ШАГЫЙРЬНЕҢ РУХ БИОГРАФИЯСЕ

ФӘРИТ ГАБДЕРӘХИМГӘ 70 ЯШЬ ТУЛУ УҢАЕННАН Шигырьне шагыйрьнең рух биографиясе диләр Чин ки шигыре,дә аның тормышны тануы, күз алдына китерүе, ничек кабу.1 итүе ачык чагылып тора Шуңа күрә, гадәттә, шигырьләр шарны иҗат итүченең үсенә охшап торалар сымак Миңа. Башкортстанда яшәп иҗат иткән шагыйрь Фәрит Габдерәхим белән кырык е./га якын аршашып яшәгән кешегә, аның әсәрләре һәрвакыт үсен хәтерләтеп тора Шигырь һәм поэмаларын укыганда, мин аның үзе белән кара - к арисы утырып сой ләшлм кебек тое ш Гуяки. шагыйрь, гснкстенчә. әкрен генә, сабыр гына әңгәмә алып бара, тормышыбызның төрле гыйбрәтле, хәтта фаҗигале хәлләрен бәян итеп, үсенчә ачык һәм үткен нәтиҗә ясап куя сымак Һәрвакыт сабыр холыклы, тавышын һич тә күтәрмәс, ашыгып-чәпчеп бармас, яңгыравыклы пафоска бирелмәс Ф Габдерахимне якыннан белгән кеше аның әчеледә нинди (керт уты дөр ләвен. йореге нинди хи, тойгылар г*ләп януын, әкрен генә сүзләре, тормыш-конкүрешнең гади генә тое к ан хәл вакыйгалары һ >м детальләре артында никадәр тирән фикер ләр. хшкыбыл ясмышы турында олы \ л тәрлек ятуын күрә, аңлый Әнә шул тирән тойгылары, фикер карашлары аның ш,к ыркыр, мХс өстән караганда гади генә итен әмма йөрәккә сеңәрдәй итеп әйтеп бир- /ә Фәрит / абдерәхимнең кырык елга сузылган иҗат ни ы ике чорга бүленеп тора Билгеле булуынча, үткән гасырның егерменче еллары а сагыннан уты сынчы еиар башыннан татар әекмлияты үсешен Татарстан автономиясе республикасы кысасарына кысрыклап сыйдыра баииагач. лсек электән бу әскюиятның икенче бишеге бу сын пюр.хш Башкортстанда яшәп иҗат итүчеәдитәр ике ю л чатында торып кала Л | / туган телгә тугрылык тойгысы коян- буганнары һа санга юнәю туган туфракка тугрылык тойгысы өстенлек алганнары үс җирендә торып кала һәм әсәрләрен башкорт фонетикасында һәм орфографиясесиһ бастыра башлый Тәүге утыс еллык иҗат гомеренеке Фәрит Табдерәхимовка да менә шушы ике тойгы аймы сыткан лачанскс А ■/*;<и татар телендә китаплар нәшер итү мөмкин булмаган елларда. ) сенең шигырь.; ,/х-н һәм пасчаларын шул рәвеш.се дөньяга чыгарырга туры кию Ул чакта татар телендә иҗат итүче ирнең үс укучьссары бе.лән . оисәш) чариы булып, бердәнбер * Кылые таң* гәштәее хесмәт итә Туган туфрагыннан аерыша..:', кисеш татар әдибе омын калу имтисышы белән янган Ф Габдерәхим осак еиар б\ена ШУШЫ гәситәнең әскәбият сәнгать бүсс.х■ белән җитәкчелек итә. рестНеикода татар әдәбияты кусын сүндермәс очса тырышлык саса Шагыйрьнең б\ дәвердә язылган әсәрләрен берләштер, торган топ мотив кете һәм туган җир. кешенең тормыштагы, уз саманын, кегы һәм буыннар чылбырын,кегы урыны турында уйлану. Кешене, аның җирдәге вазыйфасын шагыйрь күп яктан (гыйльми та безән әйткәндә, төрле параметрдан) торып карый: ул уз өстенә тарих тарафыннан, кешелек тарафыннан йөкләтелгән вазыйфаны төгәл һәм туры башкарамы, әлеге көндә яшәүчезәр бәхете өчен гомерләрен корбан иткән аташы һәм исемсез батырларның. ха.1ыкның иң гүзәл сыйфапыарын сакларга һәм үстерергә васыять әйтеп кан)ырган хзекке буыннарның әманәтенә тугрылыклы булып кала аламы, киләчәк алдында үзенең җава/иьиыгын ничек тоя—менә шулар уйзандыра һәм борчый шагыйрьне. Бер әсәрендә ул замандашының зур эииәренә горурлану хисен яңгыратса, икенчеләрендә байтак кына кешезәрнең гадәт-холышары турында ачынып уйлану, тиәчәк буын хакында хәвефтү дә ишетелеп тора. Җирне фашизм гарасатыннан саклап башын салган билгесез солдат тарафыннан казьиган окоп өстендә утырган йортта бүген кемнәр яши. һәм азар эше солдат истәлегенә тап төшермиләрме—шул хакта уйлана Ф. Габдерәхим. Тамырларын онытабыз бугай Әбиләрдән калган гөлләрнең; Гамьсез генә таптап үтмибезме Бабайлардан калган көлләрне?!— дип борчыт шагыйрь Әйтергә кирәк, шундый борчып -Vйзанулар Ф Габдерәхичнең әсәрләрендә күп урын азсалар да. беренче чор иҗатында ак һәм алсу төсләр дә байтак (ул. гомумән. ак.зыкка гашыйк) Шигырызәренең һәм поэмазарының үзәгендә, нигездә, әйбәт кешеләр, җирне ямьләү өчен казгән шәхесләр тора. Аның лирик герое—актив иҗатчы, тормыш хозурлыгы өчен армый-таймый көрәшүче, хәтта шуның өчен гомерен корбан итүче шәхес. Ул к)бесенчә яшәешнең иң авыр, иң кискен мә.шрендә күрсәтелә, шул авырлыкны горур узуы белән биек йолдызларга тизсзәштерелә («Карадым да имән башларына...». «Җирдәге йолдыхзар», «Сынау» һ б.) «Кеше булса...» дигән шигырьдән бер детальгә генә игътибар итәсе килә: йөзьяшәр имән, давылга каршы таралмыйча, төбе-тамыры белән куптарьиып. гөрселдәп ава «Кеше булса, кабат торыр иде. Ул имән шул. бары тик имән...» дигән нәтиҗә ясый шагыйрь. Артыгын сөйләп торуның да кирәге юк. Кешене эше. кызган шөгьиьзәре аша конкрет гәүдәләндерү, киңәйтелгән шигъри параиель-янәшәлезс1әр. көтелмәгән кабашанмас үзенчәлекле чагыштырулар куллану, үткер-үткер деталыәр табу нәтиҗәсендә 1иагыйрь үткәннең һәм бүгенгенең әйбәт шәхесләрен дә. тискәре сыйс/ют ияләрен дә күңелгә сеңдерерлек итеп сыюзандыра. Ул сурәтләгән шул кешеләрнең иң күркәмззәре. ихтимал, хатын-кыхзар. әниләрдер. Әтисе немец фашистларына каршы көрәштә һәлак булгач, әнисе тәрбиясендә һәм аңа ярдәм зәшеп үскән Фәрит Габдерәхим ана образын аеруча бер ихтирам белән сурәтли. Аның әсәрләрендә туган Җ1зр темасы шушы горур һәм нык характерлы кешеләр образы белән аерылгысыз бәйге Бу туган җир турында җырлауда автобиографик моментлар да күп кенә Ул аның туган авызы Арслан булып та (шагыйрь бүген дә шушы үз авызында көн итә), районы Бүздәк булып та. Кандра күле. Чәрмәсән буйлары булып та гәүдәләнә. Мәгыүм ки. совет заманында конкрет берхазык, бигрәк тә үз милләтең турында аерып кына язу хуп күрелми иде. Ф. Габдерәхим дә. безнең буынның һәрбер шагыйре шикелле, уз заманының улы булды, чор идеологиясе киртәсен җимереп чыкмады. Туксанынчы елзар җитеп, зидә һәртөрле үзгәреш-борылыисзар башлангач, Ф Габдерәхимнең дә. шагыйрь буларак, икенче сулышы ачылды. Ул Баизкортстан татарларының хозсукзары өчен барган милли хәрәкәтнең үзәгендә кайнады, респубзззканың Язучьиар берлегендә татар язучылары секциясен булдыру өчен көрәш азып барды, моңа кискен карзиы торучыларга гзротест йөзеннән Язучылар берлеген таисзап чыкты. Электән дә шигырьләрендә «Халык, хаклык, көрәш—иманым!» дип язган Ф Габдерәхим әсәрләрендә хәзер инде халкы конкрет атаза: хәзер бу—тарих борызызиларында күптөрле фаҗигаләргә юлыккан, әмма барыбер сыкмаган, иркен.азат яшәренә өметен өзмәгән татар халкы. Аның -Кичер мине.'. •• (1995). «Синең белән мин» (2000) дигән җыентыкзарында башзыча әнә шул мзши азашык темасына, ә күбрәге—Баизкортстан татарлары язмышы мәсьәләсенә багышланган шигырызәре тупланды. Бу әсәрләрдә шигъри образ-деталыәр муллыгы публицистик кайнарлык белән кушылды Шагыйрь бер үк вакытта киная белән сөйләп туры тидерүче хикмәт иясе булып та («Бер яззгызы кайткан сыерчыгым .». «Егерменче гасыр урманы». «Чабак, табан, чуртан». «Эш аты»), әйтер сүзен чатнатып әйтүче трибун булып та күз алдына баса («Кичер мине, халкым«Күңел зинданында«. «Булыр микән?». «Тозак». «Ялган», «Үз Тукаен якса »). Бүгенге тормышта тулып яткан юньсезлек.1әр. уз кесәсен генә кайгырткан бәндәләр турында язганда аның әсәрләренә ачы сатира да кшгеп керә. Менә шулай. Фәрит Габдерәхимнең иҗаты һаман үсә. төрлеләнә бара. Әле җитмеш яше тулган көннәрдә дә ул: Якты көннәр ягына табан Үз җырымны җырлап атлармын,— дипбелдерә «Изге юлында арып калмасын, үз җырын җырлаудан тынмасын». дип теләргә генә кала шагыйрьгә... Суфиян САФУАНОВ. әдәбият гашме. Уфа Фәрит Г а б д е р ә х и м МИЛЛӘТ БУРАСЫНА—БӨРТЕКЛӘРЕМ Уйга чумдым Каккалады-суккалады Тормыш. Җегэрлекне тәмам бетерде. Уйга чумдым: милләт бурасына Сала алдым микән күңелемнең Тик бер генә энҗе бөртеген?! Каурый каләм Шатлык җыры язармын дип. Кулга алдым каурый каләм. Сырлый каләм башка көйне. Язган җирдән туктап калам. Каурый чакта каләмемне Давыллар каергангамы. Җырларымда газап чигә Кимсетелгән халкым җаны. Сөрем аша Киң күңелле Кояш: бердәй бага. Миңлссенә бага, мннсезенә. Мнлесснә бага, мисезенә. Динлегенә бага, динсезенә... Шат елмаеп бага иллесенә. Сөрем аша бага илсезенэ. Әйтмәсләрме?.. Утызынчы еллар. Авылларны Тоташ коллектнвлаштырдылар. Спартаклар кызганырлык итен Өр-янадан кодлаштырдылар. Киләчәктә, бу сүзләргә өстәп. Әйтмәсләрме: «Клонлаштырдылар». Давыл Купты хәтәр давыл. Коеп яуды яңгыр. Юк ла, яңгыр түгел. Башка уклар яуды. Иңрәп илем ауды. Гыйфрит канны сауды. Кабат купты давыл. Бусы кемнәр давы? Сүтелә гыйфритнең Бирән җәтмә авы. Ярап тора Топтыгнн исемле Аю ята Түр башымда. Усал карап тора. Их, ботарлар иде—яраланган. Миңа әле бу да ярап тора. Топтыгинның яраннары уңган: Яраларын көн-төн ялап тора. Атларында җилдерәлмн әле. Монысы да миңа ярап тора. Түбәтәйле җегст казан аскан. Сумаласы хәтәр кайнап тора. Топтыгинның исә коты очкан, Казан тарафына карап тора. Миңа әле бу да ярап тора. Бүре мин Мин төлке дә түгел, эт тә түгел. Төрки кавем башы -бүре мин. Ничә гасыр инде аучыларның Канлы күзләренә күренмим. Югарыда иде минем урын, Гөрки ту' да иде—яшермим. Инде хәзер дастаннарда гына. Әкиятләрдә генә яшимен. Тарих җилләрендә сәлам юллыйм Аучыларның соңгы туена. Мин исән бит! Менәчәкмен кабат. Менәчәкмен төрки тлыма. Т у (борынгы төркичә)—байрак Ял итә чайкалып Дарның элмэк-бавы... Ялгышалар «Татар* диләр безне әүвәлгечә. Янышалар Татар түгел без. ...Җиде бабабызны беләбезме? Берсен генә белә күбебез. «Белсәң ярый, белмәсән дә—ярый*. Хаҗәте юк андый белемнең. Бөек телле буласылар килә. Кирәге юк татар теленең. Рәхәтләнеп хәмер чөмерәбез. Баш ватмыйбыз уйлап ахырын. Су койганда чит-ят тегермәнгә. Тирләп чыгарабыз мах чырны. Мокытлар дип уйламагыз тагын. Аерабыз актан караны. Хуҗа әйтмәсә дә, бик беләбез Нәрсә ярый, нәрсә ярамый. Хуҗа алдында тезләнергә ярый. Мескенлеккә ярый түзәргә, һич ярамый аяк-куллардагы Зынҗыр-богау ларны өзәргә. И бабайлар ярлык өләшкәннәр... Без аларга бүген тиңмени?! «Татар* диләр безне. Я.пышалар. Татар шундый була димени?! Чигенмәскә! Велика Россия, но отступать некуда позади—Москва! Тарих шаһит: куркаклыктан түгел, Ызгыш-талашлардан җиңелдек. Җиңелдек та мал-мөлкәтне төян Күрше арбасына җигелдек. Без бүген дә әле ул йөкләрне Бушатабыз күрше келәткә. Чигенәбез нман-денебездән, Күченәбез чит-ят милләткә. Азат биләмәдән кем сатылып, Ә кем канын түгеп чигенде. Телдән чигенәбез: бирмәсләрме Богауларның, имеш, җиңелен. Җитте! Чигенмәскә! Аяк терәп Басарга бар тулы хакыбыз. Артыбызда бер карыш та җир юк. Артыбызда Тарих, халкыбыз! Ә барыбер... Җүләр сыман һаман мактанабыз. Хакыйкатьнең карыйк күзенә. II татарым! Ераккарак китеп, Ник бакмыйсын икән үзеңә. Ташланасын утка, Ләкин син бит Кыю гына түгел, куркак та. Бер сызгырса хужаң, «баш өсте!» дип, Юргалыйсың күндәм юртактай. «Халык таркау!»—дисең, Ә бит үзең Кабатлыйсын бабаң хатасын. Саесканың шыкырдасын өчен, Милләт сандугачын сатасың. Үч итеп син беткә, ягасың тун... Яратырга сине хакым юк. Ә барыбер сине яратам мин: Синнән гайре бүтән халкым юк... Ярап булмый Кемдер тыңлый каш җыерып кына, Кемдер хуплап, ихлас кул чаба. Булмый ярап бөтен кешегә дә, Бер Ходайга ярап булса да. Бәхетлерәк Урман яна. Агачлардан Кисәү генә калыр тиздән. Белми алар шушы хакта, Бәхетлерәк алар бездән. Китәселәр килә Куштаннарны, икейөзлеләрне. Их, яшисе иде күрмичә! Китәселәр килә бу дөньядан,— Китеп булса иде... үлмичә