«СОВЕТ ӘДӘБИЯТЫ»ННАН- «КАЗАН УТЛАРЫ»НА

>г г 1965 ел... Язгы
айларның берсендә ми® л не язучылар берлеге рәисе Мирсәй Әмир чакырып алды Сүз «Совет әдәбияты» чсурна /ы П ’ яЯиЯ турында барды Мирсәй ага минем журнал турындагы фикерем белән кызыксынды. Мин яшермичә журналның шактый төссез булуын, тормыштан. чорның яңарыш җилләреннән артта калып баруын әйттем Журналны төптән үзгәртергә кирәк, дидем. Халкыбызның тарихы, рухи мирасы турында күбрәк язарга, яшь талантларга киңрәк юл ачарга, укучылар ихтыяҗын искә алып эш итәргә... Исеме үк ятышсыз—«Совет әдәбияты» Монда бит милли төснең эзе дә юк!
—Син нинди исем тәкъдим итәр идең соң ?—дип сорады Мирсәй ага.
Менә шунда инде мин күптән уйланыл- ган. башкаларга да кат-кат әйтеп караган исемне чыгарып салдым—«Казанутлары» Мирсәй агага бу исем ошады. Ләкин мәсьәләне ул гына түгел—идарә, идарәдән дә бигрәк, обком хәл итә иде. «Ярый, уйлашырбыз. .. Яңа исемгә үзенә күрә бер кечкенә генә конкурс та игълан итәргә исәп бар. Кайсы җиңеп чыгар. Син дә уйлана тор әле. Идарә әгъзалары арасында сине «Совет әдәбияты»ның баш редакторы итеп куярга дигән фикер бар. Әгәр, үзең каршы килмә- сәң. мин обком кешеләре белән сөйләшеп
Кеше ыруы Атасы оҗмахтан жиргә төшкәндә ин нечкә жан өлешләре белән физик тыгызлыкка керә алмаган Ләкин анын аркылы Хак Тәгалә адәм бала-ларына хәл кертә, рухландыра, дәртләндерә торган кочләр белән тәэсир иткән
Рухани фәндә гадәттән тыш мөһим вакыйга, кешелек тарихында үзәк борылыш моменты буларак. Адәмнен әле эволюциягә кермәгән ин нечкә олеше жиргэ тошүе һәм анын Иисус Насари булып гәүдәләнүен саныйлар Коръән- Кәримдә дә Иисус "Адәм г-м кебидер" дип аңлатыла (Кор. 3 52 (59)). Кеше ыруы янадан деградациягә вә катып калуга бирелмәсен очен. нәкъ шушы шәхескә рухани доньяны ачу насыйп булган
Шулай итеп. Назарет Иисусында ике асыл кушылган кеше табигатенең физик дөньяда эволюция үткән ин түбән олеше белән элек гәүдәләнмәгән ин югары нечкә рухани өлеш тоташкан Бу янарган "Кеше улы" утызынчы яшендә үзенә ин югары илаһи Мин не кабул итә алган. Мона хәтле ул "Мин бөтен кешелек жаны кебек кенә яши. бары рухани дөньяда гына була, әмма конкрет берәр шәхестә әле ул юк. Иисус Христос беренче кеше буларак, үзе турында Мин бар . ди. анын мин е һәм илаһи Мин бер. ди Шуннан бирле кешелек һаман ин югары "Мин гә ирешү юлында, чонки ана ирешү Аллаһе көчләренә илтә
Шуна Коръән-Кәримдә Иисус Христос Мэсих (мессия) дип күрсәтелә (Кор 3.40(45)) коткаручы, үзендә Изге рух йөртүче диелә (3 52 (59) 4 169 (171)) Мона Апостол Павел сүзе, ох-шаш. аның тәгълиматы да Иисус Христосны икенче Адәм ди "Беренче кеше Адәм яшәүче жан булды; икенче Адәм — җанландыручы рух . Беренче кеше — жирдән.балчыктан яралган икенче кеше — Күктән Алладан җибәрелгән (Коринф 15 45. 15 47)
Бу яна эра кешесендә югары вә түбән башлангычлар кушылмасы Бакый Урманче шәмаилендә күз күрә, сизем лэнә торган сурәттә
Хәзерге яшәештә кешеләр үзләрендә тышкы дөнья белән аралашудан алына торган яна. югары кочләр булды руы кирәк Чынбарлык һәм анын кыенлыклары, фажигаи борылышлары белән очрашуга индивидуум үзен аямастан хезмәт итү. үзенен ин түбән башламнарын сүндерү, бетерү, басу карыйм. Aiap сине бик үк өнәп бетермиләр, шулай да күндерергә тырышырмын.. — диде ул.
Бу сөйләшүдән соң бер-ике ай үткәч, журнал яңа исем белән чыга башлады Конкурста минем тәкъдим җиңеп чыккан, обком да ризалашкан. Шулай итеп 1965 елның 6 нчы саныннан «Совет әдәбияты» «Казан утлары»на әверелде
Мине редактор итеп раслау исә тагы берничә айга сузылды Ниһаять, июль айларында булса кирәк, кандидатураны расладылар һәм 1965 елның 8 саныннан журналга мин кул куеп чыгара башладым. Ул вакытта тираж 20 500 данә иде. Өч ел үтеп эштән киткәндә (дөресрәге, алынганда') журнал тиражы 65 меңнән ашты Алдагы елларда исә аның тиражы йөз меңгә җитте, хәтта бу санны узды да
Өч ел эчендә өч мәртәбә үсеш'Журнал тарихында мондый сикереш бүтән кабатланмады Моны ничек аңлатып була соң?
Беренче чиратта чор тудырган үзгәрешләр бе. юн. Үзәктәге «җепшеклек» («оттепель») чоры безгә, татар әдәбиятына һәм журналистикасына бераз соңлабрак килде Бәлки. иртәрәк тә килеп җиткән булыр иде Сталин чорыннан калган кур-каклык. партиягә сукырларча табыну, «милләтчелек» шәүләсеннән өркү хөкем итте Югыйсә бу вакытта инде яшь буын. 30 нчы еллардан соң (рормалашкан әдәби буын үсеп җиткән иде А юрга тик кыны гына киңрәк ачарга кирәк иде
Икенчедән, халкыбыз тарихи дөрес-леккә сусаган иде Әйтик, журналның бер санында Шиһабетдин Мәрҗани турында шактый зур материал басылып чыккач, журналны кулдан-кулга йөртеп укыдылар, чит өлкәләрдән дә журналны сорап хатлар килде Обкомнан исә моның өчен миңа выговор чәпәделәр
Оештыру эшләре дә зур роль уйнады Бу эшкә журналның бөтен коллективы җигелде Ул вакыттагы журнал хезмәт-кәрләре Вакыйф Нуруллин. Равил Файзуллин һ б. көн саен дияр./ек уннарча хатлар язып чит өлкәләргә җибәрәләр иде Төр/е өлкәләрдә журнал турында йөздән артык мәкалә басылды. Радио, телевидение аша да тапшырулар оештырдык Журналның авторлары да. бигрәк тә яшь һәм башлап язучылар. бик зур ярдәм күрсәттеләр
Мәсьәләнең кире ягы да бар иде Анысын үзем генә беләи Мин эшләгән чорда жур- на /ның бер генә саны да тыныч к ына. шома гына чыкмады Журнал дөнья күрү белән обкомга иске рухта тәрбияләнгән картлардан шикаятьләр килә иде Фәлән әсәрдә
партия линиясеннән читкә тайпылыш бар, имеш. Фәлән мәкалә мшиәтчелек рухында язылган... Әзер булган журналдан материалларны алып ташлау, номер басылып чыкканда аны туктату, номер чыккач обкомга чакыртып сүгүләр—нәрсә генә булмады.'
Барысын да сөйләсәң, озынга китә. Бер генә мисал китерәм. 1968иче елның икенче санында әдәбият белгече Альберт Фәтхинең «Мәгърифәт төбәкләре һәм әдәби багъланышлар» исемле мәкаләсе басылды Басар алдыннан материалны жентекләп тикшердек, әдәбият тарихчылары белән киңәштек, кат-кат редакцияләдек. Бер караганда, мәкаләдә обком бәйләнерлек берни дә юк иде шикелэе Шуңа да карамастан, бу мәкалә өчен мине обкомга чакырып сүгүләр, махсус комиссия төзеп тикшерүләр. янаулар—барысын да булды, сөйләп бетерерлек түгел!
Баксаң. Башкортстан обкомы исеменнән шикаять килеп төшкән икән. Нигә бәйләнгәннәр? Имештер, автор Уфа төбәген татар мәдәни учагы итеп карый (Сүз революциягә кадәрле чор турында бара иде) Имештер, мәкаләдә татарларны баш кортлар тарафыннан төрлечә кысу, чикләүгә ишарә бар. Кыскасы, мәкаләне Башкортстан обкомының рәсми сәясәтенә каршы килә дип бәяләделәр
Шулай итеп, журналда эшләү көннән- көн кыенлаша барды Язучылар съездын дагы чыгышым бер сылтау гына булды. Барыбер үзең теләгәнчә эшләргә, үзең caiman алган әсәрләрне бастырырга ирек бирмиләр иде...
Бүгенгәчә хәтеремдә; чыгышымның икенче көнендә мине яңа сапланган идарә рәисе Ибраһим ага Гази чакыртып алды «Рафаэль туган,—диде ул. - - Мин сине чын күңелемнән ихтирам итәм. син хаклы дип уйлыйм Ләкин мин—партия солдаты. Ул кушканны үтәргә тиешмен. Шуңа күрә сайланганнан соң беренче эшем итеп мин сине эшеңнән азат итәргә тиешмен. Үз теләгем белән китәм дип гариза язасыңмы, әллә без алганны көтәсеңме ?• Мин үз телә-гем белән китү турында гариза язудан баш тарттым Икенче көнне үк идарә утырышы җыйдылар Идарә әгъзаларының күпчелеге шулай ук минем яклы иде. Кайберәүләр хәтта, обком күрсәтмәсенә каршы килеп булса да. мине рз урынымда калдырырга тәкъдим итеп карадылар Әмма ул чорда обкомга каршы килеп булмый иде шул Андый кеше бер көн дә эшли алмый иде Ирексездән.
кирәген анлый Аннан сон ул үзенә тышкы объекттан алынган шундый корбан символы булдырырга тиеш. Аны кан саркыган жанынын эчке киче решләре белән кушып, шунын белән мадди донья объектына кеше жанында туа торган шәрех вә төсмерләр өсти Шулай ике капма-каршы юл кушылып, кеше йөрәгеннән чыккан жанлы образ туа. һәм ул рухнын күтәренке халәтен гәүдәләндерә Мондый образ жанда яналык булдыра, танып-белүнен гадәти булмаган юлын ача Бу михнәтләрдән сон кеше фани донья артында торучы әлеге кочләрне күнел күзе белән күрә башлый Тик кеше алда әйтелгән ике капма-каршы юл белән баручылар кебек читтән торып күзәтүче генә булып калмый Ул рух патшалыгы колына әйләнми, үз субъектив башламына бәйле булмаган объектив кочләр белән иҗатташлыкка керә, үзенә || оченче юл таба. Бу юлда ул кеше асылы
Мин мәркәзенең әлеге объектив көчләр белән охшашлыгын таба. Ләкин монда туктап калмый, дөнья нигезен тәшкил итә торган Мин принцибын үзендә куәтләндерә башлый
Кеше үзе булдырган бу символ ни мадди. ни эчке хисләр дөньясына алып бармый Ул сурәткә текәлеп карап, анын турында уйланып, медитаииягә керсән. рухани доньяны танып-белү сәләте ачыла. Шул ук вакытта рух патшалыгына эгоистик кереп бату нигезләре дә югала. 1 чонки мин инде үзенен символлар булдыру эшчэнлегендә үзеннән читкә чыгып, дөньяга тарала Кеше инде буш нирванага омтылмый, монахларча үзенә бикләнүне дә эзләми, ә соииумга йөз белән борылып, кешеләргә хезмәт итә
Бакый Урманче шәмаилләре нәкъ менә шуна туры килә дә. Хосусан.
Әлхәмдүлилләһи' әсәрендә яналык алып килүче өченче юл идеяләре гәүдәләнә Үзәктәге өермәле әйләнәдә элмәк яисә төен урнашкан Ул — гарәп теленен
м хәрефе Антропософия тикшеренүләренә караганда, "м" хәрефе нинди дә булса бер объект белән аваздаш булган, аны анлаган жанда туа. Мәсәлән, якыннан анлашып сөйләшүләр арасында ымлап кына "м—м—м" дию. тагы йогларның рух дөньясыны белән аралашуга илтүче АУММ" магик сүзе Бу контекстта шәмаилдәге Коръән сүзе "Әлхәмд" (мактаудагы) м“ авазы кеше жанынын Аллага омтылуы. Аны , тыңларга тырышуы Фатиха" сүрәсендә
ыңгырашып булса да. мине эш - тән азат итәргә дигән карар чыгардылар.
күп кенә сүзләр м" гэ бетүе һәм хэрефенен үзе дә тоташтыручы элмәк, төен шәкелендә булуы очраклы хәл булмаска тиеш
Композиция үзәгендәге бу төен суфилар өйрәтүендәге мөһим бер пункты белән аваздаш һәрбер инанучы диндар үз эченә Аллаһе бер дигән төп төенне' бәйли
Әлхәмд сүзендәге мөһим символик мәгънә м хәрефендә генә түгел, ә бәлки анын артыннан килүче һәм композиция үзәгендәге алгы түгәрәк эчендә торучы азаккы д хәрефендә дә бар Гарәп хәрефе д тышкы яктан очты тау түбәсен яисә алга ыргылган сонге очын хәтерләтә, һәм бу анын мәгънәви эчтәлегенә туры да килә Рух фәне гыйлемеңдә д хәрефе ихтыяри хисне раслаган мәгънә аңлата һәм анда үзлек элементы да бар Шуна күрә шәмаилдәге бу тамганы бик нигезле рәвештә илаһи—рухани чиксезлектән аерылган мөстәкыйль шәхеснен эволюцион сикереш нәтиҗәсендә үзенен рухани ана—ватаныннан өзелү һәм һәлакәтле төстә үз эгоцентризмына йомылу символы дип карарга була.
Әлхәмдүлилләһи" шәмаилен җентекләп караса, кеше үз индивидуаль асылының космик ераклыктан килгән оермэ хәлендә икәнен анлый Кеше жаны шәмаилдәге туры сызык — илаһи агымны да күрә Ул агым адашкан кешелеккә күктән килгән коткару импульсын күрсәтә Жан үзенен үсеш перспективасын инде мин-минлектән баш тартуда, эгоцентризмны юк итүдә күрә һәм ин югары Рух белән кушылу кирәген анлап. үзенә оптимизм таба мәңгелеккә юл ача
Бу символик сурәт акылга гына түгел, ә хисләргә дә кешенен бөтен барлыгына керә Кеше кичерешләре белән ул сурәт гомернен ин югары идеалына әверелә
Бу сөйләгәннәрдән шундый фикер дә туарга момкин шәмаил хакында югарыда әйтелгәннәр дөрес тә сыман, әмма асылда бу фантазия, реальлек белән бернинди уртаклык булмаган уйдырма. Әйе. һичшиксез бу сурәт бары хыялыбызда гына һәм Рухны тану юлын эзләүчеләр өчен бу нәкъ шулай булырга да тиеш Әгәр ул тыштагы берәр нәрсәне чагылдырса, анын безгә кирәге дә калмас иде тыштан керүче сиземләүләребез чагылышы бик зәгыйфь безнен. Ләкин Бакый ага Урманче ижат иткән сурәттә без бик тәэсирле элементлар табабыз, алар сиземләү дөньясыннан алынсалар да, эчке хис-тойгы вә күзаллаулар белән бәйле Менә шул нәрсә кеше күнеле төбендә йокымсырап яткан тирән көчләрне уятуга булыша да инде Чөнки югары рух дөньясына фикерләү, дога кылу, медитация аркылы күтәрелүче кеше абстракт символлар эчендә яшәми, ә шул сурәтләрне ижат иткәндә уяна торган хис вә күзаллаулар доньясында була.
Хәзерге исламда фатальлек, кеше яшәешенең алдан билгеләнгән язмышка буйсыну проблемасы бик кискен тора Шуна күрә рух турындагы фән кешенен гармонияле үсеше ягында Ул фән доньянын илаһи — рухани нигезе — Хак Тәгаләне шәхеснен танымавын авыру дип таба. Аллаһ Тәгаләдән чыккан үзәк иҗади импульсны Иблис һәм Шайтаннан коткаручы ярату, миһербанлык принцибын белмәвен фажига дип билгели Ә инде бәндәнең шул рухани-фәнни танып-белү ихтыяҗы булмавын зәгыйфь акыллылык дип саный Шул ук вакытта рухани белем Аллаһе Тәгалэнен үзәк импульсын тәшкил иткән Христосны шәхес буларак күкләрдә күрү барлык дини агымнар очен дә мәҗбүри түгел икәнен күрсәтә Кодрәт иясе дөньясына ишек күренмәс Алла. Изге Рухны кабул иткәндә дә ачыла Бу хәлне христиан ортодокслары да таный аларда Голгофа фетнәсеннән сон Иисус Христосның (Мәсихнен) ин югары сфераларга күтәрелүе һәм ана үзенә алмашка янартылган Изге Рух. Юатучы тынычландыручы Хакыйкать рухы җибәрелүе этелә Бакый ага Урманче җиһанның илаһи нигезен нәкъ шулай аңлаганын, үзенен Аллаһе Тәгаләгә олылау мөнәсәбәтен “Иман исемле шигырендә язып калдырган.
Безнен бу хезмәт Б Урманче иҗатында шәмаилләр темасын тулысынча ачуга дәгъва итми Монда безнен коннәрдэ аеруча актуаль булган кайбер әһәмиятле моментлар гына искә алына. Бүгенге җәмгыятьтә танып-белү эшчәнлеге гасырлар дәвамында шактый тотрыклы урын алган ислам, христиан вә гайре дини ышанулар кочагына атыла, анда донья корылышын борынгы традицион аңлатулардан үзенә канәгатьләнү табарга тырыша, ә ул аңлатмалар хәзерге ан очен күп нәрсә бирә
алмый Җәмгыятьнең икенче өлеше табигый-фәнни күзаллаулар үзәнендә калырга теләп, илаһи дөньяны инкарь итә һәм кешелекнен рухани омтылышларын бары атавизм йә аномалия күренешләре дип белә
Мондый шартларда Бакый Урманченын ижади эзләнүләре үз әсәрләрендә фән, дин. сәнгать һәм әхлакны кавыштыра Рәссам үзенен эшләрен, башка иҗатчыларның күбесенә хас булган рәвештә, гакыл вә эстетик хис таләпләренә генә буйсындырмый, ә кеше асылына тулысы белән багланышлы булуына омтыла Бакый Урманче шәмаилләре борынгы культурада әһәмиятле роль уйнаган сурәт символизмын янадан кайтара. Дөньяны сурәтле-символик кабул итү яшәешенең хәзерге ин кирәкле, әһәмиятле нәрсә. Ул абстракг-мантыйкый фикерләүне тирәнәйтә, баета һәм безнен анны яна югары баскычларга күтәрә. Бу баскычлардан кеше Илаһи көчләрнен эволюцион ижади эшчәнлеген анлау дәрәҗәсенә менә Шунысы гыйбрәтле ки. Урманче үз эшләрендә стилизация белән шөгыльләнми һәм инде элекке тәэсирчәнлеген югалткан тамгалар системасының онытылган трактовкасына да кайтмый Ул шулай ук абстракционизмга да кереп батмый, әмма яна. хәзерге рухани сиземләүгә адресланган сәнгати образ-символлар ижат итә Рәссам илаһи текстларны тышкы бизәүдән ерак. Ул аларнын эчке төзелешләренә үтеп кереп, аеруча тәэсирле, тирән мәгънәле, матур тамгалар системасын булдыра
Мондый шәмаил инде ислам таралуының тәүге гасырлары мөселманнары өчен яраган бөти генә, яисә табыну (культ) әйбере түгел Шулай ук ул матур, күзне рәхәтләндерә торган, шул ук вакытта Коръән сүзләрен бормалап-сырмалап гарәпчә язган гади шәмаил дә түгел Урманче шәмаилләре кешедә Кодрәт иясенең илаһи сүзенә, игелекле Гамәленә якынайта, беркетә торган яңа көчләр уята. Анын эшләре — гакыл белән анны нурландыра, йөрәкне җылыта һәм иманны янарта торган чын сәнгать әсәрләре Бакый Урманче шәмаилләре саф эстетик хисләр сферасыннан югары булган рухани дөньяга алып керә; мәһабәт манара кебек биеклеккә омтылган Әлхәмдүлилләһи шәмаиле Асылның яшерен серләренә якынайткан догадай, җанга Мәнгелек һәм кеше шәхесе үлемсез дигән хисне үткәреп, ижат нигезендә яткан чиксез космик мәхәббәт импульсын тою мөмкинлеген бирә Нәкъ шул саф рухани мәхәббәт галәмгә, кешелеккә таралып, доньяны коткаручы Зирәклек. Гүзәллек. Илаһи хөкемдарлык бүләк иткән ижади көчләргә ия.
Бакый Урманче шәмаилләре образ очен актив фикерләү, медитация хезмәте сорый Шунын белән бергә аларга томанлы мистицизм вә хорафатлар түгел, якты көн аны кирәк. Шуна да алар шәхеснең боек вазифасын вә дөнья язмышы очен жаваплылыгын күрсәтеп, Кеше дәрәҗәсен күгәрә, анда рухани башламны ача.
Кыскасы. Урманче әсәрләре Изге текстларны камил сәнгатьчә гәүдәлән- дереп.боек хакыйкатьне кичерү һәм ана кушылу очен ачкыч бирәләр. Бу Хакыйкать Аллаһе Сүзе гәүдәленеше булган Кешене янадан тудыра, жиһаннын Илаһи-рухани нигезе үлчәнмәс рәвештә тирән, космик Фикернең төбе чиксез вә Кешегә бирелгән Сүз — ул Фикернен коралы бөтен галәмне җанлы канатлары белән кочып тәрбияли торган көч.