ТОЯК ЭЗЕ

азанга кайткач. Кәшшаф Заһидәне эзләп тапты. Тәкъдиме дә бар иде. — Конференция алдыннан гыйльми хезмәткәрләргә бер атна ял бирәләр, әйдә, курортка сызабыз.—диде. —Эштән җибәрерләрме икән сон'’—диде Заһидә икеләнебрәк. —Ә кем сиңа эштән качарга куша? Табиб чакырт Кешенең эче китми торамы әллә? —Син бигрәк инде. Әмма иң дөрес юлы шушы иде. Таныш табиб аша Заһидәгә бер атнага белешмә юнәлттеләр дә “Ак каен" ял йортына элдерттеләр. Ял йорты шундый урын инде ул. туйда тукмак та бии дигәндәй, анда килүгә яше-карты парлашып бетә. Берән-сәрән чын ирле-хатынлылар да очраштыргалый, билгеле. Тик алар төркемдәге ак карга кебек күзгә бәрелеп торалар Ире аядан атлар, хатыны арттан теркелдәр.. Ә яна “канышканнар" җитәкләшеп йөрер. Кәшшафлар кирәк кешесенә бераз акча төртеп, бер бүлмәгә урнаштылар. Чын мәгънәсендә татлы айлары башланды. Чулман буена төшәләр, урманда хозурланалар. Көннәр искиткеч матур иде. Әбиләр чуагы шушылай да гүзәл буладыр дип белми иде Кәшшаф Күрәсен. моңа кадәр игътибар ителмәгән Сентябрьнең бизмәне әле җәй ягында. Кояш нурлары әни кулы сыман йомшак, шифалы. Тик суга инде барыбер бер кашык суык кергән. Күк йөзе чишмә суы шикелле саф. пакь. Ул өрфиядән җимешле зәңгәр шәлен бөркәнгән. Ә үзенең очы да. кырые да күренми. Шул очсыз-кырыйсыз серле күкне иңләп пәрәвез ташкыны агыла. Күккә челтәр элгәннәр диярсең. Үзе бер могҗиза, үзе бер тамаша. Пароход белән килгәндә “Ак каен" ничектер искәрмәстән пәйда Дәвамы. Башы I санда була Бу урынла Чулман буйлап жеп шикелле сузылган тау тезмәсе кисәк кенә өзелә дә кәсле ярга әверелә Яр катлам-катлам. әйтерсен лә, аны өстен.) төрле төстәге буяулар ягып өйгәннәр Аскы азешеңдәлкбур Аннан соры таш катламы, каткан ком. кызыл балчык Янә таш. янә ком Ин өстә бүлем Монысы кара балчык Күр. Жирнен эволюцион үсеше нинди чорлар кичергән Аралары !асыры гына ла сыймындыр боларнын. Кәшшафнын күзләре шушы катламнарда тоткарланса. Заһидәнен игътибары баскычка төшкән икән. "Карәлс. нинди әкияти корылма ДИП Кәшшафнын ясиннәреннән тарткалады Баскыч, чыннан да. матур иле Ул төрле рәвешләргә кереп, ишелгән бау шикелле өстән аска кадәр сузылган. Урыны урыны белән ял итеп алу өчен утыргычлар да көйләгәннәр Пароходтан төшкән пассажирлар, ял итүчеләр баскыч буйлап югары күтәреләләр дә. кайсы кая таралышалар Заһиләтә баскыч бик охшады Ул аннан көнгә өч-дүрт мәртәбә менеп төшә иде Суга гына күнегә алмалы Кыр ягында үскәнгәдер инде. Каз тәпиен дә күмә алмастай нәни генә инешне исәпкә алмаганда, аларнын .тылында елга да, күл лә юк Шу на күрә йок» лә белми Кәшшаф аны көймә1ә утырта алмый газапланды Якын да килми, мин су читеннән генә карап торам, ди Бик ныклан юмаларта туры миле Анда да Кәшшафка чытырман кебек ябышты, ишкәк ишәргә дә ирек бирмәде. Ә үзе көн дә бөтен кешене шаккатгырып. тәненә чиләк белән кое суы бөрки иде Кәшшаф үзе кая тына бармасын, вакыты ничек кенә тар бу тасын, якын-тирәдәге зиратлармы карап кайтмый тынычланмый Аны кабер ташлары кызыксындыра Борынгы язма тарих шуларга уелган > I мом и да бер көнен әлегә шөгыленә багышларга ниятләлс кызганыч, юды унмады 1>> акта наратлар тозландык хзддө икән маа туар *а*пап изеп бетергән. Шуңа да кәефе төшеп кайтты Кичке ашка кадәр берат х.и алыйм дин уйлаган иде дә. клуб янындагы кешеләр төркемен күрюч шул якка борыласы итте. Чөнки Заһ идәне күреп алган иле Кулларын бугаштыра-буташтыра клуб мөдиренә нидер анлята Безмен барлык чараларыбыз да директор растаган тиан буенча үткәрелә Ә сез беркемнән сорамыйча, беркемгә әйтмичә үл белдегез от белән ял итүчеләрне жысп. ниндидер лскттия оештырып ятасыз, тип чәр-чәр килә тегесе. Гафу итегез, мин кызыксынучыларның сорауларына гына данап бирәм,—мин... .. Әгәр анлый хокукыгыз бар икән, клубны аренлагл алыгыз Н1 порты территориясендә рөхсәтсез массовый чаралар үткәрү тыела Инде җыелышкан кешеләр шаулаша башлады. ■Сөйләсен, тыярга хакыгыз юк Безнен дә Иванов тәгълиматы турында бетәсебез килә Жүләр сатмагы т. чукындырырга тели ут безне Гьфу; ювфер «яи имаяшз Тсләсә-нинди сырхауны юып төшерә ди бит ул. жәмәгап. Ханымнар, сез ял итәргә килгәнсез, рәхәтләнеп ял итис! ти клуб мөдире, момым очен бс» ботетт шартларны та тудырырга тырышлоыз Аферистлар кулына зләгә күрмәгез Минме аферист” дип очып кунды Заһилә Әмма ту 1ы тәүмк бу кырыс ханым курка төртаннарлан гүтсл нде N «енеи хаклы икәнен м 1111. ,1X1111.1 бет,) иле. әлбәттә Милиция чакыртканны көтәсезме’ тип Шзидәтә чекрәй тс аңлатырлар анда кем икәтиетегетне Сет нд итәргә юшәнсс. безмен Ш1К Ьһилә тә тәмам кылан, бер сүзне >•> җавапсыз к.сиырмый Ьу сүзләрне сезнең н.иандытытыз әйттерә, томана ссз Сонгы кабат кисәтәм Кәшшаф эшнең тирәнгә керүен күреп, халыкны ера-ера эчкә узды да Заһидәне култыгыннан алды. —Нишләвен бу. шулай ярамый бит инде. Заһидә исә һаман үзенекен тукый. Күзләре зәһәрләнгән, иреннәре калтырый. Бүлмәгә кайткач та тынычлана алмады. —Ит яхшылык, көт яманлык, ди. Күр инде, изеп ташлады бит, надан, ә?—дип бүлмә буйлап йөренде —Тынычлан. Заһидә, гаеп үзендә,—диде Кәшшаф —Син дә шул бүкәнне яклыйсынмыни әле... ярдәм итәр урынла.. наданнар сез. Җиргә куркыныч яный, ә сез кул кушырып утырасыз. —Нишләргә соң. өйрәт алайса. —Белмәмешкә салынма, җәме. Янача яши башларга вакыт дип күпме тукыдым мин сина, колагына да элмәдең Җитмәсә, мыскыл иткән була, өйрәт, имеш. Заһидә мендәргә капланып елый башлады. Кәшшаф ни әйтергә, ни эшләргә белмичә аптырап торды Күр. нинди көчле икән Ивановның иярченнәре, өч-дүрт ай эчендә Заһидәне йөз сиксән градуска борганнар да куйганнар. —Җимешем, алай ярамый бит инде, тынычлан инде,—дип Кәшшаф сөйгәненең чәчләреннән сыйпамакчы итте. Ләкин хатын сыртын гына кабартты. Үтә бер зәһәрлек белән: —Зинһар өчен, өрми генә тор әле,—диде. Кәшшаф кайтарып сүз әйтмәде, шыпан-шыпан гына киенде дә бүлмәдән чыгып китте. Ашханәдән сон да шактый озак йөрде. Бер-ике мәртәбә әлеге озын баскычтан төшеп менде, озаклап су коенды Заһидәнен тынычланганын көтте. Бәлкем әле йоклап та киткәндер, иртәгә бу зилзилә үтәр, анлашырлар. Заһидә йокламаган иде. Кулында китап, караватка бөкшәеп утырган Күз яшьләре кипкәнгә охшый. Әмма төс-кыяфәте әле һаман таш кебек каткан Кәшшаф ана комачауламаска булды, урын-җирен рәтләп ятарга җыенды. — Нәрсә, телен урамда калды мәллә?—диде Заһидә китаптан күзен алмыйча гына. —Үзен тынычлыкта калдырырга кушасын бит. Кәшшаф каш астыннан гына Заһидәгә күз төшереп алды. Бәлкем, татулашыргадыр исәбе? Бәлкем, яратышу өчен генә үпкәләгән булып кылангандыр? Хатын-кыз хәйләкәр бит ул. —Тунып беткәнсең ич, җимешем,—дип Кәшшаф Заһидәне кочып алды. —Хатынын кайнардыр, аны кочарсын. Кәшшафнын колаклары үрә торды Чөнки моңа кадәр Заһидәнен бу хакта бер мәртәбә дә сүз кузгатканы булмады. — Мин сине яратам,—диде Кәшшаф,—беләсең ич инде. Заһидә усал гына итеп көлемсерәп алды да әйтте: —Бер башыңа икәү булса, рәхәте күп, тынычы юк диләр. Менә шул вакытлар да килеп җитте. —Син бүген әллә нинди, Заһидә, үзеңә охшамагансың —Ә нигә, дөрес түгелмени? Сөяркәне макта, хатын белән тор Мин шундый мәкальне дә беләм әле. Кәшшафнын авызы йомылды. Ул капкынга эләккән тычкан кебек иде. кайсы якка сугылсан да рәшәткәгә килеп бәреләсең. Кылын гына тартып каравы булган, күрәсен. капкынның ишеген Заһидә үзе ачты. —Ярату гына аз, Кәшшаф. без фикердәшләр дә булырга тиеш. Мәхәббәт бер көнлек ул. дәрт итеп кабына да, шунда ук сүнә дә Ә дуслык—мәңгелек. — Мин болай да синен сулышың белән яшим — Мин алай димәс идем. Менә бүгенге хәлне генә алыйк: син мине якламадың. Әйтимме ни өчен? —Әйт. Заһилә иреннәрен бүлтәйтеп Кәшшафны сынап карап торлы Кәшшафка анын шушы халәте бик охшый иле. үбәргә үрелде Гуктале, дип Заһилә башын борлы.—лагтан сүл сөил.чиабеэ ләбаса! Яратасым килә бит. нишлим сон? —Сел. ирләргә, шул гына булсын -Ярый-ярый. тынлыйм. сүэенне сөйлә Инде Заһилә кәҗәләнде И лә. син аны барыбер акламаячаксың. дөресрәге, айларга тс.тәмәч чәксен. Мин арылым инле. ятам Син лә ят Кәшшаф ятагына барып ауды. Ә иртән уянганда Заһиләнен урыны бупг иле инле Йөрәге жу итеп китте, сикереп торганын сигми лә клллы Коенырга чыккандыр, дип үзен тынычландырырга ашыкты Ләкин су чиләге урынында иле Өстәл өстендәге ягуны күргәч кенә урындыкка «.ыенды __ “Кәшшаф' Минем сиңа бу.1ган хисләрем үзгәрмәде Хатынын парын да. балаң барын да баштан ук белә идем А.гар ииңа киртә бу шады М». .;< >< киләчәктә гУз комачауламаслар иде Бернәрсәгә /һ үкенмим Сиңа р-зхч>т кен < Әмма мин инде элекке кебек суга тишкән чеби түгел Шик ер. канат ырым ныгыды, рухым чистарды Минем хәзер свяркә булып кына яшшеч кил чи /ИУ инде яши (һ ашыйм. Иванов тәгыиматы бар нәрсәгә тир* *>» ә. кешеләргә дә, тормышка да бютенләи яңача карарга өйрәтте I “ ин , ич чи чем кыйблама ышанмыйсың. Үзең гһ беләсең, мин сине әлеге хак нигә керт\ ••чен бик нык тырышып карадым Ә син "Әкият бу", дип к»чдең ,гн • Ьу.ч-нгх вакыйга аны тулысынча раслады Мин а >га тиба да кеш, ыр. - (Ктаз тәгмиматын тарату буенча бернәрсәгә карамыйча юнәячәк чен Ишектт кусалар, тәрәзәдән керермен, тәрәзәдән кусашр. ишектән керермен Конеч д> теләгем дә зур Мин хәзер генә яшәүнең чын м.згьнәсенә тншетК ч Иорфа 1ыгы м очен гафу ит Мине бимазагача Хуш Мин Ки шнга кайтып киттем Заһидә 4 октябрь. 1997 ел Кә1ишаф язуны икс-өч мәртәбә укып чыкты Аптырады Инанон тәгыгиматынык атарга нинди катнашы бар сон? Ул Заһиләнсн салкын су белән коенуына ла. кар өстендә ялан аяк йөрүенә лә. Гимн җырлавына ла. мохтаҗларга ярдәм кулын сузуына ла каршы түгел ич Кешеләргә яхшылык эшләү бик саналлы гамәл Юк. хикмәг кичәге чәрәкәлә генә түгелгә охшый монда Нигезендә җитдирәк сәбәп яг.иыр мөгаен «»иә бер-бер көндәше пәйда булдымы'* Алай тисән. нигә аггы яшерергә' Минем хисләрем үзгәрмәле дигән ич язуында Димәк, ул хисләрдән гә өстен башка сәбәп бар Кәшшафнын йөрәге сулкылдап алды Анын һич гә Заһиләнс югалтасы килми иле Качып китәргә ярыймыни инде Шунда \1 менләр астыннан бер кырыс күренеп торган китапны абайлап .шы Заһгиә кичә кич ш\ I китапны укый утыра иле түгелме'’ Онытып калдырган, күрәсең К\ на на алды. Бу Библия идс Юкәлә икән бит чикләвек' Кәшшаф Ивановның мәкаләләре белән танышып чыккач УК Заһиләнс шул хлкга кисәткән идс Бу христиан динен таратуның бик гә мәкерле, бик гә \әи гәкәр Һәм астыртын ысулы үтелме икән, дшән шиген беллергән идс Тәки хак бу |ым чыкты бит. ә' Заһилә кмы аяш белән каршы тиле Имеш системанын дингә бер катнашы ы юк, ул фәкать кешенең фи »ик сәламәтлем ен ныгыту, рухын савыктыруны гына максат итеп к\м Иванов дадән миссионер булып чыга бит әле монда Кешегә анын ин мә «берек нәречке. сәламәт гсче аша йопанты ясый Саулыкка туймаган бәндә. әлбәттә, барысына ы ә гер Башта Порфирии Корнсеннчнын теккә нинди рәвешкә керә алуына, аннан сон накыг һәм кнндск төшенчәсенең бөтенләй булмавына, теләсә галәхиә. теләсә жнрдә йөрүенә ышандыралар .Аннам сон Библия тоттыралар Татар белән рус арасындагы каршылык ул нигездә ислам дине белән христиан диненен каршылыгына кайтып кала. Заһидә дә менә шушы кармакка килеп эләккән икән Институт бинасын танырлык түгел иде. Менә мин нинди гүзәл дип көлеп тора. Стеналарны да, түшәмне дә пластик белән тышлаганнар, өр-яна яктырткычлар элгәннәр. Бина эче зураеп, иркенәеп киткәндәй булган. Идәннәр дә баскан саен шыгыр-шыгыр килми, яңа паркет жәйгәннәр. Утырышлар залын, директор апартаментларын аеруча тырышып бизәгәннәр, атлап керергә кыймассың. Галимов тотынса, булдыра инде ул Кешеләр арка кыздырып йөргән арала, әнә, нинди эшләр майтарып ташлаган. Галим булып ялгышкан, хужалык-оештыру эшләрендә күбрәк файда китерә алыр иде. Кәшшаф кабул итү бүлмәсенең ишеген ачу белән, ирексездән аяк киеменә, костюмына күз йөртеп чыкты. Бу зиннәтле келәмнәргә, түшәмнән идәнгә кадәр сузылган ак пәрдәләргә тузан кунмасмы? Секретарь кызның: "Узыгыз, уз",—дигән тавышын ишеткәч кенә тәвәккәлләп бусагадан үтеп керде. —Сәүбән Сәүбәнович Кремльгә чакырулы, биш минуттан артык тоткарланмагыз,—дип кисәтте аны секретарь көзге алдында күпереп торган саргылт чәчләрен сыпыргалыи-сыпыргалый. Кайчан керсәң дә көзге каршында бөтерелер бу чибәр туташ. Үз- үзенә карап сокланумы, ир-атка ярарга тырышуымы, әллә икесе дә берьюлымы? Галимов аларны еш алмаштыра, әмма һәр килгәне элеккесеннән дә матуррак була. Ничек табып өлгерә. Ул үзе дә бик ыспай, энәдән-жептән генә киенә. Инде көз тәрәзә кагуга карамастан, әнә, аксыл костюмнан Күлмәген дә, галстугын да шуна тәнгәл китереп сайлаган. Ул шушы чиста-пакьлеге белән купшы диңгез капитанын хәтерләтә иде. —Алсу туташ кисәткәндер дип уйлыйм,— диде Галимов йөзен чытып, вакытым тар, үгезнен мөгезеннән тотып сөйләшик. Бу анын. йөрден инде сукыр чебен сыман, дигәнен аңлатуы иде булса кирәк. Кәшшаф үзенен сөйкемсез сөяк икәнен бик яхшы белә, әмма директор шикелле киная белән аңлашырга күнмәгән. — Мөгезе шул. Сәүбән Сәүбәнович,—диде ул,—мин конференциядә докладымның тезисларын таратачакмын, алар инде әзер, соныннан белмәдем дип әйтмәгез. Галимов сирәк төкле кашларын җыерыл, Кәшшафка текәлеп карап торды да, сифоннан чыжылдатып касәгә су агызды, аны ашыкмыйча гына, йотымлап кына эчте. Аннан сон сүзләрен теш арасыннан гына сыгып әйтте: — Бу—хулиганлык, Хәмитов. Фикер алышуда катнашырсыз, әнә Сезне кем тыя? Кәшшафнын ирен читләре метер-метер килеп алды. — Болай бозылышып, ачуланышып сез бервакытта да максатыгызга ирешә алмаячаксыз,—дип дәвам итте Галимов,—фән. беренче нәүбәттә, дәлиллек дигән сүз ул. Сездә алар чамалы. Фаразлау белән, әнә, күрәзәчеләр шөгыльләнсен. — Шул фаразларны дәлилләргә мөмкинлек бирегез сез мина. Фән ул хакыйкать дигәнне дә аңлата. Ә хакыйкать бәхәстә туа. Бу Аристотель заманыннан килгән. Алар аңлашып бетерә алмадылар, ишектән тыны-көне бетеп секретарь кыз килеп керде —Хәмитов, мин сезне кисәттем ич, директор чакырулы дидем... Сәүбән Сәүбәнович. сез үзегез дә инде, шулай йомшак булырга ярамый ич... янәсе. нишләсен сон ул Директор җилкәләрен сикертеп куйлы. Шушынлый киребеткән кешеләр белән Кошшафка барыбер иле Шуна күрә күнслснләтен түгеп калырга ашыкты 1 к Ул фикер алышу лигәнегел лә минуты-секунды белән тәгаенләп куешан бит инле. нигә шулай икс «ипләнергә0 Хәмитов! Секретарь кыз Кәшшафны зткали-төрткәли кабинеттан чыгарып жибәрлс Кори юрнын аргы башынла Тәфкилев белән Ә.ттаф сөйләшеп тора иле Шыр-шыр көлешәләр Әлтаф чираттагы өр-яна мәзәген сөнли 1\ры Каян табып бетерә0 Ләкин Кәшшафны гаҗәпләндергәне бутән иле Әлтаф анын шикелле үк Т.зфкзпевнс өнәми V зара ишләшкәндә у юн арасыннан ут Йөртә горган кеше, тип әйтә • ) юэер кур ничек сайрашалар. Кыенсынып га китте Бәлкем шу ил тоелгандыр гына к Гәфкилев анын белән лә бик лустанә күреште Тик. һәрнакъптагыча. сүлләрендә, үз-үзеи тотышын ла яклану, масаю ярылып ята иле 0*о. кемне күрәм ’ Милли тарихыбызның киләчәк иһне* лмн Кәшшафны кочып алмакчы бу ны Төрттерми генә булмыймыни сои ул° Гәфкилсвнен күзләре тоИмәләй түгәрәкләнде безнеке шуннан узмый. Кәшшаф әфәнле. кая инде сезгә литу° Ә мин нишләгән ’ Чын ир-егет икәнсен лим. замана кешесе шунлый булырга тиеш дим Мин уратып сөйләгәнне аңламыйм Т.зфкнлевнен күзләре яна түгәрәк.миле Турысын ла ярып сөйләшә алабыз Кәшшаф әфәнле. лиле уз рәсми могалләмәго күчен әйдәгез, кабинетка рәхим итеге» анда тынычрак будыр Тәфкилен тимер шкафын дыңгырдатып ачты ла аннан бер папка тартып чыгарды Мондый кон(|нмс1шиллм1ыи документзарны сейфта слкллмасан. тон башына утырып калуын бар. иш кәшшлфкл ку з кысты Эйтсрссн лә. алар арасында ниндидер яшерен сср бар иле Ьу Кәзшиафка за кызык тоелды Түземсезлек белән папкадан нитизз документ чыгар икән дип котә башлады Ьүлмә чуждсы. ниһаять, бер кәгазьне алып ку и әренә якын китерде УКЫН башлады “Киров районы зчке ниләр идарәсе'" Ьу су ыәрнс ишеткәч, Кәштафнын йөрәге чеметеп алды әллә Аккош ку ки гә булган мәрәкәнс инеш тутка җиткергәннәрме'0 Алан икән, заманалар үзгәрде кзбаса. демократик дәүләттә яшибез Кешемен шәхси тормышы фәкать анын үзенә тенә кагыла. • .гуманитар ИНСТИТУТ хезмәткәрләре Хәмитов Кәшшаф Гашюнич һәм Боширова кзһидә Илрмсонна Аккош ку гсидә су коенгаила иш дәвам итте укуын Г.зфкилсп машинадагы киемнәрен, докуменззарын урлаталар ” Ь\ кәгазь ничек итеп сезнсн кулга килеп хгәкте сон әдс зип бүлдерде аны Кәшшаф Ул берничек гә минем хезмәт вазифаларыма кагылмый юбаса Кайсы яктан карыйсын бит Кәшшаф I а иг ювнч институт үзенен хезмәткәрләре турында битем яктан за х.збәр зар б\ гырга шеш Иш иш кына түзел. һәр гәуз.тт учреждениесе Ә бу (ххчи кәгазьне инспгтутка җибә|ЧТ1 бик гөрес ипләгәннәр дип уйлыйм Демократия йөгәнсез глй гутс I \ I. һәр җир гә тәртип зарур Ком орочы» дисез имде алайса коммрохзаг түгел. Хәмитов. ч«мыүи.и. Үзен беләсен. дөнья и »ән хә зер магкчүмат иларл итә —Аңлашылды, мәгълүматыгыз өчен зур рәхмәт. Инде китәргә ярыйдыр бит? Тәфкилев озын нәфис бармакларын өстәлгә җәеп салды да мыскыллы бер елмаю белән Кәшшафка карап торды. Аннан сон: —Синен тәти күбәләкләр мәсьәләсендә тәҗрибәң зур булырга охшый, жае килгәндә дусларына да өлеш чыгаргалар идең,—дип көлде. Кәшшаф бүлмәдән чыгып китте. Анын артыннан сейф ишегенен шакылдап ябылганы ишетелеп калды. Тәфкилев “документ ны урынына яшерде, күрәсен. Урынбасар әлеге язуны юри генә күрсәтмәде, әлбәттә. Күр инде, ә? Милиция дигәннәре һаман элеккечә баш очында Гали кылычы сыман асыЛынып тора икән ич. Барысын да теркәп бара, тиешле җиргә хәбәр итә. Баксаң, без әле һаман күзәтү астында икән. Тәфкилев ана шуны белдерде, һәм бу факт кирәкле вакытта, кирәкле урында калкып чыгачак. Аларны узып бернәрсә дә майтара ачмыйсын. Әле ярый Заһидә эштән китте, югыйсә, мәсхәрәгә кала иде. Кәшшаф үз бүлмәсен читләтеп, Әлтаф янына өстерәлде. Аны башка бүлмәгә күчергәннәр иде. Дусты телефонга сыенган, кемгәдер мәзәк сөйли. —Ха-ха-ха... Юк. белмәдең. Матур кыз кирәк ана, төшендеңме? —Ярар, хуш, хәле яхшырды ди монын. Хәзер егетебез ни-нәрсәгә мохтаҗ инде'’ Жә-жә... и-и. иштен ишәк чумарын, дуска мохтаҗ, имеш. Яна чибәркәй турында уйлый ул. Вәйт. Ха-ха-ха. — Былбылдан ким сайрамыйсын, кәеф шәп синең бүген,—дип Кәшшаф почмактагы урындыкка чүмәште. Ул ватык урындык булган икән, мәтәлеп китә язды, тәрәзә янагына гына ябышып калды. —Фу әллә ни әйттерерсең, нигә тотасыз бу сәләмәне? —Зиннәтле урындыкларга утырасын килсә, нәчәлникләр янына кер,—дип авызын ерды Әлтаф. —Әле генә шуннан чыктым. —Эләгештегез дәме? һәм, шуны сорап торган мин җүләр. Эт белән мәченең кайчан ызгышмый торганы бар? Төкер син аларга. Монографияң өчен Алтын Урда чоры фольклорыннан менә дигән җырлар хәзерләп куйдым үзенә. Тынла әле: Солдатларга бит юарга, Хозяйский җиз комган; Китмәс идем бу солдатка, Батый ала, чукынган. Имән агач—каты агач, Каен агач—чыра агач; Писер яза. без китәбез Чынгызханга ярагач. Кәшшаф көлемсерәмичә булдыра алмады. —Шомбай. —Син, мөгаен, бер бик мөһим хәбәрне белмисендер әле,—диде Әлтаф күзләрен ялтыратып. —Үземә кагылганын беләм, ник белмәскә? — Мин конференция турында әйтәм. —Нәрсә булган конференциягә? —Конференция бер айга кичектерелә. Тәфкилев әйтте. Чит ил галимнәре үтенече белән, имеш. Мондый гүзәл манзараны фәкать шушында гына, Хан тавы башыннан гына күзәтергә мөмкин. Кәшшафның купшылыгы белән дан тоткан Кырым бакчаларында да йөргәне бар Искитмәле Чын оҗмах! Ә Кавка!' Сөңгедәй очлы түбәләре ак болытлар эченә кереп яшеренгән гаулар илснен кырыс, шул ук вакытта пакь вә саф табигате берсеннән берсе ашкынулырак хисләр уята. Әлеге күренешне аларнын берсе белән лә чагыштырып булмый Ихтимал, ул кайсыдыр ягы белән Кырым — Кавкапардан калышадыр ла. әмма бу—туган ил! Туган ил барысыннан да якынрак барысыннан ы гүзәлрәк. Кәшшаф өченче кон инде нәкъ шушы вакытта, нәкъ шушы урынга килеп баса Бүген лә сонармалы. Тын Чәч бөртеген селкетерлек тә ласт исми Кояш шәфәкъ челтәрен ал төскә манган Ә ук шундый ук ал тектәге түгәрәк гәүдәсе белән әкрен генә офык артына төшеп бара Кечерәйгәннән кечерәя Ул кечерәйгән саен, шәфәкъ кинәм. җетеләнә Үт гомерендә мондый озын һәм кояшлы көтне хәтерләми Кәшшаф Кояш баеган чакта нана була торган негер-менгер Канладыр л орә. сыер мөгри. Ара гирә болында утлап йөрүче анар кешнәп к\ч Күңелдә исә монсулык. Үтеп баручы комиен моңсулыгы, гомермен башка бервакытта да кире кайтмаячак мизгелләре белән хушлашу монсу тыгы Көннәр генә түгел, айлар, еллар, гасырлар бср-бсрссн алыштыра Кояш аларнын барысына ла шаһит Иртән тан белән \ I җир иоки балкытып, яна көнгә фатиха бирә Монсулык чигенә, күнемдә анын урынын киләчәк көн мәшәкатьләре биләп ала Бирем аны археолог Рамил Сәмшуллин чакыртып китерде Ул могега казыну лиләре алып бара. Кож|х>рснпиянсн кичектерелүе ярап куйды үзе Алтын Урла турында гасырлардан-гасырларга күчеп йөрүче иделсез уйдырмаларны аз гына булса ы какшату очен Кәшшаф әллә нинди корбаннарга да барырга риза булыр ил* Күпме шулай вәхши тамгасын гагып йөрергә мөмкин инде. Ата-бабаларыбызнын рухы алдымда о«1 Мөстәкыйль дәүләт булып аертып чыккач. Азгын Урда үг чоры өчен гадөти тормыш белән яши Алай гынамы, урга гасыр цивилизациясенә искиткеч гур өлеш кертә Кайчагиыр шайтан таяклары гына чайкатып утырган кыргый далаларда нинди матур шәһәрләр калкып чыга Гөлстан. Сарай, Ак Саран. Ак Мәчет. Балыклы. Актүбә. Шәһәр әл Ләшл. \к Кирмөн Урга гасыр авторлирынын карталарын һәм Азтын Урланып арчеоло тиясен өйрәнүчеләр бу дәүләттә чама белән йөз кырыктан артык шәһәр булин дигән фикердә торалар Аттым Урланып географиясен һәм топонимиясен өйрәнү татар чаткымын зтник тарихын ачыхм) ы бик өр урын тота. Шума күрә Кәшшаф бу юнәлештә дә тикшеренү лиләре алып бара Әйтик. XIII XIV гасырларда Кар.» гимн» буендагы Днечр култмгынын ун як ярында Ак Кнрмән порты урнашкан булган Шушы ук чорга Кырымда Кара дингез буенда Пнксрман Керменчуг кебек татар калалары үсеп чыккан Әлеге атаманын Урта Идел буенда иралуы ла мәгълүм Кайберләре бүгенге кәшә кадар шушы исемне йөртә Алтын Урдамын мәдәни жәүһәрләрс Ү *' бер МОГАНМ Кәшшафнын Алтын Урда башкаласы Сарай шәһәре урынындагы ззьжүьфдә ипиш камы буллы Атна культура катламы пикәен бай Мәйчән. сеиои иш тгалучы мәшһүр кытай фарфоры җиргә мзрәк тыккан саем 1 иярлек ММВ чыга Бннәр һәм фирүзә» төсендәге ялтыравык ишсртснән бнмкзе керамика юмчмән бик сирәк очрый. Моны ул бар Кәшиифнын .ис гә хәтерен и* як ягына базык гәүдәле. аждаһа башлы әкнятм ерткыч • ю кар рәвешен гә икс ютка беркете иән атгыннагг кое тын бер к.аә*,. ..................... .. булып, кулында әйләндерт олан юра иле лиын янына Фс.шро* атлы археолог килеп туктады. III.,,И1 ө? шп Кәшшафнын җилкәсенә кулын салды . Искиткеч! Карыйк* га норәгсм сыкрый, безмен буым и.цхә калдыра сон' Калдырабыз, ник калдырмаска' Инкубатор чебешләре сыман бер берсенә охшаш шәһәрләр, бернинди сәнгати кыйммәте булмаган ширпотреб савыт-саба. Калашников автоматлары. —Үзбәк ханнын алтын саплы хәнжәре аларнын бөтенесен алыштырыр иде. _ -Үзбәк хан дигәннән, хак булса, анын тәхете Британия музеенда саклана, имеш. —Инглизләрнең кулы озын, ә без булганыннан да файдалана белмибез.. — Нәрсәне файдалана белмибез?—дип кистереп сорады Федоров. Кәшшафнын бик тирәнгә кереп сөйләшәсе килми иде Чөнки аны борчыган мәсьәлә рус галимнәрен кызыксындырмый. Дөресрәге, анын ал арга хажәте юк. —Алтын Урданын матди культура калдыкларын сез. Владимир Степанович. предмет, объект буларак кына өйрәнәсез. —Ә аны тагын ничек өйрәнергә сон? — Мин үзем, мисал өчен, хәзерге татар халкының этник тарихына бәйләп өйрәнүне мәгъкуль күрәм. —Сезне анламассын, берегез унга тарга, берегез—сулга. Кояш, ниһаять, бәллүенә кереп чумды Жиргә энгер-менгер пәрдәсе инде. Бу Кәшшафнын ин яраткан вакыты. Нәкъ менә шушы вакытта анын хыял канатлары үсеп чыга. Ул тәэссоратлы кеше Бу сыйфаты ана тарихи вакыйгаларны жанлы итеп күзалларга булыша. Ниндидер фәнни гипотезага алынганчы ул ин элек анын эчтәлеген “сәхнәләштерә", бер жепкә тезә. Менә әле хәзер дә күңеле белән 1255 нче елга чигенде. Кырлач. Жиргә төшкәнче төкерек туңа. Жил дала буйлап кипкән кылганнарны куып йөри. Коры салкын тәннәрне бөрештерә, үтәли үтеп керә. Хан йортында көне-төне учак яна Ишек саен пар сакчы. Сөңгеләренә таянып, тораташ булып катканнар Керфекләре дә селкенми. Сартак ханнын вафаты таудан ишелеп төшкән кар кебек көтелмәгәндә булды шул Ике генә ел патшалык итеп калды мәрхүм. Инде менә яна патша. Бәрәкәт әле үзенең хәленә күнегеп житә алмый. Чөнки тәхеткә аның абыйсы Туданны әзерләгәннәр иде. Ана башка булса да бер атадан ич. якыннар. Кан анадан түгел, атадан килә. Сарай әһелләре нигәдер тәхеткә Бәрәкәтне утырттылар. Исеме Бәркәгә әйләнде. — Баһадур Батман улы Сәхи,—дип оран салды баш сакчы. Шул ук мизгелдә ишектә Баһадурның карсак гәүдәсе пәйда булды. —И. бөек хан. данын күкләргә ашсын! Сиңа хезмәт итү минем өчен ин зур бәхет! Ирен очларыннан шушы ятланган сүзләрне очырды да Баһадур башын яраны ягына борды. Тегесе шундук кулындагы күн капчыгын ханнын аяк астына ыргытты. —Бу нәрсә?—дип сорады Бәркә. Баһадур жавап биргәнче ин элек сирәк тешләрен ыржайтып кычкырып көлде, билендәге кылычы дер-дер килеп торды. — И. бөек хан! Болар синең ин зур дошманыңның колаклары. Иран юлыннан тотып алдык. Улы Туданны тәхеткә утыртмаганга үч итеп. Иран патшасы Хулагуны кодаларга ниятләгән. Ат койрыгына тагып аунаткач түзмәде, гаебен таныды. Бәркә тетрәнеп китте. Әмма йөзенә чыгармады. Хан каты бәгырьле була. Ул дошманын кызгана алмый. —Сиңа. Сәхи баһадур. хезмәтен өчен алтын саплы кылыч, яранына хан утарыннан ат бүләк итәм,—диде Бәркә —Ә капчык монда калсын. Бәркә соныннан качырып кына әтисе хатынының колакларын жиргә күмдерде... Кәшшаф Урда ханнары арасыннан, Батудан соң, нигәдер Бәркә ханны якын итә. Саф күнелле, самими һәм гадел итеп күз алдына китерә ул аны. Урта бармак шикелле төз гәүдәле, чибәр йөзле, биек КӨЧ ' ГайрЭТе ташып тоР а торган ир-егет! Бу сыйфатлар, мөгаен. г™*КаТ ШН ЛОВамылыр Чынгы 1 чаннын жәчәгате татар тыннан Оулган ләбаса. „„. Холай нәкъ менә Бәркә чанга үз ләуләтенлә Ислам динен тарап вазифасын фарыз кылган Югыйсә, әтисе Бату чан чәжуси булган, абыйсы Сартак—христиан Ә ул исламны сайлады •*г. Ха^‘,т хакиме ә.т-Мувәиел үзенен елъязмасында болан дип я и Ьәркә Шәмсетдин әл Бахыр ж ярдәмендә Ислам линен кабул итте һәм мөселман булып киткәч. ә.т-Бачыржга ышанычнамә юнәлтте-патшалык җирләрендә комачаусыт үз максатларым тормышка ашыр\ мөмкинлеген оирде -ләкин әл-Бахырж монарлан баш тартты Бәркә күрешергә дип әл-Бахыр ж янына кигге Ш«к:ч Бәркә чанга Ислам линен ачыктан-ачык ыра1ырга кушты Бәркә Ислам линен кин тарапы. бар җирләрендә мәчетләр һәм мәдрәсәләр төзеде. Газимнәрне һәм чокук белгечләрен у» күрә башлады, атар белән дуслашып китте Кәшшаф кайтканда барысы да йоклый иде инде Алариын берсе дә, шул исәптән Кәшшаф та. иртәгә нинди зур куаныч, нинди аяныч бәхетсезлек көткәнен бе гми иле Археолотк казыну зшләрснсн ү« кануннары бар Ин беренче таләп игътибарлылык! Чөнки һәр учма балчыкны иләк аша үткәрергә кирәк Урын сайлау да бик мөһим Гатарстан бу яктан, шөкер, кнм \\р тү|сг Гарих һәр гашында диярлек үтенен ззен төшереп калтырын Иренмичә өйрән, тикшерен генә Шул ук вакытта бу җиде кал җилегенме суыра гор|ан бик авыр хезмәт тә Киноларда гына ул археологларны, геологларны романтиканың ал төсенә манып сурәтлиләр Әлбәттә, алым саен укыш килми Кайчак җәйләр буе чокынып та буш кул белән кайтасын Әмма бер сөенеч бу борчу-йончуларны юа да гөшерә Рамил Сәмигуллин төркеме исәбендә и» фәнгә тур «оеш кергкән ачышлар байтак Шулар арасында аеруча танылу китергәне Болгар миче булгинлыр. мөгаен Бу табышмы ата-бабиларыбызнын намусым ио«ен аклау дисәк лә чага булмас. Югыйсә. Русиянсн гыйльми иироләрегиә болгарларны кимсетү, атармы ярымкырпаи чалык итеп күрсәтергә тырышу тенденциясе яшәп килә иле Болгар җирендә табылган жннәтлс савыт сабалар, керамик әйберләр Урта Ашя.гән кигере.лгән. имеш, җирле халык гомана, надан булган, имеш Тора-бара башка җирләрдә дә савыт-саба ясауга бәйле шундый ук мичләр табылды Бу урында әлегә әллә нәрсә майтарганнары юк Кәшшафнын килүендә лә фәтва бул малга Алай ла бераз юанын китим миле диде Ачык һавала фи шк шг белән игогыльләнү үзе бер ял ич Рамилләр лә көннәр бозылганчы тына дип торалар, сезон төгәлләнә урыны жайлы үзе Авыл янындагы таунын сөтәгрәк урынын сайлаганнар Тау югарыга таба ялангачлана бара корыган у лән арасыннан пеләш баш кебек гаш кисәкләре генә ялтырап күренеп тора \ныд кәгүе шушыннан у ы Гнуны сукмаклары белән кыршау лап бетергәннәр Кәжә гәр китмиләр дә, коннар буе шунда лләнәләр Рамил мангасн җиме белән сыйпап алды та көрәген җиргә иыды Көрәкмен сабы гына гинртек утырым калды Ходай ана көчне кы иднмаган. му I биргән Тыгыз гәнте. нык бәдәнле кеше ЖәГпә чыккач кырлан кайтып керми, ә кышкы озын төннәрне китапханәдә үткәр.* I.................................... ... фикерле, ким карашлы галим Тотар тарихына Болгар тәрәзәсе аша гына карамын Кәшшаф белән тә шу л җирлектә осташып кигтеләр Хагыныннын чәчүргеченә тагу өчен генә буиа га бер борынгы гәпкә тибым бирермен дигән идем, килесе елга кичектерелә имде лиле ул егетләренә күз кысып. Без амын ядчысымы алла. үте эгләп тапсын, дин китеште тегеләре Куч. Кәшшаф абын, археологиягә, төкер менъе нык кимп тх ин нарына, лиле Салих иссмлесс —Мин риза—диде Кәшшаф.-тик бер шартым бар: казып тапкан хәзинәнең өчтән бер өлешен үземә бирәсез. —Вакланма, тулы килеш ал,—диде Рамил.—Безнен барыбер куяр урын калмады инде, алтын-көмеш эчендә ауныйбыз. — Булды, мине археолог дип исәпләгез,—диде Кәшшаф.—бисмилла әйтеп тотыныйк алайса, мин карун кеше, мина күп кирәк Бертын сүзсез генә эшләделәр, һәркем үз шөгыле белән мәшгуль. Кәшшаф белән Харис казый. Рамил белән Салих алар кубарган катламнарны тикшереп, балчыгын читкә өя баралар Барысы да китап кушкан тәртип буенча башкарыла, үзенә күрә конвейер. Ләкин әлегә сөяк- санактан гайре игътибарга лаек бернәрсә дә күренми Элекке Бөек Шәһәрдән түбәндәрәк урнашкан Ак Кирмән дип аталган бу җирләрдә борынгы корылмалар бар дип фараз кылына. Моннан болгарларның сәүдә юлы үткән, имеш Үзенен хәрби-стратегик әһәмиятен югалтса да, Ак Кирмән Урда чорында да шул ук вазифаны үтәгән. Тик әлегә эзенә генә төшә алмадылар, серен бик тирәнгә яшергән, каһәр. — Перекур,— дип кычкырды Рамил тавышын рота старшинасыныкына охшатырга тырышыбрак.—Оправиться! —Әле ярый, искә төшердең, командир, югыйсә, чалбар төбе чылана иде,—дип көлде Салих. —Теленә салынма, бар. кәжәләрне куып кил,—диде Рамил,—бәладән башаяк, жә без казыган чокырга мәтәлеп аякларын сындырырлар. —Берочтан сөтләрен дә сау,—диде Харис —Кәжә сөте бик файдалы бит ул. Салих кулына чыбык алып, такмаклый-такмаклый кәжә куарга китте. Кәжәмнен сөте болак, эче ылак. Тиресе кап, мөгезе сап. Шуларның барысын бергә жыйсан. Менә чыгар сиңа ат! Йорт хайваннары арасында кәжә ии каргалганы: бур да, кутыр да, кортлы да. хәйләкәр дә, тискәре дә. Дөньяда нинди начарлык бар, барысы да беркә үзенә. Ә ул әйткәнне колагына да элми, сакалын селкетеп урлашуын белә. Алай гынамы, менә шушы мут кәжә авыр чакта кешегә ярдәмгә килә, сөте белән мохтаҗларны ач үлемнән саклый. Куй юк жирдә, кәжә—Габдрахман түрә, дигән ич бабаларыбыз да. Кәжә ин популяр хайвани зат, ул хәтта бик күп халыкларның фольклор герое ишәктән дә уздырып жибәрә. Шуклыгы, мутлыгы, тәвәккәллеге, кыюлыгы ягыннан ана өстен чыгучы юк. Татар халык авыз ижатында да анын үз урыны бар. Ул мәшһүр Таз белән бер тамырдан. Икесеннән дә көләләр, икесен дә мыскыллыйлар, һәм икесен дә үз итәләр. Кәжә хәтта ботаника, астрономия, география кебек төгәл фәннәргә дә үтеп кергән. Әйтик, Кәжәмөгез йолдызлыгы бар. Кәжә гөмбәсе дигән гөмбә бар. Кәжә имчәге, Кәжә сакалы, Кәжә мөгезе, Кәжә чәчәге— болары үсемлекләр. Элеккеге тәмәкечеләр Кәжә сыйрагын бик яхшы хәтерлиләр: гәҗит кәгазен бүрәнә сыман итеп төреп, уртадан бөгеп, тәмәке тутырып ясаган төрем. Кәжә маен чыгару, Кәжә тоягы күрсәтүләр. Кәжә билеты, кәжә бәясе Саный китсән, очына чыгармын димә. Кәжәләр Салихның чикне бозуын өнәп бетермәделәр, ахры, муеннарын турайтып хәрәкәтсез калдылар. Нишләргә, кайсы тарафка юнәлергә? Моның өчен башлыкның әмере зарур. Ә ул үз хокукларын мөгезе ярдәмендә яуларга күнеккән. Сөзешергә бик маһир. Әле дә Салихтан күзен алмый. Бер-бер охшамаган гамәл кыла-нитә калса, ташланырга да күп сорамас. —Сыртынны ярганны көтәсеңме әллә, ычкын корчаңгы,—дип, Салих чыбыгын болгады. Бикәчләре алдында бу хурлыкка түзәме сон тәкә? Мөгезләрен 1УРайтып центнерлы гәүдәсен искәрмәстән Салич ягына |р ыггы Салих бу һөжүхтне көткән илс. шүна күрә читкә тайпылырга өлгереп калды Т.жә әле һаман яман уеннан кире кайтмаган иле, күрәсен. баскан урынында дүрт аякларын ла берьюлы күтәреп сикергәләп алды ла. коирьнын чәнчеп, тагын һөжүмгә хәзерләнде т1*?с - корчангы. хәзер минем чират -тип Сат ич тәкәгә таш тжлән бәрде. Гаш шакылдап мөгезгә килеп тнлс Эчен лә жаны бчдган су| ы из чукмары шушы мыскыллауларга түзеп тора ли. көт Тәк.збез бөтен көчен жыеп. янә бер ыргылды Салих шундук жиргә ачты Ләкин Кәжә батыр үзе лә таеп китте ахры, аяк астындагы зур гына гаш кчбып аска тәгәрәде. Ьу тамашаны күг зәтеп торган археологлар көлешә-көлешә "Орыш кыры "на ашыктылар Икенче Вагсрлоо сугышы булды бу.-лиле Харис Напалсоииан ким каршылык күрсәтмәлсн. Салих —Кәжә. алайса. Кутузов инде, Напалсонны ничек тиз чүктерлс. а9 -Егетләр, монла карагыз әле, мин торсс күрәчче икән борынгы тәңкәләр ич бу!- лип үзен-үзе белешмичә кычкырып жибөрлс Рамил —Тәкә койган коймаклар гына ул,—лип миле Чарт Чынлап әйтәм. егетләр Мине чеметкәләп карагыз әле гөш кенә түгелме бу'* Егетләр! - Менә чәчүргечкә тәнкә дә булды,- пие Салич - Кәшша||> обыИнмн бәхете түбәсеннән ашкан Ул һаман Рамилне шаярта лип уйлый илс Кәшшаф та җирлә чәчелеп яткан гәнкәләрнс күреп алды Юк. Рамил ялгышмый иде Ләкин нинди тәнкәләр бит? Тарихи кыйммәтләре бармы, фәнгә че.чәт итәрлскләрмс? Кәшшаф бер тәнкәне жирлән алып, учына йомарлалы Тәме чемердәп китте, кан тамырлары буйлап нинлнлер өшеткеч суык таралды гүя күислс узган гасырларның рәхимсез чынбарлыгы белән тоташты N г чакларда һәр үсеш баскычы сугыш-орышлар белән үрелеп барган .■мТмса' Нивилн ишия кан кою исәбенә яуланпш Алар чын чынлап хәзинәгә тап булдылар, монысы хак Хәзер и илс чама белән генә булса та. анын кыйммәтен би исләргә кирәк Ьу чкган Рамилне» күзе үткен борынгы әйберләрне ул ин чек аныгына кабып тәмен татып карый Һәм нәрсәнсн нәрсә икәнен әйтеп бир.» Әлс дә бер тәнкәне геш арасына кыстырып, геле белән анын кытыршы өс теген ялман алды Юк бу һннлетан солтаннары суккан яннар түгел Азгыннан бөтнек тәме килә Монын тәме башка Жнзгө дә охшамаган Жи. иул XIII гасырда күп Йөргән Рамил ризыкларны» сыйфатын тикшерүче дегустатор шикелле аты бер тәзгәт белән тәнкәне авызында әвәләде ИЬнла ук аидлтчл.ын га бирә, эшерсен лә. етхленгларп» гекния сөйли Азгын Урла улы» ике шәһәрлә акча суккан Ьсрннчәсс Ьа1пзр жирендә дә бхлган Әһә. серенә төшендем мин монын. чем.гр Жир астып.га озаграк яткан Шума күрә аныклавы авыррак Көмеш гәпкә* Жужи дирһәме булырга тиеш Башкалар ышанырга и. ышанмаска ит бетмичә житәкче ьзрсисм һәр сүтеп йотып атардай булып тыңлыйлар Иопәрс життм угн муен, шаяртулар бетте Цу әлеге составмын беренче табышы Чон.» к.п.зр китаплар ми гына укып Оедым, кинофильмнардан гына күргән мотжитд* Әйс могжиза Чөнки хәзинә очраклы нәрсә \ны хгтлн тәг к-нләп бутмын Ь\ б\*хсI мпс Әнә. Апае районында табыча» х......... имчем чал ночып кала алмыйсын. ^ ГГ^ ШкмЗГ’кеше.мре «елан сиАмшеи чыккай икми имле ... •"»тйлегетордиганстм!Ки*ГЙвоввия мвипции с й а к.чпшаф расми - ............................... куч.е ..... ...... .. — 1 , 1 г „ . р и п . п чыкта ... К И 1ИИН .алнллэреюк сук «яшш Гчшыыч.. бу у ичч . у . ...IV ------- ------------- ... гариччыбы. |.1ИК.|'1..рме ЧУ "а>"'..н ............ крчлле. ач КҮМ-Ч*" чи ...|Ч.| ...... утырды, лиле гашыйк ИК бу бир................ .... .... ..... • Ку ......... .............. ..... - - "■»* —Сез, Рамил Фәесханович, ни сөйләгәнегезне үзегез дә белмисез, ахры. Тарихта ядкярләрнен хужасы фәкать тарих үзе генә. Үзен галим дип санаган кеше бервакытта да аларга кул сузарга җөрьәт итмәячәк Кәшшаф сүзләрен мылтыктан аткандай койды да, капкадан чыгып, тау ягына таба китеп барды. Кичә кичтән казыган җирләрне, утырган урыннарны җентекләп карап чыкты. Ләкин бернәрсә дә тапмады. Әллә дөрес санамадылар микән сон? Алай дисән. кат-кат ничә кулдан үтте ул тәнкәләр. аерым-аерым да, бергәләп тә. Юк, ялгышу мөмкин түгел. Нинди әкәмәт сон инде бу алайса? Башка сыймаслык хәл, валлаһи. Әллә бөтенләй әрлән, көзән ише киек-жанварнын маҗараларымы? Була ич андый хәлләр. Дөрестән дә! Моны тизрәк Рамилгә җиткерергә кирәк. Ана да үпкәләп булмый. Аптыраган кеше колагын кискән песи шикелле ич ул. кая барып сугылырга урын тапмый. Ә җавапны ана тотасы. Кәшшаф үзенең әрлән-көзән фаразын шундый охшатты, хәтта чынга ук саный башлады. Тынычланып китте. Көн дә яхшырган сыман булган. Болытларның итәкләре җыелган бераз. Ара-тирә, әнә. күк йөзе дә ачылып-ачылып ала. Бәлки әле көн дә рәтләнер? Кәҗәләр нәкъ кичәгечә тау итәгендә чемченеп йөриләр иде Башлыклары да бик кәттә күренә. Як-ягына ялт та йолт карангалап кына тора. Менә ничек каравылларга булган хәзинәне! Кәшшаф юлны кыскартып, сукмак буйлап түгел, турыдан элдертте. Моның өчен ике тау арасындагы ерганакны кисеп үтәргә кирәк. Ул инде корыган Күрәсен. язгы ташу вакытында шаулап-дуамалланып ала да, соңыннан тына. Ерганакнын кайбер урыннары бик нык ашалган, ярлар хасил булган. Эче тулы эреле-ваклы таш, кәс, чүп-чар—ни генә юк. Кәшшаф сөзәк урын эзләп, югарырак күтәрелде. Шунда ул бер кешене абайлап алды. Кирпеч суга ахры дип уйлады нигәдер. Монда балчык әйбәт, үзле. Кирпеч өчен менә дигән. Килгән көнне үк бик кызыккан иде Чөнки малай чагында кирпеч сугарга ярата иде. Кешеләргә дә, үзләренә дә. Бик охшый иде ана әлеге шөгыль. Яңарган хатирәләр аны шул якка тартты. Якынайган саен, әлеге кешедә таныш чалымнар да шәйләнгәндәй була башлады. Кәшшаф адымнарын ешайтты. Бәрәч, Салих түгелме сон бу? Шул ич. Ә нигә ялгызы гына? Яна урын сайладылар микәнни? Димәк, дирһәмнәр табылган! —Әй, Салих!—дип кычкырды Кәшшаф шатлыгыннан —Рамилләр кая? Куркуыннан Салихның кулындагы төргәге төшеп китте. Кызыл балчык өстенә Туктамыш хан суктырган тәңкәләр коелды. Кәшшаф үз күзләренә үзе ышанмыйча шып туктап калды. Бу елгыр егетнең ни- нәрсә белән шөгыльләнүе аңына акрынрак барып җитте. Аннан сон үзен тота алмады, йөгереп килеп ярдан сикереп төште дә Салихның изүеннән эләктереп алды. Менә кайда икән ул сасы көзән! —Их, син, нәфес корты, ничек итеп тарихи мираска кул сузарга батырчылык иттең, син, кабахәт. Салих Кәшшафка караганда күпкә яшь тә, күпкә көчле дә иде. Ләкин кул күтәрмәде. Үгетләргә тотынды. — Кәшшаф абый, тавыш куптарма, пожалысты, икебезгә бүләрбез, эчне тишмәс, дөньясы шул хәзер. —Ах. син әле шулаймы? Кәшшаф жан ачуы белән Салихның касыгына типте. Тегесе пычкы тигән кура шикелле җиргә ауды. -Аһ... Кәшшаф киеменә береккән үзле балчыкны каккалады да туры олы юлга таба атлады. Рамил белән очрашуның хаҗәте юк иде инде Соңыннан ишетеп белде, Салих археологияне ташлаган, хәзер ниндидер бер алыш- биреш фирмасын җитәкли, имеш. Заһидә күнеленен тузынган чакларында пәйла була торган хыялый Ак бабайны чын йөрәктән Порфирии Корнссвич дип кабул итә башлады Мефодий исә анын бу ышанычын төрле-төрле дәлилләр белән куәтләп, ныгытып торды "Учитель үлемсез, ул тсләсә-нинди кыяфәт-сурәткә керә ала”,—дип тукуын белә “Бу һич тә мистика түгел, чөнки бет ух-без дә илаһи көч тарафыннан сайланып алынган югары акылга ия шәхесләр", дип тә өсти Заһидә Кәшшафны да шул юлга кертергә өметләнеп йөри иле Шуңа күрә ял йортында килеп чыккан нишгны ла бик авыр кичерде Хәер, бәлкем әле татулашып китәрләр. Кәшшаф та акылына килер, башына тай типмәгән лә Заһидә һаман теләктә. Ул һәркөнне төнге сәгать уникеләрдә балконга чыгып баса да кулларын күккә сузып, мәрткә киткәндәй озак кына оеп басып гора Бу анын Остазга табынуы Шулай табына торгач, сизелеп тәненә нур инә башлый. Кан тамырлары буйлап ниндидер рәхәт дулкын таралуын тоя, жаны тынычланып китә Бу минутта ул үзен галәмдә очып йөргәндәй хис итә, гүя жаны тәненнән аерылып чыккан ла Остаз рутынын бер якты нурына әверелгән Әлеге халәт өч-дүрт кенә минут дәвам итә. әмма шул вакыт зчендә жанын да, бәдәнен лә аклыкка төренеп кала Заһидә хәзер завод фабрикалар урнашкан шау шуды районла яши Шулай да тавыш артык бимазаламый Чөнки йортлары урамнан зчкәрәк кертеп салынган. Каршыла .............. агачлык Колач житмәс карт өянкетәр шырпыдай төз чыршылар, зур-зур ябалдашлы ак тирәкләр Кайчандыр монда парк булган. Күптәннән инде ташландык хәтемдә 1ик т.тшд.шдык паркмын да үз матурлыгы бар икән Аны вак кошлар уз иткән Кызыл түшле сары песнәк, мәсәлән, шушында тына бата чыгара ш Заһидә халатын алып, балкон читенлә!с кадакка здле дә. к\ парын ян-якка жәеп, хозур бер кыяфәттә сын булып катты. Шәрә тәнен саткымча җил сыйпап узды Күкрәге саф һава белән тулды Менә ул агачлар өстендә асылынып торган ак болытны күреп алды Шәһәр утлары аша үтәли яктырта иде Башта ул биниһая тур филгә охшаш иде Бераздан фиднен аяк-ку пары. колак яфраклары кушьпып, бербөгенга әверелде Болытның бу рәвеше дә озак сакланмады Кыска тына «к-р ми нс т тә Ак бабай сурәтенә керле Заһидәнен халаты аяк астына төшеп уралды “Остаз”,—дип пышылдады. Ак бабай кар йомарламына әверелеп, тәгәри тәгәри китеп барды Болыт урынында йолды пар гына җемелдәшен калды Заһидә Ак бабаймы көтми иле әле Димәк, тикмәгә генә пәнда булмаган. Бер-бер мөһим хәбәр житкерүе инде анын Б\ һичшиксез. Кәшшаф белән бәйле Заһидә зшкә баруга институтка шылтыратты Кәшшафны урымында юк диделәр Ниндидер зкепедиинятә киткән, имеш Заһидә радиода әле.ә өйрәнчек кенә У, тиктордар төркемендә беренче алымнарын ясый Эфирга м чыкк.иый А.< оер бер от к тор авырыII китә. жә. кемдер сонта к.па Шънлый җайлы вакытларны үзе дә сагалап кына тора. I авышын ошатзиар С еп те х т микрофон шгәннәре Канбср кешеләрмен 1авышын купшы м|иксл |с м.трашып коборо Тавышын ишсткач очрашып п'»'.' ш.кс килә баш или Икенче 6еро\ мриен тавышы ис.< микрофонла табшый тосмештарен в* югалта Локин тавыш й> кл.иуш ииишьисн бер иш .ис таман бик 411 сыйфат 1ар кф\р Ктаар арасыила нн кыюиактыр Чоик......................... .... ...... ииыиаи. лядшц» фрка.ь микрофон I ы на Режиссер и. оператор ла »"ср..рсн ‘«герюфпн 2ша т ы на җиткерә Мондый катгый шартларны һәр кеше дә күтәр. алмый, буталып, саташып бетәләр. Заһидә, әйтерсен лә, микрофон белән туган, этелмәде дә. төртелмәде дә, эфирга беренче мәртәбә чыкканда ук тигез тавыш белән сөйләп китте. Дөрес, ул һава торышы турындагы мәгълүматны гына укыды. Әмма кемнен кем икәнлеге беренче сүзеннән үк беленә ич анын. Заһидә кечкенәдән үк радиога мөкиббән иде. Сәгатьләр буе тыңларга әзер иде ул аны. Аннан сон башына буш чиләк кия дә, радиодагы апа булып сөйләнеп йөри: “Тыңлагыз, тыңлагыз. Казан сөйли. Мәскәү вакыты белән...” Бер генә нәрсәне башына сыйдыра алмый иде кечкенә кызчык. Казан сөйләгәч, нигә Мәскәү вакыты сон ул? Казанның үз вакыты юк микәнни? Радиода бөтен гадәттән тыш хәл шимбә-якшәмбе көннәрдә була Ял—ял инде ул. барысын да алдан көйләп-жайлап бетерү мөмкин түгелдер Ул көнне дә диктор ханым, сырхауладым, дип шылтыраткан Шуна күрә тиз генә Заһидәне чакыртып алдылар. Янә бер нәрсә беленде татар телен .ә укыласы хәбәрләр "сыеграк” икән Газеталардан карап берәр саллы гына социаль янадык өстәргә куштылар. Заһидә күнеленә яткан бер информацияне үзе тәржемә итеп, тапшыруга чәпәп тә куйды. Укуын да әйбәт укыды. — Ярыйсы, ярыйсы,—диде баш мөхәррир. — Бу Тукай премиясенә тиң,—дип көлде режиссер. Баш мөхәррирнең мактау сүзенә саранлыгы бөтен радиога билгеле иде. Дүшәмбе көнне Тукай бүләген “күрсәттеләр” Заһидәгә. Радиокомитет башлыгы Гозәеров иртүк якшәмбе көнне эшләгән төркемне чакыртып алды. Иреннәрен чәйнәрдәй булып утыра, йөзе кара янган. Үзе бертуктаусыз чәчләрен ышкый. Исәнмесез юк. хәлегез ничек дип сорау юк. —Казылык турындагы информацияне кем әзерләде?—дип бакырды Заһидә рәиснен кызу канлы кеше икәнен ишетеп белә иде. Баксаң тупас та икән әле. —Бәширова,—дип төртеп күрсәтте баш мөхәррир. —Әйе, мин,—дип хуплады төркем житәкчесенен сүзен Заһидә,— бик актуаль информация. Казылык-ит ише ризыкны элек халык мен бәла белән Мәскәүгә барып юнәтә иде, хәзер хаклары тешли. —Хөкүмәтнең эшен күрә белергә кирәк!—дип йодрыгы белән өстәлне төйде Гозәеров,—ә без монда, панимаешь. ялган таратабыз! —Аланга китсә, хөкүмәтнең ул яхшы эш нәтиҗәләрен халык үз җилкәсендә тоярга тиештер ич инде,—дип бәхәскә керде Заһидә. Тәҗрибәсез кеше шулай инде ул, дөнья гаделлек—дөреслектән генә торырга тиеш дип саный. Оператор кыз Заһидәнен аягына баегы, бу аның, башлык белән сүзгә кермиләр, дип кисәтүе иде. Ләкин сон иде инде, әйтеләсе әйтелде Гозәеровнын күзләренә кан йөгерде. —Аягын керсә, башын кермәгән, акыл биреп утырган буласын, панимаешь. . Бу юлы ул нигәдер өстәлне тынычлыкта калдырды, бушатыгыз бүлмәне дигәндәй кулын гына селтәде. Тагын бер сәгатьтән Заһидәгә шелтә бирелү турында боерык эленеп тора иде инде. Соңыннан ул боерыкны үзара көлешеп, “казылык боерыгы" дип йөрттеләр. Баш мөхәррир аны яклап ник бер сүз әйтсен. Югыйсә, Заһидә әлеге информацияне анын фатихасы белән эфирга чыгарган иде Шуннан сон ул кешегә карата ихтирамы бетте. Шушы вакыйгадан сон ике көн үткәч, анын янына Мефодий килде —Ак бабай белән очрашу миңа һәрвакыт ниндидер җиңелдек алып килә иде. бу юлы бөтенләй киресенчә булды.—дип зарланды Заһидә. —Уч ител ь безнен бәягә мохтаҗ түгел. Заһидә ханым.—диде Мефодий.—хәлбуки. Ул сиңа бик тә күңелле хәбәр җиткерергә дип күренгән булган. — Нинди хәбәр икән ул? г -Сәяхәткә әзерләнегез, Заһидә Илрисовна,—лип елмайды Мефо- дии. Ләкин анын елмаюы сакал-мыегы арасынла йотылып каллы - Нинди сәяхәткә. Мсфолий Евлампиевич'* “Яна тәгълиматның ватаны—Бутор якларына чыгып китәбез Бу хәбәр Заһидәнен күнеленнән хәтта Кәшшафны да йолкып атты Порфирий Корнеевич Иванов гомеренен сонгы елларын Украинада. Луганск олкәсенен Верхний Кондрючий дигән авылынла үткәргән Кыш язга авыша башлагач, моритләре һәр елны Хәтер көннәре үткәрәләр Халык торлс төбәкләрдән жыела. Авыл бу вакытта Сорочи ярминкәсен хәтерләтә Мунчаларга кадәр куна керттер Осппыя жзвсаае күмелгән изге жирдә өстенә су бөркү ивановчылар өчен чаж кылу белән бер Б\ гамәлиен тагын бер тәэсир коче шунда, суны өстенә Порфирий Ивановичның хәләл жсфсте. турылыклы шәкерте, үзе лә Остазнын яр тәме белән генә аякка баскан Валентина түти бөрки Остаз кешеләрне су коендыруны үзе исән вакытта ук Валентинага ышанып тапшыра Ь\ анын тормыштагы ин югары һөнәре,—ди. -Табигать хәерхак санаганнардан без икәү генә мин һәм Валентина". Калын гәүдәле, көчле куллы бу ханым, өлкән яшьтә булуына да карамастан, үзен бик хөр тота Ерак-срак җирләрдән чир сырхау тарын кудырырга килгән бәндәләргә анын килеш килбәте, йо» кыяфәте тә уңай тәэсир итә иде. күрөсен Заһидә дә әлеге сәяхәткә зур өметләр баглады Иванов тәгълиматына табынучылар арасында төрле кеше бар Тән сихәтен кайтаручылар ы жан тынычлыгы эзләүчеләр лә Заһидә үте беренче урынга рухи пакьлекне х\я Монда ул һәр нәрсәдән яшерен мәгънә пләи. һәр нәрсәгә чокиооән булып йөрде. Остазнын ихатасында үсеп утырган агач-куаклар и әнә күрше-күләннекеннән күркәмрәк икән; кар юрганы да калынрак чистарак та. Җемелдәүләре үк үзгә. Ни гажәп, бу авылда чыпчыклар күп икән Өерләре белән чыр-чу килеп очалар-очалар ла электр чыбыкларына килеп куналар Бермәл бүрекле кодачалар шикелле чыпчык-чыбыгым булып кукраеп утыралар Бу тикмәгә түгел дигән нәтижә ясады Заһи тә. әрвахларның жлннары шулай кош сурәтенә кереп очып йөридер әле Алар арасында. мөгаен Остазнын жаны ла бардыр Ич. тотып аласы тис ь* учка утыртып, тын өрә-өрә жылытасы иле Валентина түти анын бу күтәренке халәтен бер жөмләсе белән кыеп төшерде Бераз гына бушыйм әле. агу сиптерөм мин алары лиле чын .т белән. Заһпләнен. әйтерссн лә. кулыннан ин кадерле бүләген тартып аллылар, елап җибәрсә ятлы. Кансызлык ич бу' Валентина алай уйламый иде Гомумән бу мииупа \ I фәкать оер генә нәрсә гурында кайгырта: ничек тә күбрәк кеше косилыру Нәрсә катып канын, якынрак бас. дип кычкырды ул зиһнләгә Күрмисенмени, күпме кеше көтә! Заһидә үзе лә сәгатьтән артык чират торып керле Аннан артта ла халык чылбыр булып сузылган Заһидәнен болай ла уалырга гына торган нәтберек күне тетм жшә калды бөтенләй сыгылып төште Ул монда мен бәтддәр бстәи вәхши сүзләр ишетергә түгел, бәлки Остаз йөргән сукмаклардан тырсп у " рухын баетырга, анын ин якын кешесе булган ун.н жсфетсмнәи Ф"и\ алырга шп кинән иле Чыпчык агулый имеш Шхшьипый п иа н .мактм сүже соидәрь» ярыймы сои инде Әллә сынап каранымы Хмькы м и» момкип Әнә. илаһи затлар элек гади кисм киенеп баирмртл кеше куп жыеи торган башка урыннарда мосафир кыяфәтендә йөргәннәр ш Халыкның фикерен, уй-хыялларын, гамәлләренен гаделлеген, тугрылыгын өйрәнгәннәр. Кем дошман, кем дус, кем халык өчен тырыша, кем куштан— барысын да үзләре ачыклаган, кеше сүзенә ышанмаганнар. Заһидә бу табышына чиксез куанды. Ана элеккечә үк авылдагы һәр нәрсә тагын тылсымлы булып күренә башлаган иде инде Әмма кич температурасы күтәрелеп, урын өстенә ауды. Мичтәге куз шикелле кып- кызыл булып ята. Бераздан коса башлады. Мефодий жүләр кеше сыман ишекле-түрле йөреп сөйләнде. — Мин бик шат Заһидә Идрисовна, сырхавыгызны тәки жебеггек бит. Шулар чыга, сөенегез! Татарларда чөйне чөй белән чыгаралар, дигән әйтем бар, хәзер сиңа урамга чыгып салкын су белән коенырга кирәк. Заһидә кузгалырга чамалап карады, булдыра алмады. —Булышыгыз, кызлар,—диде Мефодий,—җитәкләп атып чыгыгыз. Ләкин Заһидәнең капчыкка әверелгән гәүдәсе буйсынырга теләмәде. —Бераз хәл атсын, алайса,—дип кашларын җыерды Ул ниндидер йомыш белән урамга чыгып китте. Шуны гына көткәндәй Заһиләне Иванов системасына кодалаган Татьяна исемле хатын анын янына килеп чүгәләде. — И, мәрхәмәтсез,—диде ул ярымпышылдау белән,—гап-гади салкын тию авырулары да була ич әле бу дөньяда. Ана барысы да бер. Адайга китсә, кайбер кешегә коену бөтенләй ярамый. — Гөнаһ алма өстенә,—дип ыңгырашты Заһидә. Чөнки ул үзе дә салкын су бөтен авыруларга да дәва дип уйлый иде. Мефодий аны шуна тәмам ышандырды. —Сиңа ничек тә иртәгә иртән аякка басарга кирәк,—диде Татьяна,— Монда катмассың бит инде, билетлар көндезге поездга алынган. —Ни әйтергә дә белмим инде... хәлем юк Татьяна сумкасыннан дару алып, Заһидәнең авызына каптырды. —Төнгә тагын эчерермен, ә хәзер йокларга тырыш, бик яхшы дару.—дип, Заһидәне башыннан аягына кадәр юрган белән каплады. — Мефодийга су коенды дип әйтермен,—диде. Заһидә күзләре йомылганын да, саташуларын да белмәде. Ул уянып киткәндә иртә иде әле. Кешеләр барысы да мыш-мыш килеп йоклый. Ара-тирә чикерткә тавышлары да ишетелеп киткәли. Бала чаклары хәтеренә төшеп, күңелен татлы да, сагышлы да моң биләп алды. Чикерткә тавышын күптәннән ишеткәне юк иде инде. Бераздан ул үзенен манма су эчендә ятканын тойды, эчке күлмәге борып сыгарлык булып чыланган. Әмма тәне җиңел. Даруларның ана әле болай җиңеллек биргәннәре юк иде, гел аллергия белән интегә иде Татьянага рәхмәт, каян тапкан шушындый сихәтле даруны. Заһидә башындагы япманы сыдырып төшерде Йөзен йомшак салкынча һава сыйпап узды. Шундый рәхәт булып китте. Шактый вакыт ләззәтләнеп ятты. Ята-ята ашыйсы килә башлады. Тереләм. ахры, дип сөенде. Букчасыннан капшанып авызына ипи кисәге капты. Юк, үтми, каһәр, нәфесе ниндидер ят ризык сорый. Чир галәмәтедер инде. Берничә минуттан тагын шуны тоеп алды, анын күңеле балан бәлеше тели икән ләбаса! Күршеләре Бәнат карчык баланчы иде. Язга чыккач та өй кыегы астында балан бәйләмнәре асылынып торыр иде. Әнә шул баланнар һич уйламаганда Заһидәнең күз алдына килеп басты. Пешмәгән килеш тә тәлгәшләреннән өзеп-өзеп ашарга әзер иде ул аларны. Шуннан сон күп тә үтми укшырга тотынды. Торып су эчкәч бераз басылган кебек булса да, барыбер бетмәде, юлда ике тәүлек буе интекте. —Син көмәнгә узгансың бит кызый,—дип кисәтте аны Татьяна. — Миннән тагын бала табу,—диде Заһидә,—кысыр булганга Ходай чирне өеп биргән дә инде. Татьяна кашык чаклы гына кечкенә учлары белән аксыл чәчләрен сыйпаштырып торды да әйтте: —Син ирләрне еш алыштырасындыр, әйеме? Үзен чибәр, үзен тол. тояк эзк Заһидә Бәнат карчыкның баланы шикелле кып-кызыл булды Уз йөрәк хәлләре турында ачыктан-ачык сөйләшергә күнмәгән Ир-ат ырлап да ике генә кешене якыннан белә Берсе— Гаффар. икенчесе— Кәшшаф Хәзер тегесе дә, монысы да юк инде Ә б> чикерткә көмән хакымы сафсата сата Каян булсын ди? Ул ҖИН >ченә җня арганнан гс узган Мәрьям ана кебек изге зат т\тел лә —Алайса сина әле хатын-кыз тәме йөгермәгән икән.—диде Татьяна зәнгәр күзләрен томырайтып — Шулай да гинекологка СУГЫЛЫП чьпарга кинәш итәр идем —И Танечка, укшыган саен бәби алып кайта торган булсам, миндә алар бер көтү булган булырлар иде инде.—дип көлде Заһидә Балан бәлеше ашагач та Заһидәнсн укшуы басылмады Һәм ч I кайсы ягы бсләнлер элеккеләреннән үзгә иде укшыта ла күне лие 00.11.1 ы башлый. Үзе моны яхшыга юрый, организмның чистарынчы дип саный Ул аралашкан даирәдә табибларга мөнәсәбәт тискәре Бу аның ү «снен карашлары белән дә тулысымча тәңгәл килә Ләкин әлеге очракта Татьянаның кинәшенә колак саласы итте, аны бу алымга ниндидер *чке бер аваз этәрде Хатын-кызлар табибы урта яшьләрдәге бер яһүлә ханым тис Зур. калын гәүдәле. Ә Йөзе мөлаем, кап-кара озын керфекләре астындагы чем кара күзләреннән ниндидер ягымлылык сирпеп тора Заһидә аны бер караула ошатты Гинеколог бик жентекләл карады, барысы турында да тәин м ксикмә.м »,ч- дә элек-электән үк кабул итмәгәннәр Кысыр хатыннан кырт 1.11.111 т »»ы* артык, ди халык мәкале Баласы т хатыннар үпәре лә \тыч ирте тсм яппы" дип зар кичергәннәр Ләкин кысырлыкны ,4’рәү т.» к-тәп .имыи Гаилә ’ корум* хатын - кыз әү,ки нәүбәттә блт.т белән бәити һч чи ,н. ана соте &>н бире ... Ппт-ачбвребег ич *иен оер чликен ... V................................... ..... жимеше бата" тип тәкрарлан калдырган Заһидәләр авылында баласыт хатым к»к иле Ли әниес шым ү ы “V тын кызыннан унарсын" шп үстер,е Курчакты 'Ц"»р- - чр■"» о. кызнын баласы күп булыр имеш Курчакларны ул үи кый и ко^н ш.е куыш калдырып МН1Ш.> (К.ИС1.1СН I.............. ... .. И ... - к' т тегеп миен. тик 6..1ПИ м»ш» «е ...................................... ............ >Н'Т ^Ик т«анл“лТ~И» рк» чш.мш.с Кия,,., ныгып , ы ' I \ дә үзгәрүчән хач ы юты кеше Бервакыт имче Маһинурны ы .4111 нш йори башлаган иде ич Маһинурны Мс(|юлии алмаштырды Хәзер > > аны Кәщшафтан да өстен күрә Тик инде боларнын мәгьн.юе бетте Урни.1 фикаи. кәшшаф кына торып КаЛДЫ Чоикн ул күкрәк астында боре тәнен килуче сыланып . Ничек итеп җиткерергә ана 0> *• •т1"' Ниче» • масын. Кәшшаф баласы буласын 6с тертә тиеш Заһилә Г*а ки ымын ................ ..... фамилиясен йоргүсн 1сләр иле Мом та инк б Михәчмә.т ишиа ка м.’ ИКӘН. Мөхәммәт үзе та\ иш.ша барырта шеш бу м һич тә укасы м* ш.,. Кем бе ю. ба тки Кәшшаф ү * тә аны бер күрер» ишм ир о> 1ьн.................. Горурлыгы 1ына тота бу |ыр ’ Заһи 1әтә дә. Кәшшафка ла торурлык пәричем ертырта пры з и м. . Алап когмәтәндә урамда очраштылар Заһидәнен китим .мырмнн.ш иш. М1.1СШС VI ҺГ К» II..... ОР .............. '■'"“М ............... .......ИРМ "" 'V’ .......... ................. квнс. геш 1ЫКЫТЫН и .......... ... шы «а*-"* »'*“ Лк ы ’- и1 " аә юк ЧОНК11 күвес Ч' *м. ир Яшк -ик,., .и ................................ ............ . ......... , Пушкин урамыннан \ша каеры тып ур 'и, "- ,н1'* . .. . кмч п иды Ьнкюмашн бармак очына тына мен *»" * (кГн аГ картиы килә Беркем............................әтир И.МИ Заһид............... ........... бәрелә язгач кына абайлап алды. Шып туктады. Күзләрен әлже-мәлҗе китереп, Заһидәгә төбәлде. —Әллә танымыйсынмы?—дип елмайды Заһидә,—исән-сау гына йөрисенме? -Исәнен исән,—диде Кәшшаф каушавын күрсәтмәскә тырышып,- тик мин соңарганмын, ахры. Анын чәчәк букетына ишарә итүе иде. —Сонларсын да, алай бик санга сукмый йөрсән —Хәтерем ялгышмаса, мин түгел, син мине ташлап качтың. Ни язганнарынны хәтерлисенме сон? —Үпкән-кочкан жилгә очкан, әллә кайчангылар белән битәрләмәсән дә була инде. Кәшшафнын күзләре һаман да чәчәк бәйләмендә иде. —Ә б\ купшы букет?! Анысы да әллә кайчангымы? Заһидә чыркылдап көлеп җибәрде. —Әллә күнеленә тияме0 Борчылма, бүләк чәчәге генә. Диләфрүзнең туган көне. Базардан кайтышым —Теге карга тавышлы диктормы? Әйт әле син аңа, интектермәсен әле тыңлаучыларны. Халыкны радиодан биздереп бетерә бит инде. — Монысы туган көн тостына туры килми инде, Кәшшаф әфәнде, җитәкчелек хәл итсен. Сүз арты сүз чыкты. Тәмам дуслашып, татулашып саубуллаштылар. Жомга көнне Кәшшаф Заһидәнен ишеген шакыды. Заһидә җыйнак кына, әмма зәвыклы итеп табын әзерләгән иде. Бер помидор, ярты баш суганнан да менә дигән салат ясый белә ул. Хикмәт ашамлыкның муллыгында түгел, хикмәт аз тәгамны да матур итеп чын йөрәктән тәкъдим итә белүдә. Заһидә шунын остасы инде Өстәвенә, һәр хужабикәнен аеруча яратып пешерә торган бер ризыгы була. Заһидәнен таж ризыгы—бәрәңге! Дөрес, бәрәңгегә мыскыл белән караучылар да бар. Бәрәңге әйтә, имеш: “Алып баруын барам инде, хуҗакай, алып кайтуыма ышандыра алмыйм”. Бу, әлбәттә, ачлык ел галәмәтләре. Заһидә кебек осталар кулына керсә, бәрәңге дә “йодрык кадәрле, йомры гәүдәле, ак тәнле" затлы ризыкка әверелә дә куя. Бер карасаң, бернинди авырлыгы да юк кебек үзенең. Тирән эчле олы табада Заһидә ин элек мул гына итеп май чыжлата. Аннан сон шуна икегә ярылган зур-зур бәрәңгеләр тезә дә, өстен ябып утка куя. Бәрәнге кызара, бүртенә, кабара, тагын әллә нинди рәвешләргә керә. Шушы вакытта ук икенче табада шундый ук ысул белән эре-эре кисәкле ит кыза. Тәмләткечләр үз чиратларын көтеп утыралар. Лимон, суган, сарымсак, төрледән-төрле үләннәр, кара җимеш, соус. Кәшшаф әнисенен итәгенә ябышкан иркә бала шикелле Заһидәдән тотам да калмады, гел артыннан ияреп йөрде. Ул кухняга чыкса, кухняга чыга, өстәл әзерләсә, өстәл янына килеп баса, кочып ала.. Заһидәдә генә ул кайгылар юк. Күңелендә һаман шул бер уй: көмән! Ниләр генә уйлап бетермәде инде бу хакта. Башта курыкты, аннан сон шатлык килде, бераздан—битарафлык. Хәзер исә ирсез бала табуны зур гөнаһ дип саный башлады Ә ин дөресе, эшнен тоткасы—Кәшшаф кулында Анын белән анлашу бик күп борчулы мәсьәләләргә ачыклык кертәчәк. Бүген шунын ифрат та уңайлы вакыты. — Бәрәңгем әзер,—диде Заһидә,—утырышыйк, суынган бәрәнгенен тәме дә китә, йөзе дә калмый. Кәшшафның үз утызы утыз. — Мин сине бик сагындым, Заһидә. —Әле генә исеңә төштемени? Элегрәк кайда идең соң син? —Үзен әйтмешли, узган эшкә салават, Заһидә. Минем сине югалтасым килми... Бу сүзләр Заһидә көткән сүзләр иде, эреп китте “Мин дә сине яратам”,—дип Кәшшафнын куенына елышты. тояк эак Кызыктыргыч бәрәнге табада чыжылдап-чыжылдап торды да күмере беткән паровоз шикелле тынып калды Яратышунын кайнарлыгы кичегә тагын Заһидәнен борчулары каипы Инде нишләргә? Ничек сүз башларга0 Кәшшаф лөрсс аклармы’ Баш тартса, нишләрсен... Кәшшаф үз-үзеннән канәгать калды Шөкер, көч-куәтенә сут тигезерлек түгел Инде ашап-эчеп алсан да зыян итмәстер, мөгаен —Җылытып алыйм сон.—диде Заһилә — Борчылма, жимешем. болан да бик һәйбәт шуа Кәшшаф сыпырта гына, ваграк бәрәңгеләрне чәйнәп тә тормыйча уптым-илаһи гына йотып җибәрә Заһилә ана көнләшеп карап торды бар сон кайгысыз-хәсрәтсез кешеләр — Бирән Әхмәдулланың билбавы булмаса. корсагы шартлый ди. булды бу, жимешем. бик тәмле булды. рәхмәт Кая шунын өчен үзенне бер “әп! итим әле,—дип Кәшшаф сөйгәненә үрелде Заһидәгә дә сүз кыстырыр! а жаи чыкты — Корсагын борынына җитеп килә инде, кайчан бәби алып каптырсын икән,—диде. Кәшшаф шыркылдап көлеп җибәрде Мәзәк сүзгә үзе дә өтеш кертергә булды. Кичә генә Әлтаф аны Гау ягыннан язып алып кайткан бер фольклор үрнәге белән таныштырган иде Көне буе көлешеп йөргәннәр иде. Заһидәгә шуны сөйләсе итте, сүз сөрешенә дә туры килеп тора икән —Ә син. беләсеңме. Җәмилә исемле бер йөремсә кыз кияүгә чыгып вакытыннан алла бала габуын ирс Мокытка ничек аңлаткан' —Сөйлә сон. сөйләгәч белермен — Мокьп хатынына акаеп караган да сораган, имеш ~Ь> нинди ип бу, әкәм-төкәм, өч айдан бала алып кайталар лимени’" Җәмилә бер каушамыйча әйткән: — Нигә моңа исен китә сон әлс синсн. картым.—диген, менә үзен исәпләп бак. ике куш ай, бер буш аи. үткән ай—бер аи. туган ай икс ай, туасы ай—өч аи Менә була тугыз ли Мокыг ике-өч көн аптырап йөргән. Аннан сон чатынынын каршына килеп баскан да: ''Тугыз ай булып чыкмый бу . изгән Җәмилә күзен лә йоммыйча тезеп киткән —Алай чыкмаса. син аны болайрак исәплә син алганга оч аи. мин барганга өч ай, март, апрель, ман менә енна тугыз аи' Мокыг үзе тынычланган-тынычлануын 1ик күршеләре һай һай кәләшнең шәбенә туры килдең”, дип котырталар икән Мокьп о\ юлы хатынына аяк типкән, имеш. Җәмилә иренә карап карап торган да аны кызганып —Жаным, мин иргә тапмадым, син үзен мине сон а.глын тигән Кәшшафнын әлеге тозсыз кыйтгасы Заһидәнсн атналар буе жыс.пан борчуларын, үпкәләрен, кимсенүләрен барын бергә куптарып ташлады Көтмәгәндә җене бәреп чыкты Сикереп торды да өстәлдәге ашамлыкларны ашъяулыгы-нис өстән идәнгә эшереп төшерде Бәрәңгеләр, ит каплыклары, ипи кисәкләре иләп буенча сибелде Бу шулай гиз булды ки. Кәшшафнын канәгать йөзендә .ис стмак* чаткылары да сунарга алгсрм ...................гс .> Заһнланен кук ишы танин менә-менә өстенө ташланыр сыман ( М1Ш барам днн тор|ан кеше юк .ис монда. шп кычкырды у ГШШМКашшафн^н антымы арта ,ына барды тчш » Ьф». НИНДИ бша’ Гап-гааи мазакка да шулай ярсырга ярамый нч Үии .................................... ... икенче тапкыр бит инде бу Яд йортында г...................... ... ..................си ташлаган ите АВЫРУЫ холкына тия. күрәсен Тынычлан. жимешем. күнеленә якын алма. м.и.»к^ кенә лип Каппиаф инилмси тынычландырырга тырышты Уаһнла д. ую кулга алган иде инде. Кәшшафка озак кына сынап карап торды әйтергәмеәйтмәскәме? Алай да жөрьәт итеп сорады: —Балабыз булса, син мина өйләнер иленме? Кәшшафнын күз алдында ике Заһидә. Беренчесе—әле генә ашамлыкларны идәнгә тартып төшергән дуамал Заһидә. Икенчесе—карават читенә чүмәшеп утырган мескен Заһидә. Боларның кайсысына ышанырга’ Әлеге сораунын бер-бер эчке мәгънәсе бармы? Баласы булмый ич анын. Ул сүз авызына нинди сәбәп белән килеп кергән? —Галимлекне ташлап, муллалыкка керергәдер бәлки,—дип, Кәшшаф әлеге сорауны уенгарак борып жибәрмәкче итте — Аларга ирек. Заһидәгә үзенен хәлен тыныч кына, турыдан-туры уртага салып анлатырга кирәк иде, әлбәттә. Ничек тә уртак тел тапкан булырлар иде Ләкин бер киреләнә башласа, чыгымчы аттан да яманрак шул ул. Әле дә кашлары җимерелде, берара иреннәре тартышудан сүзен әйтә алмый төртелеп торды. —Аһ, си-и-н, шу-у-лаймы, м-мыскыл и-тәсенме? —Җимешем, шаяртам гына ич инде, ярар инде. Ләкин Заһидә аны тыңламый иде инде. —Сынау өчен генә әйткән идем, бар, хатының янына элдерт, потын бер тиен,—дип Кәшшафнын киемнәрен өстенә ыргытты Кәшшафка җыенудан башка чара калмады. Ләкин ерак китә алмады, капка янында аны Заһидә куып тотты. —Әгәр шулай китеп барсаң, башка күзеңә кырып салырга да булмам,—диде үтә бер ачыну белән. Инде Кәшшаф киреләнде. — Юк инде, җимешем, мин сина малай-шалай түгел,—дип эрс-эре атлап юлын дәвам итте Заһидә бүлмәсенә керде дә ятагына ауды. Үзе үкси, үзе сөйләнә: "Нинди гөнаһларым бар сон минем? Ни өчен миңа гына төшә сон бу каигы-хәсрәт? Инде нишләргә, кая барып бәрелергә, кемгә сыенырга?" Бераздан анын тавышы тынды, әллә йоклап китте, әллә уй биләп алды, кыимшанмыича да ята, хәтта ут сүнгәнен дә сизмәде. Бүлмә эче караңгыланып калды. Тын. Борылып бетмәгән краннан күнелгә шом салып тамчы тама: тып-тып, тып-тып... Әйтерсең лә, баш түбәсенә кемдер чүкеч белән кундырып-кундырып ала. Сәгать тугызны сукты, унны... Тамчы бернәрсәгә карамыйча тама да тама. Заһидә, мөгаен, иртәгә чаклы башын күтәрмәстер инде. Әнә, мәче баласы шикелле йомарланып беткән мескенем. Юк, Заһидә читтән караганда гына йоклаган кебек күренә иде. Бер генә минутка да күзләре йомылып карамады. Ул әсир иде. Уй әсире Яман уй уяр, үз башыңны җуяр, ди. Уй кешенең зиһенен чуалта, акылын ала. Ихтимал, ут кабынмаса, Заһидә һаман шул килеш уйларына буталып яткан булыр иде әле. Гөлт итеп кабынган электр уты аны сискәндереп җибәрде. Урыныннан сикереп торды да кабалана-кабалана идәндә чәчелеп яткан ризыкларны җыярга тотынды. Аннан сон бу эшен ярты юлда калдырып. суыткычны киереп ачты. Актарынырга кереште Озак актарынды. Ниһаять, карасу төстәге бер шешә тартып чыгарды. Шешә ярым буш иде, калган сыеклыгын стаканга агызды. Тирән итеп сулыш алды да тәҗрибәле әлкәш шикелле стаканны бер сулышта тамагына аударды. Йөзен чытып торганнан сон үз-үзенә әйтеп куйды: — Менә булды бит, ә син курыккан иден. Заһидә инде хәзер нишләргә дигәндәй як-ягына каранып алды Ятып торыргамы, утырып көтәргәме—бу кадәресен тәфсилләп җиткермәгән икән. Ул кинофильмнардагы шикелле барысы да күз ачып йомганчы була дип гөманлаган иде. Әлегә бер үзгәреш тә тоймый кебек. Заһидәнен башына кылт итеп “Остаз" дигән уй китереп бәрде. Ул ничек кабул итәр анын бу гамәлен? Хуплармы, кире кагармы? Тиздән алар очрашачак ич инде. Ин дөресе. Гимнны җырлау Остаз аны һаман жырларга кушкан Гимн үлемссзлсккә мәдхия' Люди Господу всрили как Богу А он сам к нам на зсмдю прншсл Смерть как таковую изюнит Заһидәнен эчен кинәт кенә нидер сызып узды Әйтерсен лә. утксн пәке тиеп китте Куркуыннан йөзе кәгазь шикелле агарып катты Иреннәре арасыннан "Әнием, үләм. әнием дигән куркыныч сүзләр пышылдап чыкты. Авырту дулкын-дулкын булып тагызз ике-өч мәртәбә кабат м ил ы Заһидә елан сихерләгән куян хәлендә иле Елан инде авызын ачкан менә-менә йота башлар төсле Әнисе Заһиләгә балачакта ук догалар өйрәтә иле Аллаш ышанып үсте ул. Анын бу көйләнгән тормышын чир килеп кереп кенә чуалтты Көтмәгәндә Заһидәнен догасы кайтты Кечкенә чакта еш кына *чс авырта иде Әнисе шул вакытта уку өчен әлеге доганы өйрәткән иде Шул дога хәтеренә килмәсенме! Ләкин хәл догадан узган иде булса кирәк. Заһидәнен янә *че кузгалды. Бу юлы йолкып-Йолкып алгандай булып авыртты Хәде китте башы әйләнергә тотынды Егылып китүдән стена тына саклап калды Чын курку шунда килде Каян көч тапкандыр. «*че таныш белән кычкырып җибәрде —Үләм. ярдәм итегез! Заһидәнен танышын кирпеч стена үэснә йотты Аны берәү дә ишетмәде Чөнки күршеләре ин тәмле, тан йокысы белән йоклыйлар иде әле. Ишеткән очракта да коммуналь йортта андый тавыш-гаугаларга игътибар итмиләр. Маҗаралар монда булгалап кына тора —Уф. зчем. эчем кисә Заһидә өстерәлеп коридорга чыкты ла күршесенси ишеген юбертә тергә кереште Бүлмә эченлә кемнеңдер сукранган тавышы игпетстлс Кем бар анда, нәрсә кирәк’ гнле Нина, бу мин. Заһидә. скорый чакыр әле Нина, пожалысты Үләм. )аһилә эченен януына чыдый алмыйча идәнгә сузылып төпне —Хәзер, күгәрченкәем, түзәргә тырыш. Ходай йортына барырга Өлгерербез әле. дип сөйләнә-сойләиә Нина Гзһмдәнен баш астына халатын йомарлап тыкты да. телефон трубкасына үрелде Ашыгыч ярдәм машинасы тиз китеп җитте Табиб өлкәнрәк яшьтәге кеше иле Ут сораштыра төпчен.» башлаганчы ук Нина ана укеус игешәсенә төртеп күрсәтте Тегенсн йөзе җыерылып менде Күптәнме.’ -дип сорады Мине уятуына ун минутлар тирәсе —Тизрәк, машинага!—дип әмер бирде табиб !!КЛГЖ .................................................. .... . .... ... ден» «» ............ »—» ИЛ11' "Ёу* дунктлл ыI ы. акылсышны «чен \ к лл бик »1*ш Чһи Үз-үзенә КУЛ салган кеше ............................................. ....... ... кеше >лск лнлыйлариыи Щ|МТӘмм7ГТксн"пссс баласын . ..... > ..............■' — ТИЮЛ.М файдалы д....... .иышд '>«”РД» «ерткан антибиотиклар и гәмам зштән чыгарганнар »ис Ана аборт ясадылар Кәшшаф сонгы ике көндә чын мәгънәсендә үзенә ял бирде. Чөнки конференциягә кагылышлы мәшәкатьләр инде төгәлләнде дисән дә була Чыгышынын да сонгы вариантына нокта куйды. Ял дигәне анын өчен мунча чабыну һәм чаңгыда йөрүдән гыйбарәт иде. Хәер, болар аның болаи да яраткан шөгыльләре. Мунчага ул атна саен йөри һәр шимбәдә иртәнге сәгать сигездә Болак буендагы мунчанын ишек төбенә барып баса. Ин беренче булып керә. Мунча жене кагылган кешеләр нәкъ менә шушы, иртәнге вакытта йөриләр. Еллар буе. Шуна күрә бер-берсен якын беләләр, дуслашып беттеләр инде. Бу танышлык мунчага үзенә бер ямь өсти Узыша-узыша мәзәк сөйлиләр, дөньясын онытып көлешәләр. Атна буе жыелган рухи киеренкелек кер белән бергә юыла да төшә. Кәшшаф пиннекне үзе хәзерли. Урманны аркылыга-буйга таптаса таптый, әмма үзенә охшаган каенны барыбер таба. Пиннекне июнь урталарында, яфраклар ныгып өлгергәч, ләкин картайганчы бәйләргә кирәк Монын өчен Кәшшаф бер тапкыр да чәчәк атмаган агачларны сайлый. Сындыра башлаганчы ин элек яфракнын өске ягын ялап та карый әле, жыерчыклы түгелме, янәсе. Пиннек нәфис, чабынганда тәнне иркәләп торырлык булырга тиеш. Мунча мәсьәләсендә менә шундый нәзберек жан Кәшшаф. Бу юлы ул үзе генә иде. Чөнки шимбәгә кадәр әле тагын ике көн бар. Мунчада кеше күп түгел. Пары да мул. Ләкин нигәдер мунчанын ләззәтен тоймады. Күзгә бәрелеп торучы сәбәбе дә юк кебек. Соныннан гына төшенде, чит кешеләрне күтәрә алмый икән ич: кайсысы артык кычкырып сөйләшә, кайсысы кирәк-кирәкмәгәнгә дә су чәчә, душта озак тоткарлана. Үзеннекеләр түгел инде. Мунчадан ук күнеле төшеп кайтты. Әмма чаңгы шуу барысын да оныттырды. Көне кояшлы иде. якты, дымык. Зәнгәр күлгә сыенып утырган ялгыз йорт торбасыннан чыккан төтен жеп белән тартылгандай төп-төз. Тирә-якта шундый ук төзгә каткан чыршылар тезелешеп киткән. Аларнын кызгылт-сары кәүсәләре кояш нурларында җем-жем килә. Кар каткан ботакларда бала йодрыгы чаклы гына кызыл түшле кошчыклар чыркылдаша. Таныш урыннар. Кәшшаф мондагы һәр сукмакны белә. Әнә, теге төтенле йорт яныннан үткән юлдан китсәң, түгәрәк аланга килеп чыгасын Дөрес, әле тау төшәсе, берәр чакрым чамасы барасы бар Күлнең ун ягында да мондагы шикелле үк аллы-гөлле булып нарат агачлары балкып утыра. Аргы очта исә бөтенләй башка манзара. Анда аклык дөньясы. Бөтен нәрсә ак төскә манылган. Ак каен, ак кар, күктә ап-ак болыт челтәрләре... Юл шома, чангылар үзләреннән-үзләре элдертә, колак төбендә жилләр уйнап тора. Каенлыкка килеп чыккач, Кәшшафнын күзләре чагылып китте, әйтерсен лә, күк капусы ачылды. Ян-якларында хур кызлары тезелешкән. Бизәкле көянтәләрен иңнәренә асып, бер генә мизгелгә хозурлыкта калганнар. Акка Ходай җак. Ак төс—шат төс. Татарның яраткан төсе. Пакьлек аклыктан башлана. Агьәби, акьегет, ак тастымал, ак оек... Болар борын- борыннан килә. Алтын Урда чорыннан. “Идегәй" дастанына гына күз сал. Жаектан ашу Актүбә. Актүбәгә менгәндә... Әле аның Каргалысы да. Әләге дә бар. Уел, Кыел. Болар безнең ата-бабаларыбыз гомер кичергән төбәкләр. “Татарнын тулы йорты". Ул бу хакта язып та чыккан иде. Көлделәр генә Тәфкилев исә ел йомгакларына багышланган җыелышта: “Бездә дастанны нигез итеп тарих тояк :>8Е язучы агач галимнәр дә бар'’,—дип исемен атамыйча гына ана төрттереп алган иде Хәер андый юрперц юрга храве ин Кәшшаф уйларыннан арынырга теләгәндәй кчлларын жаел чаигы өстендә чүгеп чүгеп аллы Шундый ре,хәт N 1 рәхәтен хәтта танышы и ишетелә сыман Кар шулай әсәрләндерә аны Бәлки, шуңа күрәтер ы кыш ана башка ел фасылларына караганда охшысрак төшә Ә менә Идегәй дә кар юк. Кызганыч Туктамыш Алтын Урда ханы, югыйсә. Ә бу дәүләтнен бер канаты Сыр-Дәрья чикл.зрснә клләр жәслсә, икенче канаты Иртеш, Тутал елгаларын >» ышыгын.: ода Ьо н зр Сарай. Жаск, Идел Бату хан. мисал өчен, көнбатышка яу чапкан.^ кырык хатыны арасыннан түгел, бөтенләй читтән, ятимә кыпчак кызы Иоллыгны санлый Хәрби сәяхәткә алып чыккан жилс сылукаинын ин яктысы Иомыз була. Кем белсен, утрак тормышлы Алтын Урда ләү ләтснсн барлыкка ки |үенл.» Иоллы» шикелте кыпчак чш шмашрснсн ы и.чытысы булгандыр. Бату иленә кайтып китмәгән, бабасы Чынгмз хан касыятснә тугры калып, мөстәкыйль дәүләт оештырган Һәм >1 аиын теләгеннән тыш тагар дәүләте булып үзгәргән Тарих шулай ул Анын үз законнары барысын да үзенчә актарып ташлый Кәшшаф уи 1арына бире 1ем чан . ЛӘ калды Исенә килгәндә кар көртенә чумган килеш ята иле миле Бер чангысы бөтенләй аягыннан ычкынган, икенчесе агач богагы арасына кереп кысышан. Кәкресе лә кыелып төшкән. Бер чмггә аунал ям Шулай була ул әлсерәп йөрсән Кәшшаф урыныннан торып, киемнәрен каккалаган жиреннән хәрәкәтсез калды Анын яныннан 1мна бер кыз үтем бара иле А.ор телле, күрәсем —Нәрсә, агай, тез буыннары тотмыймы әллә' дип. жиз тавышлары белән кычкырып кәлеп җибәрде Кәшшафнын ачуы кабарды. Мин агай булсам, син әби. йөрмә әле монда зчис пошырып. диде. Ул арада тау башында бер көтү чангычы кысыр күрен ге Быж иыж игеп узып киттеләр. Алдагысы Заһиләгә охшаган, лип уйлады Кәишыф Заһиләнс дә шушында чангы шуарга өйрәтте \ I Баштагы мәлне ике адымга өч тапкыр егыла иле. үзеннән-ү* "бозау гип кою иле Сонга таба шактый шомарды Ә бу кышта әле _бергәтәи чан1Ы1а басканнары ла юк Әллә нишләде Заһиде Ордым-бәр аем. чакма иш шикелле очкын чыгарырга гына тора Сонгы очрашу ы әнә ниләр генә майтармады. Их. чангысы әрәм булды V згвн сл гына алган илз Конференциямен беренче комс 6оиром иик» > *■■« К>г* '-'Г кочаклашулар. танышулар. жилка катышулар А»-»» III» Ы" гтмыичд йу м.млеп дөнья яралганнан бирге гагар |а.1И»и.фене« «ереичо Ч.ФГ.-~ шушылчи җыелышып очрашуыдыр Сткмюсп »•»> «.«и кд|ышып > ,. талмый Остонсно. конференинаго *............. «агачегек вокм, Мх »»рн .............. ..... ..... Ш1 бик КУП кгш.ж иле 1скшиснис. |Ы.ИК> Як.ырп 1.1ЧМ.П.1 1Ч, К11 1УИ Бу К«нне ИМСТИ1УГНЫН Аюлар шы кино гошер» «онганын к.нер ИЛС Ноккснап. ун,ы гүрдәге гкг.н ..ргьгна ннкги.уг ччк-кнчш и~> .... ... ,,р ( Ширин керем кмг ак ... н. 1-4' 1к|КС пш кеоок кко, ......", к.ка Кор ю кеше ИЮ ишек ........................... ... леп кер Ик...... н кегч-к һвр икосенен и күкроклорг 1>гадай киереп.ш кы*|к.г м« к| 1 1 соплта кинән яхчыларныкыннан ким түгел кшимоч аиа бер ........... ..«..«ну белән ди.» к,. тнергеп чыкш и тамагын кырып куйлы. тавышын жайга салу ше ахры. Аннан сон микрофонны үзенә таба шуыштырып, залга мөрәжәгать итте. —Әфәнделәр... кхе... кхе Алдан тамак кыруның файдасы тимәде. Күрәсен. кирәгеннән артык дулкынланган иде директор. Тавышы көзге әтәчнеке кебек чәрелдәп чыгу остенә. бер минут чамасы ютәлләп тә торды. Сабиров тоттырган стаканнан с\ йоткач кына рәткә килде. Югыйсә, бик тәэссоратлы итеп башлап жибәрмәкче иде ул конференцияне. Төне буе шул хакта уйланып, төрле-төрле вариантларны күңеленнән кичереп яткан иде. Бик озак баш ватканнан сон “Әфәнделәр вә ханымнар” вариантына тукталган иде. Бу мөрәжәгать институтта рәсми рәвештә беренче тапкыр яңгыраячак. Әлегәчә “иптәшләр” өстенлек итеп килде Анын чыгышыннан сон “әфәнделәр вә ханымнар" эрасы башланачак. Үзенә күрә революция. Ихтимал, кемнәрдер инглизларның “ледилар һәм джентельменнар” үрнәгендә зыялы жәмгыятьтә хатын-кызга беренче булып мөрәжәгать итәләр дип тә әйтерләр. Җавап әзер: мөселман дөньясында һәрвакыт ир-ат алдан йөри Ул бу нечкәлекләрнең барысын да тәфсилләп уйлап куйган иде Сабиров белән дә килештергән иде. Көтмәгәндә шушы каһәр суккан ютәл ашына таракан булып төште, яналыкнын тәэсир көчен зәгыйфьләндерде. —Әфәнделәр вә ханымнар! Без бу күркәм жыеныбызны янача үткәрергә булдык. Галимов күз кырые белән генә Сабировка карап алды, бу анын барысы да тәртиптә дип әйтүе иде. Тегесе аны хуплагандай жинелчә генә башын кагып куйды. —Торгынлык чорындагы кебек күпкешелек президиумнар сайлап тормабыз. Мөхтәрәм президентыбыз безгә котлау җибәргән. Әйдәгез, шуны тынлап үтик. Сүз Татарстан Республикасы Президентының котлавын уку өчен хөкүмәтебезнең министры Ильяс әфәнде Сабировка бирелә. Сабиров трибунага бару юлында тукталып калды. Чөнки зал эченнән бер тавыш яңгырады: —Регламент буенча бер тәкъдимем бар, мөмкинме? Башлар тавыш килгән якка борылды. Бу арыш сабаклары шикелле тере чәчле, пыялаларына карасу төс йөгертелгән зур күзлекле, шома йөзле кеше Төркия галиме Җансай Хаммат иде. —Президент котлавыннан сон. Галимов өчен ин мөһиме, президент котлавы иде. Чөнки ул ана күп көч түкте. — Мин регламент буенча,—дип һаман үзенекен тукыды Җансай Хаммат. Зал аны яклап гөжләп алды. “Тәкъдимен әйтсен”; “Җансайга сүз бирегез"; “Демократия”.. Галимов буйсынырга мәжбүр булды. Җансай жәт-жәт атлап микрофон алдына килеп басты. Кашларына төшкән чәчләрен учы белән маңгай читенә сыпырып куйды да әйтте: —Мин жыеныбызны Коръәннән башларга дигән тәкъдим кертәм,- диде — Бисмилла белән башланган эш бәрәкәтле булыр. Галимов коелып төште. “Әфәнде”се каян килеп кая китмәгән, әмма мондый ук тирән үзгәрешләргә әзер түгел иде әле ул. Килешенмәгән- нитмәгән дигәндәй. Институт бинасында нинди Коръән ди ул? Мәчеткә барсыннар, әнә. Коръән тыңлыйсылары килсә... Ул үзе генә бу мәсьәләне хәл итә алмый. Сабиров та чарасыз кыяфәт белән президент котлавын күкрәгенә кыскан килеш мөнбәр катында басып тора. Гүя Җансай анын кулыннан котлау кәгазен тартып алырга ниятли иде. Зал янә купты. — Коръән! —Коръән! — Без мулла чакырмадык,—дип котылмакчы булды Галимов. — Безнен арада Коръән укый белүчеләр бар,—диде Җансай Хаммат » Шушы сүзне генә көтеп торганлай микрофон янына озын буйлы, кара тут йөзле бер яшь кенә ир-егет чыгып басты Шунда ук институтмын идәннән түшәменә кадәр атеизм исе сенгән залын тетрәндереп Коръән укый башлады. Халык мәйданнардагы шау-шулы митингларга, мәчет манараларыннан ашыр,пан а мннары кү нсмеп бара п К ИНК пЮЯ |9|ЯП ччрежлениесендә. гыйльми институтта Коръән яңгырату— монысы кеше ышанма*, тык хәл иле Коръән моны язгы ташкын кебек диварларны биләп атлы. Зал мөкиббән китеп тынлыи Галимов белән Сабирон кына сулан чыккан мәче шикелле шәлперәеп төштеләр Туктатыргамы бу галәмәтне әллә белмәмешкә салыныргамы'* Тавыш-тынсыз гына үтеп китәрме, җавап бирергә туры килмәсме'* Дингә ирек анысы ләкин лә бит дин башка ләүләт башка Нишлисен, һәр икесе лә Коръәнне дәүләт гимнын хөрмәтләгәндәй аягүрә басып тыңладылар. — Күрегез инле бу Гобәй белән Хөбәйне, бичарага калдылар бит,— дип пышылдады Әлтаф Кәшшафным колагына —Тсленне тый Кашшаф программаны күздән кичереп утыра иле Ул бөтенләй үзгәргән. Докладчылар, чыгыш ясаучылар нигездә татар халкынмн килеп чыгышы мәсьәләсендә I алимов теориясен яклаучылар Ул үзенен фамилия сен дә таба алмалы. Шулай ук археолог Рамил ( әмзпу иин ы татар шәҗәрәләренең атасы Мазһар Мөхәммәтжднов та исехздсктә юк иле Димәк, ял иттерәбез дигән булып, башка юнәлеш тарафдарларым конфс рениия лиеннән тулысынча читләштергәннәр Ашыгыч рәвештә нәрсәдер ишәргә, ниндидер чарасын күрергә кирәк иле Әгәр хәзер авыз йомып кллсан. кәкре каенга сөян кенә калмаслар, калаклап ук куярлар һәрхәлдә, ягып калганчы атып калу мәслихәт. Кәшшаф муенын ага каздай алга сузып, заллагы кешеләр арасыннан дусларын эзләде. Сонгарак калып килгәннәр иле күрәсем Рамил дә Мазһар ла им арттагы рәттә утыралар иле Яз\ мим ы ш\ з 1.1рафк.з җибәрде Мазһар тиз кабынучан. шырпы гына сыз Рамилнсн холкы ботенләй башка Басынкы, акрын, сүзен уйлап кына әйтер 1сзс вакытта хәзинә тәнкәләрс югалу мәрәкәсе белән аралары бераз СУЫНЫП төрми иде торуын, тик ул озакка бармады, аклаштылар Ьср бетле кәжә өчен бөтен көтүне гасплегә чыгарып булмый ич инле Язу ияләренә барып иреште ахры. Мазһар ат ялыдай озын чәчде башын чайкый чайкый КУЛЫН ИЗН башлады Ул чыдый аламы сон ү иәрс янына чакырды Валдагы шау-шулан файдаланып кошпиф .чар «нына күчте .) паф "Ә мин“. лин анытын бү.тюитеп к.тл гы аилагс! бо|1ког иогенн.ш конферениияне 1аш1.ш чыгып кигдбет. гиде Магһар Ьу гашии анын у ген., бик ошый иле пны к"р,.к. 'ГТ..^Гконфереипиине » ' ЫГ ' РМа*гар'аш|Ии|у|ГЛЫй мһор итеп каран алды ки. «ерфсплорено ч кабына ятлы. ( атлык К.шшгаф’'гус'шрын ................ тел*,. берсенен аркасыннан . п ■ | | икенчесенең кабыргасына тертеп алды ә ... ................. илимен ипчек сон' ши соралы 1'а.шла.ш Мин очебез исеменнән белдерү бел. —.Ьик яхшы, лиле Кәшшаф Б\ ипне синсн үзенә тапшырабы —Барыбер абзыйнын мыегын ч, '“' чыгарга кииәзи итем ___ лидс Рамил зхалтып алырга кирч*к нлс. дип үзенекен сукалады Мазһар.—Әнә, читтән килгән кешеләрдән үрнәк алырга кирәк. Кәшшаф микрофон янындагы чиратка барып кушылды. —Без. бер төркем галим,—диде ул үзенә сүз бирелгәч,—конференция Болгар теориясенә генә өстенлек бирергә җыена, дип саныйбыз. Алтын Урда тарафдарларын турыдан-туры дискриминацияләү бара. Галимов барлы-юклы юмор сәләтен эшкә жикте. — Нәрсә. Болгар дәүләтен җимергән, безнең ата-бабаларыбызны кыерсыткан баскынчы татар-монгол явын яклаучыларны уч төбендә йөртергә кинәш итәр идегезме әллә?—дип залнын ким дигәндә елмаюын көтте. Тик нияте барып чыкмады. Кәшшафнын җавабы да җитди иде. —Шәрыкнын мөхтәрәм акыл иясе Мөхәррәм Фәйзи Тугай,—диде һәр сүзенә тирән мәгънә салырга тырышып,—сез яу дип тамга суккан татар-монголларга бөтенләй башка бәя бирә. Ул Чыңгыз Япон. Кытай диңгезләреннән Хәзәр диңгезенә кадәр яшәгән бөтен төркиләрне бер байрак астына туплады,—дип күрсәтә.—Сез, ихтимал, Чынгызның Алтын Урдага катнашы юк. диярсез. Бар. Алтын Урда аның васыяте буенча төзелгән. Галимов шунда ук Кәшшафнын капкасына туп тондырды. —Әгәр баскыннарны прогресс рәтенә кертәсез икән, ни өчен сон ул чакта руслар агрессор?—дип Кәшшафка бакты. —Монын икесе ике нәрсә, Сәүбән Сәүбәнович,—диде Кәшшаф,- беренче очракта зур төрки дәүләт оеша, икенчесендә төрки дәүләт тар- мар ителә. Бу чәкәләшүне туктату өчен Сабиров сүзгә кушылырга мәжбүр булды. —Әфәнделәр, демократия демократия белән, әмма конференцияне дә башларга вакыт,—диде шаяртыбрак,—бәхәсләр булды, бар. булачак та. Әйдәгез, алар турында цивилизацияле алымнар белән сөиләшик. Программа нигезендә. Җыен, ниһаять, үз эзенә төште. Өчлекнең белдерүе дә, Кәшшафнын җитди нигезләмәләре дә конференциянең өстә расланган тәртибенә үзгәреш кертә алмады. Шаулашсалар да. кул күтәргәндә барыбер директор сүзеннән чыкмадылар. Шул ук вакытта бу инде тоталитар режим вакытларында үтә торган фәнни җыеннардан бик нык аерылып тора иде. Гади бер гыйльми хезмәткәрнең җәмәгатьчелек алдында директор белән бәхәскә керүе үзе үк зур алга китеш ләбаса! Әйтик. Кәшшафны берәүләр хуплады, икенчеләре ирен кыйшайтты Тик ни генә булмасын, ул конференциянең популяр кешесенә әверелде. Җансай Хаммат та узып барышлый кулын кысып китте. Беренче көн шул рәвешле узды. Ыгы-зыгысы да. уен-көлкесе дә, танышу-белешү мизгелләре дә, ризасызлыклар да—барысы да булды. Инде тынычландылар шикелле. Әмма ул кызыл авызларны узындырырга ярамый. Ирек куйсан. алар фәнне мал утарына әйләндереп бетерәчәкләр. Дөрес, чебеннен дулап тәрәзәне ватканы юк. Ләкин дә саклык һич тә зыян итмәс. Иртән Галимовны тагын да хәтәррәк вакыйга көтеп тора иде. Фатирыннан сәгать сигездә үк чыгып китте. Урынбасарларына, бүлек мөдирләренә дә иртәрәк килергә кушкан иде. Оештыру эшләренә кагылышлы барлык мәсьәләләрне дә иртәнге саф баш белән янә бер мәртәбә карап чыгу иде исәбе. Шөкер, бу яктан анын тәҗрибәсе зур, күршегә керәсе юк. Гадәтенчә, институтның киң ишеген киереп ачып эчкә узды. Ярата иле ул институтны, анда үзе урнаштырган тәртипне ярата иде. Хәзер менә ишек уемында аның гәүдәсе пәйда булуга, вахтер хәрбиләрчә үрә _± ! катып, аны сааам.твячәк. төннсн ничек узуы хакында кыска гына белешмә бирәчәк Шуннан сон Галичок ирен очлары белән генә линелчә көй сызгыра-сызгыра икенче катка менеп, кабинетына юнәтәчәк Очраган бер кеше баш иеп сәлам бирәчәк, хәерле кон теләячәк Ә бүген, башка көннәрлән үзгә буларак, вахтер аны борчучы кыяфәт белән каршы аллы Үзе лә нинлилер ят ис сизгәндәй борыннарын җыерды —Харис, ни буллы?—дип сорады — Иптәш директор анДВ веспбвИШ пш тпнши вахтер нинлилер әйтергә ярамаган сер житкергәндәй —Анлатыбрак сөйлә1—дип тавышын күгәрде Галимов Ул арауга анын янына Г' —Кайда утыра?—дип сорады Г алимов кискен бер нәтиҗәгә килеп Кая ул? Галимов йодрыкларын төйнәп, шуч якка юнәлде Арачыкка жзпк.*ч туктап, берара Кәшшафны читтән генә күзәтеп торды Кәшшаф кәнәфи)ә чумып утырган иле Шунда гына »ре хәрефләр белән ниндидер я зх чар язылган плакат бар Күрәссн. таләпләрен шунда теркәгәндер Ломга галган хәзрәт кебек оеп утыра Янына Галимов белән Т«*фкклев килеп баскач та килеш-килбәте үзгәрмәде —Сез мине түгел, институтны, бөтен татар галимнәрен мыскы 1 гый сыз, -диде Галимов Әгәр җаныгызда аз гына бучел ы ихтирам шгән хис бар икән, алып ташлагыз б\ азуларыгызмы туктагыз ы з ачлыкны Мәсхәрә! Гыйльми даирәдә үзеннен хаклыгынны дәлилләр белән исбатлыйлар „ . _ г ______ Гәфкилеп музыкантларныкы шикелле озын бармаклары »иәрмс Мим сезгә жасн табып, соңгы I ис нар утырышта ничек гә бирергә тырышырмын. Хәмитов. диде, -зинһар институтны мәсхәрәгә калдырмагыз бу кыланышыгыз белән . Кәшшаф лиректорнын йозенә күтәрелеп карады Көлемсерәгәндәй итте КҮО лбэабыэ мескенләнә дә белә икән ич Мин сездән сүз сорамыйм 1ИДС >1 мим без шәмимәшәм (|, 1 к)|111сшсн п.к ми тануны таләп итәм 1 Гышкы ” в^р ишекмен ачылып ябылганы ишеге ис Кемнәрдер свйлөшә-сойләшә баскычтан менде Галимовнын башына кан бәрде берүк 6ү якка гына борым күрм.кемнәр Теләге кабул Охмы узып киттеләр I 1«УК-Р ү'2?%н“мл, ".1г|н» «ЯР.МЫИ ....................... .......... ..... . ....... ... ,ыш к«^р™куиск^н 1-™'»-™;.................................................псгсушсн -«и». гадәттән тыш хәл. искитәрлек зур түбвнчаявк I Кәшшаф исә бу сүзнен чын күнелдән әйтелүенә ышанмады. Көлү, мыскыл ит, дип кабул итте. Алар аңлашырга өлгермәделәр, вестибюльгә песи кебек йомшак кына басып. Жансай Хаммат килеп керде. Әйе. килеп керде. Чөнки вестибюль дип йөртелсә дә, ул институт бинасының ун канатында стенага уеп ясалган зур гына бүлмә. Ишеге генә юк. Аны бик матур итеп җиһазладылар Очрашулар өчен, ял итү өчен бик күркәм урын. Үзе аулак, үзе тыныч. _ Жансай адашкан иде булса кирәк. Тик таныш йөзләрне абайлап алгач, тынычланды Анын болай да Галимовны күрәсе бар иде Университетның борынгы китаплар китапханәсендәге кайбер кулъязмалар кызыксындыра иде аны. Исәбе, бүген төштән сон шунда барып лиләп алу иде. Галимовтан булышлык сорарга ният иткән иде. Ә Кәшшафны ул кичә пленар утырышта ясаган белдерүе, конференция рәисе белән булган полемикасы буенча исендә калдырды Якыннанрак танышырга кирәк, дип күнеленә беркетеп куйган иде Ана үз фикерен яклый белүче тәвәккәл кешеләр ошый. Ул үзе дә бәхәскә керүдән тартынмый. Төрекләр аны “Тискәре татар" дип йөртәләр, әмма шул сыйфаты өчен ихтирам да итәләр. —Әссәламегалейкүм. хәерле иртә. әфәнделәр, исәнмесез.—дип ул тигез ак тешләрен күрсәтеп елмайды. —Вәгалайкем әссәлам.—дип сәлам кайтарды Тәфкилев,—хәерле иртә Галимов бөтенләй каушап төшкән иде. Кәшшаф та шундый ук хәлдә иде. Арада ин тапкыры Тәфкилев булып чыкты. Сөйләшеп торган арада жәт кенә Кәшшафның "Ачлык программа"сын алып, шкаф артына яшереп кунды Яна дусларының бу дулкынлануларын Хаммат конференция мәшәкатьләренә аударды. Халыкара җыен уздыру һич тә уен эш түгел — Гафу итегез, комачауладым, ахры,—диде Жансай кыенсыныбрак — Юк-юк. ни сөйлисез сез. без... болай гына... Галимов Жансайнын кулыннан эләктереп алды да озак кына селкеп торды. Аннан сон итәгенә ут капкандай вестибюльдән чыгып йөгерде. Бүлмәсенә керүгә диванга ауды. Секретарь кыз ай-вай килә башлаган иде дә. аны бик коры тотты. — Шәфкать туташын чакыр, тизрәк.—диде. Аннан соң:—Кеше күрә күрмәсен.—дип өстәде. Бер-ике укол алып, дарулар эчкәч кенә игә килде Галимов. Кәшшаф үзе дә иләс-миләс хәлдә иде. Ни-нәрсә булганын анышмыйча да калды. Тәфкилевнен сүзләре генә аны айнытып җибәрде. —Син неудачник.—диде ул русчалатып,—булдыксыз. Шуна күрә башкаларны күрәлмыйсын, көнләшәсең. Конференция беткәнче генә ачуынны чыгармый торсан була иде ич инде. Бу—намуссызлык. Тәфкилев ниндидер җирәнгеч нәрсәдән арынырга теләгәндәй ыспай костюмын сыпыргалап алды да сәхнәдәге артист шикелле тык-тык басып китеп барды. Кәшшаф ачлык урыны итеп сайлаган кәнәфиенә чумды Башын тотып, шактый ара уйланып утырды. Чыннан да. ул булдыксыз бәндә. Тәфкилев дөрес әйтә. Ни кырганы бар сон әле анын'* Гомере үзенә урын яулау белән үтә. Гыйльми эш белән шөгыльләнәсе урынга ул кемнедер фаш итә. Ник сон әле һаман анын тәгәрмәченә генә таяк тыгалар0 Димәк, кешеләр белән уртак тел таба белми, димәк, сайлаган юлы. юнәлеше башкаларны кызыксындырмый. Бәлкем, барысына да төкерергәдер? Диссертациясенә дә, монографиясенә дә. Татар тарихынын язмышы шул. күрәсен. аңа элек тә баш калкытырга ирек бирмәгәннәр. Мәгәр куанырлар иде Тәфкилевләр. Хәмитов гыйльми банкрот дигән нәтижә дә чыгарып куярлар иде. һәм бу Кәшшафнын алар өчен ин майлы калжасы булыр иде. Ихтимал, ачлык мәсьәләсендә чыбыкны артыграк та бөгеп җибәргәндер, әмма болай ансат кына чигенергә тиеш түгел ул. Остазы Ашказарский да хупламас иде анын бу гамәлен. и Ачлык игълан иткәнен кешегә белгертергәме-юкмы' Жансаи аны- моны ачышмамы кеГкг» I мги кнн.ми-габыш .шм уйШЫ б)ИС> ШрК төпченеп тормады. Әйдә, аларча булсын инде. Рам илләргә лә серне соныннан 1ына чишәрдер ахры, нигә безнсн белән килештермәдем лип үпкәләүләре бар Ул сюрприз ясамакчы иле, барып чыкмады биг. нишлисең. Кәшшаф коридорга чыкты Кешеләр җыелыша иле инле. Төркем - төркем оешып юп коралар Тирә-як гөж килеп тора Ул бер төркемгә лә кушылмыйча адашкан ка] шикелле кая барып бәрелер!ә белмичә аптырабрак торды Ьу шат. көләч йөзләр анын китек күнслснә ямау була артмый иде Бүлмәгә кереп бикләнүдән лә яхшысы булмас дигән карарга килде Шунда Әлтафны күреп аллы Янышта Мазһар да бар. Әлтафынын авызы ерык, күтләре чабыш атыныкы шикелле ялт га Йолт килә. Ул кеше арасында үзен сулаш балык шикелле хис игә Оя ы да белми, гартынмый да Шаяра көлә, мәзәк сөйли. Әле дә шарай ярлы —Кәшшаф әфәңае, рәхим итегез, бөгем җиһанга сибелгән гатарларны дисбе шикелле бер шәҗәрә жебснә гсркәгән зур галимебез Кара хужа' Космополит, дөнья гражданины! Кара хужа Мазһар Мөхәммәтжановнын кушаматы Ьу анын беренче тапкыр археографик экспедициягә чыккач аяк баскан авыл иссмс Яше I Үзән төбәгендә. Борынгы, тарихлы авыл Авыл уртасынла агып яткан кечкенә генә елга ярында Алтын Урда дәверендә там.млә нәрсәм татар тәнкәләреннән юрган хәзинә күмелгән булган Ул тәнкәмрнсн клнбег* м* бер үзешчән тарихчыда сакланып калтам Әмма ашала к*"- тыш бер атна эчендә йөздән артык кульязма китап таптылар Шчнм \к Казан ханлыгына бәйле Кара хужа нәсел шәжәрәсс фрагментларына ы тап булдылар. Үтәк шәжәр«к:е лә әлеге зкспслииия вакытында к> на керә Бик нәтижәлс сәяхәт була ул Шуна күрә Млсһар аны әле и» мке сүзмен берсендә телгә ала. Әлтафка жаи гына чыксын, кушаматны тагым та куйды. Жялантайнын теле ачы. жабша 1аинын бете ачы ли. күрсәт.»м әле мин сина күрмәгәнеңне, жыр корты, диде Мазһар Ул үзс Адәм пәйгамбәр шикелле мәһабәт 1әү.1.мс кеше Үс ........... карасаң буе да төп ютәл алтмыш аршын булырдыр, мөгаен Яшь чагын ы енот белән шималь ........... . Әле дә артык-портык жнре юк шишны МК11 КУИ1Ш1 КСбСК >>И.,ф .............. .................'' - "I1 "'ар м » ' .... ....... ......... оч..*, итем» I ........... ........ ... .................... ..... ........... ...... | " , ' к " и«|,каммы аллам ҮК ««ача жмГмрым. нжи Н.м.иср ишм! ш,и капырдылар С оиләссн. дин кычкырдылар «аллан Рәхим идегез, диде Әяһамов Ямаш аксыл керфекләре- аша «а.п. карап агзы ... ПА ^выш .х-ш соилән тарихыннан агмы күпме х.кк*рыр >" ' 1 .. .. ... ........ ...... „„як-ч ЮК түтел але.о ч.и-мүмамар гммл әсәр я мрг а мәинульмсн Татарлар арасында үзләрен болгар дип йөрүчеләр ша< күп. Мөгаен, күпчелектер дә әле. Тик бу дөреслеккә туры килми Болгар— ул чуваш. Телебез дә. гореф-гадәтләребез дә. үз-үзебезне тотышыбыз да туры килә. Тырыш, үжәт. үзсүзле, булдыклы халык булган безнен бабаларыбыз. Хәзерге чувашларга да шундый ук сыйфатлар хас. Тискәрелек, туң маңгайлык та бар. инкарь итәргә ярамый. Мин 1902 елда Ашмаринның Казан университеты типографиясендә басылып чыккан "Болгары и чуваши" китабынын төп положениеләре белән килешәм. Татар галимнәренең болгарга тулы монополиясен кире кагам Мин Шиһабетдин Мәржани белән дә болгар-чуваш мәсьәләсендә килешә алмыйм. Ул аны бик жиңел анлата, кабер ташларындагы чуваш сүзләрен очраклык дип кенә күрсәтергә омтыла. Чувашлар, имеш, ислам диненә әле кереп, әле чыгып буталып йөргәннәр. Алай гынамы, кайбер татар галимнәре "чуваш" төшенчәсен этноним булудан бигрәк, "кара халык", “түбән сыйныф вәкиле" мәгънәсендә дә шәрехлиләр. Чынында чуваш "Суаз" исемендәге болгар кабиләсенә карый. Әлеге атама гарәп илчесе Ибн Фадлан язмаларында да телгә алына. "Чуваш" этнонимы үзатама. Бу—бәхәссез. Аннан сон. "ясаклы чувашлар"—ни рәвешле XVII йөзнен икенче яртысыннан "ясаклы татарлар"га әверелгәннәр. Моны ачыкламыйча торып. Урта Идел буенда барган катлаулы этник процессларны күзаллау мөмкин булмаячак. Шунысын да әйтергә кирәк, болгарлык өчен тарткалашу күптәннән килә. Бу гаугалы ызгыш учагына беренче шырпыны XIX гасырның алтмышынчы елларында атаклы миссионер Н Ильминский сызган диләр. Хикмәт шунда, чувашлар, марилар, мордвалар, удмуртлар мәжүсилекне ташларга теләмәгәннәр, христиан динен кабул итүгә бик нык каршы торганнар. Алай гынамы, татарлар тирәсенә тартылып, ислам диненә уңай карый башлаганнар Менә шунда ике арага кара мәче жибәрү зарурлыгы туа. һәм Ильминский аны жибәрә дә. Ләкин бу һич тә Ильминский коры җирдән көймә йөрткән дигән сүз түгел. Ямашның үзенә дә эләкте, билгеле. Ябырылдылар гына, наданлыкта, тупаслыкта, тагын әллә нәрсәләрдә гаепләделәр. Тик шулай да. әйтәсе әйтелгән иде инде. Сүз чыпчык түгел, аны оясына куып кертеп булмый. Кәшшафка конференциядә рәсми рәвештә сүз бирделәр. Матавыклана торгач, тәки үзенекен итте. Анын чыгышы доклад сыйфатында теркәлде. Димәк, үзгәртелмичә фәнни җыентыкларда да басылып чыгачак. Ул Алтын Урданын татар дәүләте булуын, бүгенге татар халкынын Алтын Урдада яшәгән халыкларның турыдан-туры дәвамчысы икәнлеген тарихи фактлар нигезендә дәлилләргә тырышты. Ни гаҗәп. Ямаш фикере белән анын фикере охшаш иде. Дөрес, ул болгарны чувашка гына кайтарып калдыруга каршы. Әмма болгар татарның бер кечкенә кыйпылчыгы гына. Безнен бабаларыбыз—татарлар. Исемнәре лә татар, үзләре дә татар. —Тарих кемгәдер ошамаска да мөмкин, шулай ук ул яратуга да мохтаҗ түгел. Иң мөһиме, тарихлы булу,—дип төгәлләде сүзен Ошаттылар. Тәнәфес вакытында килеп-килеп кулын да кыскала- дылар. Җансаи Хаммат рус тарих фәненең ни өчен татарларга начар мөнәсәбәттә булуы турында сорашты. Кәшшаф чыгышында әлеге мәсьәләгә тукталып: "...рәсми тарих фәненең зур тырышлыгы нәтиҗәсендә татарны Болгар чорында калдырдылар",—дигән фикерне ассызыклаган иде. Үзе тоткынлыкны кичермәгән кеше тоткынлыкның ни икәнен аңламый бит ул. Җансаи да рус дәүләтенен диктатын, империяне саклауга юнәлдерелгән сәясәтен төшенеп җиткерә алмады ахры. Анын урынына, якынлашып киттеләр Чит ил галимнәре янында бөтерелүчеләр болай да хәттин ашкан иде. Чөнки һәркемнен нинди дә булса берәр бай чит ил фонды исәбенә йә сәяхәткә чыгасы, йә нинди дә булса бер эш эшләп каласы килә. Галимов булып Галимов та алар алдында тәлинкә тота. Жансаи Хаммат аны кунакханәгә чакырды. Кәшшаф пошаманга төште: күчтәнәч-фәлән алып барыргамы, алып түбәтәй бүләкГкпә 1 Ә П Ы Ч Д Г а д ә т т ә , чит илдән килгән кунакка бүдәк иткән түбәгайштпаи* СЬ,ЙЛЫЙЛ*Р Тик б> көннәрл.. аларга «Гп^в^йггп гщг 6 ' 1ыр ,мс - ........................................................ ............. әйбсогә^окибб^н^г!»^0 Д СН НИ Яр,,ГКа “ ЫН бе-ча ул. әлбәттә Борынгы ычкындырмк^дс. Р ЛИШ‘‘ И Х '’ 1ИН,> ^ йшшаФ гта юк Булса да к> шннан МохтарТаС"!мчсЛа , Ш “ тканнан со" Кәшшаф, ниһаять. Такташын кон.як км™ч Г 6ик Г ‘ ШИ чишслсш ,а " ш Каенына Оер шеш., коньяк кыстырды ла. чакырган дшрга юнадде Ир а. ьяыса .ыар1 ммат Бол,аР куиагаанәсенла яши иде N I һ.чшнафны яии КаРШЬ1 ““ вс,а1« ‘•""■'Р ТТЮТ.Яе ШЫН Х.Ч.,1 аны птаиап куими Башында фае Аягына бвыкк- и.»шыь башмаклар элгән. Чын төрек бәе Бүләк түбәтәйләр ь.рәзә з.*Чзз и. өелеп Iора —РӘХИМ итеп узыгыз. Кәшшаф әфәнде.—дип. Жансаи кәнәфидән урын гәкъдим итте Кәшшаф өске киемен аскы катта ук сатып менгән иде Шешәсе куен кесәсендә. Инде аптырашта калды чыгарыргамы юкмы’ Хамматын үз буфетында ла шешәләр күренә Ләкин берсе дә башланмаган Бигрәк тә шул сагайтты Бәлкем, бөтенләй кулланмыйдыр? Алай дмеән. ничек итеп бу шешәләр буфетка кунаклады икән сон ‘ Кәшшаф кесәсендәге шешәсен күкрәгенә кыскан жәллә \\ж.1 күрсәткән урынга утырырга мәжбүр булды ШчлаИ игеп бу мк бирунен унайлы мизгелен кулыннан ычкынлырлы Кәшшаф алдан ук күңеленнән татар тарихына кагылышлы шакгын темаларны барлап куйган иде Алтын Урла чорын өйрәнүче бу мрак әлбәттә, беренче чиратта игътибарны шума юнәлтәчәк Ллнс.ш у ч- ы әңгәмә вакытында: "Алтын Урда татар милли гарихыныи ни1сзе Аны яшереп каллмрып та, кире кагып та булмый ннән иле Кәшшаф бик акыллы кыяфәт белән ШУт хакта сүз куиапы 1әкин Жансаи анмн сүзен күтәреп алмады Радиолаз< сонгы хәбәрләр тапшыралар иде Конференцияне м бик зурлап телгә аллылар. Жансаи Хаммат исеме дә яширак китте Бик матур танышлы ликтор.—лиле Жансаи иргә кич аиын сөйләгәнен көтеп алам. Кәшшаф чак-чак кына “Ул минем сөйгәнем иш әигсн гаш мм.иы Ралиол.ш Заһилә сөйли иле Кәшшаф репродукторны кочаклап алыр хәлгә житге. Бүген үк барып гафу үтенәм шп кунедснә бсркси-п куйды. Кәшшафны горурлык хисләре биләп алды Онытылып китеп шсиккс ла хәтереннән чыкты хәтта, искәртмәстән күзе төшкән иде гһ итп пинжәк кесәсеннән теге матгуньнен борыны тырпаеп гора икән ич Жшсаи күреп алмасын дип ул аны лот кенә эчкә төрпе —Сез докторлык диссертациягезне төгәллисезме әле’ дин ЧЧУНЫ Жянсай -Ул минем нигездә әзер инде, лиле Кәшшаф. казтбер остәм.иәр генә кертәсе бар. Әгәр хезмәтегезне Гөркиядә китап итеп бастырып чыганак. ни әйтер идегез? Кәшшафнын теле айкавына ябышты Ьч аиын \ым лдлззыр|.з ы жорын итми горгазз тсләзе ләбаса! Чит иллә басылып чыккан язмалар аеруча бәһале йари Ь\. Жднсай әфәнде, күттән ингән бә\сз (п зыр и к т к к ........................ ! С изеп шрам. сезнсн тема күпләрнең гамазмна и.ч. о\ зы . рл монда ү зс бик мөһим, татар тарихында боры тыш ................. ........- " ,к читтә калырга тиеш түгел дип беяөм Мин сезне ш> т прыда минмиү очен чакырган идем Кәшшаф маңгаена бәреп чыккан тир бөртекләрен жине белән генә сыпырып төшерде, кесәсеннән кулъяулыгын алырга да онытты. Шешәсе дә һаман башын калкытып жанын үртәп тора ичмасам. —Мин бик рәхмәтле булыр идем,—дип дәвам итте Кәшшаф,— ләкин... —Сездән хәзер тиз арада кулъязманы тиешле кондициягә җиткерү сорала “Ләкин"нәрсез генә эшлик. Җансай Хаммат сәгатенә күз төшерде дә: —Намаз укыр вакыт җиткән икән, Кәшшаф әфәнде,—диде. Ул эчке бүлмәгә кереп китте. Радио да сүнде. Кәшшафнын оялулары, жир астына кереп качар хәлгә жигге. Күренекле галим, профессор намазга бассын әле. Ә ул әлифне таяк дип тә белми. Дин ягыннан чеп-чи надан. Җансай намазын төгәлләп чыкканда да уйга батып утыра иде әле. — Гафу итегез, Кәшшаф әфәнде, сезне талчыктырдым, ахры Килүегезгә рәхмәт, әле тагын хәбәрләшербез. Бу саубуллашу иде инде. Күрәсен. ул Кәшшафны ана карата үзенен ихтирамын белдерү өчен генә чакырган иде Хәер, ихтирам гынамы сон? Тәкъдим! Тәкъдимнең дә ниндие әле! Безнекеләр булса, бер йөк сүз чыгарырлар иде. Әллә нинди түрәләр катына чакырып бетерерләр иде. ничәмә-ничә кәгазь яздырырлар, анкеталар тутырттырырлар иде. Кәшшаф китәргә әзерләнгәч кенә телефон шылтырады. Җансай бу шылтырауны көткән иде булса кирәк, трубкага ике куллап үрелде. —Җансай Хаммат. Тыңлыйм. Бераздан аның йөзе чытылды, кашлары бергә кушылды. — Мин сезне аңламыйм, татарча сөйләгез,—диде ул үртәлеп,—яисә инглизчә, немецча да мөмкин, төрекчә.. Күрәсен, телефон чыбыгының аргы очындагы кеше һич тә телләр белгече түгел иде. Җансай трубканы Кәшшафка сузды. —Булышыгыз әле, зинһар, мин русча начар беләм. Трубкада: “Мина велели вам позвонить”,—дигән хатын-кыз тавышы ишетелде. Ниндидер ипигә ягылган бал шикелле татлы, үзле тавыш. “Мин дә берни аңламыйм",— дип, бүлмә хужасына текәлде Кәшшаф. — Мәгъшука булырга тиеш,—диде Җансай,—түләүле кыз. Кәшшаф үз колакларына үзе ышанмыйча бермәлгә аптырап калды. Мәгъшука дигәннәре шул фәхишә була түгелме сон инде? Юк. юк. бу мөмкин түгел! Шушындый мәртәбәле галим шундый түбәнчелеккә төшәме сон? Үзләре буташтырадыр. Алай бик тәти кирәк икән инде, аны сон түләмичә дә табып була ләбаса! Жднсай Хаммат кебек чибәр, таза бәдәнле, бай кешегә берәү түгел, унысы тагылыр, сызгыр гына. — Мина приттиме?—дип сорады баллы тавыш иясе.—мадам әйтте, что все улажено. Сез Джансай Хаммат, так ведь? Третий этаж. Люкс —Син мөселман кызымы?—дип сорасы итте Кәшшаф үз чиратында. —А какже? Чистокровная татарка, и говорить беләм. —Ул сезнен турында хәбәрдар,—диде Кәшшаф Җансайга,—килсенме? —Чакырыгыз! Кәшшаф танышының күзенә күтәрелеп карарга да кыймыйча урыныннан тормакчы булды. Җансай кулын изәп. аны кире утыртты — Мәгъшука килсен әле,—диде,—ана минем таләпләремне җиткерерсез. Ишек шакыдылар. Бусагада билдән түбән бияләй чаклы гына итәк япкан төз сынлы, кыссаң өзелеп чыгарлык нечкә билле чибәр кыз күрснле Гәүдәсе гүя аяклардан гына тора, зифа камыш кебек озын, матур аяклар! Сайлый белгән төрек татары, авызыннан сулар килерлек. —Я. мин—Алсу.—диде кыз Кәшшафка текәлеп Сез Хаммат, да? —Мин—Җансай Хаммат,—дип, бүлмә хужасы кызмын алдына килеп басты. —Милый, угости матурынны вином,—дип кыз Җансайга сыланмакчы итте. — Нәрсә өитә ул?—дип сорады тегесе. —Шәраб белән сыйларга куша Жднсайнын йөзләре үзгәреп китте Мин мөселман өммәтендәге кеше, мин шәраб эчмим' Кешеләрне дә шәраб белән сыйламыйм! Кәшшаф ариягә шул сүзләрне җиткерде Кыз иреннәрен бүлтәйтеп Жднсайнын чәчләреннән сыйпады —Начар малай, иди. милыи. или. мин прошаю — Күземнән югалсын, әйт. башка бимазалап йөрмәсен,—лиле Жднсай.- Ялкытты инде ул мине Шаһит булырсыз. Мин аны юри сс« барында чакырдым Кашшафнын өстеннән авыр йөк төшкәндәй булды, жинсл сулап куйды Югыйсә, әллә нәрсәләр уйлап бетергән иде бит Жднсай елмаеп башын иде. Кәшшаф тиз-тиз генә киенде лә саубуллашып бүлмәдән чыгып китте Ә урамда ьпы шид Кичке шәһәр үзе бер матур тамаша бит ул. Шакы-шокы килеп йөргән албасты трамвай да кичен ниндидер зиннәтле карета кебек күренә Әнә. нурлы тасма сузып куйган шикелле рельслар ялтырый, реклама такталарыннан тирә-юньгә аллы-гөлле төсләр көлтәсе сибелә Кәшшаф куиакханәнсн текә баскычыннан шушы мавыктыргыч манзараны күзәтеп торды. Ә үэснен күз алдында әлс һаман Жднсай Хаммат янында бөтерелүче чибәр кыз Башка сыймаслык хәл бит. валлаһи Хатын-кыз әйбер шикелле үзен сатып йөрсен инде Менә нинди икән ул капитализм9 ! Хәтта интим мөнәсәбәтләр дә алыш-бирешкә корылган Табигый хажәт һөнәр баскычына күтәрелгән Профессионализм имеш' Кәшшаф үзе дә гөнаһсыз түгел анысы. Бу җәһәттән ана Америка гадиме Джонсоннын сүзләре ошый. Хатын-кызларга мөрәҗәгать итеп \ I бодай дигән: "Ә нигә ир-атны тыярга' Кирәкми Йөрсеннәр Хыянәт һич кенә дә начар кимчелек түгел Аннан фаҗига ясарга ярамый Хыянәт ир-егетләрнен канында Ул табигатьтән килә Атарга хәтта берьюлы берничә хатын-кыз да ошарга мөмкин Ин мөһиме, шулар арасында сез акын ин яраткан хатыны булып калыгыз Шул гына Кәшшафнмн күңелендә Мөхәммәд пәйгамбәргә кагылышлы бер вакыйга да уелып калган. Мөхәммәд пәйгамбәр хатыны Хәдичәнсн үлем түшәгендә әйтә И Хәдичә син теге дөньяга киткәч, көндәшен булачак бит ш Кызы Мәрьям әтисен битәрли, үлем түшәгендә шундый сүзләрне әйтергә ярамый ич инде Мөхәммәд әйткән -Хәдичәнсн бик күп яхшы сыйфатларын бсләм *[К.М 'ЛМ.1Х1-Ч П.жин ||һ«иш.| бетон к .............. тюк арасында *>Ф 6е.ми кук с н с » Кошшафны уйлар доньясыннан колгадай бер оиан оччы кеше гаРТЫ" |'т!|ри.‘., т юкмы 1 лип ли тк.кспо орым.,ы Кулында ";нш|.к Мин гомокс тартмыйм ш> ' йлитмф Гегсч У* ■ М“~^525. Ямаш белон инго-ин айыйлар иком ләбаса Ьсрлигрссн.. караш, кычкырып көлеп җибәрделәр ....* ... ....... . ......... ...... алачакбыс Сесга Алтын Урч А "™>м ,,,р,мГчче, ничек булыр бтп 1>гмры .«................. ук к у к , к , к “ л урс'п, ....................... ........... .... ............ ..... Кунс.е......................«•» Әллә соң түбәтәй астын Ямаш белән генә жылытып алыргамы? Әле ярый, Жансаи Хамматка чыгармады, хур була иде мәгәр. Каймакта мәсьәләне кыюлыктан битәр сабырлык хәл итә Шушы ике сәгать эчендә ниләр генә булып үтмәде. Әйтсән. кеше ышанмас. — Кая барыш болай?—дип. Кәшшаф танышынын кылын тартыл карасы итте. -Йөрергә чыккан идем әле. университет тирәләреннән урап кайтыйм дидем, укыган җирләр бит. —Ашыгыч эшегез юк. димәк. _ —Мондый очракта мин Гатиәсгәр Камалнын "Уйнаш пьесасындагы баш герой сүсләрен кулланам. Ә ул болай ди: "Ашыгу шайтан фигыле" —Алайса, әйдәгез, берәр кафега керик, сөйләшеп утырырбыз. -Рәхмәт Бик рәхәтләнеп. Ләкин алдан ук кисәтеп куям, минем кесәдә жилләр уйный. Кичә дуслар белән бөтен байлыкны пыран-саран китереп бетергәнбес. Ямаш иске чүпрәк кебек унган керфекләрен челт-челт йомгалал, чепек күзләре белән Кәшшафка текәлде. Ул хәзер Кәшшаф кире уйламаса ярар иде дип борчыла иде. Алар чиркәү ишегалды аша Островский урамыннан Бауман урамына турыга бәреп чыктылар. Каршыла гына кафе. Шунда керделәр Коньякны күргәч. Ямашның күзләре майланды. Шешәне кулында әиләнлергәләп. язуларын кат-кат укып чыкты. Аннан сон: —Самкуганга күнгән чуваш авысына бу сатлы эчемлек батып бетәрме икән?—диде. — Затлы әйбер эчне тишмәс диләр — Исегес китмәсен. Кәшшаф әфәнде, чуваш шундый кирегә каткан бәндә инде ул. Коньяк белән сыиласагыс да. мин үз фикеремнән кайтмаячакмын. Чуваш болгарның дәвамчысы Мин генәме соң? Әнә, Гаяс Исхакый да "Инкыйрас"ында сонгы татар болгары Жәгъфәрне жан тәслим кылдыра. — Пүлне умный сүләр сүлисен. Ямаш, әллә сон син чувашмы?— дип көлле Кәшшаф. Ямашнын калын иреннәре җәелеп китте. —Тостлар әйтешеп тормыйк.—диде Кәшшаф,—эчтән генә багышлыйк. — Мин чәкештереп эчәргә күнеккән,—диде Ямаш киреләнеп. Чәкештерделәр. Коньяк башларына бәрде. Кыенсыну бетте, кыюлык килде. Кәшшаф үтә бер кызыксыну белән залны күзәтеп чыкты. Зал тулы иде Анын игътибарын ун як почмактагы ике кешелек өстәл артында утыручы урга яшьләрдәге бер пар жәлеп итте Хатыны тач Заһидә Кәшшаф башта аны чын-чынлап Заһидә дип уйлады, эче жу итеп китте. Күзләре күнеккәч кенә үзенен ялгышканын анлады. Бу ханымнын йөзе озынчарак иле, килеш-килбәте дә мактанырлык түгел. Заһидәгә житәме сон. гәүдәсе балдак аша үткәрерлек ич анын. Гашыйкларның бер кешедә гаме юк. Кулларын кулга тотынышып, бер-берсенә мөкиббән китеп карашып утыралар. Кәшшаф кисәк кенә урыннан сикереп торды да ишеккә таба юнәлде —Сес кая? Тагын берәр рюмка чыга әле монда! Кәшшаф Ямашнын сүзләрен колагына ла элмәде. Күңелендә фәкать Заһидә генә идс Нишләп сон әле ул шушы гомер сөйгәне янына бармады, хәлен белмәде? Үпкәләде, имеш. Чибәр ханымнар шулай холыксыз була инде, пыяла касә белән бер. Уалмасын дисән. кадерләп саклап учында гына йөрт. Ә ул кулыннан төшереп җибәрде. Хәмер, кафедагы Заһидәгә охшаган ханым Кәшшафнын күңелендәге хисләрен өскә сыгып чыгарган иде Саташып трамвайдан бер тукталыш алдан төшеп калганын да сизмәде хәтта. Озак кына Заһидә яшәгән йортны таба алмыйча интекте Йорты нәкъ шул. Ә фатиры туры килми Ьер мәртәбә килеп бәрелде ишеккә, ике Шакыган саен ишекне бер яшь кеше ача. Анын да түземлеге бетте, ахры, сонгы шаксынла Кәилшфнын итүеннән эләктереп алды да тезе бе юн па» типте' — Исән чакта ычкын моннан әлкәш.—дип кычкырды Кәшшафнын ана карап кәефе төшмәле Күнелендә элеккечә мон иде Тиздән, бик тиздән алар очрашачак, сөешәчәк. Кәшшаф барган җиреннән әсәрләнеп тукталып калды Анын мта булачак яратышу мизгелләрен күнелендә озаграк саклыйсы килә иде Шундый ашкынулы уйлар белән Кәшшаф. ниһаять, таныш ишекне шакылы Йөрәге дерт-дерт килә Менә хәзер күк капусы ачылачак һәм — Кем бар анда? дигән тавыш ишетелде. -Ьу мин. Кәшшаф Ишек ачылып китте Бусагада йөзен сакал мыек баскан -Ялтыраган тәрәзәне әйтәсенмс Бик ансат татын, әйсме Жә — Менә шул тәрәзәдән көн саен кичке ун белән унбер арасында мине бер кеше күзәтә. Мылтыгы да бар. Кәшшафнын башында күп-күп сораулар туды. Әйтик, шушындый ерак арадан ул кешене ничек күрергә мөмкин? Ә мылтык? Аны. мөгаен, бинокль аша да күреп булмыйдыр? Ләкин бу сораулар Заһидәнең ачуын гына кабартачак иде. Шуңа күрә сорашып тормады. Бераздан Заһидә тагын шул хакта сүз кузгатты. Милициягә бардым, язма анлатма калдырдым, диде. Кәшшаф ни әйтергә дә белмәде. Бик яхшы булган, дип кенә куйды. Кәшшаф мылтыклы кеше кыйссасы шуның белән төгәлләнде дип йөри иде. Ялгышкан икән. Беркөн Заһидә анын янына институтка килде. Борчулы иде. —Әллә бер-бер күңелсезлек килеп чыктымы?—дип сорады Кәшшаф. Заһидә. кыяфәтенә караганда, шактый күз яше түккән булырга охшаган иде. —Мине һаман сагалыйлар, милициянең файдасы тимәде, бер-ике ай гына булса да миңа күченеп тора алмассыңмы?—диде,—өемдә ир кеше барлыгын күрсәләр, туктарлар иде. Бу көтелмәгән тәкъдим иде. Күченеп килү—бу инде Дәрига белән аерылышу дигән сүз. Ә ул мондый кискен борылышларга әзер гүгел иде әле. Ничек итеп Заһидәне рәнҗетми генә әлеге тәкъдимне кире кагарга? Әнә. күзләрен мөлдерәтеп карап тора Ышана. Өметләнә. —Мине командировкага җибәрәләр,—диде Кәшшаф ышандырырлык саллы сәбәп табуына сөенеп,—урап кайткач уйлашырбыз Заһидә бер сүз әйтмәде, өстәл өстендә ачкыч бәйләме калдырып, саубуллашмыйча да тырт-тырт басып чыгып китте. Димәк, Кәшшафка уйланырга мөмкинлек калдыра, таякны тоткан урыныннан гына сындырырга ашыкмый. Инде хәзер анын өендә чит кеше. Ул анда кем сыйфатында яши0 Ир сыйфатындамы? Сөяркәме0 Ир дә түгел, сөяркә дә түгел. Чөнки бу мәхәббәт кануннарына каршы килү булыр иде. Заһидә фәкать аны гына ярата. Ярата! Яратмаган хатын-кыз, ике-өч ай гына булса да бергә яшик, дип ялыныр идемени? Хәтта ачкычларын да калдырып китте биг. Димәк, әлеге мылтыклы кеше дигәнең, чыннан да, дөреслеккә туры килә. Ә ул сөйгәнен яклап кыл да кыймылдатмады, хәтта ышанмады да. Заһидәгә исә күз күргән кешесенә мөрәҗәгать итүдән башка юл калмаган, һәм менә нәтиҗәсе. Мефодий тән сакчысы булып ялланган. Кәшшаф үзен шушы фаразга ышандырырга тырыша иде. Чөнки ул ана охшыйрак төшә, өметкә юл калдыра иде. Кәшшаф көн саен иртә-кич Заһидәнең телефон номерын җыя. һәрвакыт трубканы Мефодий ала, әйтерсең лә, анын шылтыратканын сагалап кына тора. Заһидәне сорасаң, кем, нәрсә, дип төпченә башлый. Берсендә фамилиясен әйткән иде: "Ул сезнең белән сөйләшергә теләми”,— дип трубканы куйды. Кәшшафнын күзенә төне буе йокы кермәде. Әллә нинди тузга язмаган планнар корып бетерде. .Мефодий базарда йөри, имеш. Ялт та йолт карана, күренеп тора, ауга чыккан. Кәшшаф сиздерми генә аны сагалап йөри. Исәбе, бурлык өстендә тоту, бөтен кеше алдында мәсхәрә итү. Моны, билгеле, Заһидә дә күреп тора. "Куенына кара елан керткәнсең, мин аны алып ташладым, син азат”,—диячәк ул Заһидәгә. Шул сүзләрне әйтер дә, төп төз басып китеп барыр. Заһидә аннан тотам да калмас. "Гафу ит, жднаш. мин гаепле”,—дияр... Кәшшаф мәрхәмәтле кеше, ачу тота торганнардан түгел. Билгеле инде, кичерәчәк. Иртә белән Кәшшаф тагын шылтыратты. Трубканы бу юлы да Мефодий күтәрде. Анын тавышыннан тынчыган күл исе килә иде. Кәшшаф җирәнеп борынын җыерды. Аннан сон: “Сасы дуңгыз, Заһидә янында эзен булмасын”.—дип кычкырды. т о я к а з в М Кар| мәхәббәт тә яна мыек чыгар>ан малай кебек сөйләшә ди Кәшшафнын хәле дә шул чама иде Инде нишләргә, нинди чара керергә"’ Бәлкем, хат ятып караргадыр? Кәшшаф балаларча самими ышаныч белән. Мефолийнын чын йөзен ачса. Заһидә аны өеннән куып чыгарыр, дип ышана иле Сакал алдап- йолдап ышанычка кергән. куйса Кәшшаф кына әлеге акылсызлыкка чик куя ала. Алай гынамы, бу анын бурычы' Соныннан Заһидә үзе ук рәхмәт әйтәчәк Кәшшаф бүлмәсенә бикләнеп көне буе хат ятлы Я ы да ертып гашлый, яза .ы ертып гашдый, чуп кәржине кәгазьбеш 1\ шы Ошамый гына, нишлисен. Хатта Заһиләнс кимсетә торган сүзләр булырга тиеш гүгел. шул ук вакытта жаен китереп, чеметеп тә атгатарга кирәк Яблтак күрсән. атып ал, яманнан жанмнны сатып ат, ди. Хәзер менә шуна калды. Иртәгәсен Заһиләг түбәндәге зчтәлекле хат китте "Заһидә! Әгәр бу хатым сиңа борчу китерсә, гафу ит Ләкин мин башкача Нинди матур фәлсәфи шигырьләр яза башлаган идең Кит шул кидан. йөрмә чуыен юл бар белән буталып Күрше/әреңнән. танышларыңнан, туганнарыңнан ояшр идс-ң < инең иш, асыл катын кы< өчен өйдәш ир-ат белән яшә\ »и- бер м.кхәрә ич Огәр июһшундый ихтыяҗың бар икән, юныерәк кешене сайларга иде Үзеңне кызганып куйдым ә н\ сине те ифонга да якын җибәрми.) >п ахры Чөнки, мөселман мөэминнәр орасында хәл баешу фары / юна ш, дип шылтыратып караган идем, аферист өйдәшеңнең ь л а к а й с ы н » И, гарьләндем шуңа Их мәйтәм Камыт* б ...........ың бемп штЪ ктышр» твЛт бит дим Сшн курпәт >ки/н ки ашу ким,,т, ,Р ту, ■ калган калҗага ымсынып, арбаның бишенче тәгәрм, сл „„и V „ I тага ы %н ычып. арбаның бишенче тәгәрмәче <>\ шп иорисең Кач, ит ң горурлыгың'7Уян. дим. акш белән яшәргә вакыт Юк щы Ь, “ ” ■ шиэббөт теи квришергө ккрик /,.,««,/» көриш#юк»ен Нииек ит.п Ои. ГЖ.......................... ТГ«.............. Тте^тТшиФ Наиус ш кеше и» туш» шш .................................... < «V —- рәтендә йөртә идем I Димәк Хәер, монысын киләчәк күрсәтер Хәзергә \» Кәшшаф 17 гыйнвар. 1997 ел 5 6 дә төлкенен төлкесе, галимнәрнең әйтүенә караганда, хатын-кызда ин көчле үсеш алган тойгы—ул сизгерлек тойгысы Хәтта ир-атнын ни- нәрсә уйлаячагын да алдан белеп тора ди хатын-кыз заты Шул мина кырыннан Кәшшаф хәвеф-хәтәрсез генә үтә алды Ул вакытында эштән кайтты, күчтәнәчләр ташыды, хатынына чәчәкләр бүләк итте Тәүфыйк иясе инде, башын үләннән дә гүбәнрәк иеп йөрде Гаебен ярлыкый, янәсе Шунын белән хатынынын уяулыгын эретте Дөрес, ирен гафу итсә дә. Дәриганың йөрәге әрнүле иде Ул дөнья дип. бала дип. ир дип жан атып йөргән бер мәлдә, хәләле кәзинәкләр белән әвеш-тәвеш килсен әле'.’ Ана болай да авырга туры килә. Чырышлыгы белән, чыдамлыгы белән генә алдыра, инде күптән юл читенә очырган булырлар иле. Ул аралашкан даирәдә син хатын- кыз дип тормыйлар. Дәрига дәртле хатын Тик. ни хикмәт. Кәшшаф һаман шушы кирле- мырлы сырхау Заһидәне үз итә Шуңа күрә сөяркәсе барлыгын белгертмәс өчен хатынына элеккегә караганда да игътибарлырак булырга тырыша Бервакыт Кәшшаф командировкада булып кайтты. Озак та йөрмәгән иде. югыйсә Дәригасы сусапмы-сусаган. Төне буе тынгы бирмәде. Кәшшаф борылып кына ятар иде. юк. ярамый. Заһидә янында бер кич кунып кайтуынны сизүе бар Ул әле киләчәк тормышының ничек тәгаенләнәсең үзе дә белми. Заһидә аны чуалган жеп шикелле бутап ташлады. Анын кабат калкып чыгуы исә бөтенләй тар-мар килү дигән сүз булыр иде. Дәриганың күңеле булды. Ә таң алдыннан йокы бүлмәсенең ишеген уллары Кәрим киереп ачты да: —Әтием, әниемә тимә, елатма әнине.—дип шыңшырга тотынды. Шым булдылар. Бала йокы аралаш әнисенең ләззәтләнүен елау дип кабул иткән, күрәсең. Кәшшаф һич уйламаганда тотылды. Гадәте буенча ул Заһидәгә язган хатынын күчермәсен алды. Тик баш чуалган чакта барысын да уйлап җиткереп була ди мени9 Хатны онытып язу өстәле өстендә калдырган Тузан суырткыч белән өй җыештырып йөргәндә Дәрига аны ялгыш идәнгә очыртып төшерде. Анын төпченә торган гадәте юк. ләкин менә мин дип үзе күзгә керергә торган язуга ничек битараф каласын ди инде? Укыды. Укыды да келәм өстенә җәелеп тә төште. Үкереп тузан суырткычы эшли, ә ул яшь түгә-түгә ирен сүгә. Кырык алдар. Күпме вакыт күзгә төтен җибәреп йөргән. Фәхиш. Ә ул анын тасма теленә ышанды, бөтен гаепне Заһидәгә аударды. Ялгышкан икән. Башлап йөрүчесе дә Кәшшаф үзе икән. Сөйрәлчек. Мәхәббәтем өчен көрәшәчәкмен, имеш. Мескен Каян килгән Ромео? Молодец. Заһидә! Төпсез арбага утырткансың. Шул кирәк ул хыянәтчегә. Ни-нәрсәгә ана ташландык ир? Сынык-санак белән туенырга хәерчеме әллә ул. Берне түгел, унны табар. Ым гына как. күтәреп алырга торалар. Алдакчы. Жебегән. Ул бу әшәке фатирда бер генә минутка да кала алмый. Әниләренең өе зур. Тора-бара фатир да юнәтер Юк. хәзер инде ул элекке шикелле ир намусын саклап тормаячак. Үчен кайтарачак әле. Аллаһы боерса, кайтарачак! Тузан суырткыч дөбер-шатыр эшли. Дәрига әйбер жыя Идән чүп- чар. кием-салым белән тулды. Фатир эче яу үткәндәй тар-мар килде. —Менә шулай. Кәшшаф әфәнде, борын күгәрерлеген юк. ташландык ир син хәзер. Ике тапкыр ташландык. Сөяркән дә баш тарткач, хикмәтен ташка үлчим генә димәк ки. Терсәгенне тешләрдәй булырсың да. буен житмәс Бусагама килеп егылачаксың әле. Кәрим диячәксен. Менә сина Кәрим! Дәрига йодрыгын төйнәп, кулын селкеп торды. Ләкин барыбер Кям ппгһнын ™ И*’" лә “ кс(кк илс ана. Йөгереп барьш ^ Й! й. "' Мр“" папкаларын пыран иран кигереп гашлады. ПЫЧ,1К тиган бои>' шикелле гырылдап яткан теин суырткычны тиоеп очырды, чынаякларны берәм-берәм идәнгә тондырды ш.Ыон тынычланмый гына бит. Бераз уйланып торганнан сон. иипаять, хатны идән уртасына этеп китерде дә өстенә йомышын йомышлады. Рекрутларныкы шикелле кыска чәч йөртә башлагач. Дәрига бөтенләй башка рәвешкә керде. Аны бакыр төсенә буятып җибәрде Итәкләре лә кыскарды, ботлары да ачыла төште, гәүдәсенен һәр уемы, һәр бүртсме ярылып өскә калыкты Җилкәсенә үтә жете төстәге, чакрым ярымнан ук күзгә бәрелеп тора торган киемнәр кунаклады Шушы кыяфәтенә, килеш-килбәтенә тәңгәл рәвештә үэ-үзен тотышы да үзгәрде. Аны явыз күзләрдән саклаучы аурасы җуелып юкка чыкты Ялтыр баш үсмерләр лә сүз кушарга тартынмыйлар иде инде —Чибәркәй, утыр машинага, оҗмахка алым барам —Обоидешься —Әйдә, синең әле андыйны күргәнен юк —Селәгәеңне сөрт башта Мондый сүзләрне ул үзенә бер канәгатьләнү белән әйтә Тегеләре дә үпкәләми, ыржаеп көләләр генә Дәриганы кулга төшерергә йөргән базар кортлары бу үзгәрешне гайре табигый хәл дип кабул иттеләр. Ьолли да ак кари булып озак йөрде. Өергә керергә вакыт Ләкин берсе дә һожүмгә күчмәде ау икка тарткаламады. Момын өчен батарны кулында тотучы Баш гүбәнен х.«ср- фатихасы зарур. Аңарда хан вәкаләте, үтенә сыендырамы, баш юн а бүләк итәме—анын эше. Кагыйдәне бозсан. муенымны тына борып ташлыйлар Дәрига үзе Баш түбәне бер генә мәртәбә күрен калды У т ы з яшьл.*рдә булыр Дык-дык итеп үкчәләренә басып иөри икән. Көнчедер, мөгаен Чибәр димәс идс. Табак шикелле җәлпәк битенсн нәкь уртасында чобан кадәрле генә кечкенә борыны тырпаем тора Бер көнне анын янына Такыр баш килеп тумады Дәрига кыэып-кызып сату итә идс Теле телгә йокмый, чамаммы мактый тауарын —Бу кершән гаять тә актив биологик компонентлар нигезендә Франциядә ясалган. Мәскәүдә дә бер генә фирма алдыра аны Мина зур танышлык белән генә җибәреп горалар Бәхетегез Апа Пуглчеил и> шушы кремнан файдалана. Наина Ельцина ла. кызлары ла Гелеиизордлн күргәнсездер, ничек яшәргән. Пугачеваны әитәм Операция ясат кам дисезме Ясатса соң. Операция үзенә, кершән үзенә Хакы кыйммәт о\ 1мынча геге. Франциядә эшләнгән ич ул Актив биологик компонент ир нигезендә. И. килерлеләрем, егетләр карасын дисәм, акча дип тормыйсын —Әй. каян әле. ычкыныгыз моннан, дип 1акыр баш кешеләрне төрткәли башлады. Дәрмганын күлләре шакмакланды. -Нишләвем бу. бичура, гер белән арт чүмеченә тондырганны котәСеНМе_Тузынма, абыстай, мин сина яхшы хәбәр китердем, тип аныгын ерды Такыр баш. М1,_ -Мина хәбәр кирәкми, мина акча кирәк, ә син мина акта эшләргә комачаулыйсын. Бу акчалы хәбәр, абыстай, ха ха-ха -Булмагае, табанынмы ялтырат, елтуным кызган чаты —Хатыннарга күк төймә тоттырасын мәгәр —Надан*син^бысшй! укытучы башын белән м>- твИмл шп..ф>ны да белмисен. Минем дәү әнинеке кадәр дә белемең юк икән. Элек ике хатынлы бер кеше булган, имеш... —Юк. юк. ике хатынлы кеше турында ишетәсем дә, тыңлыйсым да килми... —Үзенә кагылдымы әллә? —Кагылды шул. -Кагылса да сөйлим, сине мәдәни яктан агартырга кирәк ич инде. Бер хатынын икенчесеннән ныграк сөюенә ышандыру өчен ир боларның һәрберсенә берәр күк төймә тоттырган ди. “Бу тылсымлы төймә, берүк көндәшенә күрсәтмә”.—дип яшереп тотарга кушкан. Ике хатыны каршы- сына килеп "Кайсыбызны ныграк яратасын?”—дип сораганда ул: “Күк төймәм кемдәдер, минем күңелем шундадыр",— дип җавап бирә икән Хатыннарның һәрберсе ире үзен генә ярата дип, эчтән куанышалар икән — Шуннан? — Шуннан шул. Син дә бит әнә ниндидер тузга язмаган актив биологик компонентлы француз кершәннәре хакында лаф орасын. Андый термин гомумән юк, була да алмый, бу—абсурд. —Ә син каян беләсең, бәлкем бардыр’ — Медицина институтында укыган кеше мин. абыстай. — Карап-карап торам да, иртәдән үк түбәтәй астын җылыткан, ахры, син, бичура, сайрыйсын гына. —Әйтәм ич яхшы хәбәр алып килдем дип. —Әйтсәң әйт инде алайса, сузма. —Босс сине төнгә үзенә чакыра. Бар. хәзер кайт, төзән, ясан, машина белән килеп алырмын. Ошарга тырыш. Дәрига ике дә уйлап тормастан кулындагы калькуляторны Такыр башка тондырды. Тегесе сыгылып төште, чөнки калькулятор очлы кырые белән анын кашын уеп алган иде — Мин сезгә фәхишә түгел.—дип кычкырды Дәрига.—мин гаиләле кеше. Такыр баш кан баскан күзләрен акайтып. Дәригага ыслады. — Босс булмасамы. кулыңны кыскартыр идем мин синең. Тагын бер-ике көннән Дәриганы базар идарәсенә чакырттылар. Нинди гаебем бар икән, дип коелып төште Күршеләре дә пошаманга калды Бу арада касса аппаратлары булмаганнарнын урыннарын алабыз дип яныйлар иде. Хөкүмәт карар кабул итәргә җыена, имеш Янәсе, вак сәүдәгәрләр налогтан качалар. Болаи да эшләгәннәренен яртысы төрле- төрле түләүләргә китеп бара. Сәүдәгәрләрне савым сыеры итәрләр иле Сүздә барысы да базар яклы, гамәлләре генә капма-каршы Сатучыларны берәм-берәм чакырып кул куйдырталар икән дигән хәбәр дә таралды. Шуна күрә Дәрига идарә ишеген курка-курка гына ачты Секретарь кыз компьютерга ябышкан җиреннән күтәрелеп карады да эшеннән аерылмыйча гына: “Сез Дәригамы?”—дип сорады. Унай җавап алгач, керергә мөмкин дигәндәй ым какты. Дәригага куркыныч булып китте —Сезне көтәләр анда,—диде секретарь кыз хатыннын аптырабрак торуын күргәч,—кабинетка узыгыз. Болайга китсә, бу касса аппаратын чынлап торып юнәтми дә булмас, дигән карарга килде Дәрига, митинг ясыйбыз дип йөриләр дә йөрүен, файдасы тимәс анын. Кабинет эченә кергәч, Дәрига янә аптырап калды. Чөнки директорның бүлмәсен ул бик зур, сонгы мода буенча җиһазланган офис итеп күз алдына китергән иде. Баксан, тавык кетәге кадәрле генә икән. Мебельләре дә иске, кыршылып беткәннәр. Бердәнбер күзгә күренерлек нәрсә- “Сони” телевизоры иде. Шушы хәрәбә арасында заманча киенгән ике мәһабәт ир-ат утыра Берсе—директор, икенчесе—Түбә. Дәрига ишектән керүгә, директор урыныннан купты. Алдан килешеп куйганнар иде. күрәсен. — Мин ураштырып керим әле.—дип чыгып ук китте » кмся ампяпя™^|СЬгаа Ла то|,кндс Аны бирем Түба чакырткан инан, касса аппаратларының монда бер катнашы да юк Коры гына —Эчәсен килсә. салып эч. моңда һәркем үзен-үзе карый 1У6 *» 6а „ ш бармагын тырпайтып, кулы белаи һава паонссн тргты Мондый кыланыш ана килешми иде Кук.ж кумичелай ггды ,.к.ыл иоте. борын астындагы каз мамыгы шикелле кабарып торган йомшак төкләре аны. киресенчә, ярдәмчесез юаш үсмер кебек итеп күрсәтә идс 1акыр баш әләге буенча чакырган инде бч. дип уйлап кчйлы Дәрига -Утыр, нәрсә катып калдым,-дип чекрәйде Түбә Дәрига артын урынлыкка терәде —Якынрак кил, минем кеше ашый торган пи.чем юк —Сез нигә минем белән шулай тупас сөйләшәсез Ьсг таныш га түгел ич әле, —диде Дәрига ачуы чьпып Минем һәр минутым акча юра Түбәнен иреннәре сорау билгесе рәвешенә керле — Менә компенсаиия' Ул кесәсеннән бер төргәк акча чыгарып. Дәригага сутлы Аннан сон өстәде- “Дөрес тукылдыйсын, акча санаганны ярата" — Мин бу акчаны кабул игә алмыйм, шле 1әрша Мим миләп алырга күнеккән. —Аванс дин исәплә, эшләрен алда әле Мине сөяркә итмәкче, дип уйлады Дәрига Чукынып китсен доныкы, әллә ризалашыргамы? Ул бит инде хәзер берәүгә дә бәйле гүгст. дүрт ягы кыйбла Гаилә терәге җимерелде. Кәшшаф ү \ .плына типтер.» И) пары, мөгаен, кушылмас та инде Ә гомер үтә Ул тегеләй дә үтәчәк, болан ы үтәчәк. Бу шома бит белән анын пычагы май өстендә йөзәчәк Онә бер пачка акчаны уйламый да чыгарып сазлы ич Түбә искәрмәстән аны кулыннан тотып алды ла үзенә таба гартын китерде. Озак кына күзләренә карап торды Аннан сон —Венерик авыруларын юкмы?- дип сорады Дәриганы бу турыдан бәреп куелган сорау аптырашта калдырды Аңлашу “яратам", һичьюгы “ошыйсын" дигән сүзләрдән башланырга тиештер ич инде. Түбә шифоньер янындагы кечкенә өстәлдән ике касәгә шәраб агызып алып килде - Әле биг танышмадык га. синен исемен ничек сон' гип сорады Дәрига. . Ну, Таһир,—диде тегесе монын нинди әһәмияте бар сон дигәндәй иренеп кенә. _ Мин кзһрән булам инде алайса, дип чытылганын көлде I *Р" • Анын бу чүмәләнең хисләрен кузгатып җибәрәсе, аны «ымнан берәр *ылы сүз суырып чыгарасы килә идс Гаһир котып ботыннан да салкынрак иде Алай булгачтан. нигә дип башларга сон б\ уенны" Нәрсә очен эчәбез сон?—лиле Дәрига Ул әле һаман Таһирны ачыктан-ачык сөйләшүгә этәрмәкче була иле -Шимбә көнне тусовка, әзерлән, калганын шунда анларсын —Жә товар үтәрлекме?—дин сорады базар бапиы1ы —Абыстай, борынгы заман, дип иреннәрен кыйшайтты гаһир Депутатка шундыйлар охшый Шума тырышу ич имде Күзләре нәкъ ул теләмичә -һәм автостоянка кулына выжт игеп үзе килеп кер,» Летч 1ШЫ мин ничек кенә җайламадым инде Таһир авы гына бер касә шәраб а г ы ш да иләп *№ма|шн I шыгыр китерен, бүлм<> буйлап иорештереп аллы Г..р..й> каршысын. басып, урамны күзәтеп торды —Абыстай үзенә күрә генә түгел, Зөһрәң булырмын,—дип сайрап маташа анда... —Сине яшь малайлар үтләтә башлаган, ахры —Мине хәзер бары автостоянка гына кызыксындыра. Һәм ул минеке булачак! Таһир йодрыгы белән өстәлгә китереп сукты. Пыяла касә туп шикелле бәргәләнеп торды да идәнгә төшеп челпәрәмә килде. Дәриганың мона кадәр тусовкаларга йөргәне булмады. Тусовканы да шул ук мәжлес дип уйлый иде. Бактың исә, мәжлес анын бәләкәй генә бер өлеше икән. Бу—майларына чыдаша алмаучы акча капчыкларының типтерү урыны. Тамашасы да, мунчасы да. уеннары да, кызлары да—барысы да бер түбә астында. Мафия яшәп калырга тырыша, гомеренең һәр минутыннан ләззәт табарга омтыла. Мәгәр эшем кешеләре инде. Ашаганда да. мунчада да. туалетта да, хәтта мәгъшукасы белән сөешкәндә дә колаклары асулы, телефон һәрвакыт әзер тора. Телефон капкынга эләккән тычкан чинавына охшаш чәрелдек тавышын чыгардымы, барысы да онытыла, уендагы шикелле комар бизгәге тота башлый үзләрен. Тусовканы шәһәрдән читтә, урман эчендәге өч катлы матур бинада оештырганнар иде. Алдан сөйләшкәнчә, Таһир Дәриганың өенә машина җибәрде. Тәрәзәләренә пәрдәләр эленгән зур "Мерседес". Чәче кыркулы әзмәвердәй бер егет сүзсез генә арткы ишекне ачып, аны салонга утыртты. Үзе дә анын белән янәшә чүмәште. Юл буена авызыннан бер кәлимә сүз чыкмады. Ялт та йолт каранып баруын белде, сакчы иде, күрәсең Дәрига дулкынлана иде Алда аны ни көтә? Ризалашып дөрес эшләдеме? Башын ашамаслармы? Үз халәтен үзеннән яшерер өчен генә егеткә сорау бирде. —Әле ерак барасымы? Аның тавышын бу шома автомобильгә елышкан җил үзенә йомды, тавышы бик мескен булып чыкты. Ишетмәде бугай дип, тамагын кырыбрак янә соравын кабатласы итте. —Әле ерак барасымы? Ждвап кайтаручы булмады. Бер дә харап икән. Дәрига сакчыга сырты белән борылып утырды. Җем-җем җемелдәгән утлары белән шәһәр артта калды. Шофер аргамагының дилбегәсен бушата төште, ахры, тизлек бермә-бер артты. Каршыга килүче автомобильләр менә-менә өскә килеп менәрләр дә. изеп китәрләр кебек. Дәрига күзләрен йомды. Ниһаять, килеп җиттеләр. Егет аны утырткандагы шикелле үк илтифат белән ишекне ачып чыгарды. Шунда ук Таһир басып тора иде. Әлеге чит-ят дөньяда ул Дәриганың бердәнбер таныш кешесе. Шундый якын, үз булып тоелды, йөгереп барып кочаклап аласы килеп китте. Ә Таһир, гадәттәгечә, телефонга береккән иде Ул буш кулын Дәригага изәде, сәламләве идеме, бераз сабыр ит диюеме—аңышмады Телефонның аргы очындагы кеше якыны иде булса кирәк, авызы ерык Сөйләшүе дә аерымачык ишетелеп тора. —Китсәнә, булмаганны,—дип, Таһир шаккатуын белдерде. —Ә ул? —Ничек инде, бу мөмкин түгел, братан?! — Во дают. Әллә Анталиядә "Санта-Барбара"ны күрсәтмиләрме0 —Гуд бай! Таһир телефонын кесәсенә шудырды да Дәриганы күз иләгеннән үткәрде. Әмма аны-моны әйтмәде. А.1ар тышкы яктан ук келәм түшәлгән баскыч б\илап икенче катка күтәрелделәр Бөтен жир ялык-йолык килеп тора Түшәмдә шлы люстралар, стена тулы картина Ьарысы да төп носхә Бәяләре дә куелган Сатылалар, күрәсен Кая карама, алтын-көмеш Ишекләр фотохтементка корылган, килеп басуга, үтләреннән-үзләре ачылып китәләр. “Сим-сим ишекне ач . дип тә торасы юк Монда килеп хтәккән кеше бернәрсәгә дә бернинди коч куймый, теләгенне теләп тә өлгермисен, ул инде үтәлә дә Дәрига. Их. оер генә йотым су эчәсе иде", лип унлап бетермәде, каршмсына шикәрдәй ак күлмәк кигән бер озын егет килеп басты Кулында көмеш поднос Анда -эчемлекләр —Сезгә нинди су?—дип сорады ул һәм тетеп киггс жиләк жимеш суы. минераль, абрикос, лимон, кокос —Чишмә суы бармы?—лип сорады Дәрига кытык өчен генә —Рәхим итегез. Алар яныннан ияк гиресс ян-якка салынып тишкән кәтүк гәүдәле бер кеше узып китте —Чао. Банзай!—дип сәламләде аны Таһир үзенә бер сәер игътибар лылык белән —Чао! —Банзай алтын унитаз иясе, -лиле Таһир көнләшүен яшермичә —Үзенне бел.—лиле Дәрига.—әнә. муенындагы алтын чылбырын тиренне бүсеп тора Син нәрсә беләсен сон батар корты лигәнләи Таһир кулын гына селтәде. Бу мохитгә кешенен урыны акча, алтын, асыл ташлар, шлы автомобильләр белән бәяләнә Әйтик, “алты йөзле" мсрселссын юк икән, “яна татар" статусына омет тә итә алмыйсын Мона әле тагын бик күп нәрсә өстәлә: дәрәжәле сөяркә, бультерьер токымлы эт. Рсмбранлг картинасы. Канар утрауларында вилла. Джакуэи Версаче мкшыы Аеруча алтыннан коелган унитаз бәһале Унитаз иясе өчен бернинди киртәләр дә юк. Банзай менә шундый абруйлы кешеләрнең берсе икән Таһир Дәриганы зур гына бер бүлмәгә атып керде —Син үзенне тәртипкә китерә тор. абыстай, капкалап .исли ы була, әле вакыт бар,-лиле Таһир —Минем хужяны күреп сөйләшәсем бар. Дәриганың бүгенге эскәктән сон тагын да нәзекләнеп калган кашлары ак мангаенда яшендәй ялтырап алды — Нинди хужа ул тагын, мине син чакырлын түгелме шп Таһирга кадалды Мин чакырмадым, кодаладым гына.—лиле 1апир — Моны ничек аңларга? -Кодалау кодалау инде ул. аны башкача ашап оммын Дәрига атылып ишеккә килеп бәрелде Ул бикле иде —Чыгар мине, югыйсә гавыш куптарам, -дип буылды —Монда кешене кеше ишетми. диде Таһир исе лә китмичә, геләсән күим1 ызлик Гаһнр. шп кайтып таште Дарига Мим ..... ЖҮ1..П үкн ШПИ.1ПК буллын ЛИП имри И.1СМ бИТ .1 син МИМС .^;;р к,у..н.ииен Үтенеп «яр ............................. . ...........*.......... * * г . : Мин саф-пакь хатын Ирем белми ач>1................. .. үч игү .... ............ Зинһар очен Таһир Кмиеенме алдына темаиам пелли к.ч'„ын.| үре . те һи. мирим ...........И|чш.. ......... .................. I селтәнүдә аны идәнгә бәрде Дарига иңле Депутатка сөнлашенгэн Депутат ук *тс . рулеткада бәхетен сыный, кичке ашка түтәй катына керәчәк. Автостоянкага документларны да алып килгән. Таһир, озакламас, үзенен алтын унитазын булдырыр Шуна күрә абыстайны жайлау-майлау хәерлерәк. Катырак жилкенде. ахрысы, алай-болай имгәнә күрмәсен, югыйсә, планнары челпәрәмә киләчәк. Дәрига янә ыргылмакчы иде, Таһир кулларын артка каерып, сөлге белән бәйләп куйды да жайлап кына кәнәфигә утыртты. — Псих... нәрсә котырган эт шикелле ыргыласын.’ —Ә син хатын жәмәй. мыегын да юк бит синен. гермофродит несчастный Ычкындыр минем кулларымны! Хәзер үк! —Тагын түзынмассынмы сон? —Синен шикелле албастыга ничек көчем җитсен ди минем'’ Дәрига хәйлә бөрмәсенен авызын чиште. Чөнки усаллык белән бернәрсә дә майтара атмаячагы көн кебек ачык иде. Ана ничек тә Таһирны хәйләләргә, йомшак жәеп, катыга утыртырга кирәк. Ул барыбер бу шайтан оясыннан качачак! —Аю, кулларымның тиресе суерылып төшә язды,—дип чыраен сыткан булды Дәрига —Хатын-кыз бик нәзберек зат ул, май күбәләге шикелле... —Дөрес тукылдыйсын, абыстай, мин хатын-кызлар белән эш итә белмим шул. һәм теләмим дә... —Әллә сөйгән кызын да юкмы? —Мина яшь малайлар ошый! Ха-ха-ха! Дәрига телсез калды. “Зәңгәр" икән ич бу, хайван. Ә ул ана кайсы ягы беләндер ошый башлаган иде инде Үзе коры булып күренергә тырышса да, ниндидер сөйдергеч сөяге бар кебек иде. Менә сина сөйдергеч сөяк? Каберең якын булмасын бу хәшәрәтләргә. Исән-сау котылса, алар ягына борылып та карамас иде каравын —Ә син. абыстай, борчылма,—диде Таһир,—мина рәхмәт әйтәчәксең әле син. Кесән тулы акча булыр. Базарда катып-калтыранып торуларның нәрсә икәнен беләм мин, үземнең дә башымнан үтте. Депутат әле көчендә, бик пар килгәнсез... Таһир үз сүзеннән үзе кызык табып, буыла-буыла көләргә тотынды. Моның башында шөрепләре житеп бетми, ахры, дип уйлап куйды Дәрига, җыен манкорт. Таһир ничек кисәк кенә көлә башласа, шулай ук кисәк кенә туктады да. Туктауга куен кесәсеннән телефонын тартып чыгарды. —Алло, администрация. Депутат бүлмәсенә сак куегыз. Дәрига Таһирның кулларына барып ябышты. —Зинһар, каравылчы чакыртма инде. — Минем эшләрем бар, сине саклап утыра алмыйм. —Әйттем ич инде, башка чәбәләнмим, дидем. —Ышанырга буламы сон? —Була! —Кара аны! Таһир бармак янады. Дәриганың да күнеленә икеләнү корты керде Әллә сон ул Депутат дигәннәре белән очрашып караргамы? Бай кеше, ди ич, бөтенесе анын алдында баш ия, ди. Тернәкләнеп китәр идс. бәлки. Мөстәкыйль булу өчен дә байлык зарур. Зур байлык! Депутатны шул максатта файдалану һич тә зыян итмәс иде. Ул инде тамгалы, болар аны жинел генә иреккә җибәрмәячәк. Ул карышып бер хикмәт тә чыгара азмаячак Ачуларын кабартсан. отыры үчләнерләр, шул булыр. Алайга китсә, кайберәүләр "крутой” егетләрнең артыннан үзләре йөриләр. Анын да укасы коелмас. Аннан китереп, куркып башлаган эшнен ахыры хәерле була, диләр. Бәлкем, болар, чынлап та. ходай кушуы буенча эшләнәдер? Ходайдан ана бирелә торган бер форсаттыр? Атынны урлаткач, абзарны бикләүдән фәтвә юк. Үкенергә туры килмәгәе. Күтеннәрлск булгач, килмәскә генә иде. аны берәү дә ирексезләмәде. бср^ГкГйГ2»^^ **“• —И. алдакчы тәре! сиюпм^Уг? ™ш,2‘ ыргыл1ам "°*У'с шикллс йөгереп ишп «пш ф^;и „ Я1МЫШЫН «л игкөн иле киле Ят.гкта пераг ................................... ................. ..... әлс ҮЗСН Р тк китерергә тотынды. Депутат атае быж ы н селәгәе аксын Ванна бүлмәсе тулысымча көзге белән тышланган иле Түшәм... дә, идәндә дә, стеналарда да, хәтта ишектә дә көзге Беравык Дәриганы»! башы әвеш-тәвеш килеп торды Кая карама, үэенне күрәсен Әнтереен лә, зур сәхнә уртасында анадан тума килеш басып торасын Унитазы алтын микән? Юк. унитаз алтыннан коелмаган иде Очма искигкеч дәрәҗәдә чиста һәм шома Ьик затлы булырга тиеш Алтын унитаз турында Дәританын беренче мәртәбә ишетүе. Фражту короле Людовик XVI нын төнге чү Iмәкләре хакында укыганы ш хрым ч , ... ( „н гумы.тан шулаймы, этлә рәхәтлеккә чыдый л.мыича .... төрләндерү тенаме бу’’ дин сорады Дәрига —Күп белсәң, тиз картаерсың, абыстай. Дәрига тагын бер сәеррәк нәрсәгә игътибар итте. Хатын-кызларның бер ише башкалардан бик нык аерылып тора. Берәүләрнең арт саны күәс чиләгедәй, икенчеләренен түшләре сыер имчәгенә тин Таһир төпченгәнне бик өнәп бетермәсә дә, Дәрига бу хакта сорамыйча түзә алмады. —Син үзен дә шулар сыңары,—дип көлде Таһир. —Әйтген сүз... —Депутатын аңлатыр әле. —Депутатның алтын унитазы бармы?—дип төпченүендә булды Дәрига. —Нәрсә, әллә мин сина шпионмы? —Депутат анын кушаматыдыр инде, әйеме? —Башымны әйләндермә әле! Дәрига зур кызыксыну белән очрашуны көтә башлады. Килеш- килбәте ничегрәк икән? Таһир: "Комы коела башлаган",—дип көлгән булды анысы, бәлкем, ирештерүе генәдер? Аннан сон, өлкәнрәк яшьтәгеләр арасында да яхшы сакланган кешеләр күп бит ул. Шадра гына булмасын Дәриганың иң сөймәгәне шадра ир-ат. Жирәнә ул алардан. Яшьләргә дә исе китми. Җыен әлкәш, җыен наркоман. Ни үзләренә, ни кешегә. Әнә, чүмәлә шикелле Таһир хатын-кызлардан инде ваз кичкән. Шулай да. Депутат ни өчен Дәриганы сайлады икән? Аларнын сон күрешкәннәре дә юк ич Аннан сон, 16-18 яшьлек кызлар байларның муенына үзләре асылынырга торалар. Монда да күп күренә яшь-җилкенчәк Сәбәбен беләсе иле. Бар аның сәбәбе, бар! Теге Шомбай әйтмәгән була Шунын сүзе буенча бит инде бу ботка. Читтән торып саткан мәлгунь. Товарга әйләндек тәки... —Әйдә, тамакны чылатып алабыз,—диде Таһир. Официант сагалап кына торган диярсең, биегән җирләренә килеп тә җитте. —Рәхим итегез, нинди эчемлек телисез? Коньяк, виски, аракы, ром... —Коньяк. Таһир подностан ике бокал алып, берсен Дәригага сузды. —Тот, абыстай! Нәкъ шушы мизгелдә кемнеңдер кулы Дәриганың шәрә аркасына килеп сарылды да. шуып аска ук төшеп китте. Дәрига чырылдап кычкырып җибәрде, бокалы идәнгә төшеп ватылды. Бер селтәнүдә ул әлеге кулдан арынды, күзләреннән ут чәчеп, артына борылды. Ә анда ап-ак чәчле, кибән башыдай очлы иякле, юка иренле Дон-Кихот Ламанчскийга охшаган алтмыш яшьләр тирәсендәге бер озын буйлы кеше басып тора иде. — Во, блин, менә бу күзләр!—диде ул Дәриганың тыпырчынуына игътибар да итмичә. —Заказ буенча,—диде Таһир. Бу Депутат иде. Ул Дәриганы кулыннан эләктереп алды да яктыга алып чыкты —Ямь-яшел, во блин. Дәриганың күзләре, дөрестән дә, кемнекенәдер охшап, яшел иде Күрәсен, кайсыдыр ерак буында чит кан кушылган булган, һәм ул геннар Дәригага кадәр килеп җиткән. Дәрига, ниһаять, төшенде. Бу ак чәчле абзан яшел күзле хатын-кызлар белән мавыга икән. Монда шулай ук зур түшле яки арт саны олы туташ вә ханымнарны коллекция итеп җыючылар да бар икән. Таһир тәре аны тәки шушы шакшы уенга китереп тыкты. —Әйдә, куышыбызга кайтыйк,—диде Депутат —Мина Ләбиб дип дәшәрсең... Дәрига Таһирны эзләп, ян-ягына карангалады. Ләкин аннан җилләр искән иде инде. Сатлык җан... Депутат аңа сагыздай ябышты. бик уңаисш^ үтенсп “>Р*им. кулларыгызга ирек куймагыз әлс мина г«пи,г^^,И '11‘ иу;1аЙ ошый.-ДИП Ләбиб кырт кисте Б> анын монла барысы да мин дигәнче будыр дип кисәтүе илс Күнәргә гуры килде г,и г ’ ,?ы!!Н ’ Ми . н сина гузалкәемнен фотокарточкаларын курсәтмәлсч бит әле,—дип, ниһаять. Депутат беразга гына булса ла Дәриганы тынычлыкта калдырды. Ул озын ботлы фәхишәлэренне күрәсем килеп тормый әлс дип уйлады Дәрига, хәйвани затка әверелеп беткәнсез инде, бер хатынкызны кочып тора, икенчесен мактый. Мансез Депутат кесәсеннән олокнотын чы1арып. аны шурэлснекс ижкезле озын, нечкә бармаклары ослән сыйпаштырып алды Дәрига цкшрп җитеште. Кәшшаф болаи ук булдыра алмас иде. дип бүген беренче мәртәбә ташлап киткән ирен хәтеренә төшерде — Башта, блин, коллекция өчен сине сурәткә алабыз, аннан сон гүзалкәйне карыйбыз,—диде Депутат.—Утка якынрак бас Ул берничә мәртәбә фотоаппаратын чыжылдатып алды -Хәзер алдыма утырсам да ярып Депутат блокнот зченнән берничә фотосурәт тартып чьиарлы — Во, блин, класс! Сурәттә машина иле (авана сигарасы шикелле озын, очлы башы бераз жиртә түнтэлебрәк тора Өстене су сипкәннәр лиярсен. буявы ялык-йолык ялтырый Кап кара төстәге зиннәтле машина -Шәхси заказ, блин. шәпме? Дәрига көлеп жибәрлс. Менә нинди гүзәлкәй турында суз барын икән? Ә ул көнләшүеннән шартлый язды —Искиткеч машина!—Дәрига Ләбибнын муеныннан кочып, ирен нәреннән үбеп алды Искиткеч! Монсы, блин. мен чакрым үткеннән сон алынган сурәт Берәр үзгәреш күрөсенмс?- дип Ләбиб ана икенче фотоны югтырды Мина калса, матурланыбрак га киткән әле Ьс изсенме. ни тиен ' —Әйт, ни эчен? Ана синсн жан жылын. рухын керем онлашн — Во, блин, дөрес бит. Машина минем өчен яшел күне хатын кызлардан да өстенрәк. Берегез лә машинаы гормыи сезнен кара әж аның, блин, килеш-килбәтенә. Машина белән. блин фәкать ырәп елгырлары гына тиңләшә ала Рәсемиз ул |укг.ш торгагыл гошерсп алымын Шушы хәлендә дә нинди мәһабәт \ I 1) машинаның ң зәичс \«»рокә1ы ачыла Юлда машина ботенлои узторә. башка рәвеш .11.1 1оул.*.с кичендәге кәләшнеке шикелле әле кабара, әле сузыла «ис шпанама, әлс бушана Ә түше? Чибәр туташ.ларныкыннан һич т.» кнм тук 1 к\р ничек киерелеп алга бәреп чыккан! Тотып карыйсы, сыйпыйсы, капшыйсы 1ына килеп юра Акылы ягыннан да машина уздыра Иртән ул отпоры *сно хле йомшаклык белән "Бәхетле көннәр насыйп булсын, чуждм шн каршы ала. Җылы. йомшак кәнофитә кереп чумасын ы к>.тыиизы ачкычын белән кабызу җайланмасын тоташтырасын Моторы шундук * » • ' *сро Анын тигез тавышы колакка аһәнле музыка булып ишетелә Күис1 кегн кет и килә башлый . . Ашыкмаска кушсан. ппмгеи нап Кядащисаз аппиан бар ш коштан оча , Ләбиб, сез шагыйрь икән моасл Депутатка мактау ошады, куллары янә карышмады. Ятыйк, -дил пышылдады Башта мине уят «мс. -диде Ләбиб, киемнәремне калып —Мин оялам, утны сүндерик башлады. Лорига таш. ы Ләбиб Дәриганы ярты сәгать чамасы утын пүләне шикелле әйләндер, гәләде Бер арада көченә килеп, кабалана-кабалана шөгылен башкарды да. жәелеп йоклап китте. Дәрига аны назлап та. төрткәләп тә карады Уянмады. Гырылдавы-гырылдау. Аннан сон көзгеле ваннада өстенә сат кын су коеп, кузгалган дәртен басты. Уйга катлы Нишләргә’ Бу сөрхәнтәйне саклап төн үткәрмәс бит инде. Үзләрен үзләре белмичә хатын-кыз чакырган булалар бит әле Гарьләнмиләр дә. Әллә сызаргамы’’ Каравылга Депутат озаттырырга кушты дияр. Үзе кая дип сорасалар, ял итә. бимазаламаска кушты, дияр. Алтын унитазлары, көзгеле ваннатары белән кадатышып бетсеннәр Тик ядкяр итеп нидер катдырырга кирәк бу Дон-Кихотка. Сагынып сөйләрлек булсын. Дәриганын маңгаена эреле-ваклы сырлар ятты Күп тә үтми, авызын каплап, пырхылдап көлеп җибәрде. Депутатның өстәлгә сатып куйган аттын батдагын үрелеп алды да тагын пырхылдады. Каян башына килде, шәп нәрсә уйлап тапты бит. ә? Тукайнын Былтыры гына түгел инде бу сина. Дәрига ипләп кенә Ләбибның өстендәге одеалын бер читкә каерып куеп, әлеге алтын батдакны анын жиде үлем белән үлгән ирлек әгъзасына кигерде. Депутат озак кына төшләнеп ятты. Имеш, дошманнары аны бәйләп ташлаганнар Шундый каты итеп кысканнар ки. буыннары гөбе шикелле кабарып чыкты. Ә үзләренең хәбәрләрендә дә юк. тешләрен ыржайтканнар. Аратарында яшел күзле бер пәри кызы да бар Чыдар әмәле калмады Ләбибнен. гәүдәсе шартлап ярылырга җитте.- Аһ... аһ... Ул шушы авыр тойгы белән күзләрен ачты. Җә. Ходам, нигә шул кадәр авырта соң аның тәне? Бот арасына кул тигезмәде түгел, уттай яна. Әллә пычак кадаганнар инде. Ләбиб куркынып кына шунда бакты Исе-акылы китте: әгъзасы өреп тутырылган шар шикелле кабарынган иде. Төбендә нидер ялтырый Балдак түгелме сон? Теге яшел елан эше бит бу! Блин! Ләбиб телефонга ябышты Озак та үтми ашыгыч ярдәм машинасы килеп житте. Балдакны пычкы белән кисеп алдылар. Иртәгесен Дәрига үз вакытында базарга килеп житте. Анда аны Таһир көтеп тора иде инде. Йөрәге тота язды хатынның, аяклары кургаш булып катты Түбәнен йөзе кырыс иде. кашы-күзе җимерелгән. Кәжә маен чыгара инде бу дип уйлап алды Дәрига Үзенчә аклану хәйләсен дә табып куйган иде. Бер-беребезне охшатыштык, яратыштык Шаяртып кына мин ана шушы призны кигездем. Эчтек, исерештек Ләбиб мине озатып калды... Таһир ачулы булып кылана гына иде. Әнә. ирен читләре мелт- мелт итеп куя. Түземлеге бетте, ахры, көлеп җибәрде. — Ну. абыстай. Депутатны хур' иткәнсен бит. ә? Дәриганың эченә җан керде, димәк, бу вакыйганы шаярту дип кенә кабул иткәннәр. Югыйсә. Таһир үзен болан тотмас иле —Артык яратудан,—дип төгәллек кертте Дәрига.—бер чуваш та яратуына чыдый атмыйча баласын килегә салып төйгән ди бит. — Күзгә төтен җибәрмә, абыстай, жәме? Бәхетен, автостоянка хәзер минем кулымда. Син безнеке инде. Бу кругтан чыгуы бик авыр Дәрига дәшмәде. Дәшеп ни файда, барыбер үзләренекен итәчәкләр ™ т’г!в^™Р “ Н1 1 Ла ышанып 6етмилар мвж Чонки .«Ялык 11. ... , |- ' " 1 ' -н«Р 6 1ып я>лы \на алар әкр .ЛсТоХсына ^пип^! НиЧСК ТОТарга’ уенчык кибетендәге бала шикне барып ябышалар әле тегесен,» Күпчелек майлыкны типтерү дУ ^п1°^ г.^ди 11ар корпнч 1.1р.|ф ир мры биислк ЯШК им иш к болгарны Ислам лимен кабул итү белән бәйш Шуна күр,» күпләр үтләрен турылан туры болгар нәсете лип саный .) татар-монгт аллрным күнеленә канечкеч вәчши бу лып сснсп калган Монысы инле “тәрбия” җимеше Казандагы берничә талнмне исәпкә алмаганла фәкать бер ген.» шәхес әлеге постулатка кизәнергә жөрьат итте Б\ машһүр тарихчы 1св Гумилев, шагыйрь Анна Ахматованың термаларын башы чыкмаган члы Гумилев татар-мпнгол игосын бөтенләй инкарь итә спар үтк.*ч кенә китереп чыгарылган уйдырма лип тәкрарлый Моңа ишарә итүче чыганак лар элек тә булган анысы Гик аларга юл бирмәгәннәр кысып тотканнар Монгол чорында, әйтик, рус кнәзләре ләүл.ггләрс үл иркенлә яшәгән Ясак исә кергән байлыкнын нибары уннан бер өлешен ген.» тәшкил иткән Хөэер булса илс бу законнар' Гумилев белән очрашу Кәшшлфнын ин өр хыялы илс Петербург журналисты Даут Әминев булышлыгы белән \ I очрашу .перлон.» ы башлаган иле инде, галим ризалыгын ла биргән иле Хәерчегә жил каршы дигәндәй, юлга чыгар аллымнан гына кмегрлмма к и т е п гөшмәсенмс: ‘Гумилев авырый, очрашу кичектерел.»' Шуннан сон оик та үтми, газеталарда анын вафаты хакынла некролог басылып чыкты Мыштым гына эшләп ятучылар ы булган икән Кичә кәшиыфка дусты Рамил бер журнал тоттырды “Асларына кьпыт караныш белән сызылган юлларга игътибар ит але" лиле Борышы е т».-* ю * ирны кульятмаларны. физика, математика ысу пары белән өйрәмен тикшереп шунлый мәтижә чыгарганнар кснәз Иван Кдлита (М.ккәү (мпи.пыгын бар иткән зат). Базый хан. Рим Манасы Иннокентий III бер үк шәмч имеш Кешелек тарихында ШУШЫ ОЧ исем белән (юрми бәндә \1\ гасырда Көнбатыш Аурунаны Боек Мпнгул" яны белән басып алган да Италиядә Ватиканны оештырган, имеш Бу физика математика фәннәре докторы, академик м.кьәү .... ...................... ми кафедра чялире Мяполии «омсик.. бел. ........................... 1 'К университетмын ........ фанни «|м,.чмре Г 1сб н.чтчкин .|>ара>ы һичканчан. һичкемнең башына мис|ча ч>. |ус .»млк.. Кпын У .ш Ватикан \,чр »ур ачышлармы \.>чр г с и а И.м.наи арллыччлр си. ИШ1РР нч ) ч.чч-инор Фаны бс фаила гыиа ки .ерачак ||р,..ы МИТИН1 «V ........ блрабы,чы ' иш спралы 1'.ни. > . 1» бер җыенны и калдырмыйча н..рн Ыар ич.им.пыи ук...- ................................. .......... Марсен. ....... ................... .... .... ........ ик.нч- ы Iебер..... Ь.с ..................... ■ ■■....... "чы,!!, "... т.чакчы КҮр.Ч.4. 1..КИМ \ чит ,ЧР V....................................... ... ... ........... ясаганы юк чзтән генә кү ъиеп Тора Охшаш дигәннән. Әлтаф ™ Себердә туып үскән кеше. Тик ул митингларны кабул итми. Хәер, Кәшшаф үзе дә шау-шуны өнәп бетерми. Анда сөйләнгән сүзләрне дә җилгә очкан б\ш сүзләр дип исәпли. Картлар әйткәндәй, сүздән сүс талкып булмый Әмма сүз халыкны күтәрә, дигән карашта торучылар да күп. Ихтимал, дөрестер дә. —Миндә митинглар кайгысы юк,—диде Кәшшаф,—ял көнне кер юам. —Дәрига һаман йомшармыймы?—дип сорады Рамил. ^ —Заһидә баштан чыкмый әле монда, жүләрләнәм буган инде —Бүтән ир белән яшәгән хатын ни-нәрсәгә сон сина, аңламыйм — Шулай икәнен мин үзем белмим дисенме? Бик беләм. Тик үтер, оныта алмыйм. Баштан бер генә секундка да чыгып тормый —Ә Дәрига? Кәрим?! Кәшшаф битараф кына җилкәләрен сикертеп куйды. Аның белән бу темага сөйләшүнең мәгънәсе юк иде инде. Шуна күрә Рамил сүзне янә якшәмбе көнне булачак митинг темасына борды. —Ленин бакчасы тукталышында очрашырга сүз куешыйк. Соңыннан берәр кафега кереп тамак та ялгап алырбыз. —Шулай дисән генә инде... Апрельнең уртасы гына булуга карамастан, кояш шактый тузынып алды. Юл читенә өелгән кар көртләре мәңге бетмәс сыман иде Шушы ике-өч көн эчендә шинеп, тыны чыккан шар рәвешенә керделәр дә калдылар. Җыерчыкларында хәзер чүп-чар гына утырып тора. Боз сөңгеләре белән мәрәкә. Төн чыкканчы гаскәриләр шикелле кәрнизләрне уратып алалар. Җыештыручылар сукрана-сукрана иртән иртүк аларны кырып йөри. Сонгы көннәрдә Кабан күленең бозы да кабартма шикелле бүртенеп китте. Яшьләр ашыга-ашыга җылы киемнәреннән арындылар, күбесе яланбаш Өй кыекларында чыпчыклар яратыша... һәм, һич көтмәгәндә. Суык бабай эле үзенең хуҗа икәнен белдерде. Усал җил кайдадыр Каф таулары артында посып утырган болытларны куып алып килде. Тотынды тузгытырга, тотынды тузгытырга, төн чыкканчы җирне кар белән тутырды. Ләкин шушы бер карыш калынлыгындагы кар астыннан да яз исе бөркелеп чыга. Егетләр-кызлар, әнә, бер-берсенен муенына кар салышып уйный башладылар, чыр-чу, шаяру-көлү. Бу инде, ничек кенә тартышмасын. Кыш бабайның көннәре санаулы гына калды дигән сүз иде. Театр мәйданында хәл бөтенләй башка. Кырыс, горур, тантаналы музыка яңгырый. Кешеләр бик җитди күренә, һәрберсе үзен татар милләтенең вәкаләтле илчесе, ышанычлысы итеп саный. Яз, бөреләр, кар—болар вак нәрсә, милли хәрәкәткә кагылмый. Галимҗан Ибраһимов татарнын эчке халәтен бер җөмләгә сыйдырган: «Татар дөньяда тора, ашый, йоклый, әмма яшәми», дигән. Арттырумы’ Билгеле, арттыру. Ә асылы хак. Чөнки биш гасыр тулар-тулмас вакыт эчендә татарнын менталитетын тәмам үзгәрткәннәр, тынлаучан тешләк затка әверелдергәннәр. Ул кайчандыр тагын Алтын Урда дәрәҗәсенә күтәрелә алырмы, моны әйтүе кыен. Кәшшафнын уйлары дуамал иде. —Әссәламегаләйкем, хөрмәтле милләттәшләр!—Мәйдан буйлап Нәжиповнын хөр тавышы тәгәрәде. —Азатлык! Йодрыклар төйнәлеп, югары күтәрелде. —Азатлык! Азатлык! Азатлык! Коммунистлар вакытындагы партия җыел ы шл арындагы шикелле митингларның да даими ораторлары бар. Аларнын барысы да исемле. Бер ише президент, икенчеләре координатор, рәис, спикер Һәрберсснен үз оешмасы. Менә микрофон алдына чыра йөзле, күзләре эчкә баткан юка -------------------------------------------------------- - гәүдәле кеше чыгып басты. -Суверенитет, жәмтыятенсн вице-президенты дип тәкъдим иттеләр -Бу атаинын ни свйләссн алдан әйтеп биримме -диде Рамил. ҺәмКәшшафным ждвабын да көтеп тормыйча тезеп китте -Аәмәгатъ белә кичекмәстән түбәндәгеләрне зшләртә кирәк, беренчесе. у 1 акчәбытны булдыру, икенчесе-таможня ачу. чикне ябу өченчесе-Берләшкән Милләтләр Оешмасына әгыа булып керү Суверенитет башкача б\ла алмый » Чыннан да, вице-президент нәкъ шушы сүзләрне кабатлады Кәшшаф гаҗәпкә калды, сөйләүчеләрнең бу улснчәлсгснә шътиОар иткәне булмаган икән. — Нәрсә, попугаймы әллә ул? Халык аннан шушы сүлләрне көтә,—диде Рамил Ут хаклы иде Митинг алкышларга күмелде. Митингның сәер хәлләре монын белән ген.» бетмәде әле Баксам. Казан ханлыгынын җимерелүенә фәкать Иван Грогныи гына сәбәпче икән Теттеләр тетмәсен. Ә популяр жырчы Илфирә I ыйззәгуллина "Россия Фслераииясенен атказанган артисты" таныкламасын бөтен халык илыки ут төртеп яндырды — Минем Россия белән бернинди ллыш-бирсигсм лә юк. Даюи' дип кычкырды. Шулвакыт алар янына Нәжипов килеп туктады Аным гадәте шундый, митингны башлап җибәрә дә. халык янына төшә Аралаша, сөйләшә, фикерләрен белешә Кәшшаф белән атар күптәннән таныш Көндәлек тормышта ул басынкы халыклы, аз сүзле кеше Кайгысы бар сыман һаман борчулы кыяфәттә йөри Катгәндә лә авы тын ачмыйча тыныч кына көлә Өстәвенә, зтснсбрәк сөйләшә Менә шушы кеше милли хәрәкәтне җитәкли Беренче карашка, бу урынла >т борчасы шикеллерәк башка берәү булырга тиеш кебек Ләкин, уйлана гормч. әлеге табигый сайланышның бердә очрамы булмавына төшенде кәшшаф Зирәк, сабыр, акыллы кеше генә милли хәрәкәт дигән утлы ташкынны янгынга әйләнүдән саклап кала ала. Милли хәрәкәттән милли ||мҗи1.нә бер генә адым. Әде Нәжипов белән дә шул чакта гәпләшеп .и палар —Милли хәрәкәт өйрәтелмәгән тай кебек ул. шулай бу 1маса. аиыи хажәте булмас иде, шп калын пыялалы күзлеге аша моамнишм|ИП монсу тына каран куйды Марсель — Бигрәк мангайга бәреп сөйлиләр биг. куп нәрсәләр дөреслеккә дә туры килми, лидс Кәшшаф. Бисмаркның тирән мәгънәле сүзләре бар. диде Пәжи ипи ■ «Революцияне гснийлар хәтерлн. фанагимар гамә иә ашыра. ■ • *"ч,еш м»е белен ПД.ЗМ ЛКГЫК.1НрЫ ф.Ш ип.иг 1к-1 «П1.КИ |||.И(.ПИк.Г.Ц>1,М.Г карыйбыздыр Жимсшларсн жыпгшиа иңле бетне ка1ннш1ырч.шч.1к1.|р М.пмшов I аспле кеше сыман ирен очлары бс ми юга с гмаетт йомшак кына атлап үз юлына китеп барды Марсель бик намус......... кеше, ызгергс ы,............... .. шакшы .аяуатсиа яраклаша алмас ул.-лип. Рамил үчмен шиген ис ыер гс Ж.........пыр. ник җайлашмасын, ленутат С.у тын сан ми на ич .сзс ЮШ каршы юшгс К.шппаф Себер г.иар|ары«ы 1>е > гар ....................................... Себер татарларына ни булган. ....................... .... агар шлмс ое ган авыг чайкарга уйладын алс. дип Рамил та кабынып китте Әлтафны кая куясын* , юГ. '' и| ,имы Ьо. агш^я Га Гчр уү ...................................... Кайбераүлар, алар чектан үк ашна теге, кешега геиа күрелтмилар ил диләр. - КВ™°а,ашш гГмовСЖпыРи Урла пфкемеиа кергзж Жзтаф Г.. зуллинны узенен урынбасары итеп куйды Ике арада нинди сөйләшү булгандыр. б\ берәүгә дә мәгълүм түгел Шулай да бик тиз арада Ә.тгаф дусларына сыргы белән борылды «Исәнме—исән», шунын белән вәссәлам Әгәр кеше сөйләгәннәр дөрескә чыкса, шушы узган ун елда ул Троян аты ролен башкарган булып чыга ләбаса! Шымчы! Барысын да түкми- чәчми җиткереп торган димәк. Дуслар башлаган сүзләрен төгәлләп бетерә алмадылар, мөнбәргә яна төркем менеп басты. Кулларында—плакатлар: «Без—болгарлар». «Татар көчләп тагылган исем*. «Республикабыз—Болгар республикасы» . Кычкы рышалар. йодрыкларын селки-селки биешәләр. -Паспортларны алмаштыру кампаниясе башлыйбыз,—дип оран салды озын муенлы бер кеше —Киләсе якшәмбедә нәкъ шушы вакытта татар исеме язылган паспортларны яндыру акииясе үткәрәбез. Озын кулларын югары күтәреп: —Яндырабызмы?—дип сорады. Җавап ул теләгәнчә иде —Яндырабыз! —Яндырабызмы? —Яндырабыз! —Бер төркем хөрәсән галимнәр болгар юк. татар гына бар. дип икърар итәләр. Төп дәүләтебез дип Алтын Урда дәүләтен күрсәтмәкче булалар. Дөрес түгел! Долой. Хәмитов! Долой Сәмигуллин! Долой, Ашказарский! —Сызыйк моннан,—диде Рамил,—йә. бу инквизаторлар тотып учакка салырлар. Кәшшафны учактан битәр, чыгып сөйләүче әлеге озын муенлы кешенең хәбәрдарлыгы гаҗәпләндерде. Каян белә ул кайсы тарихчымын нинди тема белән шөгыльләнгәнен'.' Хәер, бер караганда, мона аптырыйсы ла юк Соңгы вакытта газета-журналларда татар халкының килеп чыгышына кагылган күп кенә популяр мәкаләләр дөнья күрде. Милләтчеләр- укымышлы кешеләр Тик алар һәр мәгълүматны үз кысаларына тартып кертәләр Бернинди икеле-микеле фикерләргә юл калдырмыйлар: син йә дус. йә дошман. Берничә көннән Кәшшафнын фатир адресына хат килеп төште Конверты ук игътибарны җәлеп итәрдәй, ыспай, күркәм. Әллә хөкүмәт хаты инде? Юк. хөкүмәтнекендә махсус билге була. Затлы үзе. хәлле кеше җибәргәнгә охшый Кем икән, аның танышлары арасында байгуралар юк шикелле. Бәлкем. Дәригадыр? Ташлап киткәннәренә шактый вакыт узды ич инде. Ә анын улын бер мәртәбә дә барып күргәне булмады Оят' һәм андый теләге дә уянмады. Заһидә хәтта Кәримне дә күнеленнән төртеп чыгарды. Кәшшаф әлеге тәти конвертның бер башын ертып төшерде дә. эченнән икегә бөкләнгән шундый ук затлы бер кәгазьне суырып чыгарды Нәрсә бу? Рәсемме' Плакатмы? Бер-бер реклама проспектымы? Аерым фирмалар рекламаларын почта аша да жибәргәлиләр. Алай дисән. аңлатмасы булыр иде. Кәшшаф баш сөягенә яшен угы кадалган бу сурәтне нишләтергә дә белмичә кулында әйләндергәләп торды Таныш сурәт. Зур көчәнешле электр тогы үткән жирдә кисәтү ролен үти ул. Сак булыгыз, сезгә куркыныч яный! Болай булгач. Кәшшафка да яныйлар булып чыга түгелме сон0 Тсленне тыймасан, сине дә шундый язмыш көтә дип кисәтәләрдер, мөгаен Әллә бөтенләй шаярту гынамы'’ Аның кемгә кирәге бар. Шулай хәл итте Кәшшаф. Ләкин вакыйгалар куерып китте. Әлеге хат шуларнын хәбәрчесе генә булган икән. Республиканың бер рәсми гәҗитендә кыска гына хат басылып чыкты. Себердән язган. Исмәгыйлев Габсаттар исемле. Тубыл каласы кешесе. Менә анын тексты. «Минем ата-бабачарым үз теләкләре белән Төмән өлкәсенә Идел ИИэаГ булмады беога бм1гаР ^ она татарлар арасында бернинди бҮЛй б.„„ ,пР г^РГӘ №** < - онгы “кытта гына нигәдер бетне ьгшнын Ктн гпап' Сам татарлары үзләре бер милләт икән бернинди бәйләнеше ... юк икән Лииебел 6ср™й ” ин *»“ ИНСТИ^Г ли^Гры ^,„6асТь."әГф етДЛК5Л52 »«А1К™', “ Г *" И;,С Т )'0рет ' ,к ™ '—«» ша"™« г;" "™,А "" Л «илкмап үтүенчә. Себер татарлары шт/. гобәтснея топ җирле халыкларыннан санала Аларнын токымы ягыш торки г,.г б. җирлортд тик борынгыдан төпләнеп яшәгәннәр Себер татарларынын үгтәренә 1енә хас характерлары. лтник үзенчәлекләре. культуралары формалашкан Ин мөһиме. Себер татарларынын үт дәүләтчелеге булган Ә бик күп галимнәрмен уртак фикере буенча, лаүләпелек теге яки бу халыкмын милләт буларак гөп сыйфатлан тәшкил итә икән Лимәк К)к. юк. Аллам сакласын. Ә.тгаф Мәхмүтонич турылан - .уры -Себер татарлары мөстәкыйль милләт, лигәм н.тлжә чыгарырга ашыкмый Нәкъ шул урында ул «иштәк - ләр турында болгар кочпонсн- гмнмн Себер татарлары формалашуында катнашуын раслаучы .п һәм ОНОМНСТИК материалларнын ЮКЛЫГЫ турында ж.лслегл УМЛ.ЛМУ ларга ч\ма Янәсе, тел охшашлыгына гына карап. халыкларны бер берсен.• кушарга ярамый. Әйтик, украин, белорус, рус тслләрснен гамыры бер. ә өчесе оч милләт Татар һәм башкортлар хакында ла шул ук су егәрне әйтергә мөмкин Хәлбуки. Рилаэддин Фәхретдин гагар белән башкортны бер халык дип карый Хәтта бер телдә сөйләшкән халыклар ла төрле милләткә карый Инглизләр. мәсәлән, әмерикәннәр Кәшшафным ачуы алкммыма житеп кабарды Күр син. кара йөрәкне Ашаган табагына төкергән нәмәстә Эче ту лы мәкер икән Астыртын гына С ебер татарлары мөстәкыйль милләт дигән теорияне алга сөрә бит бу Җайлап кына, ипләп кенә укучыны шундый м.ггижә ясарга гтарө Хәйләкәр төлке Болайгв китсә, чишәрләр, типтәрләр, нугайлар кыпчаклар ла бүленеп чыгарга тиеш буламы'* Бу чын мәгънәсендә ми I ләлмс таркатуга юнәлдерелгән нровакация ләбаса Лимәк. киләчәктә пакь канлы нарлар токымыннан булган Казан татарлары үтләре генә гөрып калачак Ай-Һай. мона Әлтаф үзе генә жөрьәт итә алыр иле микән'* Себер татарлары мәсьәләсе әле генә калкып чыккан бәх.ч түтел билгеле. У| һәрвакыт игътибар үтәгендә булды I Мидлср мәсәлән, үтснен «Себер тарихы» дигән хелмәтендә Казан һәм Себер халыклары арасындагы линастик. сәяси һәм лшжультур мечтәләр турында кыйммәт лс мәгълүматлар китерә Гюркөлог А. Самойлович тел материаллары ннгс ленлә «Ука Идел Кама Тобол мәдәни географик төбәге- шгән гипотеза белән чыкты I* Ку леен һәм И Моисесва кебек галимнәр исә С ебер татарларынын «мөстәкыйль» и ник үсеш юлы үтүе турындагы кониепиияне турыдан-туры кире* кагалар Күпләргә «ИШТӘК» П ПОНИМЫ ТЫНГЫ бирми Аерым 1.11 имнәр •иштәк» гәрне Идел Урал татарлары белән Себер татаргары арасындагы аралашчы буын дип саныйлар . «Себер» атамасы үзе ук Илсл Ьоларсганы һәм Көнбагыш ( сНч-р халыкларының »гник якынлыгын күрсәтеп тори Әл 1омәри мисал өчен Алгый Упы егктавына «Сибирь Ибирь- өлкәсен лә кергә Хмы әле • жир- алс «Себер иле» дин агый Сопрак -Ибирь С ноирь- Ион 1арәц «П ...... .......... им м искл '".ин Ри ирм Ф-ы 1 >•....“ ачппи 1,10 1.1 м .иаматарныи ншся-ц.1.1 -Т г.ягр < ибнрь- (■Ибнрь Ноирь. янын вяриянт .............яна) .)«' «га бии тотибер..ут..р •< ьгаыр < '«"«Р* -Сыпыр* дими халыь айчасыннан бярлыкь.1 мпт.ж аин ырын мр -Ибирь I ибирьрнон-енсн иссмс тагар тент., -ыбыр чыбыр. инан жыймл сүл рәвешендә сакланып калган Сүз дә юк, ачыклыйсы мәсьәләләр бихисап. Фактик материаллар җитми. Ләкин Себер татарларының тел ягыннан Идел—Урат татарлары белән бер диатектать системага (Көнчыгыш диалекты) керүе турындагы теорияне инде тулысыңча исбатланган дип санарга мөмкин Шу лардан хәбәрдар була торып, Әлтаф бер-берсен аңламаучы инглизләр турында юри сүз куерта, мәсьәләне гадиләштереп күрсәтергә омтыла. Янәсе, исен китмәсен иске чикмәнгә, бездә аның яңасы да бер тиен. Кәшшаф төн утырып әлеге мәкаләгә каршы контр мәкалә язды. Ә иртәгесен, эш башланганчы ук, редакциягә юнәлде. Ленин дамбасын җәяүләп чыкты. Казансу инде күптән боздан арынган икән. Су диңгез кебек жәелгән. кызыну—су коену урыннарындагы ком яткылыгында да дулкыннар йөгерешә. Етга эчендә болындагы чүмәләләр шикелле балыкчы көймәләре тезелешкәнТал-тирәкләр яшел юрганнарын ябынган. Вакыт тәгәрмәче бернәрсә дә карамый, әйләнә дә әйләнә. Туган көне дә җитеп килә икән ич әнә. Хәзер инде анын туган көне берәүне дә кызыксындырмый. Элек кенә ул, чиратка салып бетерә алмый иде. Дәрига үзенә хәзерләнә, Заһидә үзенә Кадерле чаклары бар иде. Нәшрият бинасы җиде җил уртасында утыра. Пырдымсыз Җилбикә тукталышка җитәрәк Кәшшафнын да эшләпәсен очыртып алып китте. Бераз уйнаткала» йөртте дә бер чатлы-ботлы агач кәүсәсенә китереп каплады. Кәшшаф ачулы кыяфәт белән эшләпәсенә үрелде. Шуны гына сагалап торгандай Җилбикә янә эшләпәне бөтереп алды. Бу юлы аны күккә үк чөйде. Берара баш очыңда әйләндерде-тулгаңдырды да. дамбаның аргы ягына чыгарып, Казансуга илтеп ташлады. Тукталыштагы кешеләргә тамаша булды. Кәшшаф шул кызу белән мөхәррир бүлмәсенә барып керде. Мөхәррир калын гәүдәле, купшак йөзле бер кеше иде. Кәшшафны елмаеп-көлеп каршы алды, урын тәкъдим итте. Килүенең сәбәбен белгәч тә килеш-килбәтен үзгәртмәде, кычкырып көлеп җибәрде. —Демократия заманы икәнне исегездән чыгармагыз, Кәшшаф әфәнде... —Демократия татар милләтен таркатып бетерергә дигән сүз түгел бит әле ул. —Кызык кеше сез, Кәшшаф әфәнде, элек ирек бирмиләр дип дәгъва белдерәләр иде, инде тыегыз дисез. Моны ничек аңларга соң? —Мин тыегыз димим, фән дөньясында компетентлык дигән нәрсә дә бар бит әле. Газизуллин, мисал өчен, татар халык җырларын өйрәнүче фольклор белгече. Әлеге аңлатманы тарихчы бирсә, күпкә отышлырак булыр иде дип әйтүем. Мөхәррирнең елмаерга хәзерләнгән йөзе капылт кына җитди кыяфәткә керде. Иреннәре кысылган гармун күреге сыман җыелды, карашы кырысланды. —Безнең газета хөкүмәт газетасы,—диде ул үтә бер җитдилек белән,— рәсми юнәлеш тота торган газета. Газизуллинга килгәндә, ул мәртәбәле институтның директор урынбасары. Шулай ук рәсми кеше... —Себер татарларын сез аерым милләт дип саныйсызмы?—дип бүлде аны Кәшшаф. —Аңлатмада андый билгеләмә юк!—дип кырт кисте мөхәррир. Бәхәсләшүнең мәгънәсе юк иде Бу редакциядә төп рольне авторнын тоткан вазифасы, дәрәҗәсе уйный икән, һәм шунысы да ачык, бу кеше мөхәррир урынында утырганда анын язмаларына әлеге басмада урын бирелмәячәк. Чөнки анын ни исеме, ни дәрәҗәсе юк. Шуңа күрә бу көләч егетне нәни генә чеметеп алсан да зыян итмәстер, мөгаен, дигән карарга килде Кәшшаф. —Сез ничә класс бетердегез?—дип сорады ул чыгып китәргә җыенгач. Тегесе күзләрен чалшайтып ана текәлде. Т О Я К Э З Е — Белемегез нинли>-дип кабатлады Кашшаф Университет' Аспирантура' Ә нигә кирәк бутлы ате 6\ сезгә** —Ьолаи гына, без үз җитәкчеләребезне белергә тиеш ләбаса Мөхәррир төртмә сүзне аңламады Рәсми оешмалардан килгән күрсәтмәләр буенча яши-яши тойгы ку өсен җуеп бара иле күрәсе н Эшләпә маҗарасы яхшылыкка булмады Кәшшафны башка редак пияләрдә дә колач җәеп каршы атматылар Дөресрәк- мәкатәсенен нинди максат белән язылуын белеп атуга борыннарын җыердылар Ьср редакциянең дә институт, анын җитәкчелеге белән каршылыкка керәсе килми иде Татар милли тарихынын исеме үк куркыта кешеләрне Ник дисән, анын белән кызыксыну кешеләргә мона кадәр фәкать кыйналу эзәрлекләү генә атып килде Кәшшаф һичнинди чарасы калмагач, үзенен шау-шулы чыгышлары белән дан тоткан бизнесмен Ишкәсв нәшер итә торган “Телеграф* исемле шәхси гәҗиткә мөрәҗәгать итте Ул рус телендә чыга Шуна күрә мәкаләне тәрҗемә итеп алып килергә куштылар К вопросч о сибирских татар» дигән исем куеп, мәкаләсен ул икенче көнне редакциягә илтеп тапшырды Озак тотмадылар, жомга санында, мәкалә укучыларга барып иреште Гәжиггә анын мәкаләсе «Замсститель лиректора Гума нитарного института Газизуллин ратуст за самостоятстьнчю нлнню сибирских татар* дигән баш астында басылган иле «Болай үтемлерәк* дип аңлаттылар редакциядә Институт гөж килде Әле мондый конкрет исеме белән йөзгә бәреп әйтелгән чыгышларның матбугатта күренгәне юк иде Башлыча •нпл.меп төрттереп әйтү ысулын хуп күрәләр иле галимнәр Галичов м.к.и.ш «узганчы тагарлар» дигән тезмәне үз итә Ләкин бервакытта ла бу «узгынчы татарлар”нын шәхесләрен матбугатта ярып салмый Кәшшаф үзенен мәкал.зсенлә Себер татарларынын жиртс \.имк икәнлеген инкарь итмичә генә аларнын гомум гатар хаякм! аерылмас олеше булуын, ә Себер татар теленеп әдәби телнен көнчыгыш диалект икәнен мисаллар белән дәлилләде Арттырып җибәргәнен ул мәкалә чыгыл, кайтавазы \ к-нә гаш л-Ф жигәк к 1ек очрашкалыйлар иде Баш ка Дпт-кһ 11ш*пттг:1 УЛЛЫК АВЫЗ иып исәнләшәләр лә. шунын белән шул иҗатына бәйләнешле юнатешкә җитәкчелек IМII V» 1111’ЧН...V ..-" Иске дуслар бср-6ерсе1 та. Әлтаф та дуслык чиген үтеп чыгарга кыймый. Ш>л ук вакытта күңелгә төйнәлгән бу шеш тишелмичә дә кача ачмый. Ул инде тулган. —Аккош сөтенне чыгар эле.—диде Әлтаф, ниһаять.—тамакны чылатмыйча сүз ябышмаска охшый монда. Бу бүлмәгә кергәндә ул әйтәсем тиз генә әйтермен дә чыгып китәрмен дип уйлаган иде. Юк. элекке дустын белән күзгә күз карашып аңлашу жинелләрдән түгел икән. Кәшшаф өстәл өстенә бер шешә хәмер чыгарып утыртты Сүзсез генә ике стаканга яртышардан артыграк итеп агызды. Калдык-постык кабымлык та табылды. Әлтаф анын һәр хәрәкәтен игътибар белән күзәтеп торды, әйтерсең лә. Кәшшаф бик җаваплы лаборатор эш башкара иде —Син начальник кеше, авызын затлы эчемлекләргә күнгәндер, бигайбә.—диде Кәшшаф. — Юк сүз сөйләмә,—дип туктатты аны Әлтаф. —әйдә, готып куй. Йөхчәрен дә чытмыйча стаканны бушаттылар. Әлтаф кесәсеннән сигарет кабы чыгарып, аны шактый ара кулында әйләндергәләп торды Аннан соң берсен «шып авызына капты. Кабызды. Бу юлы анын хәрәкәтләрен шундый ук дикъкать белән Кәшшаф күз астыннан үткәрде. —Син тартмыйсын инде.—диде Әлтаф. —Үзен дә ташлаган идең түгелме? —Синен мәкаләңнән сон тагын суыра башладым менә.. -Бу әлеге очрашуның мәсләгенә кагылышлы беренче җөмлә иде. Кәшшаф чирканчык алмыйча гына суга сикергәндәй куырылып китте. — Кызганмый гына тагын тамыз әле.—диде Әлтаф. Читтән карап торучы булса, мөгаен, бу ике әшнә рәхәтләнеп кәеф- сафа корып утыралар икән дип уйлар иде Чынлыкта исә, икесенең дә күнел жепләре жәя җебедәй тартылган, аз гына кагылып алсан да өзелеп китәр иде. Тик алдан кайсысының түземлеге бегәр.' Башта кем баскан камыр бүселеп чыгар? Гыймай бабай аракысы, ахры,—диде Әлтаф,—чишмә суы шикелле, авызда ачысы да калмый. Беләсең бит инде, мин фәкать Чистай хәмерен генә кулланам.. Җәя җебе тагын да тартыла төште, әмма өзелмәде Әлтаф Кәшшаф- нын ычкынып китә язуын белмәмешкә салынды. Алар икесе дә хәмернең башка бәрүен көтәләр иде. Ул чагында кыюлык килер, тел дә ирек алыр иде Артык дулкынланудан ахры, хәмернен һичнинди тәэсире сизелмәде. Озын сүз бозау имезә ди. җыеп кына әйткәндә, бурычыңны кайтардың, минем сина. синең мина бирәсең юк,—диде Әлтаф. Сонгы мизгелдә генә ул мәсьәләне куертмаска кирәк дигән нәтиҗәгә килгән иде. —Уратмый гына сөйлә әле,—диде Кәшшаф.— беләм ич инде. •Телеграф~та чыккан мәкалә тамагына кылчык булып кадалды. Дөресен әйткәндә, мин үзем дә... — Кирәкми, дәвам итмәсәң дә була,—диде Әлтаф.—эш шунда, синен диссертациягә кагылышлы шикаятькә кул куючылар арасында мин дә бар идем. Әлтаф, ниһаять, еллар буе күкрәген тырнап торган иң мөһим сүзне әйтте. Кәшшаф өнсез калды Шушы бер минут эчендә биш мәртәбә туңды, биш мәртәбә эреде Башында диссертация яклау артыннан йөргәндәге вакыйгалар чуалышып алды. Күпме авырлыклар кичерде ул. күпме кыйналулар аша узды! Барыбер сират күперен үтеп чыга алмады, утлы упкынга бәреп төшерделәр. Һәм шушы кара көчләрнең берсе—ул вакыттагы дусты Әлтаф! Башка сыя торган хәл түгел ләбаса бу?! Кешеләр ни өчен бер-берсенә карата шундый мәрхәмәтсез икән сон? Кәшшаф^ баудан ычкынган усал эт шикелле өстәл янында аякларын чалыштырып басып торган Әлтаф өстенә ыргылды. —Эһ, син саглык жан, үләт 0ЙЛЬ|У 'т^ссс^л^1йиг^шӘГеН умырып төшсР де - пинжәгснсн соләфләрсн коилы 1егссе дә бирешә торганнардан түгел Себео якланыш. »н гайрәтле егет Өстәвенә. Кәшшафтан күпкә калынрак Алай .и маташтыра Жсләр КИТСРС "‘ ШШаф аНЬ* ил»"« ек,ы ^мәоәшеш —Җитте.—лиле Әлтаф мышный-мышныи. -уеннан уймак чыкмасын Әле син шулаймы, моны уен гына дип уйлыйсынмы ’ Күрсәт.>ч әлс мин сина күрмәгәненне, хыянәтче Татын әүмәкләштеләр. Ниһаять, бер иман капчык кебек икесе икс почмакка тәгәрәде. Беразлан Кәшшаф телгә килде Күпмегә сатылдың?—дип сорады — Мин сатылмадым, үчемне генә кайтардым диде Әлтаф —Үч. Сөйләп торган була. . Нинди үч ли ул вакытта безнен арала’ Ахириләр идек ич. —Син миннән Дәриганы тартып алдын Кәшшаф тиле кеше кебек дуамал көлү белән көләргә тотымлы Сүз булмаганда сүз булсын, ата казыгыз күкәй саламы, тип сорады ди берәү Түбәтәе кыйшайган, ахры, бу лытырлыкнын Дәригалартагы ман бәйрәме мәжлесенә Әл гаф үзе кодалап алып барлы ич Әле лә хәтеренлә авылга кайтам, әни авырып гора икән тип аяк герөп каршы горт ш Кәшшаф. Чарасына куймады. әйдә лә. әйдә, җелегенә төште тәки тыңларга гуры килде Этәр шул вакытта \з дигәнендә тортан 6> ка. шәхси тормышы бөтенләй башка юлдан кереп киткән булыр тис Гаилә бәхете татып яшәр иде. Заһилә кебекләр белән лә чуалып иорм.н. иле Хәзер, әнә. ярык тагарак янында утырып калды Мәгъшукасы әп.* нинди бер сакаллы чувашны йортка кертте, хатыны ташлан китте Уйлап баксан. барысы да шул бәйрәм мәҗлесеннән башламлы ич — Иске авыздан яна сүз, син нәрсә, саташтыммы әллә‘ лиле Кәшша уйларыннан арынып Юк. нишләп саташыйм ди. саташмадым, лиле тыныч кына Әлтаф,—син минем планнарымны челпәрәмә китереп ташлалын. Чыннан ла. Әлтаф Дәригага өмет битлым иде Дәри1анмн әтисе Каюм абзый белән алар бер авы.шан Аз тына чыбык очлары ы Нуый әле. Каюм солдатны яралангач Казан госпиталенә кайтаралар Шуны игканда Сәмига исемле шәфкать туташы белән таныша.Өйләнс1иә.и*р Себер егете, шулай итеп. Казанда төпләнеп калл Әлтаф авылдашы янына килеп йөри, әтисснсн сәламнәрен җиткереп тора Шунда, әлбәттә, зифа камыштай буй житкерен кинән мат ы күз төшерми калмый иде Ләкин Дәрига бервакытта ы Әмафны у *енә тин егеткә санамады, абыйсы, туганы сымафак күрә илс \ I лны I ом\м«»и Дәрига егетләргә карага бик таләпчән булып уче Шчл е.юән.к чак кына утырып п калмады. Ә ана озын буйлы ................ ........ .... к *"'•»' кыа.|.н к ыспай егетмр ошый илс Ул. имрим булыр............... си. имде гайротлс Әнисе -кишр и..................... ..... ........ ... ..... .... свир ......... ............ и., тип көлә иде үзеннән. __ . . Әлтаф Дәршанын һәр адымын диярлек күзәтеп йөрде Кы. к.и к шаярды төкин мөнәсәбәт тәр тетм үзгәрмәде, кунсим. ачч.иы Әплф үзе дә өметен озә башлаган нде шие Әмма Дәритапыи апылта киңе сүшән өметкә жан өрас Чөнки Әлтаф (к м. анда тычты кыпарнын т гоатстоочы кебек стст.ториен кулына килеп . з.ч .< Т.зр И™'> щари'б^и бйрм.>> ........... к ул кыты \.пср Смаф .................. ксра ' Ыкм,инТ^“^ түгел яр КашшаФ аптырап калды Бу анын башына ш кереп кар ... ' ) а тт.тф сон .... тәтие Анын тишә чә . тәре хакында сон тәртә ЙШЫШЙТМ ла П. к,.......-..». Күнме ТУЗ булып Иер,емр о бер......................... дә хатыннары белән кунакка йөрешмәделәр Чакырсан да килмәс өчен мен сәбәп табар иде. —Аш атканга син таш аттын... Ачар әле һаман чалкан яткан килеш сөйләшәләр иде Әлтафның әлеге сүзе күнеленә тиде булса кирәк. Кәшшаф урыныннан сикереп торды. —Ә нигә син мине шул вакытта кисәтмәдең? Әлтафнын йөзе кыйшаеп китте -Акылын кыска икән, мәжлескә чакырганда ук: «Дәрига тамгалы, нәфсенне сузасы булма».—дип киртләдем бит. оныттыңмыни? — Шаяртадыр дип уйлаганмындыр Аннан китереп, миндә кыз кайгылары юк иде ул көнне Иртәгесен иртүк әни янына кайтып китәргә тиеш кеше идем ич мин. — һәм тавык кетәгенә кереп тә чумдын... Бу дилбегә буе озын сүз Кәшшафнын тешенә тия башлаган иде инде. Аны көне буе сузарга мөмкин. Әмма нокта куярга вакыт. —.Алай бик кыз кирәк булгач, нигә көчли-көчли безнең икебезне генә калдырып чыгып киттен сон?—диде Кәшшаф «Мин дусларны озатып кергәнче беркая да китмисен».—дигән сүзләрен әле дә колак төбемдә чыңлап тора Ә үзен олактык, кире әйләнеп кайтмадың. — Мин кайттым, сон иле инде... Әлтаф үпкәләгән бала сыман иреннәрен турсайтып тәрәзә ягына борылды Чыннан да. ни дип ул аларнын икесен генә калдырып чыгып китте сон"’ Шунын өчен әле булса үзен гафу итә алмый Күреп торды лабаса. Кәшшафны күрүгә Дәриганын күзләрендә ат тоягы эзләре уйнаклый башлады Ә ул кунаклар артыннан йөрде, хуҗа, янәсе. Атар үзләре генә дә китә алалар иде ич Юк. озатырга чыкты. Хәтта трамвайга утырып та ике-өч тукталыш сөйләшеп барды. Кызып атса, шундый гадәте бар инде анын. кешегә кандала кебек ябыша... Әлтаф урап кайтканда өйдә ут сүнгән иде инде. Бик озак ишекне дөбердәтте, ачучы булмады. Тәрәзәгә килде. Аларынын да капкачы ябык иде Берсенен ярыгыннан чыбык тыгып тәрәзә пыяласын сыдыргалап та карады. Ишетмәделәр. Ул, әлбәттә, үтемлерәк адымга да бара алыр иде. Әйтик, ишекне каерып ыргытырга була иде, тәрәзә капкачларын умырып ташлау ла берни тормый. Тик кулы бармады. Бу Дәриганы мыскыл итү булыр иде. Кыз арыгандыр, йоклап киткәндер дип уйлады һәм иртәнгә кадәр көтәргә кирәк дигән карарга килде. Вокзал күршедә генә, бер-бер почмак табылыр әле, шунда черем итеп алыр Әлтаф йокысыннан уянып, үзен-үзе тәртипкә китергәнче кояш шактый югары күтәрелде Көн кичәге шикелле үк сал кынча иде Шыксыз. Жил вокзал мәйданы буйлап бәйрәмнән калган кәгазь чәчкәләрне пыран- заран китереп куып йөртә Урам буш. Халыкнын кайтасы кайтып, китәсе китеп беткән иде. күрәсен. Бәйрәм фатирларда дәвам итә. Алда әле башланмаган ике ял көне көтеп тора Әлтаф кыюлык өчен бер касә сыра эчте дә Дәригаларга таба атлады. Бүген ул бернәрсәне дә яшермичә ачыктан-ачык сөйләп бирәчәк. Дәрига, чык мина кияүгә, диячәк. Ким-хур булмассың, галим кеше җәмгыятьнең каймагы ул. диячәк. Анын Кәшшаф турында уйлыйсы килми иде Ул кайтып киткән булырга тиеш. Авызы-борыны салынган инде, әлбәттә. Үпкәчән ул. Ярар, көнләрбез, беренче мәртәбә генә түгел. Монысы вак мәсьәлә. Тәкәббер, мин-минлеге ташып арткан Дәриганы ничек иярләргә—менә монысы мәсьәлә генә түгел, теорема Аннан сон. Дәрига андый-мондый гына туйга да ризалык бирмәячәк. Абыйсы ярдәм итәр әле, мөмкинлеге зур, колхоз рәисенә акмаса да тама бит ул... Сыра кичәге хәмергә утлы ялкын өстәде, хыялы колмаклы чүпрәдәй кабарды Шул кабарынган хыял канатларында Әлтаф койма янына очып килде. Ә өй тирәсе тып-тын. бернинди хәрәкәт-фәлән сизелми дә Дәрига Л у ■ ....... .... —----- “К" “пип 1л.шп.1(як лнн.«. ӨЙ1Й жан кергән Күп тә үтмәде. Дәрига күтәрмәгә чыгып басты Киенгән ясанган Каядыр баруы булса кирәк Сонга калды каһәр \. бервакытта да морзалыгына хилафлык китермәде, зыялы гак.юбер у сүзле кеше булып кала белде. Ьср француз басчасында дөнья күрг"1411111 ч УЧИЧ яшин. нинм шми1 > ии|ч и. дип әйтә иде Ә үзе төндә ут чынап фалинис төстә янып ...Бату хан төнен Йолдыз чатырында үткәрде Кыз каз мачины шикелле йомшак иде Мөлаем, оялчпн. тыйнак Хан аны ошатты, катжлсын бүленме Ләкин бу аларнын беренче һәм соңгы очрашуы булды Йолды» чатырыннан чыкканын сагалап торып Батуга һөҗүм игимар Очып килгән сонгене беренче булып Батунын жан сакчысы кыпчак егете Харис абайлап өлгерле Яшен тизлеге белән хуҗасын агыннан жирю бәреп төшерде I оиге анын үзеиен кулбашын хмырып .олы —Ханны сакланаз! шп кычкырды ул бушан көченә Батуны сөтнедәр чәкешкән урыннан читкәрәк атып киттеләр, һөҗүм итүчеләр күп иде Шу 1дй да лиләре барып чыкмаганны бик ти» төшемен аллылар, күрәсен. таю ягын каралылар Харис ике атнадан сон гына х.хшә керде Мнн сина ү земнен чатырымнан бер Чибәркәй бү »әк итәм пие Бату хан — Кыпчак кызы. Өйләнергә теләсән, өйлән, жария итәсең килсә, җария ит. Үз иркендә. Ә менә орышта кулына төшкән мал-мөлкәтнен яртысы үзенә булыр. Монысы минем ихтыярда. Харис Йолдызны хатыны итте Батуга һөжүмне Гуйук хан оештырган диделәр. Батунын гаскәр башлыгы булуын бигрәк тә ул күтәрә алмады. Чөнки таяныр кешесе бар Атасы Үгәдәй бөек каган. Әлеге вакыйгадан сон Бату хан шаһзадәләрне аерым сак астына алды. Сүбәдәй баһадур шулай кинәш итте. Ә Бату остазының сүзеннән чыкмый. Ул гомумән ике генә кеше алдында баш ия. Беренчесе—бабасы Чынгыз хан. икенчесе—Сүбәдәй баһадур. Хәтта әтисе Жуҗи хан да анын өчен үрнәк булып тормый Чынгыз ханнын суда батмый, утта янмый торган Сәтәр исемле мәшһүр ак аты булган. Сәтәр хуҗасын күп мәртәбәләр үлемнән коткарган. Орыш кырында тезгенен дә тарттырмыйча шушы мизгелдә гаскәр башлыгының ярдәменә мохтаҗ урынга ерып кергән, хуҗасының кылыч җаена торып, дошман өеренә ыргылган. Батунын да «Яшен» исемле шундый аты бар. Бик жинел сөякле Җитез. Сәтәр кебек үк җиңү тантанасыннан, кан исеннән үзен-үзе белешмичә әсәрләнә белә. «Яшен»нән тыш походларда аны сыртына ияр тимәгән сөттәй ак икенче бер ат та озатып йөри. Монысы сугыш алласы Сүлдә өчен. Сүлдә Чынгыз ханга һаман җиңүләр генә китергән Бату да шуна өметләнә. Сүлдәгә атап һәр көнне корбан чалдыра. Чаптарын да. әнә. ике шаман тәрбияли. Сүбәдәй шәкертенә алтын алкалы, көмеш чылбырлы ак әтәч бүләк итте. Баһадур әтәч ярата. Хәер, ул үзе белән барс, арыслан, еланнар да йөртә. Аларны үзе ашата, шуннан тәм таба Арыслан үзеннән ике мәртәбә зуррак хайваннарны бер сугуда бәреп ега. Сугышчы да шундый ук көчкә ия булырга тиеш, дип саный Сүбәдәй. Сыгнак белән Итил арасын кәрван кырык көндә үтә. Гаскәр исә ике-өч тапкыр артыграк вакыт сарыф итәчәк. Кулыннан килсә. Бату бу араны кош шикелле очып кына узар иде. Очкыч мәйданга кунганчы Кара диңгез белән Мәрмәр диңгезе өстеннән олы гына бер әйләнеш ясап алды. Шушы бер әйләнештә ул Босфор бугазы аша Аурупа белән Азияне бергә тоташтырды. Биектән караганда бу күз күреме җитмәс кинлек канатларын җәйгән зур зәңгәр кошны хәтерләтә иде. Кәшшафнын беренче мәртәбә чит илгә чыгуы. Шуна күрә барысы да мавыктыргыч булып күренә. Юк кына нәрсәдән дә әллә нинди кызык таба, хәтта очкычның кыйшаеп диңгез уравыннан да ул ниндидер бер мәгънә эзләде. Эченнән генә «Яши беләләр, каһәр»,—дип уйлап куйды Аны карсак гәүдәле кара мыеклы бер яшь кенә ир-егет каршы алды. Кешеләрне ера-ера туп-туры каршысына килеп басты. Күрәсен. Кәшшафнын килеш-килбәтен бик тәфсилләп аңлатканнар иде үзенә. -Исәнмесез. Кәшшаф әфәнде, хуш киләсез Төркиягә.—дип. ул кызларныкы шикелле нәфис кулын сузды. Сүзләре татарча, сөйләме төрекчә иле. Шуна күрә күнегелгәнче анлавы авыррак булды. Исеме Исмәгыйль икән —Мин «Әхмәтвәли Мәнгәр вакыфы» вәкиле буламын.— дип тә өстәде.—Сез безнен вакыфнын шәрәфле кунагы. Кәшшафка мәгълүм иде инде, әлеге фондны Татарстандагы Әтнә районы Мәнгәр авылында туып-үскән әтисе, күренекле эшмәкәр Әхмәтвәли бай истәлегенә кызы Сафия Имре ханым оештырган. Максаты— татар мәдәниятына дөньяга чыгарга булышу. Төркиядә яшәгән татар әдипләренең хезмәтләрен туган-үскән илләренә ирештерү. Кәшшаф Франциядәге Диснеи шәһәрчегенә барып эләккән бала шикелле юл бус машина тәрәзәсеннән чит-ят жирне күзәтел. күргәннәренә хәйран булып барды Истанбулнын урамнары кин. алар зиннәтле машина лар белән шыгрым тулы. Икешәр катлы автобуслар да күп күренә Кан карама -реклама. Адым саен базар. Әитерсен лә. лонья алыш бирештән генә тора Ул тагын бер ачыш ясады Төркия хатын-кызлары ит бхкәне кебек юан икән. Анын дөньяда ин юан хатын-кызлар Литвадагы кшгк шәһәрендә яши. дип укыганы бар иде Ул үзе әрмән ханымнарын,, беренчелекне бирә иде. Баксан. төрекләрнсн дә алга чыгарга мөмкинлекләре бар икән Кәшшаф Жднсай Хаммат үзе каршы алыр дип көткән иде Күрәссн жае чыкмагандыр —Жансай әфәнде Америкада, иртәгә кайтып АИТӘЧӘК диде Исмәгыйль аның уйларын укыгандай — Кич мәжлес буласы Иртәжс якта Гаяз Исхакыи зиратына сәфәр кылырбыз Кәшшафнын күнеле тагын да күтәрелеп китте. Көткәннәр әнә. ничек барысын ла аллан хәстәрләп кутаннар Анын у: В бервакытта да мондый игътибар, калер-хөрмәтне күргәне булмады, һаман этелеп-төртелеп яшәде Исмәгыйль аны кунакханәгә урнаштырып ашау-эчу якларын лайлап, бераз акча тоттырды да китеп барды Мона Кәшшаф бик разый бәхил иде. Чонки ул үз өстендә торганны яратмый Төркияне ана у к өчен үзе ачасы килә иде. Кунакханәне зур димәс иде Бик дәрәжәлсләрлән лә 1\1елдер. ахры. Әмма мона кадәр Кәшшаф кунгалап чыккан Русия кунакханәм реннән өстенрәк. Русия кунакханәлөрештә, мәсәлән, сак өстснә сак. дежур өстснә дежур: кая барасын, кайчан кайтасын, кемне алып килөссн тикшереп-күзәтеп кенә торалар. Монда чын цивилизация Сине кеше түгел, «телевизион күз» үз карамагына ала. Ләкин ул арттан ияреп иорчн кырыс караш ташламый. Капкында булсан да. үэенне ирекле хис итәсен Төрекләр каһвә ярата икән К.1Я карама, кулларына уймак к.иәрлс генә чәшке тоткан кешеләргә тап буласын. Өстәл янына утырып ашый I тр гына, күрәсең, кофены сакаллы тәмәкече шикелле аерым бер юнәт белән үзләре теләгән урынла чөмерәләр Кәшшаф та кызьнып китеп, кофе сатып аллы Касәсен утына к\*п каралы, анда тагын—ике-өч касәлек урын кала иле. Кофесы кече теленә дә йокмады Татармын сетле чәенә житәме сон1 Ходай кушып, чәй дә эчәргә туры килде Сыйладылар Икми тирәдә бераз йөрештереп алыйм әле дип урихпа чыккан иде Кон *»” Кызуы өттерми дә, пешерми дә. Кояш нурлары йомшак кына иркәли Күрәссн, дингез һавасы шулай тәэсир итә гортанлыр Троллейбус тукталышына житәрәк Кәшшаф бер кешене "ьгапы да русча-татарча горскча сөйләүлсмс-инән *»сһ|г теЛелпе п..ч1 е-ОсЬ. |тт7. ............ жомләис укыш (111.,һ.,р цяп» .......... ек оарырм ' Тврекнсн кара калын мыегы җәелеп киле МегһаЬа к!уте1П (.ом! (Исәнмесез килерле о, ' Горек 1ШН1Ы ку пар Син и .............. «>ын оык игеп ни.ир такыллады. Кәшшаф һ ............. ашламалы. ю» »“““ 1 ц|Геп уалау копиуипш (Акрынрак сөйләк ек шмһан 1 Ч 4 *- кычкырып колеп җибәр. >е И,не у. Сашшафны ышаш , . , к „к.к А,.,„ .нпәнлерем куелган (н>рыч улагына ....................................... җилкәле' гуч гаутәле бер кеше килеп тумалы Йок пешкән -ниешы КСбСК Һаш1аиш“үклы фәс Силә кичешкә ерык авышы иңчән Таймчы Ьашынаа ,У^'ч ч чәрсна.ие очкын номы ашам иле С,^8ыЛЖЙиГ^ «оДәгап. итле ана Ф.к еаф рук .еленаә КммГкль» менч 'конка N1 Кааани! Пойлем. жмляк. па мой самми дорогой гость. «• Кәшшафнын ай-ваена карамастан, яна танышы аны култыгыннан эләктереп алды да. өстерәп диярлек каядыр алып китте Кибет хуҗасы икән Аяк киемнәре сата. Бусагадан атлап кергәнче үк: «Чәй китерегез!»- дип әмер бирде. Күп тә үтми, хезмәтче малай тәбәнәк өстәлгә ике чынаяк чәй. бер савыт печенье чыгарып утыртты. —Рәхим итегез,—диде хужа.—Бик яхшы вакытта килгәнсез, кояшның бәрхеткә төренгән чагы. Диңгездә су май кебек. Ул Кәшшафка сүз кыстырырга да ирек бирмәде, үзе такылдады. Шул арада сүзен кисәк кенә өзеп, күмер шикелле кара күзле теге малайга кычкырырга да өлгерде: —Надир, жәт бул, товарларны китер! МалаИ табынны җыештырып, өстәл өстенә бер-бер артлы ялтыр- йолтыр килеп торган шома туфлилар тезәргә тотынды. Хуҗа аларны бәрхет чүпрәк белән сөрткәли-сөрткәли Кәшшафка күрсәтә башлады —Сафьян күн, унган күмәч шикелле учка сыеп бетә. Табаны фил тоягыннан. Киеп карагыз әле. Нәкъ сезнен үлчәм. —Рәхмәт, мин ни... —Бик дөрес әйтәсез,—диде хуҗа,—Ә мин, чүбек баш, һаман үземнекен тукып утырам Бер дә борчылмагыз, башкасын табарбыз. Сезнен ише дәрәҗәле әфәндегә нәрсә тәкъдим итәргә беләбез анысы, гомерегез буе рәхмәт укырсыз. Менә бу кәҗүл туфли үзегезгә атап тегелгән кебек Ж.ылы аягыгызда тузар. Аллаһы боерса... — Юк, юк, мина туфли кирәкми. Рәхмәт. — Надир, мин яшереп куйган туфлиларны кунак әфәнденен аякларына кигез әле. Әйдә, миннән булсын яхшылык! Малай атылып килеп. Кәшшафнын аяк астына ауды. «Ә» дигәнче иске аяк киемен салдырып, яңаларын кигертеп тә куйды. — Вай-вай, ничек килешә.—дип сайрарга тотынды хуҗа. Салып та тормагыз Надир, әфәнденен иске туфлиларын юып-чистартып капка салып бәйлә! Надир күз ачып йомганчы монысын да башкарып куйды. —Әфәнде, мин сездән күп сорамыйм, шулай да сәүдә хакы өчен бераз әҗерен түләгез,—диде хужа. Кәшшафнын башы чатнап китте Ник дисәм, ул бу туфлиларны хужа ана бүләк итәргә тели дип уйлаган иде Шуңа күрә теше-тырнагы белән каршы торган иде. Баксаң, алыш-биреш уены гына корган икән бу адәм, һай, хәйләкәр! Бәй әфәнде Исмәгыйль калдырган акчаны кырыи-себереп алып калды. Акча эшләү беркайда да жинел түгел икән шул. Күр. бер пар туфли сатып җибәрү өчен күпме тир сыкты. Чын сәүдәгәр икән. Ахыры киләсе санда