ТӨРКИ СҮЗ СӘНГАТЕ КАЙДАН БАШЛАНА?

әгариф» нәшриятында Ка «ан дәүләт университеты профессоры Марсель Бакировнын «Шигърият бишеге; Гомучторки поззияисн яралуы һәм нн борынгы формалары» дигән китабы басылып чыкты Әйтергә кирәк, әдәбият һәм сәнгать белгечләренә студентларга, укытучыларга һәм. гомумән. сүз сәнгате белән кызыксынучы кин катлау укучыларга адресланып чыгарылган бу хезмәт татар әдәбияты белемендә генә түгел. ә бәлки ботсн тюркология һәм ориенталиегика илкнләрснлә лур вакыйга булып каралырга хаклы М а рсел ь Би к и роа мона хәтле күп галимнәрнең «теше үгмеган»бик борынгы һәм бик катлаулы тарихка үтеп кергән, аны системалы рәвештә һәм тирәнтси онрәнгән гикшергон финнн нәтижаләр ясаган Китапны каг кал укып чыккач, литрмын гаять кин эрудициясенә катлаулы һәм чсгрсклс мәсьәләләргә күпьяклы якын килеп, алпрнын «үюгсн» тотып алу сал этенә аларны система >ы итеп өйрәнүенә гир.рмилары Камн Мәгариф Ю01 ЧЛ б өчен да уртак-универсаль булып саналган төренә-«йала хорына - яки «хор синкретизмы >на игътибар итә һәм аның эченнән акрынлап лирик һәм эпик жыр-поэзия. шулай ук дружина жырчысы аерылып чыккан дигән караш үткәрә Бу караш хәзерге көнгә кадәр әдәбият белеме буенча хезмәтләрдә күпләр өчен гомуми кабул ителгән теория булып исәпләнеп килде. Икенче бер төрле теория авторы— француз сәнгать белгече С Рейнак. Ул исә гомумән сәнгатьнең яралуын магия- ырым белән хезмәт-йсша синкретизмына нигезләп аңлатучылар исәбенә керә һәм магия теориясенең «атасы- булып санала Бу галим XX йөз башында түбәндәге фикерләрне әйтеп чыкты: борынгы сәнгать, шул исәптән сүз сәнгате магик ихтыяҗларга нигезләнә ягъни ул гамати-практик максатларга магик сүз-поэзия. биюләр, магик ырымйолалар ярдәмендә ирешергә омтылу нәтиҗәсендә барлыкка килгән, ди. Узган гасырның 20-30 елларында бу теорияне Н Марр. И Иоффе. А Гущин кебек Россия галимнәре дә яклап чыкты һәм алар әлеге теорияне үстереп, синкретик «хезмәт-магия процессы» сәнгатьнең иң борынгы җирлеге булган дигән концепция эшләделәр һәм аның кысаларына поэзия башлангычын да кертеп карадылар. Ә татар галиме Марсель Бакиров. бу мәсьәләне тагын да тирәнрәк һәм системалы, күпьяклырак итеп өйрәнеп. А. Н. Веселовскийныңда, С. Рейнакның да фәнни концепцияләре поэзияшигырь генезисы мәсьәләсен уңышлы хал итә алмыйлар, дигән фикергә килде һәм үзенең күпьеллык эзләнүләре нигезендә шушы ике теориягә алмашальтернатив яңа теория барлыкка китерде. Әлеге китап әнә шул яна теорияне нечкәләп бәян итү һәм борынгы төрки поэзиянең эволюциясен һәм үсеш юлларын өйрәнү юнәлешендә язылган да. Авторның яңа концепциясе борынгы поэзиянең һәм матди, һәм рухиидеологик нигез-җирлекләрен исәпкә алуны күздә тсгга һәм нигездә тулардан үсеп чыга. М Бакиров иң борынгы чорларда кешенең яшәешен һәм иминлеген тәэмин иткән һәм хезмәги. һәм гамәли эшчәнлекнең үзенчәлекле дәвамы булган йола-ритуаллар. мифологик идеология белән үрелеп, аерылгысыз бербө- тенлскне тәшкил иткәннәр дип исәпли һәм нәкъ менә шушы йола-мифология синктеризмы борынгы шигъриятнең иң беренче җирлеге хезмәтен үтәгән дигән караш үткәрә -Әлегеборынгы җирлекне, ягъни синкретизм төрен алганда—дип яза М. Бакиров,-*йола» сүзен -мифология» сүзеннән алда куюыбызның сәбәбе, әлбәттә, йоланың яшәеш чыганагының нигезе булган хезмәткә аеруча якын торуында, хезмәт белән кеше арасында арадашчы ролен үтәвендә Мифология исә идеология күренеше буларак, өскормага ныграк тартымлык күрсәтә, һәм шуңа күрә ул безнең синкретизм төрен билгеләүче атамада «йола»сүзеннән соң килә(русча-обрядовомифшогичеекий синкретизм)» (59 бит). Барлыгы алты бүлектән торган әлеге китапның алдагы өч бүлеге тулысы белән авторның шушы яңа теориясен фәнни нигезләнүгә һәм раслауга багышланган. Галим биредә җәмгыятьтә барган эволюцион күренешләрне тарихилык принцибын кулланып өйрәнә Моның шулай икәнлеген китаптагы бүлекләрнең исемнәреңнән дә күреп була Мәсәлән, китапның беренче бүлеге «Хезмәт- башлангыч поэзиямен материаль нигезе- дип атала һәм анда борынгы җәмгыятьтәге матди хезмәт белән рухи хезмәт берлеге, хезмәт шигъриятенең эволюцион баскычлары һәм хезмәт белән үрелгән борынгы синкретик паззиядә текст һәм көйнең хезмәт процессыннан аерылып чыгуы мәсьәләләре карала. Икенче бүлек Шигъриятнең фикер һәм сәнгати җирле! е буларак чифо.ниня дип исемләнә һәм ул тулысынча борынгы җәмгыятьтәге мифология күренешен күпьяклы итеп анализлауга багышланган: биредә мифологиянең кайчан һәм нинди сәбәпләр аркасында барлыкка килүе, аның синкретик структурасы (ягъни мифологиянең тарихи үсеш процессында соңрак барлыкка килгән дин. сәнгать, фән һәм. әлбәттә поэзия башлангычлары очен иң борынгы җирлек булуы), аның тормышта тоткан урыны, вазифалары һәм роле күрсәтелә Шушы ук бүлектә мифлар белән поэзиянең үзара мөнәсәбәте мәсьәләсе карала һәм борынгы мифологик фикерләүнең сәнгати-шигъри фикерләү торс форч ал ашуга хәлиткеч йогынты ясаганлыгы асылда полиянен барлыкка килүе очеи еяггати жиртек булганлыгы исбатлама. Өченче бүлек -Ии э.лгәрге пяггьри сү* сәматеимг синкретик габматг һ.»ч морфологиясе- лип атала Нәкъшушы бүлектә М Бакнров үчсисн А Н Вссслг» ский һ.лг О ИДмгак теприял-рен.» алмаш- альтерматив булган «йала-чиф берлеге- борынгы полиянелг бишеге* лнг.яг яна теориясен бәян итә һәм аны фәнни нигезли Шунысы әһәмиятле. үлеиен китабын ла М Һакиров бу яна теорияне НИГС1ләп ксн.» калмый, о йола-чифто гия синкрети гчынын структурасын, го чучи үэенчшпжлерен ди ачыклый анын борынгы жәмгыятьтә үтәгән ва шфа ||гункимя.ләрсн до Г»йн.»бәймә сойл.иг күрс.ггсп бирә Һмрслә мәсәл .ят Гкрынгы йолалармын күп торде булулары гына түгел. ә атармын күпторлс шпнфнлы ЯГЛ.ИИ н булулары ла чифларнмн исә илеге йола ритуал лармын сүт бсл.яг бирелгән жвивалемт тары, үченчәлекле сиенарие-лнбреттжы ртсн үл.түмрс ли яссылы клап күрсәтелә Г>у фикерләр Африкада Австралиядә Алтайда, ( еберлә һ.*ч башка тпбәкл.1рлә яшәми жмрлеторкн халыклар фшысло рыммам алынган күп санлы мисаллар нитендө дәлилләмә һоларлан тыш. хедмәтнен бу бүлегемлә чине, борынгы полиянен жанрларын һ.*хг шигъри |)юрчаллрыи ойрәнүчс кеше буларак аеруча Ин |.||артг шигъри-гимгик жанр яраны мры һәч архаик жанрлар- инан бүлекча ки каксын лмрлм )ш шунда ки М Һакиров ментло. торле тәрмг халыклар фольклорыннан күпсанлы мисаллар китереп борынгы торки чорга караучы блрлһнм уннан артык ин архаик поэтик жанрларны аерып чыгара Алар түбәнда1 елар Аллаларга һич итаһи кочл.дчә багышлап чыгарылган чактау данлау җырлары-пгмннвр. ала-ллкыш лар корбаи-келәү бәйрәмнәре Һәк1 калсн ырггчужалык Калалары вакытын Ла башкарылган ксл.*үчпкышлар йола әйтештәре Н.*үрүг Нарлугян (••р.нг ксләү-пл кышлары. йапа-уем жырлары ырым арнышлар туй арбнхлары сыгыг сыктаулар (алар үпәре биш торкеччәп* бүлен.*), каргышлар антлар М*н!а ка л.»р фомдв бу жанрлар турында бу кадәр тулы һәч әтрафлы мәгълүматлар бирелгәне, ал армын жанр сыйфатлары үчәккә алынып тасвирланганы кж идеале. Шулай ител. М Һаки ров. тюркалогия фәнендә беренче буларак йала-чиф берлеге жирлегенлә барлыкка килгән ин клгәрге шигъри поэтик жанр яралгылары һәм архаик жанрлар системасын реконструкцияли, ягъни яналам барлап чыга Алга табо галим шигъри гмшгк жанр яралгыларыныи эвалюиион үсешен түбәндәгечә аңлата. йала-чиф сннкретш\1ы лиендә һәм бер үк торле ситуацияләр унае белән чыгарылган поэтик әсәрләр үрнәгендә акрынлап йола белән бәйләнмәгән жыр-ши- гырьләр туу очен дә жирлек әкртәмә Мондый типтагы жыр-ишгмрь текст лары күтгчелек очракта кителмәгәндә яки теләсә кайчан килеп туа торган •моиноналъ-психолог нк ситуацияләр һәм аерым очрак-хатләр уңаеннан лавам кайтам г рәвешендә ижат ителәләр Шулай итеп, йола белән бйАЛЯНМОГвМ ЖИТЛИ ПОЭТИК 1С.1рЛм күп яатфаэы сү I пегасыннан машина лмп атала Анда йола миф комплексын күм.ж рәвештә тудырган һ.ы (Чин карган ыруг-кабилә каллективыннан ничек итеп шаман һ.*ч жыряу-шаг ымрт.нен аерылып чыгу проиессы күттелә • Акрынлап әнә шу л бераом һ.*ы күмә* рәвешт.* башкарылган синкретик комплекстан, дөресрәге синкретик йалабәйрәмнәрне уздыручы ыруг-кабилә коллективыннан, оештыручы-башлап йөрүче шәхес аерылып чыга-.-дип яза М Бакиров (119 бит) һәм ул шәхеснең төрле халыкларда төрлечә аталып йөртелүенә күп мисаллар китерә: һуннарда ул -кам», аннан соңгы төрки халыкларда шаман, җырау (йырау). акын. ашуг, чичән, шагыйрь, чаләби һәм башка исемнәрдә йөртелгән ■Шаманнар асылда язмадан башка зш итә торган, ягъни язмасыз культураның беренче шагыйрьләре булганнар».—дип дәвам итә галим (122 бит) һәм шаманнар репертуарына кин туктала, төрле халыклардагы шаман эшчәнлеге белән бәйләнешле сүз осталары, борынгы чичән-җыраулар ижатыннан күптөрле мисаллар китерә Нәкъ менә шушы шаман-жырауларның аерылып чыгуы поэзия үсешендә зур үзгәреш-күтәрелеы китереп чыгара да: нәтижәдә борынгы фольклорда һәм соңга табарак язма культурада да сүз остасы һәм шәхсииндивидуаль поэтик иҗат барлыкка кила һәм шунысы әһәмиятле, кобайыр. толгау. тарихи җыр. тарихи кошык. дастан дип исемләнгән шигъри жанрлар да башлап чичән-җыраулар репертуарында формалаша М Бакиров хезмәтенең тагын бер яңалыгы шунда-ул. татар әдәбияты тарихында беренче буларак, борынгы төркиләрдәге ораторлык сәнгате мәсьәләсен күтәрә һәм аның эволюциясен күзәгә һуннарда ук инде бу төр сәнгать формалашкан һәм шактый нык үсеш алган, дип күрсәтә галим. Аннары, ди ул. матур сөйләм традициясен борынгы төркиләр һәм аларның варислары дәвам иттергән. Китапта гомумтөрки ораторлык сәнгате традицияләренең күчемлелеген-дәвамлылыгын күрсәтеп, теленгит. кыргыз, казакъ, якут, үзбәк һәм татарларда булган ораторлык сәнгатеннән күп мисаллар китерелә. Шул исәптән, оста-матур сөйләм традицияләренең «Угызнамә*. «Котадгу белекәсәрләрендә татар әдипләреннән Кол Шәриф. Кадыйргали бәк. Батырша. Әбеннасыйр әл-Курсави. Сәгыйть Рәмиев һәм Һади Такташ иҗатларында ничек чагылыш табуы күзәтеп чыгыла Бу хезмәттә М. Бакировның галим буларак кыюлыгын һәм. әйтергә мөмкин, хәтта тәвәккәллеген раслый торган янә бер момент бар: тикшеренүче башкалар үтеп керергә батырчылык итә алмаган, күпләр өчен але бары исеме генә билгеле булган ерак бабаларыбыз— һуннар чорына да мөрәҗәгать итә һәм эзләнүләр аны кытай, грек, латин, әрмән телләрен дә теркәп калдырылган материалларга китереп чыгара Бу юлы инде галим, шул телләрдәге язмаларны өйрәнеп. һуннарның алар аша ки леп җиткән шигъри гыйбарәләре һәм сәнгатьчә сөйләм үрнәкләре турында, аларның борынгы жанр формалары хакында бик әһәмиятле һәм кыйммәтле нәтиҗәләр ясый, чөнки, галимнәр һәм информация теориясе раславынча, бер телдәге борынгы сөйләмне, мәкаль-әйтемнәрне. җыр-шигырьләрне тәрҗемә рәвешендә китереп җиткергән икенче телнең текстларында да төп информация, фикерләү үзенчәлекләре, метафорик образлар. нигездә сакланалар икән Шул •шым белән автор кытай, грек, латин һәм әрмән телләрендә сакланган чыганаклардан күп өзекләр китереп, һуннар тудырган поэзиядә корбан-келәү иала-бәйрәмнәрендә башкарылган төрле ырым-догалар. алгыш-келәүләр, йола җырлары булганлыгын, шулай ук мактау-данлау җырлары-ода-алгышлар. хәрби җырлар, көтүче лирикасы, мәхәббәт җырлары һәм туган илне сагыну, читтә каңгырып йөрү, әсирлектә калу кебек темаларга багышланган лирик җырлар, ил-йорт һәм ыруг- кабиләләр язмышына бәйләнешле тарихи җырлар иҗат ителгәнлеген исбатлыи. Ул гына да түгел, автор һуннар яшәгән биләмәләрдә эпик сюжетлы җиз тәңкәләр табылуына таянып, пратөрки бабаларыбызнын— һуннарның хәтта героик эпос-дастан- нары да булган, дигән караш үткәрә Ахыр килеп, шушы ук бүлектә галим һуннарның матур сөйләү сәнгате, ягъни ораторлык сәнгатенә хас үзенчәлекләрне дә тикшерә һәм ораторлык сәнгатенең, бер яктан, шул чорның тел-авыз иҗатына. җанлы сөйләм культурасына, ә икенче яктан, күп җепләр белән кытайлыларның ораторлык сәнгате традицияләренә барып тоташканлыгын күп мисаллар белән дәлилләп күрсәтә Шунысы кызыклы, күп чыганакларга таянып. М Бакиров ораторлык сәнгате Азиядә яшәгән көнчытыш һуннарына гына түгел. ә көнбатыштагы Европа һунна рыиа да яхшы таныш булган, дигән нәгижага килә Басым ясап айтсрга кирәк тюрколиияклкасендаминакадар бер гена галиммен да әле һуннар сүз сангате турында бу кадар тиран тикшеренүл>*р үткаргане һам мондый гаять мөһим натижа-ырга кнлгаис юк иде. Монографиянең моннан сонма бүлегенда автор борынгы төркиләр тормышында ягу барлыкка кил уе һам аларнын төрле графика-язулар куллануы күренеш.мрен яктыртуга кума һам бу мәсьәләне да ул бмк борынгыдан шул ук һуннар дәвереннән үк башлап күклем чыга Хсзмәгнси бу атешенла автор, чит ил һам безнен ил галим- нарснсн күпсанлы хезмәтләренә нигезләнеп. һуннарның рухи һам ягу культурасы турында бик кытыклы маг ълүмат ыр китера шул и сап тан «һуннарның ана тезләрендә динн-язма әдәбияты формалашкан булган» диган НӨТИЖӨ Ясый (1ЯУ бит), борынгы бабаларыбыз ягма адабиятынын ничек тернаклануен һам зволюимон үсешен галим тарихи жнрлсккә һам мепитка бнйл.и! күз аллы ни бастырыр! а тырыша Ачыклип әйткәндә ул һуннардан сон яшөган борынгы төркиләрнең күп иллилыктан биш алланы тану дәрәҗәсенә күт арыганнан с«»г. берни ча динне алмаштыруларына аерым-аерым тукткла. аларнын нинди дин тотуларына һам нинди культура бслан байланешка керүләренә карап, рун манихей. согми. у|н ур. брихмн ягулары һам ( үрим а.1(|х1ниты ку пашаннирын күрс.ла Ә инде сон рак төрки халыклар ислим линен кабул иткәч. Урта А.гияда Һам Илсл-Кама буйларында гарап илфиннты кулланышка кертан Ьу хат. ягъни бабаларыбыгнын нинди дин тотуы, әлбәт та борышы төрки ягми шигърияткә үзенең билгеле бер «мөһерен» сукки!1 Шуңа нигезләнеп М Ьикирон ү 1СИСН хезыатенда борышы төрки телле логтнк яткирырнс алар тоткан диннөр-тәнречелек. будда, маннхей. христиан һам ислам диинарена бәйләнеш 1с пожгия.ларгә бүл галап чыта һам һар культура илсиаогкя төренә яки тибына бәйләнешле пешик сүг с.янитснсм жанрлар системасын күпсанлы нсартар мисалында аналнглый Киталньт сонгы бүлеге да порко лаг ия фәнендә сирәк ку ггатыла торган проблемата-борынгы тарки п- ззиянсн тарихи пашгкасы мәсьәләләрен карауга багышланган Әйтергә кирьж. хезмәтен буалешсүгебер)ураерымфмнни тикшеренү рәвешендә күз алдына баск Чөнки бу мәсьәләләрне да автор бмк әтрафлы һам тиран итеп өйрәнгән. Мәсәлән галим тарихи погтиканын үешт-үзгәре- шен генетик-зволюииом планда ла шулай ук. сталиаль-хрх»т*погик яссылык та да ачыклауга 1>р игътибар бирм Аерым алганда, ул мифхквня белән кереш кан борынгы сүз санитенен үсеш үзгәреш юлында өч тарихи баскыч үтүен ачыклый һам Аларнын аркамк позшяда үзенчәлекле зз калдырт аклыкларын аерым-аерым күрсәтеп бирә Әлеге тарихн-зволюииои баскычлар түбәндә тетәр. I) «Алвн»ти редәге (лар марс.жс табигать һам хайван бстән • үлчәү» яки чатыштыру -тинлаү-мифологиядәге фн гиоморфи гм (,'ргкчи рһуяй та би .ать* тогрһе роигш форма) Һам героморфизм 1;ргкча Оиһол—хайван ) баскычларына туры килә. 2) бөтен нәрсәне кеше 1мы анын сыйфтарына нисбәттә карау һам бәяләү, ягъни ан1рк«кнр||н 1М ‘.[ч-Ачаашһпч*" ИШ Һам .Һ һ*яр нәрсәне кешелек жамгыятс бслан нисбәттә карау, ягъни соиноморфм гм < штинча иыа1и и.щ,тииа ■ ый) СурВКВәү объектына һ.«м сәмгагн обра еларга батл.ягешде кя арыдагы үсеш үзгәреш баскычларын аналныатанда галим борынгы һун һам төркиләр поззниссинан тотемлаинырыттан яки мзг елаш терел гам бүре, марал. барс. ат. бер башлы канатлы слан-сагатан образларын аерып чыгара, шулай ук архаик шигърияттә 17 саныныи һам ядаташиын магик көчкә ия итеп каралганлыгына, сул якнын өстен күрелүенә, кү к- «аңгар яшел, ак төсләрнең яратылып кулланылуына, нур һам башка милли-тразниион пбрагларга игътибар ит.» Ин мөһиме, тикшерүче әлеге образлар һам сыйфп лар бабаларыбы ашн ггннк культурасы һәм ЛНИК ПСНХОЛОГИЯСС бСТӘН биН ьятсш.тс палик архггналар һам билгеләр булган нар дигән иатнжа чыгара Баларлан тыш. М Ьакнров төрки полнянсм 13. .к з . тарихи поэтикасын тет күренешләренә ннгехтәп тә анализлый: эпитет, мета (|юра. чагыштыру кебек тропларның калыплашкан формулаларның ничек яралганлыкларын һәм эволюцион үсеш юлларын күзәтә барып, .парны бүгенге көн поэзиясенә-М Җалил. һ Такташ X. Туфан Р Харис. Роберт Әхмәтжанов кебек шагыйрьләр иҗатларына китереп бәйли, димәк, тарихи поэтиканың нинди сыйфат сикерешләре ясавын да күзәта Күренә ки. М Бакиров күтәргән һәм тикшергән мәсьәләләр бик киң һәм катлаулы Әлбәттә мондый зур капиталь хезмәтне тудыру өчен (нәкъ менә тудыру, ә язу түгел!) авторга шактый еллар буена бик куп алкаләрдәэзләнергә казынырга ал арны үзләштерергә һәм тиешле нәтиҗәләр ясарга кирәк булган Мондый хезмәт тудыру өчен ул әдәбият тарихы турындагы хезмәтләрне генә өйрәнмәгән, ә әдәбият белеменәчиктәш булган тарих, археология, этнография, тел гыйлеме, философия, эстетика, фольклористика, мифология, дин тәгълиматы, шигырь белеме, сәнгать тарихы, психология культурологня һәм башка фәннәр буенча язылган хезмәтләрдән һәм кулъязма чыганаклардан да файдаланган. Галим кулланган әдәбият исемлегендә төрле алкаләргә караучы 655 фәнни хезмәт күрсәтелүе әнә шуны раслап тора. Әлбәттә бу хезмәтләр татар һәм рус телләрендә генә язылмаганнар. Алар арасында немец, инглиз, француз, поляк, үзбәк, казакъ, башкорт, төрек телләрендә язылган хезмәтләр дә бар. Безнең татар галимебез Марсель Бакиров исә барлык шул телләрдә язылган фәнни хезмәтләрне, кулъязмаларны җентекләп өйрәнеп чыккан һәм нәтиҗәдә татар әдәбият белемендә генә түгел, ә бөтен тюркология һәм ориенталистика алкаләрендә яна сүз әйткән, үлемсез фәнни хезмәт тудыра алган Бу китапны җентекләп укып чыккач миндә туган беренче тәэсир шундый булды, бу хезмәт миңа А Н Веселовскии. Г В Плеханов. А Ф Лосев, В В Бартольд. Л. Н Гумилевлар язган капиталь, фундаменталь хезмәтләрне хәтерләтте. Ул бу хезмәтка билгеле, дистә еллар буена алып барган фидакарь эшчәнлеге аркасында килде. Инде авторга киләчәккә шундый теләк белдерәсе килә: бу хезмәтне тиз арада рус яки инглиз телендә дә чыгарырга кирәк. Ул чагында аның бөтен дөнья күләмендәге резонансы тагын да зуррак булачак. Дөрес, бу хезмәтне 1999 елда докторлык диссертациясе итеп яклаганда М. Бакиров аның 96 битлек авторефератын рус телендә чыгарган иде инде. Әмма ул бары 100 данәдә генә чыкты Ә бу хезмәт фән дөньясына, һичшиксез, зуррак тираж белән таралырга тиеш Инде урынлы сорау туа: академик фәнни дәрәҗә бүгенге көндә кемнәргә бирелә? Минем фикеремчә ул күптөрле фәннәр үзара очрашкан һәм тоташкан урында алып барылган, ул фәннәрнең алга таба үсешенә зур этәргеч бирә торган яна концепция, яңа теорияләр барлыкка китергән менә шушындый капиталь фәнни хезмәт авторларына бирелергә тиеш Марсель Бакировның бу хезмәте һәм аннан алдагы фәнни хезмәтләре әлеге таләпләрнең барысына да тулысынча җавап бира ә ул үзе. минемчә. Татарстан Фәннәр академиясенең академигы дигән фәнни дәрәҗәгә лаек. Фәнни хезмәтләргә лаеклы бәя шулай ук үз вакытында бирелергә тиеш Шәт. минем бу сүзем татар җәмәгатьчелеге арасында яклау табар дип ышанасы килә