ЮКСЫНУ

К айчан ла булса Аяз Гыйләжев турында язарта туры килер дип башыма да китереп караганым юк иде Аяз (ыйләжев безнен өчен-тур әдәбияты чагыштырмача сонрак кинән буын өчен-кул җитмәс биеклек әдәбият Олимпында борынгы грек аллаларыныкы шикелле үт урыны, үт сүк бу нам и ис бер тат тоела иле Әйе, ул елларда әле үзе исән чагында ук әдәбиятыбышын ошм баганаларына -классиклар!а әверелгән әдии1әрсбет сәш Һо .сырмый фидаилетгнә. фидакарьлегенә. гыйлем вә тормыш «.уюп ими кии колачлыкларына, хәтер сандыкларының байлык-муллы!ы>ы сокланып. >шчән1ск мрснен күпкырлылы! ына шакклми карый идек ( ишм хч . Исәнбәт. Әмирхан Еники, [омәр Ьәширов. Ьакый Урманче. Iариф Ахунов кебек бөекләребез фини дөньяны калдырып бакыйга күчкәч, әл.бнмг сәнгатьмен тәхет залы бушап калды Укучыларын бик еш тан калдырырга. коты,».•><>.' кншмпни яна әсәре белән шаккатырырга яраткан Ая» ГЫИТӘАГН ӘНӘ Ш< > мибарә» г.җомснен сошы мәрҗәне булды бугай Ьү1снте көнлә алар битә)ән тамы » > көре иләр!.. улырыр татларны мин әлегә күрмим Хәер, утырырга ымсынучы.иры и «жмы бар итәргә теләп ьны -тыгы тудырырга теләүчеләре дә габылыр Изге урын буш тормас ди Әмма алар ләрәжәссндәгс бөеклекләргә ирешү өчен әдәбият түрәсе бу ту да хакимият кәнәфиләрендә утыру ла житмн Монд ирешү •итен аларча фидакарьне каһарманлыкка гин әдәби батырлык һәм еллар буе тиә белән кое кашп тупланган ТӨжрибә вә гыйлемлек тә кирәк шул. Еллар үтәр әмма с1срменче сасыр тәплмында әдәбиятыбызның төн йөген җигелеп тарткан анын егар куәтен билгелиән алут ӘДИПЛОребезнен бай мирасы тоныкланмас. асыл кыйммәте яә бәясе артанаймос НИ кызганыч тоелмасын, .ирак яшәде Ант абый 2003 елнын ииймвар аенда ана әле нибары 75 яшь тулган булыр тис Сиксәнне куын барганда яисә туксанга килеп җиткәндә дә ныклы кул белән, тыгыз фикергә, кете сурәтләүләргә һәм мәгънәле тасвирга бай әсәрләр язып әдәбият яратучыларны сөендереп яшәгән аксакал әдипләребезне искә төшерсән азрак тоела икән шул Ая» абыймын ятасы әсәрләре, газиз халкына әйтеп калдырасы байтак фикерләре шнксст булгандыр Шушылай дип ятып куйдым да уйга калдым язучымын гомер ошашты б,чки яшәми елларының күплсгс-саны белән билгеләнми дә торгандыр ак Ь>слкм .имимен тынгысыз иҗатта янып үткән бер елы да үэснен рухи гытымыты яшәү м.илә(.кемен тирәнлеге белән кайбер кемсаләрнсн дистә елларына птрд-тыр Туканны мин м.к..ым бүген аксакаллы карт итеп, акыл иясе итеп күз аиына китерәм Якты тәне* тан нибары егерме җиденче яше тиә китеп бартан шагыйрь калдырган бай ижд. .сле тагын әллә ничә глсырлир буена итилиятебсттә рухи байлык онрертә ниуә Татлы прозаик, ялкынлы публицист һәм нечкә драматург Ая. I ЫНЛӘАГВ калдырган рухи мирас та ү теттем катачы фәлсәфи нсиммотик тир.жк1с и» бер генә гаделсезлекне дә күңел күзеннән жинел үткәреп җибәрми, теле белән әйтмәсә. аларны кайда да булса теркәп калдыру жаен карый иле Үзе эчен генә яисә варислары өчен генә язган ул көндәлекләрдә һәм хатларда ниләр генә булмас, “очсыз-кырыйсыз күк бит ул” дигәндәй, илле елдан артык тупланган хатирә-мирас. чарасызлыктан гаҗиз булып, тешләреңне кысып, кулларыңны йодрыклап йөрәген бәргәләнеп язган хис-тойгылар концентрациясе бит ул! Чоры шундый иде! Әйе. чоры шундый иде Ләкин яшьлек чорында Аяз атлы егетебезнең дә түзә азмаган чаклары булган, күңелендә бикләнеп казырга тиешле сүзләре үз ихтыярыннан башка ташып чыккан, күрәсен 1986 елда басылган “Совет Татарстаны язучылары" дигән казын зур хезмәтне—биобиблиографик белешмәне карап утырам. “Прозаик һәм драматург Аяз Мирсәет улы Гыйләжев 1928 елнын 17 январенда Татарстан АССРнын Сарман районы Чукмарлы авылында укытучы гаиләсендә туган. Балачагы һәм мәктәп еллары Зәй районының Югары Баграж авызында уза. Шул авыл мәктәбенең тугыз классын һәм Сарман урта мәктәбенең ун классын тәмамлаганнан сон (1945), берникадәр вакыт колхозда эшли, аннары ике елга якын ВЛКСМнын Зәй район комитетында бүлек мөдире хезмәтендә була. 1948-1950 елларда ул—В И Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты студенты. ә /950 елның мартыннан башлап 1955 елның августына кадәр Казакъстанда яши һәм тезелештә ташчы, бетон коючы, бригадир һәм десятник профессияләрен үзләштерә Аннары, яналан Казанга кайтып, университетта укуын дәвам иттерә" Чоры шундый иде. Курсив белән аерып җыелган юлларга кабаттан күз төшерик әле. кадерле укучым' Нинди гади, битараф садә юллар Әйтерсен хыялый студент егет, яшьлек романтикасына бирелеп, университетта баш катырып мәшәкатьләнмәскә карар иткән лә чемоданын тотып Казакъстан далаларына чыгып киткән Барысы да бик жинсл һәм рәхәт икән! Әмма эзләнүчән. зиһенле һәм зирәк укучы ул чорларда юл арасында яшерезгән мәгънәне дә бик тиз тотып ала белә, юл арасында калганнарны укырга аеруча маһирланып беткән иде инде. Белешмәлекне төзүчеләр әнә шул маһирлыкны истә тотым, цензорларны үзләренчә бик оста “алдаганнар” да инде Менә шушы бер җөмләгә егерме ике яшьлек студент егетнең тоталитаризм чорындагы “Җинаятьләр 199,4 е/гы редко.иегия утырышы Л.1гы рәттә (сулдан уңга): Ф Латыифи. Аяз Гышәҗев Икенче рәттә Р Гаташ. Р Низами. X Миннегулов, Ә Баян. Ә. Еники, Г Ахунон. Р Фәизуыин. Ә Рәшит. Арткы рәттә X Әюпов. Р Зәиду.иа, Ш Галиев, М Госманов, 3. Хөснияр. Т. Гашуллин. Р Мөхәммәдиен. №шпга! НЫҺ ЛӘ^ Шатлс ^ нчс маддс*сс буенча пәкем ителүе ла. алты елга диярлек сузылган каһәрле каторга газаплары да. жәһәинәмнен жидс шш узута тин кдря көннәр лә сыйган Аяз ага серле кеше иле. Еш кына бер сәбәпсез сүзсез калып, уйларына чумып онытылыр иде «ЗМтерсен. янында иптәшләре дә. анын бер кәлимә мәгънәле сүзен көтеп колакларын шомрайткан яшь-җилкенчәкләр лә юк еНперссн. ул лайда япа-ялгызы калган Менә бераздан ул башын чайкап куяр һәм бераз гына кылтайган, мактанган сыманрак иттереп. Мин каторжан бит. паринГ дип куяр Әмма бу тышкы кыяфәт, егетләнергә тырышу" артында ни нәрсәләр ятканын күпләр аңлап та җиткермәгәндер Каян белеп бетермәк кирәк' Аны без әле соңгы етирда гына бераз төшенә башладык та буган Хәер, андый чакларда Ая» абыйны», һәрнәрсәгә сынап. женгекләп карын торган уйчам күзләрен монсулык. әйтеп аңлатып бутмын торган, аны башкалардан аерып куючы ниндидер злпә каи.тагандай була торган идс Еллар үтеп Ягез. бер дога" романын уку бәхетенә ирешкәч кенә ул "егетлек"нен асыл бәясен чынлап анлалык та шикелле Шокср. тагар әдәбияты олпат шәхесләргә. телебезиен нечкәлекләрен үтә сизгер тоемлаучы, һәр кәлимәне асыл мәгънәсен бетеп, алтым кысага утыртылган бриллиант кимәлснә җиткерә белүче сүз осталарына бай бугты һәм ялармын берсе дип. мин. һич икеләнүсез. АЯ1 ага ГыЯтәжсвны күрсәтер идем Рсдакпиялә шактый озак эшләгән кеше буларак әйтем: бер биткә сыеп бетмәгәнлектәм. еш кына әсәрләрне кыскартырга, бер яки берничә сүзне алып ташларга кирәк бу та Корректор яисә техник мөхәррир хәл итә торган гап-гали мәсьәлә бу Кайбер авторлардан хәтта тулы абзагсларны, тулаем • гуласм битләрне алып дтсан .ю .кәрнси зчтәлегсиә гыин килми Киресенчә җыйнакланып кына кета әле Ә мен.» син тиеп кара Әмирхан Еникигә! Тиеп кара Гомәр Ьәшироика' Кая у.л бер бит яки абзац' Атарда бер сүзне кыскарта алмыйсын Чөнки һәр сү» нәкъ үз урынында, һәр сүл янәшәсендәге иптәше белән мәгънәви яктан шулкадәр тыгыз тоташкан, бәйләнгән ки аны алсан яисә кыскарак язылышлы башка берәрсе белән алыштырсам, бетен жөил.тсн хәтта кайчагында бөтен әсәрнен ямен биоген жммср.ксн Мен»» ут сүз гәмеи гою' Менә ул сүздәрнен чын һәм асыл бәһасен бетеп куллану' Ь> инде г.иәги Я1> түгел бу—сүзләр дөньясында яшәү, сулау Ая» Гыиләжсн тә әнә ШУШЫИ осталардан иле Техник кыскартулар кирәк булганда корректорларыбы» аз "чиләнмме \я» и>ыи әсәрләре белән Әмма ул рәхәт "чиләнү сүз чишмәсенен челтерәп аккан саф агымын тоюдан татлы ләззәт кичерүгә тин илс Дөресен әйтим, мин үземне Аяз ага белән күп пралашкам ижаг йорт ирыил.1 бергәләп сәйран кичергән, фикердәш, әнгәмәд.ии вә табыныш бул. кеше ч'»-**' ИШ ӘЙТӘ алмыйм Әмма |'Ш. егыи бирле һа ын У» ыр. ләнсрснлә редколлегия утырышларында, теге яки 6> .«сэр хакындв фикер зшшин и шактый еш очраша илек Хәтта бер икс тапкыр өендә лә будырта туры кние әде Хәтергә шунысы уелып калган тикшерелгән һәр мәсыи.нә һ.«р «кәргә карап .шин инык һәм оешып жзгткән үз фикере бута Ьулсыи .«д.«бияг мәйлаиыи гетрлеп торучы КШ1ӨМ иясе, булсын журналда әле беренче әс.»ре белән баш прпч* яшъ егет—Аяз абый "авторитет”ларга, дәрәҗәләргә карап тормыйча турысын ярып салыр иле. Сокгы очрашуыбыз. млгыинаау..ч. 2002 елиын фекр.чк л.ыруарыик. о. .ды Журналны.. баш редакторы |>аин, ФоИ.ухжм 601.11. «чын ие.................................. ■» ' Аи | абыймын имле байтактан урын «га» имамга 6с ..*« ‘ <» « ’ 'ы ...... ......... ....... ком-и кереш. ... '• .............................................................. баы б.р.1 шая 1ЫНП акам кеше шикелле, шрып чырлы егечорчо ирешер. • ...ырым чкш Ябыкк. ................... ак .. .......................... .... керЯк-м.чк .ракымл. «ЫРУ кеше кучмре ...е 1 .. (К.р Нортоне бедерео. а.чар.а нурерю «еш»чы ик... кушр елыры» иле Үк хакында лом-мим Сорлшклны-Слешмис ре икми. .... ил» ....................................... .......... „инли карлар ктерус. кемме.................. 1и,к.к м,6ср .кыв— Гилрстлннын суверенлыгы. очыкмын ки...имие очрош» ми нс.порсн ...... ........... „гры К1ЛДЯШЫ вул.лн Нокыи ...«ими вшччрЫИЫИ кунеЫМ О..Р.И. М.™ Л,.кнн шуны иерын .чи.игем кил,. ...мереиеи соңгы ..... Ишм. дип. кллык лип яшалс Ьер гено к. тышыма шар Аяз Аг* әдәбияттан аерым бузмады "Казан утлары” журналынын 2001 елгы декабрь санында анын "Өметләр уята торган әсәр" дип исемләнгән соңгы мәкаләсе басылып чыкты. Язмыштыр инде, ул без фәкыйрегезнең "Бәйсез этләрне атарга" дигән роман-нәсере хакында иде. Үләренә берничә ай калганда да аның язганнарында "өмет” сүзенен сүрелмәве үзе генә дә бик күп нәрсә турында сөйли сыман тоела миңа. Кыска гына мәкаләдә Татарстанның халык язучысы. Габдулла Тукай исемендәге дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның һәм Русиянең атказанган сәнгать эшлеклесе. олы һәм катлаулы язмыш иясе, талантлы әдип Аяз ага турында барысын да язып та. ижатына анализ ясап та булмый. Хәер, минем максатым да ул түгел. Бу язмалар үткен сүзле гаярь әдипнең тууына 75 ел тулыр көннәр алдыннан аны искә алып юксыну, ялгыз калып уйлану гынадыр. Ләкин мин бер нәрсәне анык тоемлыйм: сагынабыз Сине Аяз абый, тирән фәлсәфи әсәрләреңне сагынабыз, редакциягә килеп йөргән көннәреңне юксынабыз. Әдәбиятка һәм безгә Син кирәк, бик-бик тә нык кирәк идең шул!..