КЫЙБЛАБЫЗГА ТУГРЫЛЫК

өрәкләрне йөзгә һәм менгә телгәләп тагын бер шаулы гасыр, тагын бер серле менючык үтеп
китте. Халкыбызның милли дәүләт төзүгә юнәлтелгән хыяллары, күне! ирендә сакланып
килгән якты өмет-теләкләре кабат тормышка ашмады
Әмма ул көтелгән көннен һичшиксез бер киләчәгенә ышанычын җуймаган асыл ул- кызларыбыз, алда
торган кынын юнәлешен гәгаен ачыклау өчен, уй-фикер. идеяләре белән. Сабан туе мәйданына җыелган
халык сыман төрле сукмак, төрле тарафлардан килеп, бердәм көрәш үзәгенә туплана Кичекмәстән
элеккеге хата-ялгышлардан арыну, жан-иманнын чистарынуы, күнел офыкларынын киңәюе сорала
Милләт язмышы хәл телгән мондый жаваплы сөйләшүләрдә фикер алышучылар уртасында мин. ни
өчендер, һәрвакытта әдип Миргазиян Юнысны күзаллыйм. Бу гаҗәп тә түгел, чөнки бүгенге катлаулы
рухи яшәешебездә, милли азатлык көрәше мәйданында ул—һичшиксез, рәсми булмаган
лидерларыбызнын берсе һәм күренеклесе.
М Юныс шәхесен гади яшәеш күзлегеннән чыгып аңларга, анын әдәби ижат колачын гадәти көндәлек
тормыш кысаларына кертеп үлчәргә һәм бәя бирергә һич мөмкин түгел. Анын күнел дөньясына үтеп керү
өчен, бу феноменның асылына төшенү өчен без матди тормыш, көнкүреш тоткасыннан берникадәр
фәлсәфи ан югарылыгана күчеп фикер йөртергә тиешбездер, мөгаен
Холык-фигыле белән—яшьләрчә дәртле, җитез, хыялый; кешеләр белән мөнәсәбәтеңдә—
сабыйларча эчкерсез, ихлас, беркатлы, бәхәс-фикердә—үсмерләрчә кызу, тәвәккәл, максималист;
ижатында -аксакалларча тирән, төгәл, саллы булган бу әдип үзен күңеле белән һаман әле яшь-жилкенчэк
men тойса да. янып яшәп узып ктпкән еллар саны инде аз түгел. Бераз туктала төшеп, гомер атышы
турында уйланырга да. башкарылган һәм тәмамланасы эшләргә кайбер нәтижә-ачыклыклар кертергә дә
вакыттыр, югыйсә9! Әмма ул үзе алай уйламый, күрәсең: язганнары кырыкмага кырык җиргә чәчелгән-
сибелгән. аларнын санын да. кайларда басылуын да һәм басылмый ятуын да һич хәтерләми Сәяхәт
билетын гомерлеккә транзитлап куйган диярсең, ул һаман талда... Заман аны каядыр ымсындыра, куа.
җилкендерә.. Анын башында яна идеяләр, күзәтүләр, ачышлар; яшәешендә—канатлану, очыш, егылу,
әрнүләр. Ул әле Татарстанны елга-дингез державасына әверелдерү турында хыяллана, але башкалабыз
Казанны Рим. Венеция югарылыгына җиткереп сәнгатьле кору-бизәү уе белән яна. Ул татар язучыларын
дөньякүләм масштабларда эш иткән ПЕН клубы тирәсенә туплау белән мәшгуль, у т фикерле яшьләрне,
иә булмаса җәмгыять лабиринтларында адашып калган талантларны, аллә кайдан күреп алып, зур ижатка.
гаделлек, азатлык көрәшенә рухландыра.
Анын телендә—дөньянын мәшһүр философлары, психологлары, әдипләре, бәгыреңдә— милләт
мәнфәгате. Юлдаш дуслары-дан-шөһрәткә эремәгән, затлы кәнәфиләр җылысына оемаган, үз персонын
ярату белән авырмаган чын ватанпәрвәрләр. Күралмаганы— томаналык, имансызлык, икейөзлелек
Андыйлар белән анын арба күчәре бик тиз эләгешә. Мондый чакта кайнар темпераментын, үткен зиһенен,
аяусыз әче тел хәнҗәрен тоймый калмыйсын.. Мондый чакта ул үз курсыннан, үз мәсләгеннән бер генә
градуска да тайпылмый очкан рәхимсез торпеда сыман Күз алдында аяусыз, үз шәхси интересларын
тәмам оныткан фидакарь көрәшчегә, халкыбызның иман сакчысына әверелә . Ә кайчакга ул киләчәктән
килгән ерак юлчы, изге бер итче-пәйгамбәрне хәтерләтә.
Й
Кем ул Мнргазиян Юныс4 Каи жир кешесе9 Ана гомер биргән, дөньяга кузен ачкан, белемгә, хезмәткә
һәм гаделлеккә мәхәббәт тәрбияләгән туган авылы Исергәннекеме9 Канат чыгарган төбәге
Баулыныкымы4 Торган жире Әлмәтнекеме9 Тормыш корган урыны Мәскәүнекеме? Әллә дөнья сәнгать-
культурасын гына түгел, чын татар рухын да сиэергә ярләм иткән. анын канында йокымсырап яткан
милли тойгыларын, шигъри хисләрен, психологик анын уятып, беренче ижат эшенә нлһамландырган һәм
кулына киләчәктә төп көрәш коралына әвереләсе каләмне алырга этәргеч биргән «хөррият символы»
Одессаныкымы’ Ирекле яшәүнен тәм-ләззәтен бар күзәнәге белән тоеп, һәрчак ашкынып-талпынып
кайткан һәм һәр очракта мәгърур альбатрос сыман кин колачлы канатларын тар. кысан, гамьсез мешан
урамында җәрәхәтләп китеп барган, мәнгелек мәхәббәте—татлы газабы булган, йөрәгендә гомерлек
көрәш уты кабызган Казанныкымы? Дистә елдан артык канатланып очкан зәнгәр күкнекеме? Жир шарын
инләп дөнья гизгән давыллы дингезнекеме9 Әллә кендеге белән гуган туфрагына береккән шушы гөнаһлы
һәм татлы яшәү бүләк итүче кара җирнекеме9 Әллә сон Миргазиян Юныс кайчак дуслары шаяртып
әйткәндәй, гомумән. Жир кешесе түгелме?'
Каи заман кешесе ул? Үткән ерак гасырлар авазына колак салып. Мисыр пирамидалары. Бабил
бакчалары. Артемида гыйбадәтханәләрендә дөньянын «жиле могҗизасы» белән серләшеп йөргән чал
тарихчы яки фикер иясеме? Тун йөрәкле, гамьсез, бгпараф ждннарнын тынычлыгын болан тынгысыз
замандашыбызмы? Әллә ал.гагы көнлә үз халкынын якты язмышын сиземләгән.
канында күрәзәчелек сыйфатлары йөрткән китәчәк заман әдибеме9 М Юныснын әдәби ижат үзенчәлеге
һәм ижатынын татар әдәбиятында
тоткан урынын ачыклау өчен дә без
шактый нечкә нюанслар дөньясы аша
үтеп фикер йөртергә тиеш булабыз.
Әдәбиятка ул чагыштырмача сон—зур
тормыш тәҗрибәсе туплап
очучылыктан китеп. Мәскәү
университетын калдырып, океан
киңлекләрен айкап иөри башлаган бер
чорда китеп керә. Хикәяләрен башта
урыс телендә яза. Бер әсәре хәтта
Одессада диңгез хикәяләре
конкурсында жинүче дип тә таныла.
Әмма авы.ты белән үсмер чакта ук
саубуллашып, чигтә-урыс ю«ие Ьш
В.™ ю™ ь* аркыида-25 еллап «шагай
һам тагар телен шактый гына оныта
башлаган әдип тиздән ижатыкта үз ана
теленә күчә. 1968 елда, ягъни 41
яшендә, анын беренче—«Тимер фил»
исемле китабы дөнья күрә Әдәби җәмәгатьчелек М Юныснын беренче әсәрләрен үк бик җылы каршылый
әдәбиятыбызга авторнын яна-дингез темасы алып килүе, фикертәвенен сәнгатьчелеге. оригинальлеге
билгеләп үтелә
Кайбер каләмтәшләре һәм анын әсәргәрен «эшкәртергә алынган» редакция хезмәткәртәре арасыңла
у т чакта һәм әйтергә кирәк, кайчак хәзер дә але ишетелгатәп киткән «Миргазияннын теле юк тигән кырыс
бәя дә нәкъ шул көннәрдән калган бер мөнәсәбәт булса кирәк Ни өчендер шома язуны камиллек билгесе
итеп күрәсе килгән әдәбиятчыларыбызга һәм әдәбиятыбызга килсәк, шомалыкта атар чыннан да гажәп
зур уңышларга иреште һәм теллә генә дә түгел Әдәбиятызны шома образлар, шома фикер, шома идеяләр,
шома тәнкыйть басчы Кайчакта күбесенең. гомумән, сәнгать әсәре белән уртаклыгы ук күңелдә шик уята.
Әдәби әсәрнен теле—гади сөйләм теле яисә җөмлә кисәкләре дөрес куелган гадәти язма тел генә түгел
шу г Матур әдәбият теге ул-сәнгагьте фикерләүне барлыкка кгггергән материал һәм шарт 11.1 чара; гел у
г язмыш, психология; тел ул—фикер, идея, көрәш'
Ә бу яктан кем кем-М Юныс әдәби сурәтләрне шагыйрьләрчә төгаалек белән коеп куя бетә' Анын
әсәрләрендәге психологик тирәнлек, фәлсәфи фикернен саттылыгы укучыны һәрчакта сокландырып килә
Хәтта диңгезчелек яки очучылык кебек гормышнын тарспеиифнк аткагәрен чагылдырган терминнарга да
ул табигыи татарча яңгыраш бирә агты. Шулар булмаганда, әдәби сәнгатьтә көндатек көнкүрештән ары
китә атмаган шоки телнең кемгә нинди хажәте булыр rue икән?!
М Юныснын әдәби таланты беренче хикәяләрендә үк ярылып ята «Тимер фил» (1965) хикәясендәге
гарәп малаен тасвирлаган юлларга игътибар итик
«Бачра—урам малае Анын йорты—яр буена урнашкан зур шәһәр, бүлмәсе—диңгез порты Түбәтәй
урынына киездәй кара бөдрә чәч Анын мендәре—йомшак коры ком. юрганы— бәрхеттән кара, йолдызлы
төн. Анын сәгате—күктәге кояш, иртәнге акчарлаклар малайны йокыдан уята.
Малаинын кечкенә йөрәге талпынып-галпыныл аны алга куа. Шуннан бирле көн саен ул Дөнья
исемле чиксез зур, калын китапны укып бара. Укый һәм аңларга тырыша—нигә Аялаһы Тәгалә
берәүләргә ипекәйне күп игеп биргән, икенчеләр анын һәр кабымын көннәр буе арып-алжып эзләргә
тиешләр?»
Күрәбез, бу инде гадәти сөйләп чыгу түгел, шома, «дөрес» телдән күпмедер үзгәрәк бу тасвирда нәни
каһарманыбызның тышкы кыяфәте һәм эчке рухи халәте сизеп тоелырлык игеп сурәтләнгән. Анын күңел
дөньясына үзе кебек ашыга-ашыга хыял-кичерешләре, уй- фикерләре килеп керә, сурәт тагын да
тулылана, образның яшь үзенчәлеге, көнкүреш- яшәештәге социаль йөзе ачылып китә.
«Кайбер юләр бәндәләр өсләренә бер күтәрәм кием киеп йөриләр. Бачра алай киенсә, эсселектән,
мөгаен, пешеп үләр иде. Анын бердәнбер киндер галәбәсе штан урынына да, күлмәк урынына да ярый Бу
киемне Бачра үзе текте. Ашлык тутырырга дип биргән капчыкның төбен өч җиреннән уйды да, урта
тишеген изү итеп, муенына киде, як-яктагыларына кулларын тыкты. Гажәп уңайлы, чыдам кием булып
чыкты бу капчык»
Аны әнисе әйткәнчә, бәләкәч, ягъни гарәпчә Бачра дип кенә йөртсәләр дә, ул үзен бер дә бәләкәй
итеп тоймый—туганыннан бирле сигезме, тугызмы рамазан үткән... Үз гамагын үзе туйдыра. Анын
илендә исә «үз тамагын үзе туйдырган кеше өлкән кеше санала, ә тамагын туйдыра алмаган һәр кеше йә
бик яшь, йә бик карт була»
Гаиләдә әтисе урынына туендыручы булып калгангадыр, күрәсең, өлкәннәрчә житди фикерли торган
бу малай тормышта берьюлы ике психологик катлам яссылыгында хәрәкәт итә Бер якта—табигый үз
сабыйлыгы, аның ихласлыгы, беркатлылыгы, шаянлыгы, хыялыйлыгы... Икенче якны бөтен кырыслыгы
белән олы тормыш үзе тудыра. Портка кайткан пневматик ашлык суырткычын да ул әнә башта балаларча
сөенеп—чиксез көч-куәткә ия булган озын хортумлы фил итеп кабул игә...
Малайнын яшьтәшләренә кушылып чит ил солдатлары артыннан йөгерүе, аларга кызыгып карап
калуы, «барысының да киемнәре гел бертөсле»—«алар ничек бер-берсен таный алалар икән9 Шулай гел
бертөрле киенеп йөрсәң, үз-үзеңне таба алмавын да бар. Атла сакласын!» дип уйлануы, йә булмаса, азрак
тамагын ялгап алгач: «Хәзер бер ай ашамыйча йөрергә була!»—дип сөенүендә дә сабыйларча эчкерсезлек
ярылып ята. Ә бит ул шактый кырыс дөньяда яши әтисен югалту, ачлык, гаиләне туендыру вазифасы,
кыйналу, гаделсезлек, чит ил баскынчылары тудырган ирексезлек, эшсезлек... «Тимер фил» белән дә нәни
Бачра шушы олы «тормыш кигабы»ңда очраша. Тик ул, аны эшсез калдырып, ачлыкка калдырып,
ачлыкка дучар итә аларга бәхетсезлек, күз яше, әрнү алып килә. Эчке кичерешләре малайны котылгысыз
төстә яшәү көрәшенә китереп чыгара.
М. Юныснын бу хикәясе анын «Чолым» пароходына эшкә урнашып, Италиягә йөри башлагач—хыял
белән чынбарлыкнын бергә кушылып могҗизалы яшәешкә әверелгән көннәрендә барлыкка килә, ин
гажәбе шунда—хикәя башта урыс телеңдә языла һәм ул Одессада К. Паусговскийнын 70 еллык юбилеена
багышланган конкурста катнашып жинү яулый.
Язучының сәнгатьле фикерләү һәм психологик сурәт ясау осталыгын без аның «Аяклы реклама»
хикәясендә тагын да ачыграк күрәбез:
«Шәһәр стадионы идарәсендә Джейк Питирулга яна реклама бирделәр.
—Гарольд, кияргә ярдәм ит әле,—диде Джеймс.
Гарольд икесен бергә бәйләгән зур-зур фанер такталарны Джеймсның җилкәсенә асты:
—Менә син хәзер чын сэндвичменгә әверелдең!
Алдагы һәм арттагы тактага матур хәрефләр белән «Бүген кич шәһәр стадионында үтәчәк ярышта
данлыклы соры эт Лайтнинг катнаша!»—дип язылган иде. (Лайтнинг (ингл.)—яшен I
—Бүген Берләшкән корольлекнең бөек этенә хезмәт игәбез. Гарольд,—диде Джеймс
—Үз вакытында үләргә өлгерә алмаган кешеләр өчен бик әйбәт хезмәт —диде Гарольд тавышын
күтәрә төшеп».
Хикәягә шушы урында элеккеге дингезченен хис-кичерешләре, үзе һәм дөнья турындагы фикер-
уйланулары килеп керә:
«Дулкын сыртында дөнья гизә торгач, син җәмгыятьтә төпле урын таба алмый каласын. Язмышны
үз ягына, файда ягына борырга яр жәмгыяте өйрәтә. Шушы хакыйкатьне Джеймс бик соң. картлык килгәч
кенә аңлады Диңгезне аны иртәрәк, көч барында ташларга кирәк. Ярга сонгарак калып чыксаң, сине аңда
рәхимсез михнәт һәм картлар тәкъдире—өметсезлек көтеп торган була. Сонгы мәртәбә ярга чыкканда,
Джеймс бөгештәй таушалып беткән иле инде Язмыш анын акылыннан да. тәҗрибәсеннән дә көчлерәк
булып чыкты. Шуңа күрә
җәмгыять театрында бирелгән аяклы реклама роленә риза булырга туры килде. Башка роль дауларга анын
к өче җитмәде.
Джеймс ашыкмыйча гына атлавын дәвам итте. Кая ашыгырга? Каттан гомер болан да күп түгелдер?
Ул һаман кыскара тора. Соңгы нәтиҗә ашыкмасан да тизрәк килеп жзпәчәк. Ал яктагы реклама данлыклы
соры зтнен кичке чыгышын белгертә. Аркадагысы да нәкъ шул турыда сөйли. Джеймска, бер-бер артлы
аякларны гына алыштырып. 1шман адымлап торырга кирәк. Адымларга, машина астына эләкмәскә
тырышырга. Теге, гарәпләр әйтемендәге, эт гомере килеп житкән инде...»
Геройлары психологиясенә тирән үтеп кереп, фикри мәгънә салып, нык тәхирле игеп тасвирлый
белүен без әдипнен башка хикәяләреңдә дә бик ачык тоябыз Язучы татар әдәбиятына диңгез сәяхәте һәм
диңгезче хезмәте аша чит илләрдә яшәүче халыкларның тормыш-көнкүрешен, үзенчәлекле гореф-
гадәтен, эчке күнел дөньяларын атып керде. Юльязма-очеркларында янар тауларның, зәңгәр су асты
киңлекләренең шигъри матурлыгын, без ул чакта исемнәрен генә ишетеп белгән шәрекь һәм гареп
илләренең кабатланмас тормыш сулышын кигереп җиткерде.
М. Юныс. 60-70 елларда беренчеләрдән булып, кыю төстә, чит илләрдә яшәгән милләттәшләребез
язмышын яктыртуга алынды Татар укучысына «Безнен өи өянкеләр астында иде...» (1964), «Энже
эзләүчеләр» (1971) кебек гаҗәеп тирән кичереште хикәя-новеллаларын бүләк итте
«Безнең өй өянкеләр астында иде • хикәясенең герое диңгезче Габдрахман Рахманкулов Генуя
портында, атаклы Стальено зиратына баргач, очраклы төстә бер тагар карчыгы белән очраша. Көтелмәгән
могҗиза алдында калгандай, гаҗәпсенүләрен, пгрән дулкынлану һәм шатлыкларын, кайнар күз яшьләрен
берьюлы тышка чыгарып, алар биредә үзләренен якташ булуларыннан тыш башка нәрсә турында
сөйләшергә дә өлгерә алмый калалар.
Анын каравы, «туган жир туфрагы» эзләп пароходка килгәч. икенче очрашуда, карчыкка иркеятәп
эчен бушатырга жай чыга.
Әби иренен кайчандыр кибет тотуын, революция шаукымыннан качып башта Кырымга, аннан
Төркиягә чыгып китүләрен, тора-бара Грециядә яшәп калганлыктарын иренен үлүен, балаларының
таралуын, туган авылын сагынудан зар елавын сөйли. Картайган саен жирсендерә. ди ул. Хәтереннән
җуелудан курыккандай, әледән-әле. безнең өй өянкеләр астыңда иде... дип кабатлый. Бәлки, туган якга
үскәндер, дигәч, ипиен дә ашал тормыйча төйнәп куя «Өермәгә эләккән тузганаклар шикелле таратып
ташлады безне язмыш -ди әби. -Алып кайт син мине, улым. Карамалымны күрәсем килә. Ык буен,
өянкеләрне »
Аларнын өченче очрашулары сүхез һәм татын да кыскарак була: әбинең үле гәүдәсен пароходның
трюмыннан табып алып. Фсатосия портында туган ил туфрагына җирлиләр
Мәрхүмә, шулай итеп, соңгы теләгенә ирешә: сөякләре ага-баба яшәгән илгә күмелә
Әсәр тәмамлана, әмма ул гажәп әрнүле сорау куеп калдыра; ни өчен сон татар гел шулай—теләгенә
ирешүен ирешә дә. тик нәтиҗәгә нигәдер гомере тикле зур корбаннар исәбенә килеп җитә?
Хикәя нигезенә алынган карчык фаҗигасе М. Юнысның үз язмышында да шактый тирән эз калдыра
Әлегәчә урысча сөйләшеп-аралашып яшәгән, көндәлекләрен һәм хатларын, беренче хикәяләрен дә
шул телдә язган, профессионал язучылар тарафыннан да шактый тына югары бәяләнергә өлгергән яшь
әдип-диңгегче әлеге хикәясен кинәт гуган телендә ижат итә Сәбәбе нәрсәдә? Бу хакта автор әле бүгенгәчә
уйлана һәм соравының очына чыгалганы күренми «Өянкенең гомере кыска» (2000) мәкаләсендә әдип
батам яза: «Яттан сөйләү- гөнаһ. Ул чорда. Такташ сүзләре белән әйткәндә, гуган гел «калган, югалган*
rue Мин үзем дә инде теге, чабата киеп, сабан артыннан йомшак буразнага басып йөрүче малай түгел идем
Өстемдә Сингапурда алган хаки, кесәдән кызыл тышлы загранпаспорт күренеп тора Рестораннарда
официанткалар гына түгел, метротельләр. хәтта шеф-поварлар—минем корефаннар Белмим, шушы
дәрәҗәгә житсп кылтайган бәндәне Генуя зиратында очраган татар карчыгы ничек уятып, чынбарлыкка
кайтара алган икән ’ Карчыкның әниемә охшаганлыгыдыр. бәлки1 Тетрәнү чиктән тыш көчле булган,
күрәсен Бусы ангашыла. шул тегрәнүдән котылыр өчен бушаныр өчен... ниһаять, карчыкның чыраендагы
газапны онытыр өчен язганмын мин ул хикәяне Бу бәхәссез нәрсә Ә нишләп мин аны гагарча язганмын’
Менә нәрсә аңлашылмый мина! Татарча язылган хикәяне Одессада бастырып буламыни’ Казан белән,
хәтта Баулыда чыга торган «Колхоз» газетасы белән дә бернинди элемтә юк. Киресенчә, «Моряк»
газетасыннан тыш «Водный транспорт» газетасында. «Морской флог» журналында мәкаләләрем
басылып тора...»
Әлеге юллар безгә яшь авторнын әдәбиятка килгән беренче адымнарын һәм ул чактагы күңел халәтен
бик ачык күз алдына китереп бастыра булса кирәк Димәк, бу вакыйга әдипне, тетрәндереп, хикәя язарга
этәреп кенә калмаган анын габигагыән һәм милли тәрбия кысаларында салынган, әлегәчә йокымсырап
яткан потенциаль фикерләү-ижат мөмкинлекләрен
дә кузгаткан Хикәямен әһәмияте татарча язылган беренче әсәре булуында гына ла түгел... авторын ул
дөнья мәдәнияте шаукымыннан йолкып атып милли җирлек. милли чынбарлыкка кайтарып бастырган
Әсәр татар әдәбиятына Миргазиян Юныс дигән язучыны китергән. .
• Бөтен юллар да Римга иттә» әйтеменен нәкъ киресен раслап, әдипнен бу татарча хикәясе үз юлын
Римнан Казанга юнаптә һәм «Совет әдәбияты» журналында басылып та чыга
Шунысы кызык: бу хикмәтле кулъязма тиздән үзе артыннан авторны да тартып Казанга кайтара 1964
елда М Юныс беренче тапкыр Казанга килеп төшә. Нәкъ Тукай кебек, нәкъ Такташ. Туфан һәм тагар
әдәбиятының башка бик күп талантлары кебек үк. Дөрес, монда күпмедер аерма да сизелә: М. Юныс
Казанга кайтканчы Рим. Венеция. Марсель. Лондон. Гамбург. Роттердам. Александрия. Каһирә. Стамбул.
Барселона. Калькугга. Сингапур. Джакарта кебек дөньянын ин мәшһүр дистәләрчә шәһәрләрендә булырга
апгерә. Анын Казанга ашкынып кайтуы нәкъ Тукайның «Пар ат»ы күтәренкелегендә булса да. шәһәр әдип
күңелендә шактый авыр тәэсир калдыра. «Татарстанның башкаласы колониаль стильдә, урыс колониаль
стилендә чекрәеп күз алдыма килеп басты».—дип яза ул Әлегәчә күрми генә, ишетеп һәм хыялланып
кына яраткан Казаны, шул рәвешчә—дөнья цивилизациясе фоныңда чекрәеп торган коллык стиле белән,
анын бәгыренә кереп кадала, бу тәэссорат әдипкә гомер буена сызланырлык әрнү китерә.
Татар карчыгы белән очрашудан алган кичерешләре дә шактый тирән һәм дәвамлы булып чыга.
Мәкаләдә язылганча, бу вакыйга авторга, ин элек, кешеләр язмышына тагын да игътибарлырак булырга
этәргеч ясый. Ана нечкә кичерешле язучы каләме бүләк итә. ин зур байлыгы—туган телен кайтарып бирә.
Әдәбиятыбызга дөнья меридианнары белән тыгыз үрелгән өр-яна тема, өр-яна тормыш катламы алып
килә Чит илдәге милләттәшләребезгә үпәренен онытылмаганлыкларын искәртә Мәкаләдә искә алынган
Финляндия галарларынын: •Безнен бар икәнлегебезне беләләр икән. дип. күз яшьләренә тыгылып
шатландык», -диюләре әнә шул хакта сөйли. Ниһаять, татар укучысы бу чит илдә адашып калган әби
язмышында барыннан да элек үзен танып апа. Күрәсен. хикмәт анын чит илдә булуында гына түгел... хет
син ерак йолдызга кит. хет жәннәткә барып кер. хет җәһәннәмгә китеп олак, фажиганен механизмы шул
бер үк—диненнән яки иленнән яздырылган. теленнән читләштерелгән. кеше бәхете өчен тир һәм кан
түккән әче тагар язмышы' Менә хикмәт кагша! Инде килеп, бу хикәя авторны урыс телле язучы булып
китүдән саклап кала, туган теле аны самими балачагына һәм халык рухының саф сулы чишмә башына
алып кайта. «Татар карчыгының каһәрле тәкъдире минем күземне ачты»,—ди әдип. Язучынын ижатына
игътибар белән караган кешегә бу «күз ачылу»нын нәрсә аңлатканын чамалау авыр түгел, бу—әдипнен
үз-үзен ачуы: милләтенең әче язмышы, яшерелгән бөек тарихы, анын гади һәм кодрәтле табигате белән
бер бәген булып кушылуга ихтыяҗ туу дигән сүз
Татарнын үткәнен һәм киләчәген берьюлы-йөрәге аша кабул итү исә язучыга гомере буена җитәрлек
әрнү-уйлану. димәк, ижат чыганагы, илһам бирә, көрәшкә этәргән олы вазифа йөкли, анын кыйбласын
билгели М Юныс менә кырык ел буена шушы иманына тугры калып, нинди генә томан һәм юлсызтыкта
да үз мәсләгеннән чгггкә чыкмыйча, һичбер нинди япыравык шайтан вәсвәсаләренә дә бирешмичә, кыю
ижат юлын ерып бара. Сизгер иөрәгенен меңләгән сызпанулы язмышлар белән бәйле булуы ана үз
маршрутын, үз курсын һәрвакыт төгәл саклап калырга ярдәм итә Бу яктан М. Юныс яшь әдипләргә генә
түгел, үзләрен халык язучысы дип олылап йөргән каләм ияләре алдыңда да үрнәк игеп куярлык.
Кайсы гына әсәрен альт карасак та алар—әдипнен үз халкы, үз милләте язмышы проблемаларын
үзәккә куеп ачыкларга алынган чираттагы бер омтылышы булып кабул ителә.
«Энже эзләүчеләр» (1971) хикәясе дә—чит илдәге якташларыбызнын әче язмышын чагылдырган
нәкъ шундый әсәрләрнең берсе Татар язмышының географик киңлеген, фәлсәфи яңгырашын ул тагын да
кинәйтә. һәм бу әсәрдәге фажига да. мина капса, эчкә, тирәнгәрәк яшерелгән
Әсәрнен баш каһарманы 22 яшьлек Гыймран—туган илне үзе күргән кеше түгеп Илдән киткәннәрнен
ул—икенче буыны. Бу образда Ватанны әти-әниләре сүзе, алар кичерүе аша гына тоеп үскән яна буын
кешеләре язмышы гәүдәләнә.
Анын әтисе—сугышта немецларга әсир төшкән Идел буе татары. Ватанына кайткан әсирләрне
гомерлеккә сөргенгә җибәрәләр икән, дигән сүзгә ышанып, ул сугыш беткәч Бельгиядә кала.
Үләр алдыннан ул Гыймранга, әсир төшүдә гаебе булмаганлыгын. армияләре белән немецларга
аларны генерал Власовнын сатуын әйтә. Улына: «Сагынуыма чыдый алмыйча үләм. Туган жир туфрагы
жиде буынга кадәр тарта, диләр. Чит ил сине дә жирсетер. Син дә минем шикелле үк мантый алмассың
дип куркам Жди чыкса, минем туган авылыма кайтырга тырыш Ул авып Идел исемле данлыклы епга
буенда. Анда минем туганнарым калды Ата- бабаларыбызнын сөякләре шул жирдә ята Васыятем шул—
кабиләгә кушылырга тырыш ■>—
д ип әйтеп кагдыра.
Чыннан да, фашист концлагеренда туып, Бельгия жирендә үскән, биш яшендә әнисез калган малайга
үзе яшәгән жирләрнен берсе дә, хәтта әтисенен туган илгә охшаш булмасмы дип күчеп килгән гарәп иле—
пәйгамбәрләр иле дә Ватан була алмый. Ватан дигән изге жир анын әтисе сүзләре белән барлыкка килеп
хыялында гына яши. Күңеленә ул шунда кайту уен беркетеп куя. Юлга акча ясар өчен зуррак мәржән табу
хәстәренә керешә Әмма нәтижә фаҗигале тәмамлана. Соңгы кат дип чумгач, анын аягын киңлеге метр
ярымга җиткән гигант диңгез кабырчыгы трңдакна капкачларын ябып кыстырып ата. Иптәше анын аягын
кисеп, су төбе капкыныннан коткара.
һәм Гыймран, үлем хәлендә, үзенең хыялый Ватанына кайта:
«Күзен йому белән Гыймран бушлыкка очып төшә башлады Кызгылт караңгылык эченнән бик озак
очып баргач, тирә-ягында яшет сәхрә җәелеп ятканын күрде Бу күренеш ана гажәп ганыш иде .. Менә ул
йомшак үләнгә басып мул сулы кин етгага таба бара. Яр буен куе яфраклы бөдрә таллар каплаган Еракта
елга буенча тезелеп утырган зәнгәр тәрәзәле матур ак йортлар күренә. Бу, билгеле, Гыймран әтисе туган
авыл Тирә-якча монлы итеп кошлар сайрый, елга ягыннан әкрен генә салкынча жил исә. Әнә ташлар
арасыннан чагпырып чыккан салкын чишмә. "Күрергә насыйп булган икән, шөкер, әтиемнең васыятен
үти алдым. —диде Гыймран сөенеп —Мәрхүмкәйнең үзенә генә күрергә насыйп булмады ■
Бу анын саташу аша соңгы кат күргән хыялый төше һәм дөньяга сонгы тапкыр елмаеп каравы.
Гыймранның нинди гелдә сөйләшүен дә. хәтта әтисенен авыл исемен дә без белми калабыз. Бу—бик
табигый. «Безнең өй өянкеләр астында иде» хикәясендәге карчык кебек «Карамадым» дип сүз саен
кабатлый алмый, читкә китеп эрегәннәрнең ул—тик икенче буыны. Биредә югалту ан дәрәҗәсеннән ан
асты катламына төшеп кенә яшәвен дәвам игә.
Гигант кабырчыкның аягын кыстырып атуы да, сонгы тапкыр мәрҗәненең «гасырга бер генә тапкыр
табылган», «мондый багчыкны еш тудырырга диңгезнең дә көче җитмәгән» энже булуы да. һичшиксез,
әсәрдәге өмет һәм кара язмышны гәүдәләндергән символик летальләр генә. Ул энженен Гыймран күзе
булып карап торуы да тикмәгә генә түгел. анын Зөннүн картка ла бәхет китермәве әсәрдә ачык итеп
күрсәтелә—күгәрчен йомыркасы зурлыгындагы кыйммәтле гәүһәр энже эпәүчедән ике адым читтә
балкып ята «Анын булуы хуждсына шатлык та, үкенеч тә китерә атмый иде хәзер» Шактый гыйбрәтле
фикер һәм нәгижэләргә этәрә бу символ Жир баласына жирдәге эшләрен җирдә һәм үз вакытында эшләп
бетерергә кирәклеге турыңда искәртмимени бу күренеш ’
Әсәр шундый тормыш легальләренә таянып, шартлы символларны хәрәкәткә кигереп гомумилли
фикерле идея-фәлсәфәгә әверелә. Анын эпиграфына тикмәгә генә «Чгп җирләрдә югалган якташларыма
багышлыйм» дип куелмагандыр Күпме милләттәшләребез жир шарынын нинди кыйтгаларында адашып
һәм ятып калмагандыр . Тагар язмышы бу яктан теләсә кемне тетрәтерлек1 Авторның җитмешенче еллар
башыңда шушындый «у найсыз» һәм кыю фикерләр күгәреп чыгуы, һичшиксез, анын күңел зирәклеге
һәм гражданлык батырлыгы хакында сөйли
Бу хикәяләрне кат-кат укыганда да әсәрләнмичә юнмыйсын Болан тәэсирле. үтемле будуларынын
сере шунда, күрәсең—автор үзе тасвирлаган тормыш материалын каяндыр ишетеп, каяндыр күчереп
алган үрнәк, документ, вакыйгаларга кормый һәм бик күпләр кебек аны шул ярымфабрикант дәрәҗәсендә
калдырмый. Тормыш чынлыгын ул үз яшәешеннән табып, йөрәге, акылы, бәгыре аша үткәреп, сыкрап
һәм яратып ижат итә М Юныснын язучы буларак гөп талант көче әнә шунда!
Милләт язмышы авторның «жир әсәрләре»ңдә дә үзәк проблемаларның берсе бу тып калуында дәвам
итә
«Табу һәм югалту» повестен гаять четерекле темаларның берсе—милләт, гаилә, кеше рухындагы мен
еллык традицияләрнең таркалу һәм юпига бару рәвешен анализлау- җәмгыятьтәге бу авыруга диагноз
куярга атыну нәтиҗәсе итеп карарга кирәк. Милләт тормышындагы бу зур фаҗигане әдип анын бер
күзәнәге—гаилә тормышы аркылы сурәтләп күрсәтергә омтыла
Югалту тойгысы әсәрнен баш каһарманы Габдрахман Рахманкхловнын йөрәген берничә кисәккә
телгәләп сулкьсиый Барыннан да бигрәк, ул үз-үэеннән канәгать түгел Чын Табигать баласы булуга
карамастан, Габдрахман күп еллар иңде шәһәрдә, өстәвенә чын урыс мохитының ү юге Мәскәүдә яши
Рухи яшәеше белән дә шунда эри башлаган. Авыл белән бәйләнеше исә көннән-көн ерагая бара һәм бу
кайтарып аталмас югалтуын ул эчке күнел сизгерлеге белән интутпив төстә анлап ала. чөнки ана
балачакта жир тәрбиясе, милли тәрбия шундый нечкә тоемлау—йөрәк белән аңлау көче—салып
калдырган Шушы әрнүяе гонгы көчәя барып, анын күңелендә кинәт тыелгысыз бер теләккә әверелә, аны
гуган авылына бәген милли традицияләрне бергә төйнәп торган әнисе янына тарга
Җәйге ялны кайда үткәрергә? дигән беренче карашка һәрбер гаиләдә һәр ел саен хат ителә торган
гадәти сорау Габдрахман гаиләсендә бу югы. принципиаль гәс АТЫП, зур
киеренкелек чыганагына әверелә Фикер төрлелеген, үзендәге һәм гаиләдәге беренче эчке
каршылыкларны жинә-жинә. Габдрахман тормышында әнә шул хәзинәне эзләп ерак юлга чыга.
Анын йөрәген сызыл үткән ин әрнүле җәрәхәтләрнең икенчесе—хатыны Мәрьям белән бәйле.
Мәрьям милли ан. милли традицияләрне югалтуда Габдрахманга караганда бер-ике баскыч түбәнгәрәк
төшкән. Ул инде бу югалтуга акылы белән дә. күнеле белән дә килешкән һәм аны эзләмәс дәрәҗәдә.
Дәрес. Мәрьям але телен җуймаган Анын гөп әхлакый яшәү принципларында да але татар
традицияләре яшәвен дәвам итә. Әмма тышкы тирәлек. эш мохиты гына түгел, анын көндәлек ү з яшәү
рәвеше дә күптән шәһәрләшкән һәм урыслаша башлаган Ире Габдрахман белән дә ул башлыча урыс
телендә сөйләшә Кече яшьтән шәһәр культурасында тәрбияләнеп үскәнгә. .Мәрьям үз халкын бөтендөнья
халыклары казанышы дәрәҗәсеннән чыгып бәяләргә омтыла. Әмма үзебез бер дип инанган Аллаһы
Тәгаләне, газиз әти-әниебезне. беренче мәхәббәтебезне, туган авылыбызны, йөрәгебез өчен бердәнбер,
шне булмаган башка нәрсәләрне дөнья стандартларыннан чыгып үлчи башлап карыйк инде., алардан ни
генә калыр иде микән? Милләт тә шундый ук һичнинди стандартка бирелми торган—алыштыргысыз
кыйммәт түгелмени? Кызганыч. Мәрьям моны анлау һәм тоемлау сәләтен югалткан Ул үзе «хатын*
кызнын иренә хыянәте бер конфет белән сыйланудан башлана», дип бик дөрес фикер йөртә, югыйсә Әмма
милләтенә, үз халкына ясаган хыянәтнең дә ниндидер сүздән, ниндидер адымнан башланып китү
ихтималы булу ни өчендер анын башына да килми Үсемлек
■Мәрьям авылны, авыл жиренен
табигатен, анда яшәүче кешеләрне ярата иде Мәрьям авылны шәһәрчә ярага, дачада яшәүче шикелле итеп,
ә шул ук вакытта авыл—Габдрахманын иманында, вөҗданында. Менә кайдан туа аларнын бер-берсен
андый алмыйча газапланулары»
Мәрьямнен логикасы көчле: «Анда шундый рәхәт булгач, нигә башкалада интегеп яшисен’ Син бит
бик тәвәккәл кеше. Авыл тормышы мина шулай ошаса, мин бер минут шәһәрдә
һәм шул ук Габдрахманнын ла югалтулы каршылыклар эчендә яшәвен онытып жибәрмик: «һаман
туган авылын сагынса да. Габдрахман шәһәр тормышының жинеллегенә. анын гомуми ваемсызлытына
күнеккән иде инде»
Габдрахманнын гаиләсе белән урысча сөйләшүе, милли каршылыкларны әле башлыча шәһәр—авыл
каршылыгында гына күзаллавы һәм анын ла гомуми канәгатьсезлек рәвешендә генә чагылышы, бу өлкәдә
килеп туган һәр проблеманы әлегәчә аңлы төстә чишәргә ялынмавы һ б сыйфатлар да алдагы өзектәге
фикерне раслап тора. Батар барысы да баш героинын милли югалтуны жан тоемлавы аша аңлавы хакында
сөйли. Шуны сизгән йөрәге бунт күтәрә хуҗасын туган жир туфрагына тарга кызы Кәримәне үзе белән
алып Габдрахман авылга китә, һәм анда югалтуның чын исеме табыла.
Казпкач. әбисе Кәримәне «И-и-и бәбкәем!» дип күтәреп ала.
тамырын юк итүнен үсемлеккә үлем
китерәчәген анлаган адәм баласы, ни
өчендер, үз ыругының тамырларыннан
аерылуны бер дә фажига итеп күрми.
Мәрьям татар культурасы һәм
традицияләренә чиста бер информацион
байлык итеп кенә карый, аны алмаштыру—
башка көчлерәк, матуррак, унаирак.
җанлырак традицияләр белән алмаштыру
ана югалту булып түгел, киресенчә, оту
булып тоела
Бер-берсен яратып, хөрмәт итеп яшәгән
Габдрахман белән Мәрьямнең, бер
сәбәпсеэдән дип әйтерлек, аралары суыну
һәм килеп чыккан конфликт га нигездә әнә
шуның белән бәйле.
тормас идем».—ди ул иренә.
Анын күнел күзе сукыр түгел, ул кешеләрне үтәли күрә: «Туганнарын әйбәт, кешелекле Алар
шундый табигыи—сабый шикелле Ләкин шәһәр кешесе андый әйбәтлеккә битараф Мина, мәсәлән,
шәһәр кешесенен үзара дикькатьсезлеге. туганнарына сүлпән каравы ошый».— ди ул.
Күрәбез, анын жан сукырлыгы—тамырлар өзелүдә. Сүз логикасында хакыйкать, бәлки, чыннан
ла Мәрьям фикерендәдер Әмма, шуна карамастан, бу сүзләргә Габдрахманнын хәтере кала. Тышкы
формаль логикадан тыш. күнел сизгерлеге, йөрәк логикасы ла бар бит әле.
Чыңгыз Айтматов һәм Мнргазиян Юныс
—Эти, нигә безненчә сөйләшми ул?
—Юк, кызым, әбиен безненчә сөйләшә, без үзебез чит телдә сөйләшәбез»
Бик хикмәтле сүзләр әйтә баш герой. Димәк, нәкъ эшлисе эшләрнен беренчесе—инде төп игътибар
үзәгенә куела.
Дүрт яшьлек Кәримә исә, милли югалтунын тагын да фаҗигалерәк рәвештә гәүдәләнгән сонгы
өченче баскычында яши Ул туган телен белми, табигатьтән аерылган, халык тәрбиясе анардан ерак. Анын
сабый күнеле лакмус кәгазедәй чиста, садә Бу гөнаһсыз жанга тәрбияви эксперимент ясаудагы
кимчелекләр хәттин ашкан Ул корбан Шәһәр һәм урыс тәрбиясе алып кына түгел Авылга кайтып яшел
чирәм һәм чишмәне күрә алмаганы һәм әбисе белән рәхәтләнеп сөйләшә алмаганы өчен дә. Әпг-әнисенен
туктаусыз бәхәсләре уртасында (алар ана икесе дә аңлаешлы һәм аилаешсыз да) зәгыйфь тирбәлеп торган
искиткеч сизгер һәм нечкә бәгырьле жан булганы өчен дә. Өгисе белән әнисе, аны тар бүлмәгә ябып куеп,
тәрбия эшен үз кулларына алганнар Ә әзерме алар бу зур. жаваплы эшкә’’ Габдрахманнын ул әнә йөрәге
уртасында ялкынсынган өченче жәрәхәт сызыгы булып тора. Мини тәрбия ана мәктәптә дә эләкмәячәк.
Әбисе һәм авыл еракта. Халык тәрбиясе атарга ят Ә бит але ул— гомеренен башында гына. Тәрбиядәге
хаталарны төзәтергә һәм үзгәртергә дә вакыт ате узмаган кебек.
Шушы зур югалтуны күрү Габдрахманга көрәшер өчен көч. тәвәккаиек бирә Хатынының ай-ваена
карамастан, ул кызын атып авылга кайтып китә
Бу урында төп каһарман югалтунын тагын да зуррагы—яна объектив чынбарлык алдында торып
ката. Шул аңлашыла—ул үзе дә шактый күп нәрсә югалткан икән Заман үзгәргән, кешеләр үзгәргән, хәтта
мәңгелек табигать үзгәргән Чирәме тапталган урам, суы кипкән чишмәләр алдында ул алдакчы бер әти
булып торып кала «Чишмә менә шушы чокырдан чыга иде инде, әллә нишләп суы беткән анын...»—ди ул
кызы һәм дөнья каршында аптырап
Дөрес, Габдрахман монда, кечкенә генә булса да. кайбер жинүләргә дә ирешә
Әнә атар чәчәкле болынга килеп чыталар Кызы матур чәчәкләрне өзеп әнисенә жнбәрмәкче —
Өзмә, кызым Кирәкми, өзмә. Үссен —Өзмәгәч минеке булмый бит ул.
—Өзгәч, чәчәк үлә. Синен чәчәкне үгерәсен киләмени9 Килми бит. әйеме9
—Өзмәгәч, әнигә биреп булмый бит аны.-мәсьаләнен катлаулыгыннан Кәримә стар хәлгә житкән иде
Мондый чакларда тәвәккәллек белән икенен берсен сайларга кирәклеген Кәримә белми иде әле..
—Шушы яландагы чәчәкләрнен барысы да синеке булсын Теләсәң яланы белән әниенә бүләк
итәрсен. яме.
—Яланны Мәскәүгә җибәреп булмас шул.
—Мондагы килеш әниеңнеке булыр».
һәм ниһаять, кыз: «Бу чәчәкләрнен барысы да—минеке' Мәскәүдә беркемнен бу кадәр чәчәкләре
юк!..—дип шатлана»
Өстәвенә, авылга кайтудан баш тарткан шәһәр килене дә кайтып төшә Габдрахман һәм әнисенең
бәхете шунда—гаилә бәхете түгәрәкләнә Буыннар чылбыры-бөтеилеге ялгана Шәһәр-авыл аерымлыгы
һәм каршылыгы юкка чыккандай була. Тик болар барысы да бер мизгелгә.
Әсәрнен финалында безне авторның шактый ук төшенке ноталарда әйткән сүзе каршы ала «Бәхет
артына посып Габдрахманны китәчәк хәсрәтләр, бәрелешләр дә сагалап тора иде,—дип белдерә ул —
Караяр белән Мәскәү тәрбиясе арасында үзара аңлашу, юл бирешү уртак тел табу мөмкинлеге юклыгын
Габдрахман белми иде але» «Мәскәү күз яшенә ышанмый»,—ди урыс әйтеме Караярда күз яшенә, аһ-
зарга ышана торган кешеләр яши Бу авылнын тарихы all зар белән, күз яшьләре белән, азатлык көрәшендә
коелган кан тамчылары белән язылган иде«.
Жинү һәм җиңелүче
Габдрахманнын шундый зур кичерешләр бетән жинеп тапкан зәгыйфь үрентеле бәхеге тиздән,
тапталган нәфис чәчәк кебек, бөтен табылган гүзәллекне юкка чыгарырга саләт.ле замана машинасы һәм
империя албастысы табаны астында калып юкка чыгачак
Габдрахманнын фаҗигасе шунда-ул таба һәм мәнгегә югалта Үзенен гомере кадәр һәм хәтта зуррак
та (чөнки ул кызы Кәримә бәхете өчен дә жаваплы) бәхетсезлек тора анын алдында Ьу хәсрәл бер аныкы
гына түгел, бу—миллионлаган татар гаиләләренә бердәй янап торган уртак фаҗига Менә ничә гасыр инде
бу афәт, буыннан-буынга күчеп, тоташ бер эпидемия рәвешен <ыып. милләтне кыра, анын яшәү тамырын
к орыга
1970 елда әдипнең яланаяк тәпиле балачагына багышланган «Занзибар зәнгәр болытлар артында»
повесте дөнья күрә. Монда без теләсә нинди шартларда да үз милли йөзен җуймаслык итеп тәрбияләнгән
егет-кызларыбызнын сабый балачагына—аларнын рухи чишмә башына юнәләбез Һәм ул. билгеле, алдагы
повесть герое Кәримәне тәрбия итү шартларына һич кенә
дә охшамаган.
Биредә төп герой—Габдрахман үэенен чын
бәхетен ерак диңгезләр артындагы серле атауда—
Занзибар илендә итеп күзаллый, һәм ялгышмый.
Бу балачак хыялы аны. төгәл компос сыман,
тормыш давыллары эченнән үзе эзләгән олы
бәхеткә якынайта бара Әлеге әсәре белән М Юныс
талантлы балалар язучысы икәнлеген күрсәтте.
Повесть баштанаяк яшь геройларның хыялый,
романтик күнел очышыннан һәм мавыктыргыч
мажаралар тезмәсеннән тора.
Бер-берсе белән гаять тыгыз бәйләнгән бу ике
сыйфат нинди җирлектә калыплана сон?
Повесть сугыш чоры авылын тасвирлауга
корылган. Бер якта—ачлык, ялангачлык,
җитешсезлек. Ирләр фронтта, хатын-кызлар
кырда, хезмәт фронтында. Кешеләр ниндидер бер
зур сынау алдына куелган, вакьплы түзүне сораган
заман. Икенче якта тормышның мондый чикләүле.
китек яклары белән һич кенә дә санашып торырга
теләмәгән, яшәүгә— киләчәккә, тулы бәхеткә
төбәлгән, авырлыкларның тиздән үгәсенә тирән
ышанган көр күнелле. оптимистик омтылыш.
Заманның бу ике төрле көчен балатар аеруча нык
тоеп тора Алар да бит шушы кырыс шартлар
эчендә, туктаусыз дәвам иткән аяусыз көрәш
уртасында, бу олы тормышка кушылып, кайтыша
глыкларын бергә үреп, әле борчылып, әле сөенеп,
әле үз дөньяларына чумып яши. Шушы ике көч
арасына аларнын яшәешләре яна бер өченче дөнья
булып килеп керә Уен. хыял, өмет, мавыктыргыч
мажаралар эчендә кайнап торган әлеге балачак
дөньясы, билгеле инде, көрәш үлчәвенең алга,
киләчәккә, яктылыкка, үлемсез оптимизмга илткән
ягын куәтли.
Сабыиларнын сизгер йөрәге олы тормышның
һәр тирбәлешенә, димәк, начарына һәм яхшысына
да. гыйбрәте һәм үрнәгенә дә жавап бирми
катмаган сизгер барометр сыман Әнә Габдрахман.
әнисе буранда адашып үлгәнлектән (әтисе
фронтта), апаларында тора, аларда тәрбияләнә
Көннәрдән бер көнне. Габдрахман балык толып
кайткач, һәм колхоз дүрт кадак он биргәч, апасы
дүрт бәлеш пешерә ашарга утырганчы, берсен
күрше Миңсылуга илтеп кайтырга куша.
•Минем хәтерем калды. Үзенә дә сирәк эләгә
торган шушындый затлы ашамлыкны ничек
кешегә өләшергә инде?
Үзебездән калса, илтербез әле. Минсылу
түтәй безгә беркем дә түтел бит,—дидем мин.
бәлешне кешегә бирергә риза түгел икәнлегемне
белгертергә теләп.
-Минсылу тутан—безнен күршебез.
Пешергән ашта күрше өлеше була. Таба ашында
хаста кеше өтеше дә була әле ул. Инсафетдин
хатыны Минзифа аш үтмәү чире белән хасталана.
Ана мин үзем илтермен индеКубрәк тоткан булсан. ятимнәр өлешен дә
чыгарып булыр иде. аларныкын башка вакытта
үтәрбез».
Менә бу—безнең халыкның тәрбия дәресләре
нигезе. Ул алдагы повесть герое Мәрьям
логикасыннан шактый үзгә. Аны табигать, мең
елга сузылган ислам әхлагы һәм кырыс тормыш
үзе тудырган.
Әсәргә сугыш чоры педагогикасының эш
стилен күрсәткән кайбер юмористик эпизодлар .та
килеп керә:
•Гани Ганиевич үзенен беренче дәресендә
Жирнен ничек кояш тирәсендә әйләнгәнлеген
күрсәтер өчен Рафаэль белән Асияне такта янына
чыгарды. Асия Кояш булып бер урында гына
әйләнеп торырга тиеш иде. ә Рафаэль. Жир
буларак, бер үк вакытта Кояш тирәсендә дә. үз
күгаре тирәсендә дә әйләнергә тиеш. •Кояш» үз. ә
«Жир» «Кояш» пгрәсендә һәм үз күчәре тирәсендә
әйләнә башладылар. Без бу хәлгә хәйран калып
карап тора башладык. Башта «Жирнен» жине
өстәлдәге кара шешәсен эләктереп челпәрәмә
китерде, аннан сон башы әйләнгән «Кояш»
чайкалып китеп кара тактага барып бәрелде дә
идәнгә ауды
Шушы тәҗрибәсеннән сон. Гани Ганиевич.
дәрес бирү урынына, китапның укыласы битләрен
күрсәткәннән сон. кырык биш минутка сузылган
елмаю белән генә чикләнә иде»
М. Юнысның «жир әсәрләре» һәм «дингезче
язмалары» белән тыгыз үрелеп барган тагын бер
зур темасы бар—бу анын очучылар тормышын
чагылдыруы Гаҗәп түгел, ул әле 1944 елда, сугыш
барган чорда, ягъни үзенә 17 яшьтә чакта ук.
Армиягә алынып хәрби авиация мәктәбенә укырга
жнбәрелә Аннан сон башта—фронт
бомбардировщикларында укчы-радист. сонрак
штурман булып 11 ел буе оча. Харьков авиация
училищесын тәмамлый. Кыскасы, анын дистә
елдан артык гомере—канатланып очкан яшьлеге—
авиация белән бәйле Тагар әдәбиятына әдип бу
өлкәгә караган берничә гүзал әсәрен, шул исәптән,
үзенең «утта янмас, суда батмас, җирдә тапталмас»
яшьлеген— курсант чорын чагылдырган «Күктә
тургай оча .» хикәясен һәм сугыш чорына
багышланган «Шәмдаыәрлә генә утлар яна (Биектә
калу)» исемле повестен бүләк игте
Соңгы әсәрдә зскддрильянын өч батыр
очучысына: звено командиры Сәйрин Сәләховка.
якут егете штурман Максим Майнагашевка.
кырым гагары укчы-радист Марсель Ялчинскийга
сугыш бетәргә берничә көн када, гаять четерекле
очыш—нәтиҗәсен Баш ставка үзе тикшереп
торачак» бурыч йөкләнә.
Инде кемнәрдер исән калу турында гына
түгел, үзләренең сугыштан соңгы киләчәге, дан-
дәрәжә. академиягә укырга керү турында да
кайгырта башлаган... I ерой Орлов әнә конвертка
салып җибәрделәр. Туган яклардан бик еракта
хезмәт иткән солдат өчен бу өйгә кайтып килү.
якын дуслар белән күрешү кебек нае. Мина 7 елга
якын хәрби хезмәттә булырга туры килде. Сугыш
мине әти-әнидән. туган нигездән генә түгел,
шигърияттән дә аерды. Кайберәүләр әйтер, а
чты сызыкта, ут астында язган шагыйрьләр дә
бар бит дияр. Беренчедән. мин профессиональ дивизия командиры кызына өйләнеп жибәргән
Подполковник Павлов тир-кан түкми генә тагын
да югарырак үрмәләп. Армия штабы җылысында
сыену урыны тапкан...
Бу өч егет исә уфтанмыйча, сукранмыйча
үзләренен сонгы сугышчан операцияләренә—
дошман тылынын үзәгенә—хәтәр очышка
җыеналар Әлбәттә, «җыеналар» дип әйтү генә
жинел. аларнын бу ике көндә нервлары сонгы
чигенә җитеп тартылган, эчке дөньяларында
булган бар каршылыклы уйлар, хис-тойгылар
киерелгән җәя сыман «сугышчан» халәт алган. Тик
ул кичерешләрнең берсе дә тышкы якка чыкмый,
алар гаять сабыр, хәтта үз язмышларына күпмедер
битараф та калгандай, эмоцияләрне эчкә яшереп
һәм салкын акылны өскә күгәреп, сугышчан
бурычларын үтәргә—хәлиткеч көрәшкә
әзерләнәләр Әмма язмыш атар өчен үтә дә кырыс
финиш әзерләп куя Сугыш афәте садә җанлы бу
егетләрнең яшь гомерен өзә.
Шунысы үкенечле, аларнын үлеменә дәһшәтле
сугыш—алар бомбага тотасы бу мөһим объектны
саклап, «зенит батареялары һәр квадратны алдан
хисаплап, прицелга алып куйган» дошман гына
гаепле түгел... Аларны үлемгә үз хәрби
башлыкларыбызның профессиональ сукырлыгы
һәм әхлакый әшәкелеге китерә! Гаделлекне
яраткан эскадрилья командиры Растопчин,
югыйсә, моңарчы җибәрелгән ике экипажның инде
унышсызлыкка очравын. Орлов алып кайткан
разведка мәгълүматларының «бәясе сукыр бер
иген» булуын искәртә Аннан югарырак торган
командирлар бу сүзгә ни рәвешле колак салалар
сон? Гомумән, аларнын егетләргә карата
мөнәсәбәтләре ниндирәк9 Меңнәр язмышы белән
идарә иткән әлеге җитәкчеләрнең кәрт уйнап
утырганда сөйләшкән сүзләренә колак салыйк:
•—Заданиега очасы экипаж әгъзалары, дөрес,
чаплашкалар Икесе татар, берсе якут.— диде штаб
начальнигы Филимонов та —Әмма сәләтле
егетләр. Сезгә, иптәш подполковник, бер үтенечем
бар: командующий белән сөйләшеп карагыз але
Бәлки, ул заданиене бер-ике көнгә тоткарлый
алыр9 .Ашыкмаска кирәк иде. Хәбәр итеп карагыз
але, яме.
—Аңламыйм мин сезне, иптәш
подполковник,—диде Павлов —Кинәшелгән
Очунын һәр детале уйланылган, хәл ителгән
Ниндидер бала-чагалыкка охшый сезнең бу
үтенечегез. Әллә сез өч чүчмәкне кызганасызмы?
Алар бит урысларга караганда тизрәк үрчиләр».
Шушы гаделсезлек, әхлаксызлык (күрәбез,
монда егетләрнең нацмен булулары да роль
уйный) дивизиянен батыр очучыларын күренеп
торган үлем кочагына ташлый.
Дөрес, бу гаделсезлек өстәгеләр арасына
килеп кергән очраклы бер күренеш түгел Аста да
шул ук хәл. Армиянен бөтен тәнендә батырын
түгел. рестораннарга ла йөрдек, тик анда ашап-
эчеп чыгар өчен генә керми идек. Өстәл артында
башланган ижади бәхәс еш кына безгә ияреп
шәһәр бакчаларына чыга иде һәм шигырь укый-
укый жәйге тан нарны аттыра идек Яшьлек
романтикасы, хыялыйлык диген, ә Шунысын да бу Сәйрин очышка чыгып китәр алдыннан лейтенант Кононенконын ашыга-ашыга үзенә характеристик
яздырып атуынын да бик сәер эчке мәгънәсе ачытып китә Саләховны бәреп төшергән очракта, урынына
билгеләнер өчен «алдан аяк киенеп куюы* икән ләбаса анын. «Тетрәндергеч хәл иде бу. Әйтерсен. звено
командиры Сәйрин Сатәхов үзенә-үзе үлем хөкеме чыгарды*
Димәк, кеше белән санашмау, үзләренен бәхетләрен башка кешеләр исәбенә табу һәм моны, үзләре
уйлап кына калмыйча, әйтүләре дә. ярым ачык итеп эшләүләре дә бу авырунын шактый тирән тамыр
җибәрүе хакында сөйли
Дәһшәтле сугыш тәмамланып килә Әмма гадел, чиста күңелле кешеләр өчен сугышнын тагын да
зәһәррәге-мәкерле эчке сугыш, ягъни тышкы дошман битлегеннән оста файдаланырга өйрәнеп житкән
эчке дошман белән көрәш ате алда тора
Шушы тышкы һәм эчке дошман көчләр бергә кушылып. Сәйрин белән Разиянын керсез олы
мәхәббәтен имгәтеп ташлый.
Әлеге ике катлы дошман көчләрнен бер ноктага—вөҗданлы кешеләрнен язмышын - бәхетен
җимерүгә эшләвен без Разиянын Дзержинский урамына—Черек күлгә чакырылу эпизодында бик ачык
күрәбез.
Жинү көнен, дүрт ел көткән сөйгәненең кайту көнен тизрәк житкерим дип хыялланып, больницадан
әле яна гына терелеп чыккан кыз кулына повестка китереп тоттырдылар «Рәсми кәгазь татар милләтеннән
булган кешегә каршылык күрсәтергә юл калдырмый Мондый буйсынуга без. гасырлар буе колониаль
шартларда яшәгәнлектән, күнегеп беткәнбез Куркып буйсыну белән генә чикләнеп калмый мескен татар
Анын хакимияттән дер калтырап торуы тарихи тәкъдиргә. Казан ханлыгын югалтканда коелган каннарга,
җимерелүләргә, күп гасырга сузылган чукындыруларга, лашманчыларга барып тоташа*
Разия да. күнеле белән үз-үзенә каршы килеп булса
да. шушы йортка бара һәм анарга кадәр дә меңләгән
язмышларны кара канга батырган бу йортта мәсхәрә
ителә.
Әсәрдәге фаҗигаләр бүгенге көн яктылыгында
бигрәк тә калку булып күренә Ул кырыс сугыш
елларында гына түгел, һәр чорда да без. азчылыкны
тәшкил иткән милләт вәкилләре, беркатланып. чын
бәхетебезне гадел хезмәт белән табарга өметләнеп йөргән
илдә садә җаннарның язмышы әнә шулай өстә
кемнәрдер—кеше диеп әйтелергә лаек булмаган адәмнәр
тарафыннан хәл ителүен һаман әле онытып җибәрәбез
/миля Әхммуллнна һм Әсәрдә
автор бу фальш дөньянын асыл
Миргазнян Юныс
механизмын бик нечкә, тирән итеп ачып сала
Шунысын
да әйтеп үтик. ул хакта кычкырып әйтергә безнең хокукыбыз да юк иде бит әле. Алда китерелгән өзектә
чагылган вакыйгалар да кайчандыр цензура тарафыннан сызып ташланган иделәр Шөкер, укучыларга
тәкъдим ителә торган яна басмаларда инде бу әсәрләр бүген тулы килеш-төшереп калдырылган
өстәмәләре белән бергә дөнья күрә
Повестька шундый әйләнечле юл белән кире кайткан кисәкләрнең тагын берсен—Кырым
татарларын. Марсель Ялчинскийнын әнисен һәм ике сенлесен. баржа трюмына төяп алып китеп, дингезгә
батыруны тасвирлаган эпизодны искә төшереп үпгк Чын-чынлап жанны тетрәтә торган битләр алар!
Күренә ки. үз әсәрен автор арзанлы, мавыктыргыч сюжет сызыклары белән бизәп, укучының күзенә
төтен җибәрми. тормыш дөреслеген йомып калдырып аны шомартмый, милли язмышының андый такыр,
шома юлдан йөрмәгәнлеген ул яхшы белә һәм шуна да анын үзенчәлекләрен ачканда реаль тормыштан
чыгып фикер йөртергә тырыша Бу очракта да ул иман-кыйблэсын җуймаган ышанычлы әдип исеменә
тугры ката
Китапнын азагында 1945 нен 9 мэенда-Жинү көне һәм хаты әле кичә генә китеп төшкән улы Сәйрин
хөрмәтенә әнисе Миңлезифа аланын авылдагы карчыклар мәҗлесе җыюы бәян ителә Изге жанлы
әбиләребезнен ерак милли традицияләребезне барлап, нахакка рәнҗетелгән миллионнарча
корбаннарыбыз рухына багышланган догасы килер көнгә якты яшәү өмете белән үрелгән ин гүзат
симфоник поэма булып ишетелә!
Әсәрне укып чыккач исә. бәгырьләрне өзә-өзә күңелебездә чын табигать балалары бутган Саләхов.
Яльчинский һәм Майнапшквнын жан яктылыгын сибеп, аларнын яшәүгә булган омтылышын безгә
җиткереп, фаҗигале дә. өметле лә. үлемсез дә булган «Галжамат* яңгырый
б ашлый.
М Юныс ижатынын төп стихиясе, әлбәттә. диңгез! Аның «Тозлы жил». «Теләп алган давыл». -Таңда
Босфор аша» исемле өч кисәктән торган роман-трилогиясе «Дөнья гизү» (1977—1984) исеме белән 1987
елда аерым китап булып басылып чыкты Шуны әйтергә кирәк, бу роман, һичшиксез, татар яшүсмерләр
әдәбиятының иң күркәм классик әсәре саналырга хаклы!
Укучылар әсәрнен сюжетын яхшы хәтерли торгандыр. Баш каһарман Габдрахман Рахманкулов—
студент егет, үзе укыган мәшһүр Мәскәү универшпетынын өченче курсын ташлап, дингезче булыр өчен
Одессага китеп бара. Зур авырлыклар белән башта күмер ташучы пароходка табак-савыт юучы булып
эшкә урнаша, үзенең теләгенә ирешеп, диңгездә йөзәргә керешә, аннан матрос, штурман хезмәтендә чит
илләргә чыгып йөри башлый
Шунысын әйтеп үтәргә кирәк әсәрдә без алда сүз алып барган милли тема алай ачыктан - ачык күзгә
бәрелеп тормый. Киресенчә, әсәр тулаем элеккеге СССР дип аталган илдәге күпмилләтле,
интернациональ рух.ты халык вәкилләренең уртак тормышын, кырык ата баласының йөзләрчә төрле
холык-фигыле аша чагылыш тапкан уртак борчу-шатлыкларын уртага куеп тасвирлауга корылган Без
моны Габдрахманнын студент дуслары арасында да (Өметтати. Баграт. Маштаков. Феликс. Валерия һ. б.).
бергә хезмәт иткән йөзләгән диңгезчеләр арасында да бик ачык күреп торабыз.
Әлбәттә, баш герой Габдрахманга бәйле төстә (анын характер үзенчәлеге, уйланулары, сюжет
сызыгын барлыкка китергән эш-шөгыле. башкаларга мөнәсәбәте; әти-әнисе. балачагы, авылы һәм
якташлары турындагы истәлекләре һ. б.) әсәрдә татар тормышына ла шактый мул гына урын бирелә.
Әмма милли теманын яктыртылуы биредә проблемалы итеп куелмаган, дөресрәге, ачык проблемалы
згтеп куелмаган. Татар һәм анын язмышы әсәрдә дөнья халыклары язмышы белән беррәтгән «эретеп»
тәкъдим ителә Ләкин ул алар арасында эреп юкка чыкмый Киресенчә, кешелекле мөнәсәбәтләр аша татар
(Габдрахман) үзенә башкалар янәшәсеннән тигез урын даулый. Тик бу тышкы даулау түгел, ә бәлки
тормыш-яшәешнен уз тирәнлегеннән килеп чыккан эчке ихтыяж. Әйе. Милләтче булыр өчен башта Кеше
булырга, милләтеннен лаеклы баласы булырга кирәк Анын тышкы, очраклы бер әгъзасы булмаганда
гына, синен билгеле бер Милләт Вәкиле булып сөйләшергә хокукын бар. Бу повестьта ла баш герой
ачыктан-ачык татар бәхете дип көрәшми, әмма ул биредә үзенең исемен— Гадрахман Бәкерович
Рахманкулов икәнлеген, татар баласы булуын, башкалардан һич ким булмавын раслый. Нәтижә күз
алдында—урыслар телләрен сындыра-сындыра булса да. анын чын үз исемен әйтергә өйрәнәләр,
пароходта табак-савыт юучы татар булып та ул, ашап бетермәгән боткаларына икмәк сыныкларын һәм
тәмәке төпчекләрен батырып китүче башка «бөек» милләт вәкилләренә аларнын үз телендә тәрбия сүзен
ишеттерүгә ирешә Хәер, диңгезчелектәге дневальный һөнәрен үзләштергәндә дә ярдәм итүче... әнисе
үрнәге кирәк булып чыга.
Шулай итеп, бу әсәрдә татар проблемасы ирек даулап тышка чыкмый, киресенчә, ул эчкә, эчке өлгерү
ягына юнәлтелә. Төп юл—героебыз Габдрахманнын шәхси өлгерү юлы. Ул үзенә Милләт Вәкиле булып
сүз әйтер хокук даулый. Сон бу хокукны университетта калып, дөнья әдәбиятын тирән үзләштереп һәм
шул югарылыкка менеп даулап булмас илемени'* Монын өчен укуны ташлап, савыт-саба юуучы
дәрәжәсенә төшеп, диңгезче булу кирәк идеме?
Алдагы әсәрне анализлаганда Мәрьямнең югары дөнья мәдәниятен үзләштерүе генә аны Үзен югалту
фаҗигасеннән коткара алмавы турында сүз булган иде инде Шуна бу очракта һич икеләнмичә әйтә
алабыз; әйе. жиргә чынлап яшәргә дип килгән, иркен күктә чын очышнын ни икәнен татып караган
Габдрахман (татар) өчен университет стендлары гына кысан Нафталин исе сенгән формаль белем алунын
корбаны булуын белү белән үк ул. һичшиксез, аннан сыеша атмыйча китәргә тиеш иде. Башта (түбәннән
башлап) ул үзен һәм үэенен кем булуын расларга тиеш иде. Чын Милләт Вәкиле булып шушы чын
тормыш эченнән күтәрелеп чыгарга тиеш иде! Габдрахман моны эшли алды. Үзенең эшенә һәм әйткән
сүзенә ул татар укучысын да ышандыра алды. «Занзибар»дагы яшүсмер Габдрахманга лаеклы калып,
диңгезче егеткә һәм Габдрахман Бәкер улы Рахманкуловка әверелә алды Зур тормыш дингезенә чыгып,
анда үэенен лаеклы урынын тапты Габдрахманнын моннан сон әйткән сүзләренә инде безнен калак
салмый чарабыз юк. Авторнын моннан сон язылган әсәрләрендәге йөрәк әрнүенә безнен ышанмаска
хакыбыз юк. Дингез ул—ахыр чиктә, безнен диңгез призмасы аша күренгән жир тормышыбыз, анын
тынгысыз ирек символы' Героинын әлеге китапта Диңгезга килүе—ул анын зур Әдәбиятка килүе Бу хакта
әсәрнен сонгы битендә бик ачык ишарә ясата Ә Әдәбият ул язучы өчен—изге сүз. кыйбла, иман үз Халкын
өчен фидаи көрәш!
Язучы үзенен «Вавилон елгалары Шәрекъ» (1977—1981). «Европа ат сагына» (1982—1987) һәм
«Сонгы сулыш» (1991—1997) дип аталган диңгезче юлъязматарыннан юрган «Юлла
уйланулар» исемле трилогиясен тәмамлады Ниһаять авторнын егерме ел ижат вакытын сораган бу
«ирекле жанрда» язылган 36 табаклы китабы бүген тулысы белән (анын алдагы ике кисәге 1990 елда
дөнья күргән иде) укучысы хөкеменә тапшырылырга әзер.
Авторнын «Жиде могҗиза». «Без—коллар» һ. б әсәрләре дә башлыча шушы дингез сәяхәте тудырган
уйлануларны, татар һәм кешелек дөньясынын үткәндәге язмышы, жир тормышының бүгенге кайнар
йөрәк пульсын чагылдыра Аларда күз күрмәгән илләр. гореф- гадәтләр. яна мәдәният һәйкәлләре, яна бәя.
яна кичереш, яна уйлану, яна гомумиләштерүләр. Аларны укып без үзебез дә сизмәстән, географик киңлек
һәм Вакыт шкаласы буйлап сәяхәт итәбез, кешелек тарихы турындагы мәгълүматларыбызны кинәйтәбез
Башка иивилизания- халыкларнын эчке җан матурлыгын күрергә һәм аңларга өйрәнәбез Монда автор
шәхесенен масштаблылыгына һәм анын күнел дөньясынын олылыгына сокланмыйча мөмкин түгел. Юк.
хикмәт анын күнел күзенен ерак чакрымнарны һәм чиксез вакыт арачыгын кочаклап алуында гына түгел
Хикмәт шушы чиксез зур материалны йөрәк ялкынында эретеп, милли хис һәм аң белән сугарыл,
гомумкешелек мәхәббәте белән жылыта-яктырга атуындадыр, мөгаен.
Шул ук сыйфатлар, шул ук хис-тоигылар. тагын да кайнарлана төшеп, тагын да максатчанрак
юнәлеш алып, авторнын публицистик мәкаләләренә дә үтеп керә Аларда әдипнең Шәхес зурлыгы һәм
Шәхес үзенчәлекләре тагын да ачыграк төсмерләнә
Соңгы 10-12 ел эчендә М Юныс каләме үз укучысы алдында тагын да бер каһарманлыкка тиң эш
башкарды. Ул гомум күләме ике зур томнан арткан публицистик әсәрләрен матбугатта бастырып
чыгарды. Аларнын бу катлаулы заманда язылып, меңнәрчә милләпәшләребезнен жан эзләнүләренә
турыдан-туры жавап бирүе, адашкан күңелләрне хак юлга чыгарышуда ышанычлы һәм абруйлы киңәшче
булуы—әдипнең үз җилкәсенә алган вазифасын йөрәге белән аңлап, акылы белән тоеп, югары кимәлдә
үтәве хакында сөйли.
Аларда авторнын мәгыгүмат байлыгы, тормыш куйган проблемаларны кую рәвеше һәм чишү
тирәнлеге, фикерләвенең философларча калачы безне әсир игә. Әдип, үэенен табигатенә тугрылыклы
калып, милли бәхетебезне буучылар белән аяусыз көрәшкә ташлана. Әсәрдән әсәргә күчеп, үрләп килгән
милли көрәш очкыны аның публицистик мәкаләләрендә дөрләп янган зур учакка әверелә. Ул
мәкаләләрнең һәрберсендә—милләтебез өчен жан ату' Аларнын һәрберсе әрнүле мәхәббәт, үз халкынын
вөждан авазы, ныклы иман белән сугарылган! Шушы публицистик рух ана халкыбызның жан авазын
хәтерләткән дистәләрчә сыннарын ясарга этәргеч бирә «Чиста әдәби жанр* язудан бүленеп, кулына утлы
публицист каләме алырга мәжбүр итә. Биредә ул мина чын мәгънәсендә Шагыйрь һәм халкыбызның илче-
пәйгамбәре булып тоела башлый.
Укучылар яхшы белә: соңгы елларда бик күп әдипләребез, үзләре яулап алган дан- дәрәжәгә
сокланып, халык бәгыреннән чыккан сыкрауларны тиешенчә ишетеп бетермәделәр Кемдер алдашты,
кемдер ярашты, кемдер куштанланды, кемдер адашты, кемдер ерак тарихка, кемдер ерак балачакка китте,
кемдер акыллылык битлеге киде Әдәбият та. анын тәнкыйте дә реаль чынбарлыктан тәмам аерылды.
Шуның нәтижәсе буларак, сонгы 10-15 ел эчендә күпләрнең ижаты тупикка килеп керде
М. Юныс ижатында исә без шушының нәкъ киресен күрәбез. Үэенен активлыгы белән алай бик нык
аерылып тормаган бу ижат нәкъ менә сүз иреге туганнан сон—1990 еллардан соң—бөтен тулылыгы белән
ачылып, активлашып китте. Яман заман каршысында Миргазиян Юныс Үзе булып торып калды.
Кыска гына вакыт эчеңдә ул тормыш чынбарлыгының ин хәтәр ялганнарын ачып салган, дөнья
сәнгатенең чын кыйммәтен аңларга өйрәткән, дөнья әдәбияты белән янәшәдә тагар әдәби үсешенең
мескенлеген күрсәткән язма-мәкаләләрен бирде
Аларда барыннан да бигрәк әдипнен эрудициясе, шәхес зурлыгы, жан кыюлыгы чагылыш гагггы
Әлеге көрәшче әдип бүгенге әдәбиятыбызның иман-кыйбласын саклап калуда безгә үрнәк күрсәтә алды.
Шушы публицистик көрәш тәҗрибәсе М Юныска, һичшиксез, матур әдәбият әсәрләре ижат игүдә дә
яна мөмкинлекләр ачты Әйгерсен лә анын икенче сулышы ачылды Ул язган соңгы «Без—коллар»
романында әлеге публицистика белән баетылган яна иман әсәренен гүзәл үрнәкләре ярылып яла.
Әсәр Жир шарының ин зур шәһәрләреннән саналган Ташкала һәм шунда яшәүче гап- гади бер
гаиләнең тормыш рәвешен һәм язмышын үзәккә куеп тасвирлый Автор анда империя башкаласы
Ташкалага фәлсәфи-публицистик рухлы заман бәясен бирә
•Жир йөзендәге гөнаһ һәм савап, ялган 1гәм хакыйкать, изү һәм изелүнең куп этеше ташу суы
китергән чүп-чар шикеъге монда туктала Моңда—хөкүхгәт. шымчылык һәм хәрбиләр үзәге, илчелекләр,
данлыклы зур төрмәләр, мәдәният оешмалары, нәшриятлар, мәшһүр фахишханәләр һәм фәнни-мәркәзләр
урнашкан Жир шарын чолгап алган алыш-биреш жепләре дә шушы кадата зур бер төенне тәшкил итә иде
Сәүдә һәм сәяхәт, женен һәм рухи
омтылышлар. коллык һәм азатлык дәгъвалары да бу калада аеруча көчле Биредәге яшерен хәрәкәтләр жир
йөзен караңгылык каплаганнан сон гына җанланып, астыртын рәвештә эшли башлый. Рәсми вазифасы
башкала булганлыктан. Ташкала башка шәһәрләрдән шактый аерылып тора. Сигез ярым гасыр элек
барлыкка килгән кала корал һәм куркып, итәк астыннан ут йөртү юлы белән бер дәүләткә туплана,
йөзләгән халыкларның язмыш-тәкъаирләре белән идарә итә, аларнын азатлыгын буу белән шөгыльләнә.
Башкала вазифасын аклау ютында башкала чит илләргә. Жир шарындагы барлык халыкларга яшәү
юнәлеше биреп, аларнын эшләренә катнашып, айга, кояшка, күктәге йолдызларга баш булу хакында
х ыяллана»
Әсәрнен икенче канатында Әмир Шәкүровнын гаилә тормышы тасвирлана. Зур җәмгыять тормышы
турында фикер йөртүнең бу—конкретлык алган икенче як полюсы Алга таба әсәр чынбарлыкны нигездә
шушы ике төрле спектрдан, ике аспекттан чыгып яктырта. Җәмгыять һәм Гаилә образлары бер тормыш
чынбарлыгының ике объекты гына түгел, аларда авторнын ике төрле фикерләү рәвеше дә төсмерләнә.
Беренчесендә—фәлсәфи-сәяси публицистикага тартым уйланулар, икенчесеңдә—гаилә жылысын, бала
табигатен ачкан сәнгатьле фикерләү. Алар үзара тыгыз керешеп чорның каршылыклы яшәешен күз
алдына китереп бастырырга ярдәм итә.
Башкаланың үз дәрәҗәсенә, үз тәкәбберлегенә торырлык мондый туры бәяне татар язучыларыннан
беркемнең дә әле бирә алганы юк иде шикелле. Бу—яна заман мөнәсәбәте, яна чор чәчмә әсәре, монда
стереотип фикергә урын юк
Бу әсәрдә Мәскәүга лаеклы үз бәясе бирелсә, әдипнең «Соңгы сулыш» әсәрендә без шул империя
әгъзаларының көчле сарказм белән сугарылган көлкеле дә. кызганыч та... куркыныч та булган жанлы.
реаль образлары белән очрашабыз: әлеге горур совет гражданнарының үзләре гомер буе мәсхәрәләп көлеп
килгән Шәрекь илләре чүплегеңдә бүген ташланган иске кирәк- ярак эзләп казынулары күп нәрсә турында
сөйли булса кирәк
Бу әсәрләрдә Ташкала нык алга киткән Шәрекь цивилизациясе Япония. Корея, Сингапур. Ган-Конг
белән янәшә куелгач, анын киләчәге тагын да фаҗигалерәк тоела. Шушы капма- каршы традицияле ике
кыйтга арасында безнен күңелебезнең чын үзәге—туган Татарстаныбыз пәйда була. Анын язмышы нинди
булыр? Ул кайсы юлдан китәр? Язучы, рәссам, шагыйрь- публинист, фикер иясе М. Юныс безне әнә шул
хакта уйланырга чакыра. Бу олы әдипнең металл клапанлы йөрәге, безне бүген, Яңа чор чатында,
яратырга һәм нәфрәтләнергә, көрәшергә һәм бирешмәскә дәртләндерә. Бу йөрәк, бу иҗат безне һәр чакта,
һәр очракта кыйблабызга һәм үз-үзебезгә тугры калырга чакыра.