ГУМАНИСТЛЫК ҮРНӘГЕ

ЭДУАРД КАСЫЙМОВНЫН ТУУЫНА 70 ЕЛ
айсы төбәктән язучылар чыгасын алдан ук берәү дә әйтә алмый. Эдуард Касыимов татар теленең төп сөйләмнәреннән берсен тәшкил иткән Нократ сөйләменең үзәгендә—Нократ авылында 1930 елның 9 ноябрендә дөньяга килә. Әтисе укымышлы, заманына күрә алдынгы, актив зат буларак, авыл советын да җитәкли, колхозны да оештырып йөри, гомеренең сонгы елларында мәктәп директоры вазифаларын башкара «Сонгы елларында» дип әйтүем сүз уңаеннан гына түгел: колхозлашу заманында рәнжетелгән берәү моны бик оста гына «чага» да—мәктәп директоры Салиххан Касыимов «халык дошманы»на әйләнә, кулга алынып, шул ук 1937 елны атыла да...
Кара тамга сугылган гаиләгә Нократ авылында көн бетә: һәркем акаеп карый, болар белән аралашсам, гәп куертсам, үземне дә «чагулары» бар бит әле, дип шүрли. Яшь буынны тәрбияләргә лаек түгел, дип, «халык дошманы»ның хатынын эштән куалар Алар төялешеп. Малмыжга китәргә, туган-тумачага сыенырга мәжбүр була.
Университетка укырга керүчеләрнең дә кайсы язучы булырын алдан әйтү һич мөмкин түгел. Кайчагында әле нәселдән килгән язучылык сәләтенең төрле сәбәпләр аркасында ачылмый калуы бик ихтимал Ә инде Эдуардның туган төбәгендә ана телен өйрәнеп үсүе, бик яшьли кайгы-хәсрәт күрүе, ятимлекнең ачыгыисын татуы әйләнә- тирәгә ачык күз белән карарга, кеше танырга өйрәтә. Адым саен гаделсезлек күрүләр, намуссызлыкка юлыгулар Эдуардның күңелендә каршылыклы уйлар һәм хисләр тудыра Өстәвенә җәмгыятебездә бер төрле сөйләп тә, бөтенләй икенче төрле эшләүнең хуплануы, ялагайларның юл яруы, икейөзлелекнең, гомумән, чәчәк атуы әлеге хисләрне көннән-көн көчәйтә. Әмма болар барысы да булачак әдипнең эченә генә жыела, анын тормыш багажына әйләнә, өермә булып тышка бәреп чыгарга ашыкмый
Чыннан да, буран кубару өчен, өермә күтәрү өчен, иң әүвәл, көч сынап карарга кирәк. Ныгытып сугарга хәленнән килмәсә. куәтең житмәслек зур күсәк күтәрүдән ни файда?!
һәм Эдуард Касыймов вак-вак хикәяләр язарга керешә. Ул хикәяләрне «яшь язучыбызның үз тематикасы, үз теле бар», дип, вакытлы матбугатта басып та чыгар- галыйлар. Әмма ул хикәяләр әле камиллектән ерак була, автор әле зур проблемалар күтәрүдән ерак тора, кая барып бәрелергә белми, тел чарлау белән генә чикләнергә мәжбүр—ул фәкать эчендә бөтерелеп килгән өермәгә буйсынып кына ижат итәргә керешә.
Миңа калса, Эдуардның чын-чыннан әдип булып җитлегүенә 15-20 елдан сон да әлеге дә баягы кара тамганын ныклап жәелүе сәбәпче була, хәлиткеч рольне уйный Касыймов дигән студентның аспирантурага каласы, галим булып китәсе һәркемгә аңлашылгандай тоелса ла аны аспирантурага якын җибәрмиләр Әнә шул хәлне Эдуард фажига буларак кичерә. Ничек була инде: бер яктан ул намуслы комсомол, курсыбызның ин әйбәт укучы студентлары рәтендә, зур фикер иясе, эрудит; икенче яктан, халык дошманы токымы, фәнгә үтеп керергә хакы юк!.. Нәкъ менә шушы каршылык яшь әдипнең күңелендә өермәне куертып җибәрүгә сәбәпче булганын хәзер инде шикләнмичә әйтергә мөмкин. . Әмма әлеге өермәнең тышка бәреп чыгуын тоткарлап торырга, үз-үзеңне тагын «авызлыкларга» туры килә ижат кешесенә
Илленче елларда безнең мәктәпләрдә татар теле дәресләре кимегәннән-кими барды, шунлыктан күбебезгә урыс теле укытырга тәкъдим иттеләр. Үзара сүз куешып. Эдуард Касыимов. Вакыйф Зыятдинов, Рәсыйх Кәшәпов һәм бу юлларның авторы Чулманның аръягына, нефтьчеләр төбәгенә китәргә ниятләдек.
Ул арада шәхес культы мәсьәләсе ил күләмендә күтәрелеп, «халык дошманы» дигән кара тамгаларның уйдырма икәнлеге ачыкланды Университетта безгә
К
фольклордан лекцияләр укыган мәрхәмәт һәм шәфкать иясе Хәмит ага Ярми бе знен
Эдуардыбызны Түбән Шөннән эзләп таба һәм аспирантурага кабул игә Хәмит ага әле
сабакташыбыз Әбрар Кәримуллиннын да фән юлына кереп китүенә сәбәпче була университет
китапханәсеннән куылгач, берәүдән дә куркып тормыйча, аны үз бүлегенә эшкә чакыра
Фольклорны өйрәнү, фәнни хезмәтләр язу һәм диссертация яклау белән генә чикләнми
Касыимов. һинд язучысы Прем Чанлнын бер китабын тәржемәитеп чыгара, повесть һәм
хикәяләр ижат итә. Әмма бу әсәрләрендә әле авторыбыз кешеләргә изгелек итү—
фидакарьлекне тасвирлау, шәфкатьле-миһербанлы. әдәпле-инсафлы булу үрнәкләрен күрсәтү,
гуманистик идеяләрне алга сөрү белән чикләнә.
Килер вакыт, әдипнен күңелендә еллар буе жыелган һәм бөтен табигатен бөтереп
алырга әзер торган каршылыклы хисләр—гарьләнү һәм әрнү, мәхәббәт һәм нәфрәт хисләре—
өермәдәй бөтерелеп, ташкындай ургылып чыгар әле Тик ул анда ла. канлы яшьләр түксә дә.
үзенен калебенә-кыибласына һич тә хыянәт итмәячәк.
нәшрияты әле күптән түгел генә «халык дошманы улы» дигән кара тамга тагып Йөргән
Салиххан Касыймовнын 1937 елда ук атылганын белә торып, әтиегез безнен төрмәдә утыра,
аңа хат алышырга гына ярамый, дигән сылтау белән, озак еллар буе ризык ташытканнар.
Сабыйларның авызыннан өзеп бит
Менә шунда инде язучының бөтен күңелләре актарыла, моңарчы җыелып килгән
каршылыклы хисләргә янә дә хәтәррәкләре өстәлә һәм. ниһаять, өермә күтәрелә
Эдуард Касыймовнын шәхес буларак кодрәте шунда ки. гәрчә үзенә әйтеп бетергесез
читенгә килсә дә. күңелендә купкан өермәне үчләнү-зәһәрләнү өчен файдаланмый, үзенен
кыйбласына хыянәт итми, әлеге өермәне гуманистик юнәлешкә җибәрергә үзендә көч таба Менә
ни сәбәпле «Гомер ике килми» романы лирик әсәр буларак янгыраш ала. Бу романда авторның
бөтен эрудициясе, тел байлыгы, галимлеге. Нократ сөйләменең үзенчәлекләре гаять матур
чагылыш таба
Хәйран кызык кеше иле дустым Эдуард' Чын чыннан ижат кешесе иде Ирешкән
уңышларына, яулаган казанышларына һич масая белмәде Кая ул масаю, хәтта әле
канәгатьләнергә лә уйламады Биографиясеннән бер генә мисал Хәмит ага якларга бәгырькәй
гәре әрнеп, зур проблемалар кузгатып, роман арты роман ижат итә Әмма шунысы да бар бит
әле тормышчан әсәр язам дип. гамәли хә.иәрнс турыдан туры күчереп утырткан тәкъдирлә ...
укучы сина ышанмаячак, син ялан китапны укымаячак! Эдуард Касыймовнын әсәрләренә
сәнгати дөреслек әдәби төрес тек хас һәм әнә шул хасият анын романнарын укучыга якынайта,
тормышчан итә
Әдәбиятыбызны үстерүгә үзеннән саллы гына өлеш керткән • пар. т Кае таймов 19X6
елнын 21 мартында вафат булып. Чаллы зиратына күмелә Анын китап тары
гуманистлыктан ваз кичмәячәк.
талант Әи өяесремнәә неәңт икулбәурые н«еГңо меүртк иәкнее нки лямшиь» рбоумыаннгыан аү брәнйәлкә нвгәән . гТыайтбаррәстта нб куилтыарпл ык итеп
гәүдәләндерүгә заказ бирә Китап язар өчен материал эзләгәндә яшь әдип әтисенең йөргән
юлларын, хезмәт иткән—тир һәм кан түккән жирләрен тәгаенләр!ә мәҗбүр була һәм һәм шул
чагында советлар хакимияте өчен янып көрәшкән, колхозлар оештыру эшендә активлык
күрсәткән, сабый балалар белән уртак тел тапкан коммунист мәктәп директорының бернинди
гөнаһсыз кулга алынганы, бинахак атылганы ачыклана. Өстәвенә әле анын ач-ялангач калган
гаиләсеннән көлгәннәр. ул вәхшиләр.
Ярми белән бергә фәннзз экспедицияләргә йөри әкиятләр җыеп, китап итеп чыгара,
диссертациясе әзер. Хәмит ага аны үз урынына фольклор бүлегенә җитәкче итеп, пенсиягә
китәсен игълан итә. докторлык диссертациясенә материалы әзер, китаплары чыта тора
Шуларга шөкрана кылып, тыныч кына Казан каласында яшисе иде .лә бит канә. юк шул менә'
Бервакытны Эдуард тормышның кайнап торган җиренә Чулман аръягына бөтен гаиләсе белән
күченергә ниятли Анда. Алабута шәһәрендә яшәп, җирле халыкның яшәешен-көнкүрешен
өйрәнә, повесть-хикәяләр яза. Бондют химиклары хезмәтенә бат ышлап «Томан аша»,
«һаваларда тургай» исемле роман-днлогиясен ижат
итә, педагогия институтында лекцияләр укый Шунда тыныч кына картаясы иде дә бит инде,
әмма Чаллы автогиганты калкып чыта, анда бөтен илдән яшьләр җыела, һәм. әлбәттә инде,
тормышның кайнап торган җиренә беренче әдип бу тып Касыимов барып төпләнә Тәҗрибә
туплаган язучы «урра-патриот зм»га артык бирешмичә шул төбәктәге авыл халкының ага-баба
нигезеннән ваз кичәргә мәжбүр ите түе кебек кире
киләчәк буыннарга мирас булып кала