый. Ул үз шигырь көрәшче шагыйрь булып, хакыйкатькә, "азатлык алласына” юл эзләү бе/ чикләнми, тыйгысызлыгы һәм таланты аңа үзенчәлекле шигъри формалар, аны булган шигъри сурәтләр табуда да ярдәм итә. Ркаил Зәйдулла хак әйткәнчә, аны шигъри юлларын бүтәннәр инде канатлы сүз итем файдалана. Газинур шигырьләреңдәге “хикмәтле сүзләр"гә тирән мәгънә, .1ур тәэсир көче салынг укучының уйларын күз карашыбыз җитмәс ераклыкларга алып китәләр. Менә Рәшит Әхмәтҗанга багышланган “Таш" шигыре Шомлы в шагыйрьне! тәрәзәсенә кемнәрдер таш ата. -Киштәдәге шигырь китаплары— Назон, Лермонтов, Җәлил, Туфан ныграк сыендылар берберсенә,— дип сурәтли шагыйрь бу хәвефле мизгелне. Шигырь китапларының чынлап та бе| сыенулары ап-ачык булып күз алдына килә. Жанлы булма! ли ХАН ә ипи ырь рм,к ымың дл үзгәсе—күңелгә үтеп керерлеге саиланга Мәрхәмәтсез чорыбыз тарихыннан шомлы бер сәхифә булып, киләчәк заманнарда . кат-кат укылыр кебек бу әсәр. Ә киләчәгебез, һичшиксез, бар безнең, аңа илтә торт; юлыбыз гына авыррак Ярык пшгаракта Идел кичеп Яткан моле әле халыкның,— дин шагайрь бүгенгебезне бик дөрес җанландырса да. Иделне барыбер кичеп чыгасыбыз өметләнә ул, югыйсә, нигә бу халыкның шагыйре булыр иде. Бүгенге гамь белән га әйбәтрәк яшәтә торган шөгыль алмы? Кемдер хәтта әләк-гайбәт белән дә шәп яши. Ир өстеннән ирләр донос яза, Кулларында го/хш. җәяләреНамус бәяләре төшкән саен Үсә бара донос бәяләре— ди шагыйрь Тукайны уйлап язылган "Юк" шигырендә. Сорау шунда гын доносчылармы. әллә аларны хуплап үрчетүчеләрме, сәясәттә алар сүзенә карап э итүчеләрме хәтәррәк безгә? Шагыйрь язганча: Кемнәр—хатын, кемнәр—халкын кыйнап Кцрсәтәләр илдә ирлекне. Ә халыкны доносчыларсыз кыйнау кыендыр, моны Сталин атлы "бөек” тиранның дәүл машинасы да булдыра атмаган. “Манзара" шигырендәге икешәр генә юллы строфаларга да никадәр зур эчтаго сыйган: -Ташыйк парлар узып китте Йолдызларга о/тынып,—ди шагыйрь. Гашыйк парларның күңел хатәтен китап бите тутырып язсаң да шушы ике сүзд; төгәлрәк сурәтләү мөмкин булмас идедер. Кгячкинның салкын тәрәзендә Бәргәләнгән ялгыз кцбәләк тә, күп мәгънәле сурәте белән, төрле уйларга сала. ("Шагыйрьнең кайтуы" дип баллада.) Бәргәләнгән күбәләк, шагыйрь җаны булып, баллададагыча, хөр Ватангаизге җиребезгә—бик каетыр иде дә бит. бармы соң әле Тукаебыз күрергә теләгән “х< мәмләкәт, хор Русия?” Күбәләкнең оҗмахы—болын, дип юанырга теләсәк тә, болы нарыбызның ни хәлгә төшкәнен хәтерләгәч, имәнеп кенә китәрлек бит Гашыйклар карашыннан чәчкәгә узган Җир, туган ягының черкиен дә сагынп хыялый шагыйрь, зынҗырларын өзеп каеткан җыр—менә алар Газинур Моратның шигь] табышларыннан кайберләре! "Метафора һәртөрле иҗатның, шул исәптән шигърият нигезендә ята... Метафора—шигъриятнең умыртка баганасы",—ди шагыйрь үзе "Җь фаҗигасе" исемле язмасында Шулай уйлый, шуңа ышанып иҗат итә. Табигатьнең язга тулышуын сынландыру өчен ул: Кцккә ашкан манаралар Яфрак ярыр сыман,— дип яза “Борынгы шәһәрдә яз” шигырендә. Чц!.. Ерактан, әнә. тонык кына Ишетелә ал таң атканы.— дип тә җаннарны сөендереп җибәрә шагыйрь. ("Казан Черек күл буенда" ) Моңа кад тан атуны ишеткәнебез юк иде әле. Андый сәләтебезне шагыйрь кайтарды. Менә бт аның шигъри табышы укучыга да куаныч китерә. ... Тираннар һәм шагыйрьләр, аларның х