ДӨНЬЯ ӘХВАЛЕ

И спаниядә илдәш сугышлары әле беткәне юк. Генерал Франко хөкүмәте гонгы жинүләреннән соң Мадридка катгый һөжүм итәчәк дип язса, сөйләсә дә. бүгенгә кадәр бу жөбһәдә (фронтта) әле каты сугышлар башланганы юк. Инде тиздән кыш вакыты, ягъмурлы айлар башланачак булганга, бәлки язга кадәр жабһәләрдә зур үзгәреш тә булмас. Лондарадагы (Лондондагы) «Испания эшенә катышмау комиссиясе» дә рәсмән ябылмаса да. һичбер катгый тәдбирләр (катгый таләпләр) ала алмаенча. Испанның ике тарафыннан күпме чит халык гаскәре сугышканны белер өчен комиссионнар күндерергә булып истирахәткә ял итәргә таралды. Испаниянең жөмһүрият хөкүмәте үзенең жирдәшкән шәһәре Валенсия нең (Валенсиянең) Фран коның һөжүменә очраудан куркып Барсе ломга күчте Большевикларның генерал Фрамконы сугышучы көч итеп тану мәгьәләсе. французларның каршы килүләре берлә эшкә аша алмага да. Имгмлтерә (Англия) хөкүмәте генерал франко берлә мөзакәрәгә керешеп (кмнчил.чпеп). үзенең ярты расми илчеләрен генерал Франко хөкүмәте уңына күндерде вә бу мөнәсәбәт берлә ике ярада шактый күп мәсьәләләр дә. аңлашулар да булды кеби хис ителәдер. Шул мәсьәлә хәл ителер итмәс. Италия күңеллеләренең (иренлеләренең) бер өлеше Испаниядән илләренә кайтарылачагы игълан ителде. Ингилтерә берлә генерал Франконың бу аңлатмасы. Франко хөкүмәтенең якында рәсмән танылуы берлә тәмам булачак диләр. Крак Шәрекътагы сугышлар көннән көн тирәнәя барадыр Япон гаскәрләре Шанхай шәһәренең Кытай кулында булган өлешем злбыт итте (Лагын аллы) м Кытай гаскәрен Нанкинги таба куарга башлады Б> жәбһадиге сугышларда Кытай гаскәре үзеннән көтелмәгән рәвештә каршылык күрсәтә алды. Японнар үзләре дә бу жвбһвгв зур куәт куймаенчя. бу сугышларга Кытайның гаскәрен билән тотар өчен манепралар дип кенә карап килгәнгә, сугышлар бу жәбһәдә озайды. Ләкин шимали Кытайда япон гаскәре зур монә«||фә| 1937. М17, 20 - 34 6. Дөнья әхвалләре Төркиядә үзләренә биргән уңайлыкларыннан файдаланып, Арнаут халкын дин ягыннан да мөселман Төркиядән аерырга бил багълап керештеләр. Акча берлә католик, протестант, православный мәзһәбләренә мөселман Арнаут- ларын күчерә башладылар. Бик күп уңайлыклар биреп, шул ук дин әһле- миссионерлар үз диннәрен өйрәнер өчен бушлай мәктәпләр ачтылар. Аңы аз арнаут халкы бер угылыны—киендереп, ашатып-эчертеп укыта торган, үзенә дә бәйрәмләрдә мылтык, ядрә бүләк итә торган рус православие попларының мәктәбенә җирләштерде, бер кызыны—тагы шул ук бушлай тәрбия итүче ата-анасына тәрегә башка акчалата, ашамак-эчмәк, сугыш коралы берлә дә ярдәм итүче католик мәктәбенә урнаштырды. Бер угылына Италия миссионерларыннан ярдәм алып торган бер гаиләнең кызын алды. Бер кызыны төрек җандармына кияүгә бирде. Шулай итеп, дүрт-биш йөз ел мөселман гаиләсе булып, мөселманлыкның уртак гангәсе (традициясе) берлә яшәп килгән арнаут гаиләсе эченнән төрлеләнде, җимерелде. Бу арнаут халкының исламияте куәтле өлешендә тәгассыб—фанатизм уятты. Арнаут халкының баерак сыйныфында Австрия, Италия, Русия акчалар биреп корал таратып, моны да үз тарафына күчерергә тырышты. Нәтиҗәдә, Арнаут сатлык бер хатын хәленә төшеп, Төркияне зәгыйфь итәр өчен күрше мәмләкәтләрнең кулында корал булып килде. Төркиядән төрле икътисади, сәяси имтияз (рөхсәт кәгазе) алырга теләгән күрше дәүләтләре, үзләренең тарафдарлары аркылы арнаутлыкда гыйсъян (фетнә) ясауны гади бер дипломат уен хәленә куйдылар. 1908 елдагы «иттихад тәрәкъкый инкыйлабы* Төркиягә эчтән ислях ясап, дәүләт буларак ныгырга имкян (мөмкинлек) ачты. Иттихад тәрәкъкый хөкүмәте милләтләргә киң хокуклар вәгъдә итеп, исляхат (реформалар) эшләргә кереште. Хөррият тартышларына бик күп Арнаутлылар катышкан булганга, хөррият каһарманы мәрхүм Ниязи бәк Арнаутлыктан чыккан булганга, яңа идарә вакытында Арнаутлыкның Төркиягә багъланышы ныгыды. Төркиянең яңа солтаны Бишенче Мәхмүд Арнаутлыкка кадәр сәяхәт итеп, халыкның күңелен алды. Ләкин «иттихад тәрәкъкый* фиркасы төреклекнең үзеннән чыккан бер агым булмаенча, француз инкыйлабыннан илһам алып, франк масонлыкның бер шәгыбәсе (төркеме) төсендә эшкә керешкәнгә, моның исляхат программыда тормыштан алынган түгел иде. Билгакес (киресенчә), Төркиянең төрек хәяте, мөселман дөньясының ул вакытта кичердеге тормыш төсенә тәмамән ят, чит иде. Асыл максат: халыкны киң хокукка ирештереп, мәдәни тормышка кавыш тыру булса да, моның юллары һичбер тикшерелмәгән, өйрәнелмәгән иде. Арнаутлыкка иттикад тәрәкъкый хөкүмәтенең тәгъйин иткән беренче төрек вәлисе, үзе озын еллар мөһаҗир булып Франсәдә торып, театрны бик сөйгән бер кеше булып чыкты. Юлы юк, мәктәбе юк, шәһәре ватык-сынык, ярым күчәбә (күчмә) хәлендә яшәүче Арнаут эчендә беренче кирәкле эш итеп юл салу, мәктәп ачу җиренә ул килер-китмәс Арнаутлыкның зур шәһәре саналган Дуратсуда (Албаниядәге Дуррес шәһәре) зур театр салырга карар бирде вә халыкны шул театрга таш ташыттырырга тотынды. Моны Арнаут халкы аңламаса да, Австрия, Италия, Русиянең хәфийяләре, миссионерлары: «Вәли паша театр салдырып, сезнең бөтен кызларыгыз, хатыннарыгызны театрга китерәчәк, анда аларның йөзләрен ачып, аларны ят ирләр берлә биетәчәк, һәрбер мөселман Арнаут кызының-хатынының рәсемен алачак»,— дип ялган пропаганда башладылар. Надан мөтәгассыйб (фанатик) халыкны вәлигә каршы гына түгел, Төркия хөкүмәтенә каршы да аякландырдылар. «Без театр салмыйбыз, театрга бармыйбыз, хатын-кызларыбызның пәрдәсен ачмыйбыз!*—дип гыйсъян чыгарттылар. Бу гыйсъян Балкан сугышының мөкаддәмәсе (башы) булып китеп, сугышка кадәр тынычландырылмады. Балкан сугышында (1911 — 1913) Төркия җиңелеп, Македониядән, Арнаутлыктан чигенде. Арнаутлык Италия исемендә бер мөстәкыйль мәмләкәт итеп игълан ителде. Ләкин Албания дәүләт төсенә кереп корылып өгермәде, дөнья сугышы башланды. Дөнья сугышыннан соң могаһәдәләр, Албанияне кулына төшерергә тырышкан Италиягә ихтыяр бирмәенчә, Арнаутлыкны мөстәкыйль итеп игълан итте вә анда башланган мөстәкыйль дәүләт корылышы элгәре җөмһүрият төсендә башланып, 1928 елда рәис җөмһүриләре 157 Әхмәд Зогуны король итеп сайлады. Ул да Италиягә дуст сәясәт йөртеп, һәм дә Италияга таянып, 10 ел буеннан Албаниянен короле булып яшәп килде. Италиянең сәясәтенә һәм дә теләкләренә каршы килерлек Албаниянең көче булмаса да, Албания короле Әхмәд Зогу башыннан аягына кадәр башларында Албаниягә ультиматум биреп, таләпләре кабул ителмәгәч хри< тианнарның иң мөкаддәс саналган бәйрәме алдындагы жомга (7 апрель) бик күп очкычлар, танклар берлә Албаниягә һөҗүм итте вә берничә көннән Албаниянең королен, хөкүмәтен илләреннән качырып, мәмләкәтне үзенә баш идерде. Инде Албания Италиянең мөстәмләкәсе (колониясе) рәвешендә сугылып, Италия короле Албаниянен дә короле итеп игълан ителде. Албаниянең бөтен халкы бер миллион да бер йөз мең чамасындадыр. Моның сигез йөз меңе мөселманнар. Ике йөз меңе христиан проааславныйдыр. йоз мең кадәресе котоликтыр. Корольләре Әхмәд Зогу мөселмандыр, аның хатыны бер маҗар кызы христиандыр. Хөкүмәт күпчелек булган мөселман нардан ясала торган иде. Италианнар тарафыннан төзелгән яна хөкүмәттә мөселман исеме очрамыйдыр. Албания хазирге көндә Аурупада мөселман мәмләкәтләреннән Төркиядәи соң икенчесе иде. Аның бетерелүе берлә Аурупада Төркиядән башка мөстәкыйль ислам дәүләте калмады. Албаниянең истикълялы (бойсеалеге) бетерелүе Аурупаны тагы зур төшөүвишкя (шиккә)төшерде. Кечкенә мәмләкәтләрнең башкаларының башына да шундый бәла килә дигән курку тугды. Ьолландия, Исивгрә (Швейцария) коби мәмләкәтләр үзләренең алтын хәзинәләрен Америкага озаттылар. Ләһстан кыйсмән гаскәрне сугыш хәленә китерде. Аурупа харитасенең тагы үзгәреп, Аурупа мөваләнәсон (тигелле/тш) югалтачак дип уйлап, Ингилтерм Ләһстаннык сәламәте мөлкиясен (доүлот милкем) бар көче берлә саклаячагын игълан итте нә берничә көннән соң Руманиягә дә шундый ук тәзмннат бирде. Аның артыннан Фраисо до гайни (әһәмиятле) вәзгыятьне алды Франгә, Ингклтерә мат» .таты сонет Ругиисен дә шундый тәэминат бирергә өндәргә кереште. Сонет дипломатларына Ауруплның эчендә интрига уйнатырга кнн зәмнн хлэнрләнде. Ләһгтннның харнжия иазыйре (тышкы эшләр министры) Бек Лондонны зиярәт итеп, Иигилтерә хөкүмәте берлә аңлашты (б апрель). Фәкать советлар катышкан һичбер могаһәдәгә Ләһстамнын катышмаячагын. Советлардан һичбер ярдәм теләмәвен ачык сөйләп, аңлашумы кара каршы ярдәм төсенә генә сукты. Волнр өстендә матбугатның күтәргән тау шу ы дөнья күләмендә тагы сугыш башланырга олак калмады дигән шөбһәне уятты Шул хаборләргә тнянып, Америка рәис жемһүри Рузвельт Атмяинн дәүләт нә хөкүмәт рвисе Һитлер җәнабләренә шәхси телеграмма берле мөрәҗәгать итеп, солых саклашырга чакырды. 28 апрельдә Һнтлер жәмябләре рейхстагмы туплап, шуның пчылуыидп озын бер сәяси нотык сөйләп. Алмлнимнен карашын аңлатты вә шул нотыктан берничә генә сәгать злек Ләһстан хөкүмәтенә меморандум җибәреп. 1934 елда мәрхүм маршал Пилсудский берлә хөкүмәт башы һнтлер җәнаблә|к> арасында ммзаланган гадәме тәжаваз могаһәдәс-сиең (берберсенә /шҗум итешмәү турындягы килешүнең) хакиме калмавын белдерде һәм дә Ингнлтерәгә дә диңгез көчләрен чикләү хакындагы 1925 елда асалгам мо1 «һәдәнең хакиме беткән итеи саналуын мгьлам итте. Ву ике вакыйга тагы шау шу га о 1939. МЛ. 30 24 6.