ТАТАРЛАРНЫҢ ҮЗӘК АЗИЯДӘГЕ ДӘҮЛӘТЛӘРЕ

МОНГОЛЛАРГА ХӘТЛЕ ЧОР
Бу язманың авторы Сергей Григорьевич Кляшторный—профессор, борынгы
торкиләр турындагы тикшеренүләре безән дөньякүләм танылган галим.
«Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средний Азии»
(1964), «Гуннская держава на Востоке» (1982). «Государства татар в Центральной
Азии» (1995). «Степные империи Евразии» (1994. Д. Г Савинов белән берлектә) дигән
китаплары галимгә шөһрәт китергән хезмәтләрдән саналалар
С. Г Кляшторный хәзерге вакытта Россия Фәннәр Академиясе
карамагындагы Шәрекъне ойрәнү институтының Санкт-Петербург филиалында
тюркология һәм монголистика бүлеге модире Сергей Григорьевич соңгы елларда
Казанда үткәрелгән күп кенә халыкара конференцияләрнең, шул исәптән Татарстан
Республикасы башкаласы Казанның 1000 еллыгына багышланган конференциянең
кураторы «Татарларның һәм Татарстанның тарихы» дигән күптомлы уникаль
хезмәтнең консультанты Ул басманы Татарстан Фәннәр Академиясенең Тарих
институты. Татарстан китап нәшрияты һәм «Рухият» нәшрияты әзерли
Түбәндә журнал укучыларга тәкъдим ителә торган язма беренче тапкыр
«Mongolica» (1993) җыентыгында донья күрә Аның тарихи әһәмияте Үзәк Азия
татарларының дәүләте яшәгәнлеген реаль яктыртуда гына түгел, ә бәлки
«татар», «татарлар» дигән зтнонииның килеп чыгышын киң тарихи яссылыкта
карауда да Бу ике мәсьәлә безнең халкыбызның этнополитик тарихына турыдан-
туры кагыла «Өстән» ризалык белдереп. Торки һәм күрше халыклар арасында
башланган аңлашылмаучылыклар. «җир» һәм «тарих» бүлешүләр вакытында бу
мәсьәлә аеруча актуаль булып тора
Үзәк Азиядә яшәгән халыкларның монголларга хәтле һәм монголлар чорындагы
тарихын чагылдыручы бу хезмәткә Рәшилэтдиннен «Җәмигь әт-гаварих» әсәре юп нигез булып
тора дип әйтсәк хата булмастыр, MOI аен Анда, аңлашылса кирәк, Монголлар империясен тезүче
халыкларнын тарихи язмышы турында сөйләнелә, ләкин башка чорлар һәм башка халыклар-
кабиләләрнен язмыш-тарих ы да теге яки бу күләмдә «ачык тамгалар» белән билгеләп үтелә
Татарлар турында ла байтак мәгълүмат бирелгән. «Җәмигь әт-таварих» авторы карашынча
«Татарларның исемнәре дөньяга борынгыдан ук мәгълүм Алардан бик күп тармаклар гаралган
Аларнын күченеп йөрү, туплану. торлак урыннары һәм юрга-йортлары Кытай белән чиктәш
өлкәләрдә туг ан-тумачалык. ыр\ ташлык билгеләре буенча тәгаенләнгән була Төп яшәү
урыннары, юрта-йорт куйган төшләре Ьунр-Наур дип агала. Алар күрше- күлән дошманнары
белән генә гү1ел, үзара да ыиышып һәм талашы п яшә) өннәр, кабиләләр арасында шулай ук
озакка сузыш ан сугыш һәм бәрелешләр дә булып TOpian» (Рәшидзтдин. Җәмигь әт-таварих.
100 6).
T
Шулай итеп, татарларның төп йорты Көнчыгыш Монголиядәге Буир-Наур күле тирәсендә
урнашкан дип әйтә алабыз, Анда, шулай ук, югарыда әйтелгәнчә, үзара күптән ызгышып һәм
талашып яшәгән башка йортлар һәм татар кабиләләренең тармаклары турында телгә алына
Шуннан соң аларның Чынгыз ханга кадәрге монголлар өстеннән хакимлек урнаштырулары
хакында тарихи чигенеш ясала: «Әюр алар үзара килешеп яшәсәләр, шундый күпсанлы булып
та дошманлашып яшәмәсәләр, кытайлар һәм башка кабиләләр һәм, гомумән, бер генә жан иясе
дә аларга каршы тора алмаган булыр иде. Шуңа да карамастан, алар бик ерак үткәндә үк башка
кабиләләр һәм өлкәләр өстеннән үзләренең хакимлеген урнаштыралар—алар Көчкуәтләре һәм
абруйлары белән башкалардан аерылып торганнар. Шул сәбәпле, башка төрки кабиләләр дә,
исем-атамалары, яшәү рәвешләре төрлечә булса да, тарихта шул атама белән билгеле һәм
алары да татар дип аталып йөртелә башлыйлар» Аннары Рәшидэтдин тагын болай дип өсти:
«Хәзер, ягъни XVI гасырларда, шул сәбәпле төрки кабиләләр үзләрен монголлар дип атыйлар,
«гәрчә борынгырак дәверләрдә алар бу исем-атаманы кире кагып килсәләр дә» (102 б.).
Ниһаять, Үзәк Азиянең Чынгыз хан дәверенә чаклы тарихыннан бер хәтерләү: «Үзенең аерым
гаскәре һәм хакиме булган данлы һәм шанлы татар кабиләләре—алты. (103 б.).
Рәшидэтдин монголларга чаклы Үзәк Азиянең, дөресрәге, аның күпчелек төрки
кабиләләр яшәгән дала өлешенең этнонологик схемасын да тәкъдим итә. Схеманың
Профессор С. Г Кляшторный (сулда) Татарстан Респуб
шкасының Тарих институты директоры Р Хәким (уңда) һлч
Б Хәмидуллин. «Татарларның һәм Татарстанның тарихы»
Оигән күптомлыкны тикшерү вакыты 2001 этнонимынын
гомумимперия политонимына әверелү этабы (XII—XIII
гасырлар).
Шунын белән бергә, Рәшидэтдин билгеләп үткәнчә, татарларның йогынтысы вә куәте
шулкадәрле дәһшәтле була ки, «әле хәзер дә, ягъни XIV гасыр башында да Кытайдан Дәште -
Кыпчакка һәм Мәгрибкә чаклы барлык төрки кабиләләр дә татарлар дип аталалар» (103 б.).
Әгәр «төрки эпоха», «монгол эпохасы» дигән терминнар куллану гыйльми хезмәтләрдә
күптән гадәткә әверелгән булса. Үзәк Азия тарихын өйрәнүдә «татар дәвере» дигән термин үзәк
урынны алып тормый Киресенчә, ул «татар-монгол эпохасы», «монгол-татар яулары» дигән
ясалма, стереотип кысаларга кысрыклап
«конструктив» структур төзелешен алты татар дәүләте тәшкил итә («аларның үз хакиме
булган»), шулар арасында Буир-Нуар йорты өстенлекне саклаган Ерак үткәндә дә татарлар,
кабиләара бәрелешләр һәм ызгышлар булып торуга да карамастан, «кытай чикләрендә
яшәгән» барлык кабиләләрне һәм өлкәләрне үз кул астында тотканнар Басып алынган
кабиләләрнең күпчелеге, әлбәттә, «төрки токымнар» булалар. Алар басып алган кабиләләр
атамасыннан чыгып тагарлар дип атала башлыйлар. Бу вакыйгалар шул кадәрле борынгы
дәвергә карыйлар ки, монда монголларның эзе дә күренми, чөнки алар тагын өч йөз елдан
сон гына, ягъни IX—X гасырларда гына мәгълүм булалар. Шунысын да искәртеп үтик.
Рәшидэтдиннен әйтүенә караганда, «борынгы дәверләрдә монголлар далада яшәүче бик
күп төрле төрки кабиләләрнең берсе генә була» (103 б.).
Күргәнебезчә. Рәшидэтдин
Үзәк Азия даласының
этнополитик тарихын хроно-
логик яктан төп өч этапка бүлеп
карый: а) дала төркиләре
кабиләләренең вакыт
параметрлары ягыннан бил-
геләнмәгән чикләрдә өстенлек
итүе; б) төрки кабиләләрнең
татарлар тарафыннан басып
алынуы, татар этнонн- мының
гомуми политонимга әверелүе:
вакыт кысалары ягыннан
караганда—ерак үткәннәрдән
татар-монгол яуларына кадәр
(XII гасыр); в) монголларның
өстенлеккә ирешүе, татарлар
тәмам җиңелгәннән сон, монгол
ТАТАРЛАРНЫҢ үзәк АЗИЯДӘГЕ ДӘҮЛӘТЛӘРЕ 175
кертелгән. Шуның белән бергә, Рәшидэтдин «талар» һәм «монгол» чорларын вакыт ягыннан
бик ачык тәгаенли, аера һәм каршы куя
Күренә ки, Рәшидэтдин тарафыннан тәкъдим ителгән историографик концепция фактик
яктан жентекләп өйрәнелүгә мохтаж. Кызганычка каршы, анын хезмәтендә читләтеп яки ишарә
рәвешендә әйтелгән урыннар да байтак; «Җәмигь әт-таварнх» та күпләп очраган этник
терминнарны, топонимнарны. кеше исемнәрен укыганда ла икеләнү-юраулар күп кенә
аңлашылмаучанлыкларга китерә; күреиеш-вакыйгаларга вакыт һәм пространтво ягыннан чыгып
бәя биргәндә кыенлыклар тудыра Әйтик, Буир-Наур биләмә-йортыннан башка татар йортлары
кайсы тирәгә урнашкан булган, болары сер булып кала бирә Шуңа күрә, монда борынгы
татарлар турындагы башка чыганакларга да мөрәҗәгать итү урынлы булыр
С. И. Вайнштейн 1960 елда Хербнс-Баары (Тува) тирәсендә фәндә моңарчы билгеле
булмаган руник язулы кыргыз балбалын тапты. Соңрак бу язулы таш турында А М Щербак дигән
галим дә ике тапкыр язып чыкты (Щербак I И Новая р\ ническая надпись на камне—УЗНИИЯЛИ
Вып IX.. 1961, Щербак. 1964) Таш һәйкәл Кю.ткн Йиге дигән атаклы хәрби полководецка атап
куелган. Язуда әйтелгәнчә, анын төп батырлыгы татарга каршы яу чабуда булган икән: «Егерме
сигез яшемдә мин. үз дәүләтемне яклап, гугыз татарларга каршы яу чаптым»
1976 елда Л. Р. Кызласов тарафыннан Хакасиядә, Уйбат елгасы үзәнлегендә руник
язулы тагын бер таш һәйкәл (тәртип саны буенча тугызынчысы) табылды һәм укылды, соңрак
бу истәлекне мин дә үз фаразлавымда укып чыктым. Бу язуның беренче юлында «дошмани
татар иле» хакында әйтеп үтелә һәм татарлар тарафыннан ясак түләнүе хәбәр ителә.
Енисей кыргызлары татарларга каршы кайчан уңышлы яу йөргәннәр соң?
Татарлар турында тәүге тапкыр (утыз татар турында) руник язулы иң зур һәйкәлләрнең
берсендә—Күл Тәгин хөрмәтенә куелганында хәбәр ителә ягъни төрки каганнарны күмү уңае
белән, XI гасырның икенче яртысында булып узган вакыйгалар уңаеннан искә алыналар. Икенче
тапкыр исә алар шул ук исемдә (утыз татар сыйфатында), шул ук язуда Күл Тәгиннең атасы
Ильтерес каганның дошманы сыйфатында билгеләп үтеләләр. Ул чакта iатарлар төркиләр
белән сугыш алып барган (кыргызлар белән берлектә) тугыз-угызларны яклап чыгыш ясыйлар
723724 елларда татарлар (тугыз-татарлар) тугыз-угы злар белән берлектә Ьилге-Каг анга каршы
көрәш алып баралар, бу хакта Күл Тәгнннен олы абыйсы хөрмәтенә куелган истәлектә- - кабер
ташында сөйләнә. Соңгы вакыт гатарлар (тут ы з-т атарлар) турында Могон Шине Усу руник
язмаларында уйгурлы Элсгмиш Билые-Катан кабер ташында (760 ел) телгә алына. Татарлар,
угыз кабиләләре белән берлектә. VIII гасырның 40 нчы елларында уйгур каганатына каршы баш
күгәрәләр һәм жиңелүгә дучар ителәләр Шул рәвешле. VII гасыр ахырларында. VIII гасырның
беренче яртысында тагарлар, кыргызлар кебек үк, сәяси юнәлештә, икенче герле әйткәндә,
аларның турыдан-туры гвентуаль (кайсыбер вакыйга-күренешләргә мөмкин булган)
арадашчылары булып торалар
Әйт көнебезчә, VI —VII г асырларда татар кабиләләре арасындагы мөнәсәбәтләр орхон
язмаларында утыз-татар исемендә чагылыш таба, ә VIII гасыр урталарында Хербнс-Баары
Енисей язмаларындагы кебек үк. алар гугыз-татар дин аталалар Атамадагы мондый үзгәрешләр
татар кабиләләренең башлангыч төркемнәре арасындагы таркалуны чагылдыруы да мөмкин,
ләкин безнең өчен шунысы әһәмиятле, Енисей язмаларында искә алынган вакыйгалар VII
гасырның икенче яртысыннан иртәрәк башланмаган булырга тиеш Тагын шунысын да искәртеп
үтү зарур, VIII гасыр белән билгеләнгән әлеге кыргыз ташлары, палеографик үзенчәлекләре
ягыннан да, элгәре Енисей истәлекләреннән элгәррәк булып саналмыйлар
Хәзер татарлар турында кытай чыганакларына мөрәжәг агь итик Гагар.rap уйгур
каганаIы составында (744-840) вассал кабилә союзын тәшкил иткәннәр, XII гасырда яшәт ән
кытай авторы Ван Миннзи аларны «татарлар уйгурлар кул аегыңда сыер кәгүе көттеләр» дип
бил1 еләп үтә (Кычанов Е И Очерк ш, тории тан. \ пи кого .'<х vdapentea М. 1968)' Кырг ызлар
исә. 756 елда уйгурлар тарафыннан Саян аръягына алып ташланганнан сон. 840 ел
тирәләрендә Ганну-Оладан көньяктарак пәнда булалар Шул рмешле кырг ы з-гагар
бәрелешләренең сонтъг чиген билгеләргә мөмкинлек туа 842 ел вакыйгалары уңае белән
татарлар кытай истәлекләрендә кытай дәүләт штлеклесе
Ли Дэюй хатларында—беренче тапкыр кыргызларның дошманы һәм соңгы уйгур каганының
дусты буларак телгә алына (Пеллио. 1929).
Уйгурлар исә. Төньяк Монголиядә кыргызлар тарафыннан тар-мар ителгәннән сон,
Ганьсу һәм Көньяк Төркестан юнәлешендә чигенәләр. Дөресрәге, нәкъ менә кыргызлар аларны
шушы юнәлештә чигенергә мәжбүр итәләр. 842 елда чик буендагы Тяньдэ кирмәне янында
кыргыз илчелеге белән сөйләшүләр алып барган Ли-Дэюй болай хәбәр итә: илчелекнең
башлыгы—Табу-хэцзу «генерал» сүзләренә караганда, кыргызлар Хэлочуань елгасы буендагы
«иске уйгур җирләренә», ягъни Эцзин-гола елгасының югары агымына килеп чыгалар һәм
аларга Аньси (Куча), Бзйтнн (Бишбалык) һәм далалар (татарлар) да буйсыналар. Бу Ганьсу яки
Көньяк Төркестан тирәсендәге кыргызлар белән татарлар арасында булган хәрби бәрелеш
турында бердәнбер истәлек һәм ул катарларның, хәзерге тел белән әйткәндә, кыргызларның
суверенитетын тану—ясак түләү белән төгәлләнә (Цай Вэныиэнь. 1967) Икенче елда (843) Табу-
хэцзу император сараена тәгаенләнгән кыргыз илчелеген җитәкли.
1915 елда В Я Владимирцев Төньяк-Көнбатыш Монголиядәге Тес елгасы үзәнлегендә
таш кыяга уеп язылган руник язуларга юлыга (1975 елда аны өйрәнү һәм кабаттан уку безнең
бәхеткә дә туры килде). Язмада Тбрек Alp Sol исемле кешенең исеме телгә алына—1989 елда
кабат өйрәнгәннән соң мин аны шулай укыдым (Кляшторный С. Г Наскальные рунические
надписи Монголии.—Тюркологический сборник 1975 г -М. 1978) С. Е. Яхонтов сүзләренә
караганда, кыргыз хәрби җитәкчесе Табу-хэцзуның кытайча әйтелеше, ул берни дә түгел, төрки
Тбрйк Alp SOIHMH беркадәр дөрес булмаган транскрипциясе генә Язманың эчтәлегеннән чыгып
(ул IX гасырга караган булырга тиеш), бу тирәләрдә, уйгурларны куганнан соң һәм алар Төньяк
Монголиягә килеп урнашкач, кыргыз аксөякләренең, илчеләренең яңа йорт-биләмәләре булган
дип әйтә алабыз. Шулай итеп, кытый дипломаты истәлекләре белән кыргыз таш азуларындагы
мәгълүматлар сүзгә-сүз диярлек тәңгәл киләләр. Сүз арасында шунысын да әйтеп үтик:
кыргызлар Тарим бассейнындагы «уйгур юлын»—Бөек ефәк юлындагы мөһим тармакны
кулларында озак тотып тора алмыйлар—875 елга кадәрле үк ганьчжоу уйгурлары бирелә
үзләренең хакимлекләрен урнаштыралар (Малявкин А.Г Уйгурские государтва в IX—Х111 вв—
Новосибирск. 1983).
Татарларның көнбатыштагы биләмәләре, Көнчыгыш Монголиядәге төп яшәү
җирләреннән еракта урнашуга да карамастан. Уйгур каганаты җимерелүгә кадәр үк барлыкка
килә Ничек кенә булмасын, 825-832 елларда Турфанда күчереп язылган пехлевий-анихей
«Махр-намаг» әсәрендә җирле аксөякләр белән беррәттән talar ара tekin дигән татар аксөяге
исеме дә аталып үтелә (Мюллер. 1913).
Моннан күпкә соңрак, уйгурларда Кытай илчесе булып торган Ван Яньдэ Турфанда
башка кытай чиновниклары булуын да хәбәр итә—димәк, уйгурларга караганда татарларга
илчелек алданрак җибәрелгән дип әйтә алабыз (Малявкин А Г Материалы по истории уйгуров
в IX—XII вв.—Новосибирск. 1974). Дипломатик мөнәсәбәтләр еш булмый, ләкин ул ике яклап та
хәрәкәт итә. Шулай да 958 һәм 1084 елларда, тангутлар!а каршы хәрби берлек тозү
максатыннан чыгып, (аньчжоу уйгурлары һәм ганьсуй татарлары тарафыннан төрле кытай
сарайларына илчелек җибәрелгәнлеге мәгълүм (Малявкин. 1974; Малявкин. 1983) Дуньхуадагы
мәгарә китапханәсендәге кытай манускриптларында (алар 965 һәм 981 елларга карыйлар)
моңарга өстәмә мәгълүматлар саклана. Анда татар дәүләтенең үзәге Сучжоуда, ягъни Ганьсу
белән Көнчыгыш Төркестан чикләрендә урнашкан дип гурыдан-туры күрсәтелә. Шушы ук
татарлар турында IX—X гасыр хотано-сак чыганакларында да хәбәр ителә (Бейли. 1939; Бейли.
1949 ). «Худуд ал-алам» дип исемләнгән X гасыр аноним фарсы географиясендә татарлар
тугыз-угызларнын, ягъни уйгурларның күршеләре дип. Көнчыгыш Төркестан «тугыз-угызларның
һәм татарларның торган җире» дип күрсәтелә. Дуньхуанда саклана торган төрки һәм согди
телләрендәге IX-X гасыр язмаларында» татарлардан килгән түрәнең—амганын телгә алынуы
да әһәмияткә ия—бу хакта 1987 елда Лондонда үткәрелгән Үзәк Азия халыкара конференциядә
Дис Гамильтон һәм Симс-Вальямс тарафыннан ясалган докладта хәбәр ителде.
Ганьсудагы. ягъни Көнчьпыш Төркестандагы татар дәүләте турында күрсәтелгән
чыганаклар белән бергә эпистоляр чыганаклар да яшәп килә (XI гасыр). Тангут хакиме Юань-
хаонын 1039 елда Сумнар сараена җибәргән хатында, гәрчә алар хакынкатыән ерак торсалар
да, Тангут дәүләтенең яңа чикләре турында хәбәрләр
саклана. Анда Юань-хао мактанчык рәвештә туфанның (тибетләрнең). таталарның
(татарларның), чжаньның (ганьчжоу уйгурларының) һәм цзяохэдарның (турфан уйгурларының),
ягъни Ганьсу да һәм Көнчыгыш Төркестанда урнашкан барлык Си Ся биләмәләренең үзенә
ирекле рәвештә буйсынулары хакында хәбәр итә (Качанов В И. Очерк истории тунгутского
государства.—М 1968)
Кыскасы, монгол яулап алуларына чаклы, һәрхәлдә X-XII гасырларда ук, «татар»
этнонимы Урта империядә генә түгел, хәтта Урта Азиядә һәм Иранда да яхшы таныш була.
Әйтик, танылган фарсы шагыйрьләренең шигырьләрендә, караханил төркиләре белән бергә,
татар исеме дә еш телгә алына XI гасыр Газнавн шагыйре Әбу-н-Нәжми Манучихри «төрек-
татар кыяфәтле» чибәр егет турында тасвирлый; аның башка замандашлары өчен «мен татар
мускусының хуш исләре» метафорасын куллануы гадәти булып саналган; ә имам Садретдин
Харрамабади (XIXII) Искәндәр солтанга багышланган касыйдәсендә ниндидер бер «татар улы»
турында искә ала (Ворожейкина 3 Н Диван Манучихра—Письменные памятники Востока—
Ежегодник, 1968—М.. 1971).
Шулай итеп, IX-XI1 гасырларда Ганьсуда һәм Көнчыгыш Төркестанда кытай
дипломатларына һәм мөселман сәүдәгәрләренә яхшы таныш булган татар дәүләте яшәп
килгән. Шулай да көньяк сун галиме һәм түрәсе Ли Синьчуань тарафыннан (1166—1243) бу
дәүләт турындагы мәгълүмат аңлашылмаучанлык буларак кабул ителә һәм аңа бодай дип
нәтиҗә ясарга мөмкинлек бирә. «Көнчыгышта да. көнбатышта да ике дәүләт яшәп килде, ике
дәүләт тә бер-берсеннән берничә мең ли ераклыкта урнашкан иде. Нинди сәбәптән чыгып һәм
ни өчен алар бер исем белән аталып киләләр, без белмибез» (Кычанов Е И Монголы в VI—
первой половине VIIв —Дальний Восток и соседние территории в средние века —
Новосибирск. 1980) 1
Шулай да Рәшидэтдин тарафыннан телгә алынган башка татар дәүләтләренең
урнашкан урыннарын дөрес, тәгаен генә билгеләү хәзергә мөмкин эш түгел2 Ләкин аның бу
мәгълүматка ия булуы, В. В. Бартольд шикләнүләренә карамастан (Бартольд В В Татары —
Сочинения —Т. V—M. 1968), бәхәссез Мәхмүт Кашгарн (XI) Төньяк Кытай белән Көнбатыш
Төркестан арасындагы җирләрне юкка гына «татар далалары»—Дәште Кыпчак дип атамый
(башка мөселман авторлары тарафыннан да көньяк урыс һәм казакъ далалары шулай аталып
йөртеләләр) «Татар даласы» атамасы татарларның IX—X гасырларда яшәү урыннары хакында!
ы башка мәгълүматлар белән дә тәңгәл килә, күп еллардан соң шул тирәләргә килеп чыккан
монголлар төрки һәм мөселман дөньясында, шул исәптән Кытайда да. гатарлар дип атала.
Менә шуңа күрә Урта Азиядә дә, якын Көнчыгышта да. Русиядә дә. Көнбатыш Европада да
Монголларны төркиләр дип атау гадәткә кереп киткән, гәрчә монголлар үзләрен беркайчан да
«татарлаштырмасалар да»’
'Ли Синьчуаньнан китерелгән өзеккә беренче тапкыр бөек кытай галиме Ван Говэй (1877
-1927) игътибар итә. Ли Синьчуаиның «Цзян-янь н-лай чао-цзн» дигән хезмәтенә («Цзян- янь
чорына караган рәсми һәм рәсми булмаган язмалар»га) искәрмәләре Н Ц Мункусв тарафыннан
тәрҗемә ителә (1975).
’X—XII гасырларда гатарлар яшәгән башка урыннарны билгеләүгә Ли Синьчуаньнын
«татарларның чикләрен» көнчыгышта Лииьхуаннан алып (хәзерге Сира-Муренга) кадәр.
Көнчыгышта Си Ся чикләренә кадәр һәм көньякта Цгинчжоудан алып (Суйюандагы I уйхувнч »н
шәһәре тирәләре), киданнарга кадәр (Мэн-да бэй-лу -Пер с китайского, ввел . комментарии и
прил. Н. Ц. Мункуева- М . 1975) дип күрсәтүе, мөгаен. моңа ачкыч була алыр иле Әгәр
мәгълүматлар хак булса, Рәшидэтдин тарафыннан билгеләп үтелгән «алгы гагар йорты»
Монголиянең һәм Төньяк Кытайның дала һәм таулы-дада зоналарында кнн биләмәләрне
биләгәНкы^ның сәясн һәм ИСТОриографнк традицияләре нигезендә, сүннәр чорыннан башлап,
монголларны гатарлар дип атау тулаем гадәткә керә Хәпа сүннәрнен хәрби һәм дипломатик
даирәләре өчен империянең күршеләрен ничек дип атау хаҗәте бу гмаган очракта да. текстлар
кирәгенчә җайлаштырып редакцияләш өннәр һәм монгол этнонимы яки « да-да» («тагарлар»),
яки «мен-да» («монгол-татарлар») дип кабул ителгән Бу нәүбәттән Ли Синьчуань тарафыннан
китерелгән факт аеруча игътибарга лаеклы «Монголлар («мэн-жэньнар») Цзинь дәүләтенә
бөреп кергәннән сон. [адар] үшәрен Ьөск Монгол дәүләте дип («да мэн-гу го») дип атап йөртә
башладылар Күршеләре дә аларны Монголия («мэн-чу») дип атаугв күчәләр»