ЯҢА МЕҢЪЕЛЛЫККА—ЯҢА ИМЛА БЕЛӘН

Егерменче гасыр азагы татар халкының сәяси мәдәни һәм. гомумән, ижтимагый тормышында гаять моһим. яшәешебезне билгеләүдәге әһәмияте белән тулы бер гасырларны колачларлык борылышлар чоры булды Татарстан Республикасының дәүләт суверенитеты турында Декларация кабул итүдән башланган бу процессның жимешләре ике меңенче елга кереп килгәндә тагын да мулрак, үтемлерәк булып күз алдыбызга килеп баса Әле моннан дистә елллар элек хыялда гына йөргән казанышларга без шул хәтле күнектек, гадәти бер хәл итеп кабул итә башладык ки. хәтта еш кына чын әһәмиятен аңлап та житхермибез шикелле тоела. Ләкин, ничек кенә булмасын, алар бар. алар елдан ел арта Ә инде бу үзгәрешяңалыкларны шулай булырга тиеш дип кабул итү. халык үзаңының яна баскычка күтәрелүе, татар милләтенең дөньядагы цивилизацияле халыкларга хас зыялы һәм мәдәни яктан гадәти тормышка керә баруы турында сөйлидер Шушы казанышлар арасында ин мөһиме, минемчә, заманында хаксызга рәнжетелгөн. тапталган, изелгән, кыерсытылган газиз туган телебезнең, ниһаять, егерменче еллардан соң яңадан дәүләт статусы алуы, аның акрынлап булса да кин кулланышка—фән һәм икътисадка, мәгарифкә һәм югары уку йортларына, рәсми кәгазьләргә үтеп керүе Тел—милләтне милләт итүче төп сыйфат, төп шарт Телсез милләт булмаган кебек, телсез дәүләт тә була алмый Татарстан суверен дәүләт икән димәк, анын суверен тел сәясәте, төп милләт телен саклауны, яклауны һәм үсешен тәэмин итүче кануннары ла булырга тиеш Шул кануннарның катгый үтәлүе исә халкыбызны яңарышка алып баручы төп шартлардан санала Нәрсәләргә ирештек, ике меңенче ел бусагасын атлаганда куанып сөйләрлек ниләребез бар сон1 ’ Бармакларны бөгә башлыйк әле Бердән, шәһәрләрдә татар балалар бакчалары барлыкка килде Икенчедән. Татарстан башкаласы Казанда. Чаллыда. Түбән Камада. Әлмәттә генә түгел, халкыбыз тупланып яши торган Ижау. Ульян. Оренбург кебек зур шәһәрләрдә дә тагар мәктәпләре, гимназияләр, туган телдә белем бирүче сыйныфлар ачылды, гөрск-татар лицейлары, колледжлары, татар- инглиз мәктәпләре эшли башлады Моннан уң-унбиш еллар элек кенә әле татар балаларының нибары 7 проценты урта белемне татар телендә алган булса, хәзер ул сан. Татарстан Мәгариф министрлыгы мәгълүматларына караганда. 47 процентка житте Татар теле предмет буларак республиканың барлык мәктәпләрендә урыс теле белән бер дәрәжәдә өйрәналә Өченчедән, татар теле югары уку йортларында торган саен киңрәк тамыр жәя Әле моннан ун ел элек кенә татар теле фән буларак бары тик Казан дәүләт университетының һәм педагогия институтларының филология факультетларында гына өйрәнелә иде Ә хәзер Казан төзүче инженерлар академиясендә. авыл хужалыгы институтында, дәүләт консерваториясендә, ветеринария медицинасы академиясендә, югары техник уку йортларында татар телендә белем бирүче аерым төркемнәр, факу зьтетлар бар. Казанда гуманитар институт эшли. Татар милли университеты ачылу көненә лә күп калмады кебек Дүртенчедән. Ижау. Төмән Ульян һәм башка шәһәрләрнең педагогия институларында татар филологлары әзерләүче төркемнәр ачылды, алар инде беренче чыгарылышларын да ясады Бишенчедән, аспирантурада уку. диссертация яклауны да Казанның үзендә, туган Е телдә башкару мөмкинлекләре тудырылды. Болары—белем алу. яшь буынга туган телдә белем бирү өлкәсендә Татарча укып, югары белем алып чыккан яшьләребез арткан саен, алар фәнгә һәм халык хуҗалыгына күбрәк килгән саен, туган телебезнең дә абруе, кулланыш даирәсе дә шуларга нисбәтән арта һәм киңәя барачак. Болары— киләчәк эше. инде якын киләчәк эше. Анык беләм. барлык казанышларны санап чыгу өчен кул бармаклары гына җитмәячәк. Инде алтынчыдан, җиденчедән, дип санап тормый гына тагын бераз йомгак ясыйк әле. Казанда “Курай" һәм "Дулкын" радиолары тәүлек буе туган телдә сөйләп тора, андыйлар республиканың башка шәһәрләрендә дә байтак хәзер. Татарстан радиосы авазлары кыска дулкыннарда дөньяның барлык кыйтгаларына тарала. Прагада "Азатлык" радиосы сөйләп утыра. Төркия дәүләт радиосында да татарча тапшырулар башланды. Инде килеп, матбугат өлкәсенә күз салыйк. "Мәгариф" нәшрияты, матди кыенлыклар заманасы булуга карамастан, полиграфик эшләнеше, бизәлеше ягыннан да, эчтәлеге һәм фәнни кыйммәте ягыннан да иң югары кимәлдәге таләпләргә җавап бирүче зәвыкълы китапларны елдан-ел күбрәк бастырып чыгара. Инде танылып өлгергән яңа басмалар—“Идел". "Мирас"ларны санап тормыйча, әлегә кин катлау укучыларга артык таныш булмаган, әмма әһәмияте ягыннан бәяләп бетергесез берничә яңа мәҗмуганы да күрсәтү мөһим эш булыр. Күптән түгел генә Казанда "Фән һәм тел” журналын укучыларга тәкъдим итү булды. Бу инде гуманитар фәннәр белгечләренең генә түгел, ә җисми фәннәр галимнәренең туган телгә йөз белән борылуын раслучы яна бер дәлил. Журналның беренче санында ук татарның күренекле математиклары, биологлары, медиклары, физиклары һәм башка галимнәре чиста татар телендә фәннен теге яки бу тармагындагы яңалыклар, югары уку йортларында ана телендә укыту проблемалары турында фикер уртаклашалар. Боларга өстәп Татарстан Фәннәр Академиясенең тарих институты чыгара башлаган “Татар археологиясе" журналын әйтми калу мөмкин түгел. Аерым мәкаләләре урыс, татар, инглиз телләрендә басылучы бу яңа басма да халкыбыз тарихын өйрәнүдә яңа баскычны тәшкил итә. Инде килеп, ноябрь башларында Казанда тагын бер чын мәгънәсендә тарихи вакыйга булды: кин катлам укучыларга "Татар энциклопедик сүзлеге" тәкъдим ителде. Татар энциклопедиясе институты галимнәре ун ел дәвамында төзегән бу киң колачлы белешмәлектә татар тарихы, аның бүгенгесе, теле һәм әдәбияты, матди һәм рухи культурасы, күренекле шәхесләре хакында иң тулы мәгълүматлар тупланган. Татар тарихында әле мондый колачлы басманың булганы юк иде. 1999 ел халкыбыз тарихына тагын бер мөһим вакыйга белән дә кереп калыр 15 сентябрьдә Татарстан Республикасы Президенты М III Шаймиев "Латин графикасы нигезендә татар алфавитын торгызу турында" Татарстан Республикасы Законына кул куйды. "Бу Закон латин графикасы нигезендә татар алфавитын тагын да камилләштерүгә һәм анын дөнья коммуникация системасына керүе өчен унай шартлар булдыруга юнәлдерелә,—диелә Законда —2011 елның 1 сентябренә кадәр Татарстан Республикасында бер үк вакытта ике алфавит: латин графикасы нигезендәге һәм кириллица гамәлдә була". Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына 2001 елның 1 мартына кадәр латин графикасы нигезендә татар алфавитын кертү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасын эшләү һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы раславына кертү бурычы йөкләнде. 2001 елның 1 сентябреннән беренче сыйныфка укырга кергән балалар әлифбаны яңа имлада укый башлаячак. tnde az gina tarixqa kiiz te§enk. Bez ni өсеп uns хәгейәгепә kuckan, doresrage, тәсЬип kucerelgan idek? U1 omtili§ qaycan baslangan? U1 soraularga cawapni bik yuaqtan, utkan gasirlardan uq ezlarga tun kila. Әүе, tatarlanu uns xarefena kucererga mata§u inde XVIII gasir azaqlannda baslana һәш XIX gasirda tagm da kmrak qola? ala. Tatar daulatlaren yaulap algannan son, qoral kece belan депә tatar xalqm cuqindiru һәт unslagtiru banp ciqmagac. uns pat§alan һәт missionerlar aldau yulma basalar; uquni$h һәт kitaph, kitap siizen izge sanauci xahqm yuldan yazdiru әдеп kmlhtsa xareflare belan tatarca kitap cigaru е§епә kere§alar. Ә1Ьә«ә. berenge Ciratta Alla siize—Incil һәт Biblia 1әгсетә itela. Aldawic siyfatmda isa terle kalendar'lar. terle Ье1е§тә1ек1әг ciganla. Alarda nasara (xnstian) dmenen, estenlege, uns xalqimn ayinm missiaga ia Ьөүек xahq ikanlege takrarlana. Этта bay madani traditsialare. bonn-bonnnan sinalgan goref-gadatlare һәт yolalan. oxlaqiy qanunnan үә$әр kilgan xaliq aldanmiy Bermeo gasir dawaminda patsa xokumste ham in yawiz qara nussionerlar esli almaganm isa sovet xokumete bemica yil ecenda xal itte da quydi Xaliq men gasirhq yazma adabi ham fanni mirasinnan. ruxi xazinasennan ayinldi Din belan koras siltawi astmda qarap imlasinda basilgan тепл area, dista mennarca denyawi kitaplar yandinldi. yoz yillar buyi tuplangan an-belem ciganagi. xaliq taenbase yuqqa Ciganldi. garap xareflare belan yazilgan kitaplarm saqiagan seen gena da distalarea men uqimi$li ke$e termalarda eeretelde Dores, totalitar rejim. uze belepme. alia belmicame. yalgishq cibarde Nigezda, tatarni millat bularaq saqlap. yaqlap. uzanin oyistmp kiliiee islam dmennan ayiru oeen. am mirasinnan maxrum itu oeen eslangan bu adim—1929 yilda barliq torki xaliqlami latin xareflarena kueeru—botenlay kotelmagan natica birde Tipograha e$e oeen unayh. yazihsi belan matur ham talar telenen awazlar sistemasina tulayim tangal kiluee latin xareflare qullamsta yorgan qisqa gina arada da eit il ham uns klassiklannm m yaxsi asarlare basilip ciqti. har rayonda tipografiaiar barliqqa lulde SSSRmn tatar ya$i torgan har tobagenda diarlek tatarea knap ham gazit-jumal cigaru cayga sail nd i. Latin xareflare sulay itep. imperia hmaginnan qotildun dip uylagan xahqnin taraqqiat donyasina irgilip kilep keruena sabap buldi Lakin bust xarbi tel belan aytkanda. aldawie manevr gina bulganmi alia totalitar rejim uzenen xatasin bik tiz anlap aldimi. ul tagin da qurqimeraq. tagin da afatierak yana udar azerlagan ikan. Ham kommunistlar xakimiate paisa luralare ham nussionerlar yoz yillar buyi xiyallangan maqsatm lormisqa ayiruga kere$te Tatar xalqin dinsez qaldiru belan berqa. am ruxi cuqindiru—uris xareflarena kiicerti baslandi XVIII gasirdan uq kiluee astirtin ham makerle e$ uzenen logik axinna kiterep citkerelde Uns imlasimn tatar ham, goniuman. torki tellarga yabismaganhgi kuplarga magliim. Bu tellarda ber uk larnqa belan kursatelgan xareflarnen aytele$e botenlay basqaea yangmy Ber uk xareflar belan yazilgan suzlar. masalan. unsea ber, tatarea ikenee torle uqila. Misallar bik kQp: aytik. он—ow. сука—сржв. койка- койка... Ә indo kirillitsa xareflare belan tatarea yazarga tmsqan suzlardan botenlay magnasez narsalar kilep cigui da ser tugel Unsnin “Что делать", yagni Narsa eslarga digan sorawina cawap buhp yangiratiei Тәлгать, Сибгать. Рифгать kebek isemnar. канәгать, сәгать kebek suzlar yazihsi h b, h. b Imla berlegenhan kilep eiqqan mondiy gayre tabigi. donyanm ber gena telenda da bulmagan magnasezleklame bik kup sanap buhr ide Xayer, beznen maqsatibiz ul tugel Oiziqsinqan uqueilar yaxsi xaterhder. gazit-jumal bitlarenda latinga qaytu mas'alalare buyuiqa tiker alisularda andiy misallar xatsez kup kiterelgan ide inde. Ниһаять, ун елга якын сугылган бәхәсләргә чик куешы. латин имласына кайту дәүләгкүләм дәрәҗәлә чәл ителде Әйе. бәхәс каты барды, озакка сузылды Әмма татарина алга карый белүче фикер ияләре И Тяһиров. Ә Кәримутлин. М Зөкиев, X. Курбатов, В Хаков. И Надиров, яшь буыннан Мөдәррис Валиев. Р Хакимов, Римзил Валиев. Ж Сөләйманов. инде мәрхүм Ф Зөлкарнай кебек галимнәре вә жәмәгать эшлеклеләре. калам осталары латин имласына кайтуны яклап кин хәрәкәт җәелдереп җибәрделәр “Ватан” җәмгыяте "Яңалиф” имласында чалыкара Donja” гәзитсн чыгара башлады. "Мәгариф" нәшриятында В Хаконнын "Tclenbelgen ilacar" дигән китабы, уку һәм язу күнекмәләре басылып чыкты, латинның уртак терки вариантында "Идегәй" дастаны һәм "Кыйссаи Йосыф" позмалары дөнья күрде һәм горурланып әйтә алабыз, бу өлкәдә "Казан утлары" журналы тотрыклы һәм эзлекле тел сәясәтен алып барды вак бәхәсләргә катнашмыйча тына дистә елга якын үз битләрендә латин имласынын төрле вариантларында борынгы һәм бүгенге әдәбият үрнәкләрен бастырып укучыларга тәкъдим игә торды. Гоп бәхәс исә латинга кайту- кайтмауда түгел, бөтенләй башка, беренче карашка бик гади тоелган икенче бер мәсьәләдә—теге яки бу хәрефнең язылышында иде Галим-голәмә арасында кабул ителгән имлада «ларны әле дә хуплап бетермәүчеләр бардыр Аның тәгаен шулай икәнен дә белом Ләкин хикмәт анда түгел. Ин мөһиме—татар теле, ниһаять, аваз системасына тулаем тәңгәл килә торган имлага ия бу тды Әле I Бөтендөнья татар конгрессында ук Төркиялән кинән күренекле тәржемәче. ишим кеше М<к*тафа Өнәр болай дигән иле "Иске классик төрки те.ттәрнен псмтәсе нык иле Казанда чыккан китапны рәхәтләнеп укый ала идек. Латин имласы шул мөмкинлекне кире кайтарачак Әйдәгез, тагын бер булыйк, бергә булыйк. Ильминскийдан калган мирастан котылырга вакыт". Бу сүзләр бәхәсләргә нокта кую булып та. киләчәккә өмет булып та яңгырый кебек мина. Тарих һәм чор татар халкына тагын бер мөмкинлек тудырды Латин хәрефләренә кайту белән бәйле вакытлы кыенлыклар үтәр дә китәр Ә татар теле үзенең мең еллык традицияләрен саклаган хәлдә яңа меңъеллыкка аяк басар. Яңа имла телебезгә бирелгән яңа мөмкинлекләр, аның тагын да камилләшүенә юл ачу дигән сүз дә ул.