Гомәр Бәшировның тууына 100 ел

ӘДИПНЕҢ МИРАСЫ

Татар халкының алы әдибе Гомәр Бәшировның иҗаты белән киң катлам укучылар яхшы таныш Язучының романнарын, повесть һәм хикәяләрен, публицистик мәкаләләрен хазык күп еллар буена яратып укыды һәм киләчәктә дә укыячак Соңгы езларда иҗат ителгән, әмма тәмамланып бетмәгән романы ‘Гыйбрәт- тә Татарстан китап нәшриятында басылып, бу юбилей көннәрендә дөнья күрер.Шулай итеп, әдипнең әдәби мирасын аның дөнья күргән, танылган әсәрләрен санап чыгу белән билгеләргә булыр иде Ләкин бу исемлек нигездә дөрес булса да. чынында бик ук тулы булмас иде Әдипнең әдәби мирасы шактый ук киңрәк тә. баерак та Гомәр Бәшировның васыяте буенча аның бетен әдәби мирасын туплау, саклау, басмага әзерзәп нәшер итү миләре— барысы да әтинең вафатыннан соң миңа тапшырылды Әдипнең кульязмалары. көндәлекләре. хатлары һәм башка бик күп төрле язмалары минем карамакка күчте Алар аерым китап шкафында шүрлекләрне тутырып торалар Менә бер шүрлектә рәт-рәт булып казын гына папкалар тезелеп киткән Аларда төрле зурлыктагы һәм калынлыктагы 225 дәфтәр һәм блокнот. Әмма бу әзе көндәлек дәфтәрләре түгел Бу әдипнең һәрвакыт үзе белән каздырмыича йөрткән дәфтәрләре Кайда гына булмасын—астында булганнар Әдип көн саен диярлек үзенең күргәннәрен, ишеткәннәр, уи-фикерләрен матур әдәби тел белән кыскача теркәп барган Аерым дәфтәрләрдә төрле тормыш маҗаразары фаҗигазәре гыйбрәтле хәлләр. Арада халыкның күп еллар буена җыеп казгән тапкыр сүзләре. әйтемнәре, җырлары берничә блокнотта алфавипз тәртибендә язылганнар Кыскасы, әдип бу дәфтәрләрендә үзенең бу зачак әдәби әсәрләренә азык-чймал җыеп барган дисәң дә була Бу Язмаларның тагын бер үзенчәлеге һәм. минемчә, кыйммәте бар Язмаларда бөтенләй әдәби хыял юк. барысы да тормышта ничек булса шулай, обьектив язылган Тагын шунысы да бар. әдипнең фикерләре, тормыш тәҗрибәсеннән чыгып ясаган нәтиҗәләре илебездә ул чорларда хөкем сөргән идеология кысаларына һич тә сыймаган, гомумкешелек. гуманизм идеяләре югарылыгында бузганнар Бу дәфтәрләрне укыганда, мине бер фикер борчып, азаплап торды Әдип аларны уэе өчен генәязган Хәзер менә мин. аның варисы укыйм Шулаиитеп. бу язмалар бер генә укучы белән чикләнеп, гомергә йомызып калырлар микәнни ‘ Ә бит аларда шул заманның кайнар сузышы, тормышның обьектив һәм тзиантзз-з чагылышы. олы әдипнең эчке, тирән уй-фикерләре' Бер дәфтәрнең тышлыгына •Күңел дәфтәре- дип язылган иде Икенчесе Мирхәйдәр Фәйзинең •Өметең өзмә • шигыре белән башланган иде Нинди бәйләнешләре булгандыр, анысын аңлата алмыйм, әмма изу.з икесе бергә мине тәвәккәлләп әдипнең бу язмаларын • Күңел дәфтәр зәреннән- исеме астында матбугатка әзерләргә зтәрде Хәзер миңа укучы хөкемен генә көтәсе калды Бу язмалар артыннан биек тау булып әдипнең көндәлек дәфтәрләре калкып торалар Зур форматтагы, калын, өчәр йөз битле биш дәфтәр Беренче дәфтәр 1931 езда башланган, бишенчесендә—соңгы язмасы 1999 елның май аенда теркәлгән Бу дәфтәрләрдә әдипнең рухи дөньясы, уйзанх зары, кичерешләре Әлбәттә, изарның бик күп өлеше әдәбият тормышына бәйзәнешле Юк. азай гына түгел, көндәлекләрнең мәйданы киңрәк Азардзз хазык тормышы, гаме, ил язмышы Бөтен бер гасыр замандашы, катлаузы тормыш золы узган, күпне күргән, күпне безгпн азы әдипнең уйзанузары. төпле фикерләре киң катлам укучының да игътибарын җлзеп итә алыр дип уйзыйм 4 зарны зкзньяга чыгару, халыкка җиткерү—уз бит але әдипнең васыяте.Әдәби мирасның тагын бер өлешен искә алмыйча булмый—ул хашар Азар күп Һичшиксез, татар язучыларының үзара алышкан хатлары һәммәбез эчен дә кадерле һәм еллар узу белән аларның әһәмияте гел арта барачак Гомумән, эпистоляр жанр һәрбер халыкның әдәбият хәзинәсенең мөһим бер өлеше булып тора Әмма монда, һәрхәлдә, минем өчен, бер проблема бар. Гэмәр Вотировка килгән хатлар шактый, әмма ул үзе җибәргән хатларның күбесе юк Элегрәк вакытта хашар кулдан гына язылган бит. берәү дә аның икенче нөсхәсен язмаган, сакламаган Шунлыктан. мин Гомәр Бәширов белән хат алышкан язучыларга һәм. гомумән, барлык шәхесләргә яки аларның варисларына зур үтенеч белән мөрәҗәгать итәр идем без шул ха шарның ксерокопияләре белән азмаша азмас идек микән ’ Аны Татарстан Язучылар берлеге аша оештырырга булыр иде Шулай итеп, азы әдипнең әдәби мирасы аның басылып чыккан, дөнья күргән, танылган әсәрләре белән генә чикләнми. Гомумән, азы әдипләребезнең бай әдәби мирасларын мөмкин кадәр тулы итеп халкыбызга җиткерү—ул варисларның изге бурычлары һәм шәхси эшләре генә булып калмыйча, республикабызның дәүләт һәм хөкүмәт органнарының игътибарыннан читтә булмас дип ышанасы килә. Зөфәр БӘШИРОВ Күңел дәфтәрләреннән Мин боларны нигә язам? Бүтән эшем булмаганга түгел, кулым кычытканга ла түгел. Мин аларны язып утырырга һич теләмәс идем Бүгенге чынбарлыкнын бер кыйпылчыгы Лакка, буяуга эретелмәгән үз төсе, үз кыяфәте белән тормыштан бөтен кочагы белән кубарып алып монда ябыштырып куйган бер кисәге Үтәр еллар, агар сулар... Бер заман сугышлар да бетәр. Тормыш тагын жайланыр. Без ул вакытта хәзерге шикелле ашау турында кайгыртмабыз, эшне, ижатны кайгыртырбыз. Чөнки кеше нормаль яшәгән вакытта ашау өчен кайгыртырга тиеш түгел Кешенен ашау-эчүе ул бит һава сулаган шикелле үк табигый бер нәрсә Ул эшләү һәм яшәү өчен хәзер булырга, үзе турында уйлатмаска тиеш Менә шул вакытта бу дәфтәрне ачып карарбыз... 24 март 1943 ел. Норлат районы Бер көн гажәп бер төш күргән идем Шул төштәге усал, ләкин көчле егет әле менә хәзер дә истән чыкмый Ул егет мине әллә нинди карлы, сулы язгы юллардан чанага утыртып әллә кайларга алып китте Бик озак барып, әллә нинди ят жирләргә барып чыкканнан сон бер йортка барып кердек Әле дә күз алдымда чибәр генә бер яшь хатын тәрәзә янында нигәдер монаеп. еракларга карап тора, анын янында картрак бер кеше басып тора. Әлеге усал егет анын янына килде дә. шундый властный тон белән: «Ник китмисен син. нигә минем аяк астында буталасын син!»—диде Теге кешене ул кешегә дә санамый, ул аны бер корт урынына гына күрә, анын хатынын үзенеке булырга тиешле дип исәпли иле. Миңа бу кыю. усал һәм юлбасарларча башсызлык белән эш итә торган егет нигәдер ошады, минем ана ачуланасым да килмәде (чөнки ул мине дә нигәдер кире якка таба көчләп алып киткән иде), шул ук вакытта ихтирам итүдән дә тыела алмадым Ул нык, үз сүзле, үз дигәнен эшләтә ала торган гажәп көчле татар егете иде (Кызык, минем теге әсәрдәге образ шулай булып төшемә кермәдеме икән9 Ул ана кайбер яклары белән бик ошый бит). 1 8 июль 1942 ел Урман эчендә, тимер юлдан бик якын гына бер жирдә минем эшли торган урыным бар. Бу арада гел шунда эшләдем әле. Иртәнге чәйдән сон чыгып китәм дә сәгать 2-3 ләргә хәтле язып утырам Чамалап кайтам, какрас аш вакыты була. Чамам шул: кояш мәһабәт бер нарат турысына килеп җитеп күренмәс була. 'Сүз «Татар егете» исемле хикәя турында бара Шәп урын дигәч тә анын әллә ние юк Уртача гына бер каен, анын төбенә берничә аркылы агач салынган Ул ике агач минем эскәмиям дә. өстәлем дә Аннан уңда куаклар, таллар өстеннән тимер юл күренә Ике арада сазлык Шунысы кызык, минем монда тора башлаганнан бирле бер дустым артты Мин утырган урыннан 10- 15 метр ераклыкта зифа буйлы, биек, ир уртасы матур бер нарат бар Һәр көнне мин килеп эшли башлагач, шул биек наратнын куе ылыслары арасыннан ботактан ботакка сикерә-сикерә матур гына, житез генә бер тиен баласы килеп төшә. Ул коңгырт тузган коерыгын болгый-болгый агач башыннан йөгереп төшә дә. жиргә сикерде инде дигәндә генә, күз иярмәслек тизлек белән кире борылып югарыга менеп китә Аннан сон ул нарат көпшәсе тирәли кыйгачлап, шаяра-шаяра чабып йөри башлый Ул түбәнгә таба шундый житез чабып төшә, инде егылды бу дип торасын, ул арала булмый, кечкенә шаян ялт итеп борылып ботакка сикерә дә күздән югала, тик анын жәенке тузгак коерыгын гына күреп каласын Беренче көнне тиен малае, үзе уйнап иөри торган агачлар тирәсендә мине күргәч, бик ачуланды Нарат ботагына басып сырт йоннарын кабартты, гайрәт белән коерыгын болгап тешләрен шыкылдатырга тотынды Ул зәһәрләнеп әле бер ботакка, әле икенчесенә сикерә, ярсып һаман тешен шыкылдата, мине ничек тә куркытып моннан куып жибәрмәкче була нде бугай Юләр малай Ул зур тиен булса, алай кирәкмәгәнгә әтәчләнеп йөрмәс нде Урманнын бу кечкенә хужасын борчуым мине бераз күңелсезләндерсә дә мин ул урынымнан китмәдем Көн саен иртә белән килеп, кич кенә китә торган булдым Тора-бара тиен малае бу хәлгә күнде Ул мине иртә белән һәрвакыт шул биек наратта каршы ала. мин барганда анда булмаса да әллә кай арада ялт итеп ботаклар арасыннан килеп чыга да. шул минем яктагы ботагы өстенә килеп утыра Без һәр көнне шулай иртән беренче очрашкач, анын белән бераз карашып утырабыз Анын калку конгырт күзләре һич йомылмыйча минем һәр кыймылдавымны күзәтеп торалар Аннан сон ул бу кызыксыз шөгыльдән туя Тиен малае ялт итеп сикереп ботакка менә дә. бер агачтан икенчесенә күчә-күчә шаяра, уйныи- уйный әллә кайларга китеп югала Мин дустымны онытам, үз эшемә мавыгып китеп аны бөтенләй истән чыгарам Бер вакыт ничектер каршыдагы агач ботагына күзем төшә карасам, нәни малай тагын минем каршыма килеп утырган булып чыга. Мин ана бармак яныйм, ул коерыгын болгап тешен шыкылдатып куя. Кичкә таба минем нәни дустым каядыр югала. мин урыныма кайтып кнтәм һәр урынга, гадәткә һәм кайбер кешеләргә мин бик ти t ияләнәм һәм бик нык бәНтәнәм Менә бүген купеда эшләдем дә урмандагы яза торган урынымны сагынып кичкә таба Лгаәр ал» him хатыны Карима апа Аккош ку iwto I шунда бардым. Шундый тын, шундый тыныч. Алла насыйп итеп янгыр яумасын, көннәр жылы булсын иде дә. мин тагын күп көннәр шушы агач төбенә килеп язсам иде Тынны сөям Комиссар Чанбарисов турындагы очеркнын яхшы чыгуында бу каен төбенең дә. бәлки, бераз гаебе бардыр 27 сентябрь 1942 ел Монда килгәннән бирле беренче мәртәбә мин үземнән канәгать булган көннәрнең берсе кичә һәм анын элекке көне Мин язган нәрсәләремнән канәгать, башкалар да шулай ук. Чанбарисов турындагы очерк күп кешегә ошады Әле бит мин аны мондагыдан күп яхшы итеп я » ала идем. Татарстан патриоты, һәрвакытта татарны, анын культурасын, анын бөтен нәрсәсен яклап, аны ничек кенә булса да күрсәтергә, танытырга тырышып йөрүче Хатыйп2 Госман дигән кара егетнең дә күңеле булган шикелле сизелде Бу арада йокыдан һәм гәзитө эшеннән вакыт урлап Фатих Әмирхан хикәяләрен яңадан бер кат укып чыктым Ләкин вакыт бик аз. Ана шул эшне бетереп урын өстенә яткач кына, берәр сәгать кенә вакыт бүлеп була. Буржуй дип анын әсәрләренең күзен дә ачырмаганнар иде бит. Барыннан да элек ул язучы һәм бик олы гакыллы, кин карашлы язучы. Анын әсәрләрен шушы көнгә кадәр бикләп, итәк астына яшереп тотуыбызны белмим инде, ни генә дияргә. Ахмаклык дисәң, бик тупас була, юньсезлек дисән—йомшаграк. Гажәп халык без. Гел шул мескенлектән, үз күләгәсеннән үзе шүрләп йөри торган пишкадәмлектән’ чыгып булмый әле. Алдынгы яшьләр дә шундый да кыюрак түгел ичмасам, картлардан булмый да булмый инде ул. Безгә Фатих Әмирханнан качмаска, кыюлыкны һәм культураны аннан да өйрәнергә кирәк иде Хәер, сон булса да керештек ич инде. Ярый, хәзер кырын ятып китап укырга керешәм Өстә һәр төндәгечә немец самолетлары очып йөри Аларга гадәтләндем инде, моторы улавыннан ук белеп алам. 30 сентябрь 1942 ел Кеше дөньяда ни өчен яши? Мине борчый торган нәрсә—моңа кадәр үземнен көчемнән килгәнне күңел канәгатьләнерлек итеп эшләп бирә алмауда. Беренче утыз елым төп максатсыз, җилкәнсез көймә кебек, арлы-бирле чайпалып узды Нинди еллар бит. нинди гүзәл чаклар, никадәр дәрт, нинди ышанулы омтылыш! Малай чакта мин рәссам булырга тели идем Урман, болын буйларының матурлыгына сокланып аларны рәсемгә төшерәсем килә иде Тукай шигырьләре мине сихерли. «Дим буенла-ньГ укып жылый идем 15-16 яшьләрдә чагында минем күңелдә тышкы чын тормыштан үзгә, чынбарлыктан тыш тагын эчке бер әдәби дөнья, хыял дөньясы уянып килә иде. Шундый тойгыларнын кузгатып җибәрүе аркасында «Шәфигулланың үлеме»ме. нәрсәме дигән бер хикәя язуым исемдә. Шулай бер нәрсә истә калган. Бездә Казаннан килгән Хөршидә исемле бер яшь укытучы тора иде Шактый укымышлы кыз. Өстебашы шәһәрчә, пөхтә, иреннәр буяулы, ләкин тар карашлы, мешан гаиләсендә тәрбияләнгән Ул мина үзе белән алып килгән китапларын бирә иде. Кайвакыт сөйләшеп утыргаларга да туры килгәли иде. Әдәбият, язучылар турында сөйләшүебез хәтеремдә Мин аннан бик күп нәрсәләр сораштым. Язучылар нинди кеше, алар ничек яшиләр, ничек язалар, ничек киенәләр, фәлән. Мин аларны язган нәрсәләренә карап, кешеләрдән бик өстен тора торган ярым Алла— ' Шәйхулла Чанбарисов—батальон комиссары, «Комиссар» исемле очеркнын герое (•Совет әдәбияты-. 1943, №2. 3). Соңыннан Башкорт дәүләт университетының ректоры булып эшләде. Күренекле әдәбият галиме, озак еллар КДУда кафедра мөдире булып эшләде ’Пишкадәм —мәдрәсәдә укуын тәмамлап, шунда мөгаллимлек итүче яки хезмәт урыны көтеп ятучы. ‘Садри Жәләл әсәре кешеләр men күз алдына китерә идем. Хөршит тә шундый уйда булган булса кирәк Бервакыт әдәбият турында бик кызып сөйләшкәндә, мин үзем дә сизмәстән, бәлки ансыз рәвештәдер, ана ышанып түгелдер «Их. язучы булсан иле. шундый әсәрләр язсан иде*.—дидем Хөршит миңа зур. матур күзләрен тутырып карады да. минем чынлап әйтүемне белгәч, шаркылдап көлеп җибәрде Атына-атына көлде дә. минем дәү кулларыма, чабаталы аякларыма карап торды, аннары тагын көлеп жибәрде. «Кара бу чабатаны, кара бу кулларны —диде —Кая инде ул чабата белән язучы булу!» Мин болай урынсызга ычкындырып җибәрүемә үкендем, әмма гарьләнмәдем Чөнки мин ул хыял югарылыгында йөргән ярым Аллалар янына менәргә лаеклы кеше түгел идем, көчем дә. кодрәтем дә. белемем дә юк иде.' Кыскасы, анысы инде узган гомер Шулай да әгәр әдәбиятка моннан 20 ел элек килгән булсам, мина болай пошынырга туры килмәгән булыр иде Шуны гына әйтәсем килә Кеше дөньяда әнисе тудырган өчен генә яшәми Алай яшәүчеләр бик күп Болай кирәкми, ягъни кеше булып житү өчен ул гына җитми дигән сүз. Кеше иҗатчы Кешенен гомерен, тормыш юлын баскычтан күтәрелү белән чагыштырырга мөмкин Чын кеше, үзенен ни өчен Кеше булганлыгын белеп яши торган сәләтле, булдыклы, инициативалы кеше гомеренең башыннан ук әнә шул очсыз-кырыйсыз югарылык баскычына күтәрелә башлый Һәр баскычны атлаган саен анын өскәрәк күтәреләсе килә, шунын белән бергә никадәр югары менсә дә баскычның чите ютын да. күнеле ни кадәр биеккә күтәрелгәндә дә канәгатьләнмәсен дә белә. Ләкин шулай да бер баскыч өскә күтәрелгән саен анын мохите киңәя, ул күбрәк күрә, күбрәк белә, үзендә бөек идеялар. кешелекне алга илтә Чын кешене мин шулай анлыйм Кешенен һәр көне димим, һәр ае. һич югында һәр елы кичәге көненә, аена һәм елына караганда алга китеш булсын Бер урында таптана икән, димәк ул әрәм узган гомер Монын өчен кешенен уз теләге генә җитми Хәтта талант һәм сәләт булу да җитмәс иде Социаль тормыш шулай корылган булырга тиеш Ләкин бездә кешегә инициатива бирү җитеп бетми Кайбер бюрократлар яшьләргә профессияне үзенен теләвенәтеләмәвенә карамастан көчләп тагалар. Менә шундый кешене Корбан гаете Күптән түгел корбан гаете булып узды Халык бик актив катнашты Корбан суючылар да күп булды, мәҗлес уздыручылар ла Иргә белән гаеткә баручыларның иге-чиге булмады һәр урамнан тәкбир әйтеп килеп чыгалар да зур урамда бергә кушылалар Урамда һәм мәчет янында милиционерлар тәртип саклаган Гомумән, мөселман халкы гаетне бик шәп уздырдык дип куанып йөри Гает көнне иргә белән Яна бистәдә бер марҗа әби капка төбендә күз яше белән елап тора ди Карасана бу татарларны, ничек күнелле итеп бәйрәм итәләр. ничек күнеллс итеп тагу Бз эпи зодны автор үзенен «Көзге ачы җилләрдә* исемле повесть-истәлегендә кинрәк итеп тасвирлый күрсәтә алсам яисә шуна якыная алсам мин үземнең вөҗданымны азмы-күпме канәгать дип хис итәр идем Юкса, язучы исемен күтәреп йөреп та, берничә хикәя һәм повесть белән үлеп китсән. ул бик үкенечле булачак Анын өчен исем күгәрү дә кирәкмәс иде торган яңа омтылышлар, теләкләр сизә Гомер Баширов һам Хисан Туфан (1473) булып бергә бархлар. Менә безнең рус ххлкында юк бит шушылай бергә йөрүчеләр!—дип әйтә ди Сугыштан сон дини тойгылар, дин. шәригатькә инану һәм гомумән динчелек ифрат көчәйде. Ни сәбәп? Ватан сугышы үзенен коточкычлыгы, рәхимсезлеге һәм дәһшәте белән дини хисләрне уятты. Кеше үз көченә генә ышанып тынычлык таба хлмады Мондый сутыш дәһшәте эчендә кеше бик зәгыйфь бер нәрсә булып калды Сутыш дәһшәтеннән бары нинди дә булса чиктән тыш бер бөек көчкә генә сыгынырга, аннан гына ярдәм табарга мөмкин иде Бу бөек көч. борын борыннан ук поэтик бер югарылыкка күтәрелгән, кешенен бала чагында ук аның күнленә фәүкылгадә1 бер көч булып урнашып калган жинелмәс. мәнгелек һәм тиңсез кодрәт, билгеле, бер Алла гына. Сугыш вакытында динсезләр дә Аллага табына башладылар. Сугышта үлем авызына килеп житкән бик күп кеше ин актык таянычы һәм йн актык ышанычы, ин сонгы өмете итеп кискен вакытларда (атакага һәм һөжүмгә барганда, бомбежка астында һ б I Аллага ялварганнар Исән кхлеам намазга йөрер идем, фәлән дип нәзер әйткәннәр Ниндидер бер могжиза белән алар исән калганнар һәм менә хәзер алар сүзләрендә торалар Гаеткә генә түгел. жомга намазына да һәм бүтәннәренә дә йөриләр Өйләнгәндә никах укыталар, үлсә женаза укыталар, өйләренә чакырып Коръән укыталар. Гпмәр Бәширов һәм композитор Сара Садыйкова '■Җидегән чишмә» Бик кызык бер нәтижә килеп чыга кеше үзен-үзе үтерү өчен үзе үк уйлап чыгарган машинасынын дәһшәтеннән кан калтырап, кайчандыр бик борынгы вакытларда үзе үк табып та. соңыннан йөз чөергән Алласына янадан ялварып баш ия башлады Бик сәер, бик гажәп. марксизм күзлегеннән караганда, пацифистлыктыр да бу бәлки Әмма бөтен дөнья һәм бөтен кешелек күхлегеннән чыгып караганда, шушындый нәтижәгә килергә туры килә Ай-Һай, сәер дә сон бу дөнья! 28 октябрь 1948. Матбугат өчен Зөфәр БӘШИРОВ әзерләде.