ҖӘҮҺӘРЧЕ

ХУЖИ МӘХМҮТОВКА 70 ЯШЬ

Фольклор әсәрләрен еш кына «халык җәүһәрләре» дип атап йөртәләр. Шушы чагыштыруны кушанганда. Хуҗиәхмәт Мәхмүтовны тулы нигез белән оста җәүһәрче дип атый ашбыз. .Кашыбызның авыз иҗатын җыю һәм өйрәнү белән ул инде 40 ел буена диярлек даими һәм нәтиҗәле төстә шөгьиыәнеп каю. Туган авылы Түбән Ушмыда җидееллык. Мамадышта урта мәктәпне тәмамлагач, Хуҗиәхмәт ике ел авылда балалар укыта. Аннан Казан университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә белем ала. Бу мәшһүр уку йортын кызьи диплом белән тәмамлый. Берничә ел Буа район газетасында җаваплы сәркатиб. бүлек мөдире вазифаларын башкара. 1966 елдан алып бүгенге көнгә кадәр X. Мәхмүтов Г Ибраһимов исемендәге институтның халык иҗаты бүлегендә эшли. Биредә ул аспиранттан баш гыйльми хезмәткәргә ка()әр усу юлы үтте, кандидатлык һәм докторлык диссертацияләре яклады; «Жомак әй том». «Кечкенә дә төш кенә». «Ел тәүлеге—12 ай». «Язылмаган кануннар». «Афористические жанры татарского фольклора», «Канатлы сүз—хикмәтле суз*. «Болгар. Казан төшми телләрдән». «Мәңгелек ядкяр». «Ай колакланса, нибула?» «Әйтем—чәчәк, мәкаль—җиләк» кебек мавыгып укыла торган китаплар язып бастырды. Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән билгеләп үтелгән 12 томлык « Татар халык иҗаты» җыешасының кайсы гына китабын ачып карасак та. анда X. Мәхмүтов тарафыннан илебезнең татарлар яши торган төрле-төрле өлкәләрдә язып алынган уннарча, йөзләрчә әсәрне табарбыз. Ул әлеге фундаменталь басманың редколлегия әгьзасы. биш томның фәнни мөхәррире булды, ә *Мәзәкләр». « Табышмаклар». «Мәкальләр һәм әйтемнәр» томнарын матбугатка турыдан-туры үзе әзерләде, а/шрга тирән эчтәлекле кереш мәкаләләр һәм фәнни искәрмәләр язды Томнарны төзегәндә гшим афористик жанрларны төркемләүнең үзе эшләгән яңа принципларын файдаланды Әгәр элек бездә суз, нигездә, мәкальләр, әйтемнәр, табышмаклар һәм сынамышлар хакында гына азып барылган булса. X Мәхмүтов халык афоризмнары эченнән тагын антлар, алкышлар, каргышлар, ышанулар (юраулар), канатлы сүзләр, әзер җаваплар кебек яңа төрләрне аерып чыгарды, ашрның һәркайсына билгеләмә бирде, жанрлык үзенчәлекләрен ачыклады «Мәкальләр һәм әйтемнәр» томында мондый әсәрләр, татар фольклористикасында беренче тапкыр буларак, махсус бүлекчәләрдә бирелделәр Күптән түгел X. Мәхмүтовның «Борынгылар әйткән сүзләр» исемле зур күләмле яңа монографиясе басылып чыкты. Анда сүз VIII—XVII йөз төрки-татар ядкярлэрендәге афористик жанрлар турында бара. Автор Беренче Төрки каганлык чорыннан калган Орхон ташъязмаларында, борынгы уйгурларның «Юрау китабы». «Турфан текстлары»нда. М Кашгариның «Диване лөгатәт-төрк сүзлеге»ндэ. •Кодекс Куманикус* һ б. кыпчакча чыганакшрда сак.занган афористик иҗат үрнәзнәрен табып, барлап, бүгенге татар мәка.зызәре һәм табышмаклары белән чагыштырып өйрәмен чыккан, бетең бик күп а. «Симе я* м. ,иче> «ш.-ммп** (Жир) һ б Инде габи мгты эте яныт көчләргә, иман рухларга КИ 1ч-*к. сиик дмЛШ ИССМН.ф ярләменлә алармы шрирсытланлырырга. буйсындырырга, яхшы якка үлгәртертә тырышкан Ул бу маләгә бик житли каратам хәтта ШУШЫ хакта махсус кагыйдәләр ижят иткән Аларда әйберне нитә үт исеме белән агарта ярамавы ни эчен һәч нинди алмаш исем кулланырга кирәклеге турында сүт бара Мәсәлән -Жышн (1исоң. җылышып ки. и», корт хасы дигән ТӨНДӘ, далага чыгып, бүре булып улау матасы «>ч тгдм Чөнки бүре > хавы яхшы фол сдшиган Бу тотемистик ышанудан татар телендә «бүртче уши- дигән әйтелмә сакланып каттан Ул «кулга дәүләт, байлык керү һ 6 ш сәбәптән »шырс ана китү, тормышы яхшыру* могыюссн белдерә Бараб.1 һәм Омск әткәсендә яшәүче татар ир акты шя ата тл. Лабай. хуҗа, каран кебек алмаш исемнәр белән атыйлар Моннан максат ммгын күмслем табу. аны рәхимләнлерү Чонкн. имештер ул • 4 *> 1*и%'ан ач\ ют/ . ЛиЛан /Һ*- •*- «пош* икән Ихтимал. монда аюны кайчандыр бч тган тотг ылаштыру »ьмре сАжхангамдыр Фәшш «хаабиятти Ка тан татар ирынын КУЯН н.Ч М< Н анпка •• сч| и 1.н< ч 1ышты|'ч I фи аны. ИЗГС, НТТСМ хаШын итеп санау лак кн м тип * *ы и .Гкмпа, м-.ын анимихм белән бәйләм гон булуы да бик момким Борышы кеше табигать күренеш (■•ремен серт«>рен ашый алмаган, атар артында ниаш.кр тмхымна мирәт те ип ир тора днп уйлаган Анынча. кырлармын, урманнарның сил күдхәрнем торак чрыинтрынын үт «ияләре» буттан Билгеле. 6> ытирны кеше ү»е эчен куркыныч мн итеп сменам Чонкн \ I кяярным би I >мә гаремдә» кмежмр аулаган, балык юткай, кяик жнмеш киным Житм.жә бу -им.к*|>» .км үкара ы Һчичаам ишып юрганнар Шушы какауты мөнәсәбәтләр игендә кеше «дипломатик шрәжхск- күрсәтергә тырышкан Әйтмк йорт 1мр>жендә киек хайваннарның шемем генә алудан .аж тамгам гъ^м иясе, ачуланып, гыян санар днп курыккан ШушынлыИ ышаич тәкмренла бу х а кирәк татар ырла слефәк сарык бәрәннәре янында куан жемгм .МТтү каный гые.ттам аны Ч1ын каток. кыртак.нт мнвии. нырыик кыряши. чира* кебек ахмаш мсемгмр бетәм темә атаганнар с)ыр бу шартны бпи жахсан нмеш б.*р.м(н.*р үтеп бетәчәк икән II. ә Куянның алмаш исемнәреннән кайберләре табышмакларда да файдаланылган. М әсәлән. ■' Чал тәкәдә мөгез юк» (Куян.). Төрле явы» рухларның исемнәренә табу салу. Ялмавыз, җен-пәри, шайтан ише яман затларны да халык алмаш исемнәр белән атап йөрткән Мифтагы сынар күзле ялмавызның кушаматы сынар тәрәзә булган Н Исәнбәт язганча, андыйлар, «төрле сурәткә кереп, кешеләрнең ни сөйләшкәннәрен ишетеп торалар, әгәр дә сүз үз хакларында бара икәнен белсәләр, безне таныды дип гайрәтләнәләр, шуна күрә аларны сүрелдерү, биздерү өчен, берәр яман исем белән атарга кирәк, шуннан алар, гарьләнеп, кешене калдырып китәләр» имеш. Шушы җирлектә бу явыз рухларны иске чабата дип атау киң тарачган булган. Аларны халык бизгәк таратучылар дип санаган һәм бизгәкне «иске чабата чире» дип йөрткән». Бу хакта әле алдарак тагын сүз булыр. Кешегә зарарлы хайваннар, кортлар, бөҗәкләр исемнәрен тыю. Борынгы легендаларда бүре изге тотем, игелекле, ярдәмчел нәсел башы буларак күзалланса да, реать тормышта ул безнен якта кин таратган явыз ерткычларның берсе. Кешеләр, табигый ки. мал-туарларын аннан сакларга тырышканнар, үзләре дә аның белән очрашырга бик ашкынып тормаганнар. «Бүрене телгә алсаң, каршыңа чыгар, ди» кебек юрау-ышанулар бу исемгә табу салынган булуы хакында сөйли. Бүре кебек үк куркыныч һәм еш очрый торган икенче бер зат—корд елан. Аның чагуы кайчакта кешене хәтта үлемгә үк китергән. Шуна күрә дә урман кырларда еланга юлыга калганда, татарлар аны һич тә үз исеме белән атамаганнар, ә кара танк, чыбык, машы каеш, чыбыркы кебек алмаш исемнәргә мөрәҗәгать иткәннәр. Тышкы яктан еланга охшасалар да, болар барсы да җансыз, хәрәкәтсез әйберләр. Димәк, монлый алмаш исемнәрнен тылсымы астында елан үзе дә хәрәкәтсез катыр дип көтелгән: Жылан дисән—җылыта. Камчы дисән—тик ята. Елан дисән Йылып* китә. Каеш дисән— каиышып* китә. Етаннын алмаш исемнәре табышмак текстларында да еш очрый Бер үрнәге әле 1303 елда төзелгән «Кодекс куманикус»та ук теркәлеп калган: «Назда1 * * йаулы4 кайыш йатыр Ол йылынлыр» Ә менә бүгенге фольклор җыентыкларыннан атынган мисаллар: Юл өстендә майлы каеш. Жир астында майлы чыбык. Җир камчыны тотып булмый Ялан аша сапсыз чыбыркы Сак кына шуып сыпыртты Кешеләр сүзнең тылсым көчен паразит бөҗәкләргә каршы да юнәлткәннәр. Беренче чиратта, әлбәттә, кандалага каршы Аны «кибү» сүзеннән ясалган кибәк. «лапаю»дан5 алынган лапак кебек алмаш исемнәр белән атаганнар. Янәсе, ул «Кандала дисәң—кадаш, кибәк дисәң кибә», ә «Лапак дисәң—лапаеп китә». Бу бөҗәкне «ярсытмас» өчен аны «ул үзе белми торган» кыскаяк, кызыл, яссы кебек алмаш исемнәре белән дә атаганнар. Болары табышмакларда кулланылыш тапкан: Өй тирәли кызыл бодай чәчтем. Асты такта, өсте такта. Кызыл егет карап ята. Кызыл корсаклы бала Кеше таларга бара. Үзе яссы, үзе сасы Киштә буйлап кызыл йомгак тәгәри 'Йылу—шуу. шуышу ;Кайышу— бөгелү, бөгәрләнү !Й а з (йазы)—дала. 4Й ау —маи У1 апа ю— җәелү, яньчелү Т»р.к чир исемнәрен, үлем-җитемгә вай.» атамалармы ш» Ихтимал о-. төркемгә караган табу сүзләр сан ягыннан ин күтер Безлә баИтах чирләрмен исемнәрен телгә алмау имле үле үк аларлан котылып калумын жзттлн чарасы бх чап саналган •Авыруның ко.шгы сак» лип кисәтә халык ышануы Имештер. ү1 исемен ишетсә, чир-аныру шунла ук килеп тә житә икән «Атын атама—а>)ашып кигтен'» ЛИ1ән гыйбарә әнә шундый хәвефтән ничек саклану кирәклеген күрсәтә Каюм Насыйри язганча, әле XIX йөзнен икенче яртысында ла бизәкне һәч томауны атсыз лип кенә йөрткәннәр -Атсы/ авыруның аты корсын’» лип тә теләгәннәр Дөрес, «бизгәк» сүленә табу салганда халык бу чирне бөтенләй үк исемсез калдырмаган, ана шом тоту, суык тоту. суык чир. пшеткеч. ошету сырхавы һ б ш алмаш исемнәр лә уйлап тапкан Бизгәккә каршы көрәшнен житлн чараларыннан берсе итеп халык медицинасында бу чирне (дөресрәге аны таратучы явыз рухлармы) куркыту ысулы саналган «һишк авыруы бе.юн авыреин кешене бик каты куркытсаң, би^-с кача. ди». •Куркытсаң бюгэк кача. имеш-. «Суык тотса, бмерниса' күрсәтәләр курыксын өчен» һ б Шушы максатта бизгәк белән аныручы өстеннән аю атлатып чьнарганнар Яки каты итеп. «Пожар!» лип кычкырганнар Бизгәкне, имле әйтеп үткәнебезчә тагын иске чабата таииандык чабата черек чабата лип тә йөрткәннәр Бизгәк зләктерүме белдерергә теләгәндә «Миңа иске чабата инрсһ- бит ле- ли торган булганнар Бу очракта, күрәсем чнрнсм хурллнч им гарьләнүдән качып китүемә омег тотылгандыр Сүлләр магиясе еш кына гамәл хәрәкәтләр белән үрелгән Бизгәк тотучымы артына иске чабата гагып. урамга чыгарып җибәргәннәр Шумый белән ондән чир лә чыгын китә дип уйлаганнар Табу сүзләр урынына чирләргә кушыла юрган алмаш исемнәрне» тылсым көченә ышану чуан-сызлавыкка караган мисалларда ла бик ачык чагыла Бу чирмен корыботак, оч. бетчә кебек исемнәре кергән күп кем.» афористик ышанмлр. юраулар бир: Чуан лисән чыгам ди. Корыботак диелм корый Чуан лисән-кимия. Корыботак лисән -корым Чуан лисән чыгам лип әйтә, ди Оч лисән-ТИ1ЫН килә, ди. имеш Чуан лисән чыта. Бетчә лисән—бетә Татар телснен аерым сөйләшләрендә тур чуанмын ныжы дигән атамасы да саклана Им-томчылар злск балтырына ныжы чыккан «кетаны кәҗә тәкәсенә атландырганнар Якн оланны, корәккә бонләп. оч мәртбо яңа гына ипне чыгарыл ГВН мичкә тыгып алганнар Ь\ вакытта • Ни куырасың' Ныҗы кырам» кебек лиалот та алып барылган Шуна охшаш нм томны рахит авырулы баллларга карата да үгкәрмннәр Бу хакта халык ышануында хәбәр ителә •Ипи шипасы бу лса. башны ко/к мкә Скни.т, иичко ты.ын аш шр» Магик алмаш исем һәм куркыту күнә арпа чытуны туктату өчен дә ку I танылган . Арпа Оисоң арта ди. бодай дисаң -бета, ди» «Аукчт арпа чыеа баш.ю.ач та пычак куру.нтаң. куркып чыкмый, имеш» Монда, күрәсем. пычакның корал гына түгел, ә металл әйбер булуы да исәпкә алынгандыр Кайбер чирләрнсм исемнәрем тыю дәвалау максаты белән генә гүтел. ә атармы турыйм туры атау әләнсет. уңайсыз булу. <нфсми!м белән тә бәйләнгән Мәсәлән. жснсс әп, «лары чирләрен «начар авыру» янсә «кыргаяк» дим атау бар 1ышкы яктан ук бик авыр һәм шомлы тәкнр качыра торган бума аятьне « мносисмм шинлаш турында) •угчир. укнеке тоткач убыр күке кагыихгн» шләр Ул. имеш, убыр карап киткән кешедә бу ла икән Үлем жмтсм турында халык шулай ук ачыктан ачык гүтел, ә читләтеп Йомшаграк итеп әйтерго тырыша, ягъни •нфсмтимта мөрәҗәгать итә Мәсәлән терслм.тслск авыру чәккән әж.хле жшкән кешегә «длн талавы тшән» дип әйтәләр ' Ь а х е р | бака Бу атама «Җаманга җан талавы тими» дигән мәкальгә дә кереп калган. Тагын • Мәңгелек йокыга талу». «Башсыз атка менү». «Җиңсез-якасыз күлмәк кию» кебек әйтелмәләр кин кулланылышта булган Каюм Насыири хәбәр иткәнчә, татарлар каберлекне -төтенсез авыл», «каенсар» кебек эвфемистик исемнәр ярдәмендә белдергәннәр. Болар барсы да безнен табышмакларыбызда да еш чорыйлар: Төтенсез авыл—ул нәрсә? Авылы бар, төтене юк. Әтәч кычкырмый. Халык тормый' Берәү гомер буена киткән. Каенлы күлнен каен төбенә жнткән Башсыз атка менгән. Жинссз күлмәк кигән. Ашыга-ашыга ерак сәфәргә китеп бара Эвфемизмнар турында сүз чыккач, .шарның өстә карап үтелгән башка тематик төркемнәр өчен дә хас булуын әйтеп китү урынлы булыр Мәсәлән, күсене, үз исеме белән атарга ярамагач, озын койрык диләр. Бу галәти. нейтраль, эчтәлекле алмаш исем. Әмма аны каичакта чибәр егет, тычканны идән асты кошы дип. матур итеп тә атыйлар. Монда әлеге корткычларның күңелен табу, аларны юмалау мотивлары сизелә Сонрак ул. әлбәттә, ироник төсмер дә алган Пәрине йорт яме диюдә дә шул хәл сизелә Татар халкынмн зәвыгы «дуңгыз» исемен тискәре кабул итә. ул башлыча хурлау, ачулану сүзе булып йөри. Шуңа күрә телебездә дуңгызны еш кына каты борын дип атыйлар. Ул табышмакка да кереп калган: «Мыр-мыр мырлысы. бик каты икән борчысы» Табу һәм яшерен тел лингвистиканың гаять күпкырлы һәм кызыклы күренешләреннән берсе. Бу мәкаләдә без анын кайбер өлкәләренә генә кагылып уздык. Әйтик, кеше исемнәрен габулаштырунын күптөрле мотивларына бөтенләй тукталмадык. Чөнки безнен тикшерү максаты булган афористик жанрларда соңгылары житәрлек чагылыш тапмаган, дөресрәге бу темага караган мәкальләр, табышмаклар һ б ш. әсәрләр йә булмаган, йә сакланмаган. Хәзер билгеле текстлар буенча хөкем йөрткәндә, аларла кеше исемнәрен куллану нигезлә рифмалаштыру максатларына хезмәт итә. Этнографик һәм лингфистик табу һәм шулар белән бәйле яшерен тел. алмаш исемнәр аеруча табышмак жанры язмышында зкитди роль уйнаган, хәтта, белгечләрнең раславынча, анын барлыкка китүенә үк этәргеч биргән Ә соңрак табышмак инде үзе кешеләрдә яшерен тел күнекмәләре тәрбияләү өчен дә хезмәт иткән. Шулай ук юрау-ышануларда, им-томнарда, алкыш-каргышларда табу һәм сүзләр магиясе эзләре ярылып ята Алар арасында аерым сүзләрне тыюнын һәм алмаш исемнәр куллануның ни өчен кирәклеген бәян итә торган афористик формадагы махсус кагыйдәләр булуы зур игътибарга лаек.