Безнең календарь

Mirsay aga Әпиг seyli ide: «Minem Qazanga kilep. sangat texnikumma uqirga kergan qagim ide. Berenqe awir xabar $ul buldi: Faxri Qsgat digan tatar yazuqisi wafat bulgan ikan... Bez am isan qagmda kiirmi da qaldiq. Этта cenazasma bardiq — ul iipka qirle bulgan ikan. Bik ya$li, yegerme bi? ya?e tular-tulmastan, bu fam denyadan kitep bargan... Min anin «Siizlardan qaqaklar» kitabm alia 1927. alia 1928 yilda gma uqidim. Uqidim da tan qaldim — $undiy talant ni egen ?ulay irta denyadan kitarga tie? ide. Anin ?igri cam, ul qordagi awir aqi xasratle tormi? am da izgander. dip uyhym... Min, anin xikaya-naserlaren uqip, iiz yazgannanma da klip iirnaklar aldim...» Bu siizlame Mirsay aga 9mir Yazugilar klubinda Faxri Qsgatnen tuuina 70 yil tulu unaymnan iitkarelgan kigada seylagan ide. Kem bulgan son ul Faxri dsgat digan adibebez? $axsi kitapxanamda anin «Siizlardan qaqaklar» digan kitabi da (1958 yilgisi bugay) bar ide. Fatirdan fatirga kiigkanda yugalgandirmi, taba almadim... Yarar, xayerle bulsm!.. Inde Faxri dsgatnen biografiasena kiiz sahyq. Ul (dsgat Yosif uh Faxretdinov) 1901 yilnin 13 oktabrenda xazerge Tatarstan Respublikasimn 91ki rayom Alpar awihnda tugan. $ul awil maktabenda uqigannan son, ul Qazanga kila ham «Mexammadia» madrasasenda uqiy. Siiz unaymda, aytep iitik: Alpar urta maktabenda xazer muzey biilmase bar. Am uqituqi Qadir Sibayiv oyi?tinp cibargan. $unda, in berenge buhp, Faxri dsgatka qagih?h ayberlar quyilgan. Bu maktapta uqip songi yillarda adabiatta tamlgan ?axeslardan ?agir $amil Mannapov. Medarris Waliev isemnaren telga ahi da citader. Masalan, $amil Mannapov: «Minem berenge parga-xikayalarem tundan-tun Faxri Qsgat xikayalare yogmtismda tudi». — dip seyli. Qizgamg ki, iize isan qagmda F. dsgatnen niban ber yuqa gma kitabi na$er itelep gala. Anin in kulamle kitabi «Tormi$ qoqagmda» isemle. «Siizlardan qaqaklar» (96 bit!) kiirenekle galim-adibebez Gazi Ka$$af kere$ seize belan Tatarstan kitap na$nati tarafinnan 1977 yilda na$er itelde. $unnan birle bu uzenqalekle yazuqimn kitaplan denyaga qiga almadi $ikelle Faxri Qsgat. aytkanemqa. bik irta—yegerme bi? ya$e tulmastan denya quya. Lakin anin qisqa icat gemerenda yazilgan az sanh xikaya ham naserlare ale xazer da omtilmiy. alar, tatar adabiatmm ber keqkena cawharlare buhp ya?ilar ham ozaq yillar ya?ayaqak ale. Qisqasi, F. Qsgat beznen adabiatibizda yugahp qahrga be? $axes tiigel. Mars §ABAYIV Faxri 9sgat Batirlar irme$an yilgasi buylap sibelgan tira-yaq awillarda Gaynetdin kora$<;ene i$etmagan ke§e, belmim. bar mikan. Anin koclelege. kora$erga ostahgi tira-yaqta dan algan. Awilnin soykemle qizlan, cilbazak yegetlare депә tiigel, iiz gemerlarenda kiipne kurgan ap-aq saqalli qartlan da апщ belan maqtanalar —Beznen Gaynetdin. nibuc, sinatmas, ayle-$ayle malaylardan sirtm cirga tidertmas. — dilar. Qinlap ta, ul naseldan kilgan кәгәме. Atasi Salay, babasi Әхти§ qartlar iinen, ataqli korascelare, batirlan bulgannar. Alar kora§ maydanma ayaq basu belan biitan awillamin «nun kem!» dip kaperenep yergan batirlan tizrak xaliq arasina $ilalar, kuzdan yugalalar ikan. Har saban tuyinda, az diganda utiz-qinq korascene aylanderep sala torgan bulgannar Kiip waqitm alarm saban tuylannda kora$ka qatna§timuylar Yas kilennardan buyga citkan qizlardan ciyilgan qizil bash ozin solgelame, m matur itep qigelgan yawliqlami birep, rizalatalar ikan. Salay qart ale da isan. Ya$e altinci unga <;iguga qaramastan, cen kebek taza, anm kocle qullan, ale xazer da suqsa timer ezarlek. — Salay denyaga bire§mi, Salay awxatenda ale,— dilar апщ ya§taslare. Zamamnda tira-yaqm tetratep torgan Salay monnan kup yillar elek saban tuylannda kora§iine tasjlagan, iizenen unnin uh Gaynetdinga qaldirgan bulsa da, апщ dartle yorage tuzmi, ul har saban tuyina ciga. qulina qalin qarama tayagin totqan kile$, maydan taralganp kora$celarne tama$a qilip tora. Ozenen yanina ciyilgan yas-cilkenqakka: -Bu malay korasnen solm belmi, kora$u o<;en кос kena citmi $ul. cayin belerga kirak, cayin. Kiirasezme, qullann meek quygan. Mena qarap tongiz, Gzen yon yomgagi tagaratkan kebek tagaraterlar,-di. Yegetlar апщ siizlaren ixlas kiinel belan tinliylar -Ә-ә... kiirasezme, bu meek asqa kerep aldi Quh-ba$i yatip tora bu yegetnen. Bas a$a irgitirga mata$a,-di Ul aytep ta betermi, ikence yeget, kuz acip kuz yomganci. ba§ asa lagan. — Mena meek yigalar am! — dip quya Salay qart. Ul, korascenen selkene$ena. qullann quyi§ina qarap, cinelii-cinelmawen aldan aytep quya. Harwaqit diarlek tacnbale qartmn siizlare dores Qigalar Biigen awilda saban tuyi. §una kura awilnin ya$e, qarti xatim. qizi basu qapqa tobendage ciramga ciyilgannar Salay qart ber torkem ya$lar urtasinda qarama tayagina tayamp, kur$e awildan kilgan kibetce Mostafa malayi Calkay batimin koraskanen bik centeklap qarap tora. Cinsez qara kamzul ostennan bilena qizil puta baylagan kin cilkale. tabanak gawdale Calkay qiqqan ber korascene ozaq yortmi, kocle qullan belan kutarep ala da, өс-durt martaba zmldatip aylandergac, ayaq ostennan seltap cibara. Ana qarsi qiqqan batirlar yomicqa kebek o<;ip to$alar Kiip batirlami kurgan Salay qartnm kiizlare aldamiylar Awiz ecennan — Malay soma qaynastira... — di. Kiizga kurengan ratlerak batirlar betep baralar Yugan о(шц Oalawi da, kur§e awilnin Tarci malayi da yigildilar Qiqqam berse taganlar gena Calkay belan berga kilgan iptasenen itage, uni-suli Calkayga birelgan biiiaklar, solge-tastimal ham yawhqlar belan tuldi. Calkay yiqqan sayin, ber unnga ciyilgan апщ awildaslan qicqmsalar, sawhylar -Mena $ulay! Ay-yay haybat saldin! — Tagarat, Calkay dus, tagarat! -Batirlan belan bik kiip maqtandilar inde, hammase cirga te$a!-dip quyalar, Calkayga кос; birep, kunelen kutarep toralar Axirgi omel - Pakny malayi Xayn da yigildi. Awilnin yaslare gena tugel, qartlan da qurquga to$telar. Qonki axirgi terak, songi baqana Salay malayi daynetdmga cirat elite Gaynetdin qul korasenen gena tugel. siynfiy kora$, grajdannar sugisuun da batin 1918- Q 1920 yillarda Qizil gaskar safrnda. qanli frontlarda үөгер qaytqan ke$e. Maydanmn urta ber cirena ciigalagan Calkay xal ciya. —Beznen Gaynetdin biresmas. — U1 cuyin bagana, аш tiz gena awdara almas. — digan maqtawlar astinda qaldi, §ilt itkan tawi§ i$etelmi. — Narsa buia? Kem cinar? — dip kuzlaren batirlarga teradelar. Calkay belan Gaynetdin ber-berena yaqinlastilar. Elek sinasqan sikelle bemica minut qara§ip tordilar. cirdan ielep, bersen berse toti$tilar. Alar akren ham awir adimnar belan tiigarak ecenda talpmalar Gaynetdin uzenen gadatenca azrak kiitarep alip. sul yaqqa yanba§ irgitirga uylagan ide, amma yanm a?, yanm yalangac kile§ sugis maydannarmda yerular anin, кәсеп suirgannar. U1 da bulmadi, Calkay qisqa ber talpinu belan kinat am kiitarep aldi. Xaliq uzenen kiizena i§anmiyca torganda. Calkay am zinldatip aylanderde-aylanderde da bar qiiatka irgitti Tira-yaqrun ataqh batin Gaynetdin өс adim citka ocip t©$te. Xaliq arasmnan kemder beraw: —Ax!., — dide. Calkaynen awildaslan beten hawam yangiratip qicqinrga. Calkayne qul estenda сөүәгдә ba§ladilar. — Xaramlade, xaramlade... — Calkay ayaq caldi! -Yanadan kera$sennar, yanadan! —dip qicqirgan tawislar i§etelsa da. ozaqqa barmadi. Yigilu bik soma, bik deres bulganga daw ham cancal quptanrga unn yuq ide. Төгкет azrak tingan siman buldi. Barliq batirlardan ©sten ciqqan, hammasen da cirga tii§agan Calkay, kiikragen alga kierep. mangayinnan, cilkalarennan aqqan ere tir berteklaren sertep maydan urtasina ciqti. Erelanep tiigarakne ike rat aylangac. naq urtaga kilep tuqtadi. Qalin. kecle tawi$ belan: -Ya. tagin kemnar bar? Qiqsmnar, — dide. Maydanda tinliq. Xaliq ezlanep yaq-yaqqa kiiz salsa da. ci$u<3 kiirenmade. Calkay ataclanebrak tagin kutarenkerak tawi§ belan: -Nu. tizrak bulsin. kem bar?!—dide. Xaliq urtasinnan kemder aralap citjip kila. — Qizilarmis Gaynetdinnen atasi, §axmi qartmn uh —min bar!—dide beraw. Bu tawi$ni isetkan keselamen tannare cimirdap kitte. Altmci unga ayaq basqan, көгәк kebek ap-aq saqalh Salay qartm maydan urtasinda kurgac, qurqip aptirasip qaldilar. Qartmn ti§qi kiirene§e, yeze time kiirena. Tik kerfeklarena sahmp te$kan aq qaslar astmdagi son kuzlar qurqimch yaltinylar. Salay qart uh taslap qaldirgan saqmaqh tastimalm akren gena cirdan kiitarde. Uz-uzena i$angan mq tawis belan: — Qyda! — dide. Calkay elek qartqa masxarale qaras taslagan bulsa da. qartmn time qiafate, yalqinh kiizlare, prikaz rawe$enda aytelgan «ayda» am saqtiy qaw$attilar. Tanenda. muskullannda kecsezlek, nindider awirhq sizganday buldi. Xahq, kupme yillardan birle k©ra§magan aq saqalh Salay qartm imanday taza, narat kebek yawp torgan ber yegetka qar§i көгәдкә ciqqamn kiirgac, ni ayterga belmi aptirap qaldi. Qart a§iqmiyca gina. osta ber xarakat belan saqmaqh tastimalm Calkaynen bilena saldi Alar akren gena yerilar. ber-bersen sina§alar. §aqtiy ozak yerdelar. Xahq nicek ikanen da kiirep elgera almadi, Salay qart Calkay batirni ba$ a§a ocirdi Calkay maydandagi qomga ba§i belan banp qadaldi... Tuzemsezlek belan alardan kiizen almiyea torgan xaliq. $a$qin tawislar belan qicqinrga, yat tawiglar belan iikererga, sikererga totmdi. Calkay bemiqadar waqit selkenmi yatti. Am ipta$lare kiitarep aldilar. Qart kora§ct' Salay iizena kitergan ber qocaq selge-tastimallami, yawhqlarm, eskaterlame da almadi Ozaq waqitlar garlap torgan $a§qin iikeriilarge, qicqirularga da qolaq salmadi. Uzenen awir ham basmqi adimnan belan Qrmesan yilgasimn teka yan buyma sahngan кескепә өүепә yunalde.