Финляндия татарларының алфавиты һәм орфографиясе тарихыннан

ак сәүдә белән шөгыльләнүче беренче татар кәсепчеләре Финляндия җиренә XIX гасыр ахырында Россия империясенең Түбән Новгород губернасындагы Сергач өязенә кергән авыллардан килгәннәр. Тора- бара аларнын күбесе мех. кием, тукымалар белән сәүдә итү һөнәрен үзләштереп, үз эшләрен кинәйтү өчен илнен төрле шәһәрләренә урнашып яши башлыйлар Андый шәһәрләрдән Хельсинки, Турку. Раума. Пори. Вааса. Кеми. Ярвинпәә. Тампере һ б. атарга була. Күпмедер вакытлардан сон дин. ана теле һәм уртак гореф-гадәтләр В Финляндия татарларын бер жәмгыятькә туплый. бу илдә яшәүче татарларны милләт итеп танырга нигез сәбәп була. 1917 елла Финляндия бәйсезлеккә ирешкәч һәм 1922 елда Финляндия парламенты диннәргә ирек бирү турында канун кабул иткәч, мондагы татарлар үпәрен рәсми берләштерер өчен «Финляндия Мөхәммәт жәмгыяте»н оештыралар 1963 елда бу жәмгыять исеме «Финляндия Ислам жәмгыяте»нә алмашына. Якынча 850 кешене белән кызыксыну,
Сан ягыннан Финляндия татарлары күп булмаса да. алар-нын рухи- мәдәни эшчәнлеге төрле өлкәләрдә алып барылган һәм байтак басма китапларда гәүдәләнеш тапкан Бу эшчәнлек дин китаплары, тел укытканда кирәкле кулланмалар, жыр китаплары бастыруга карый. Басмалар арасында, китаплардан тыш. журналлар, төрле буклетлар булуын да искәртеп үтәргә кирәк. Бу эшчәнлекнен ин актив чоры 1930—1950 елларга туры килә. Әдәби эшчәнлек Төрле сәбәпләр аркасында. Финляндия татарларын Финляндия төрекләре дип тә атаганнар. Тагарлар Финляндиядә ин күп санлы төрки халык саналган һәм аларга бүтән төрки халыкларның вәкилләре дә кушылганнар Финляндия татарларының уртак теле булып, татар телснен мишәр диалекты санала һәм Финляндиягә килгән татар сәүдәчеләренең күпчелеге шушы диалектта сөйләшкән 1935 елда «Финляндия төрекләре берлеге» исемле мәдәни жәмгыять оеша. Башлангыч мәктәп татарча «Төрек халык мәктәбе» дип аталган һәм ул Хельсинки шәһәрендә 1948 елдан алып 1969 елга кадәр эшләп килгән. Бу мәктәптә укыту эшләре Финляндия мәгариф министрлыгы тарафыннан рәсми рәвештә хупланган уку программасы нигезендә алып укуларын күз алдында тотып, фин телендә • djrfcixb’ • Jr JI/' бирелгән.барылган. Дәресләрнең бер өлеше, балаларның киләчәктә фин мәктәпләрендә Финляндия татарлары башта гарәп хәрефләрендә булган Идел төрки-татар алфавитын кулланган нар Шушы алфавит нигезендә алар Идел якларында калган тугантумачалары белән хатлар алышканнар Араларында гарәп каллиграфиясен ярыйсы гына үзләштергән кешеләр дә булган Мона мисал итеп Тампере шәһәрендә яшәүче Фатыйма Вафинанын 1930 елда язган шәхси хатын кигерергә була.н кигерергә була. 1920 елдан башлап 1930 елларга кадәр чыккан китаплар, нигездә, гарәп хәрефләре белән генә басылганнар Аларнын кайберләре—бигрәк тә уку китаплары—татарлар ярдәме белән Финляндия типографияләрендә нәшер ителгән Шул типография гәрнен берсе Хельсинкидә урнашкан «Сана» («Сүз») типографиясе булган Түбәндәге мисалда «Туган тел» исемле шигырь бирелгән Тагар халык шагыйре Габдулла Тукай ижат иткән бу популяр шигырь 1935 елгы «Уку китабы»нла басылган «Уку китабы» исә. башка уку китаплары кебек үк. «Финляндия Ислам жәмгыяте-нен дәреслекләр хәяты тарафыннан әзерләнгән 1930 еллардан башлап. Төркиядә үткәрелгән гел реформасы һәм шул ук елларда Советлар Союзының төркиләр яшәгән өлкәләрендә барган «латин хәрәкәте» (Яналиф) тәэсире астында гатин хәрефләре Финляндия татарлары арасында да кулланыла башлый Шунсын да әйтергә кирәк, бу елларда басылган китапларда гареп һәм латин хәрефләре икесе дә тигез хокуклы булып, янәшә кулланылганнар Моңа мисал итеп. 1935 елда «Финляндия Ислам жәмгыяте» чыгарган «АВС (Әлифба) китабын китерергә мөмкин берләштергән Финляндия татарлары хәзерге вакытта рәсми теркәлгән вә танылган милли диаспораларнын берсе булып санала Сан ягыннан Финляндия татарлары күп булмаса да. алар-нын рухи- мәдәни эшчәнлеге төрле өлкәләрдә алып барылган һәм байтак басма китапларда гәүдәләнеш тапкан Бу эшчәнлек дин китаплары, тел укытканда кирәкле кулланмалар, жыр китаплары бастыруга карый. Басмалар арасында, китаплардан тыш. журналлар, төрле буклетлар булуын да искәртеп үтәргә кирәк. Бу эшчәнлекнен ин актив чоры 1930—1950 елларга туры килә. Әдәби эшчәнлек тарафыннан рәсми рәвештә хупланган уку программасы нигезендә алып укуларын күз алдында тотып, фин телендә • djrfcixb’ • Jr JI/' бирелгән. Финляндия татарлары башта гарәп хәрефләрендә булган Идел төрки-татар алфавитын кулланган нар Шушы алфавит нигезендә алар Идел якларында калган тугантумачалары белән хатлар алышканнар Араларында гарәп каллиграфиясен ярыйсы гына үзләштергән кешеләр дә булган Мона мисал итеп Тампере шәһәрендә яшәүче Фатыйма Вафинанын 1930 елда язган шәхси хатын кигерергә була. 1920 елдан башлап 1930 елларга кадәр чыккан китаплар, нигездә, гарәп хәрефләре белән генә басылганнар Аларнын Алфавитның ничек гарәптән латинга күчүен «Мәхәллә хәбәрләре» дигән журнал мисалында күрергә була. Исеменнән аңлашылганча, бу журнал— Финляндиядәге төрки-татарларның эчке тормышын һәм тышкы элемтәләрен яктыртып баручы хәбәрләр жыентыгы Ул 1949 елдан башлап. 1970 елга кадәр ике айга бер мәртәбә чыгып барды. 1949 елда аның беренче саннары гарәп хәрефләре белән генә басылып барса, 1950 елдан сон һәр санның баш битләре латин хәрефләре белән чыга башлый 1952 елдан алып 1970 елга хәтле журнал, кагыйдә буларак, латин алфавитында гына басыла. 1940 елларда Финляндиядә типографик ысулда коелган гарәп хәрефләрен табу бик авыр булган. Күпчелек басмалар, шул исәптән «Мәхәллә хәбәрләре» дә кулдан язылган гарәп журнал чыгарып баруын күрсәтеп үтәргә кирәк. Түбәндә латин алфави-тынын Финляндия татарлары арасында актив кулланышта булган үрнәген күрсәтү өчен бер мисал китерәбез. Ул—«Мәхәллә хәбәрләре»ндә басылган бер язма үрнәге: Финляндия татарларының латин алфавиты төрек латин алфавитына таянып төзелгән һәм бу алфавитның 28 хәрефеннән тора: abccdefghii jkmnoii6prs$t u й v у z. Төрек телендә «д» хәрефе бик сирәк очракларда гына кулла-нылган, ә швед-фин алфавитларындагы q w х a a a хәрефләре ярдәмендә төрек телендә булмаган чит ил сүзләре һәм кеше исемнәре генә язылган, шул сәбәпле алар татар телендәге орфография кагыйдәләренә тәнгәл килмәгәннәр. Шуны ла истә тотарга кирәк: 1917 елдан сон Финляндия татарларының теле бәйсез рәвештә яшәргә мәжбүр булганлыктан. Идел татарлары теле һәм диалектлары белән элемтәгә бик сирәк керелгән. Ләкин 60 еллар ахырыннан башлап Финляндия татарлары теле белән Казан татарлары теле арасындагы элемтәләр бермә-бер көчәя башлый. Нәтижәдә. Казан татарлары теленең кириллицага нигезләнгән орфографиясе Финляндия татарлары теленә дә тәэсирен көчәйтә. Орфографиядә язар өчен иң авыр булган «е» һәм «а» хәрефләре бар. Бу хәрефләр төрек гелендә аерылмыйлар һәм Финляндия татарлары да баштарак бер генә хәрефне—«е» ны кулланганнар Соңрак бу 1935 елда Хельсинкидә басылган •ABC (Әлифба)» китабыннан бер өзек хәрефләре белән чыкканнар Гарәп хәрефләрендәге китапларны чыгару эше белән Финляндия татарлары арасында беренче булып Хәсән Хәмидулла шөгыльләнгән. Ул бу эш өчен үзенең өендәге бер бүлмәдә китап басу өчен махсус кораллар, буяулар тоткан һәм шулар ярдәмендә башта Кеми. соңыннан Хельсинки шәһәрләрендә бик күп китаплар бастырган. Алар арасында Финляндия татарларының күп тапкыр басылган телефон китабы һәм Хәмидулла әфәнденең төрле жанрларга караган әдәби әсәрләре, истәлекләре бар. Шул ук вакытта баштарак Оулу шәһәрендә, соңыннан Хельсинкидә яшәгән Садри Хәмит әфәнденең дә гарәп шрифтында 1967—1977 еллар дәвамында «Ак юл» исемле HililQHa. 1962 Я1< 1 0 1 у ■ р 1 у Olyapli вапаааһаШа tUrlfl lalaa ■aalakatlarlndan Haltlnklga kllgan BlUatta? va dMulnhl! «r.tlti Plnlaa- dlj« Caeaatl Itlaalyaal tarafindan 2fl.?.S2 da Halalnki injlnlr yurtunin tur talinda Mr qty tlyafatl blrlldl. Haollata Tar- klya, Iran, Mlair, Pakletan, Llbnan, Surlya, Uarok, Caulrdan kllgan dlnda^larlali, baral 400 dan artlk klal hatlr buldllar. Kunaklar aratinda Iran ^ahlnln biradarl Print Rita Pahlavi Hatratlerl da batir bulin aaclianl aaraflandlrdl. Uatevellllar ralal Zuhur tahlr kunaklaml talaalap nacllanl uopu tOtlar Ila anti: Rak aayu Print Rita Pahlavi Hairatlari, tilt niMflrlarlnit, haplnitl, Finlandlye TTrk lalaa Koloniai naaina aaalaivatla talaalarln. Ho? galdlnlr, aafa galdlnlt. •Мәхәллә хәбәрләре*. 1952 ел. 4 сан. ■il I if ч) A jf ja.I , Финляндия татарлары арасынлда •• ■ мисал итеп 40 еллар ахырында язылган Saygili 2^za.^t4_ Sanlye tut»» All ve Hamdumhmu efendi Haklmcan iua 18. 5 47 bai*rti6n u»t 16 de bula^ak nIUh medinne haar buluvin- gnni Olinebu Saygilart* Beset Alt Adn. Helsinki |bri(Um H.k.mcan Ravlntola Kuunietnl Никах маҗзесена чакыру язмасы 1947 «и. > хәрефенен ике төрле кулланышына бер текстны китерергә була. 1970 еллар ахырында «1» (арткы аваз) һәм «г» (алгы аваз) хәрефләрен аерып язарга тырышу мисаллары да бар Мәсәлән. cir kiqesi (жыр кичәсе) сүзләрен язгандагы кебек Әмма практик сәбәпләр аркасында, бу тырышулар бушка киткән һәм орфография янадан «1» хәрефенен ике төрле кулланышына кайткан Моны түбәндәге мисалдан күрергә була. Фин теленен «а» хәрефе Финляндия татарлары балаларына * ““ тел дәресләре укытканда кулланылган, taraz- тәрәзә һәм—ale әле сүзләрен язгандагы кебек. Финляндия татарларының хәзерге орфографиясе билгеле бер дәрәжәдә төрек әдәби тел нормаларыннан һәм Казан татарларындагы кириллицаны язу кагыйдәләреннән аерыла. Мәсәлән, кириллицадагы *н» хәрефе бездә «п» рәвешендә языла, шунсын да әйтергә кирәк, бу аваз, мәгълүм булганча, төрек телендә бөтенләй юк Икенче яктан. Казан татарлары телендә норма буларак кабул ителгән һәм күпчелек очракларда гарәп теленнән кергән сүзләрдә һәм кеше исемнәрендә к 1980елда Хельсинкида басылган •Безнең җырларисемле җыентыктан алынды ала торган »g» хәрефе Финляндия татарлары телендә һәм орфографиясендә кулланылмый татарча сәгать сүзе Финляндиядә seat—дип языла, төрекчә—saot. татар телендәге-гомер сүзе omir дип. Гали исеме All дип йөртелә һәм языла. Финляндия татарлары Казан татарлары теленен алфавиты һәм орфографиясендә булачак реформа нәтижәләрен һәм дөнья тюркологлары тарафыннан 1992 елда тәкъдим ителгән уртак латин графикасына тизрәк күчүне көтәләр