АРТИСТ ГАБДУЛЛА КАРИЕВ

Милли театрымызнын тууында, үсүендә мәгълүм бер юлдан баручы. 1сатр уйнаучыларыыыэнын житешеп. "Сәйяр" труппа булып алгереп. сәхнәметиен мнлли төстә гәүдәләнүендә Габдулла Карневнын уйнаган роле. Г Тукайнын шигырь сөкәсендә уйнаганыннан кнм тү гелдер Габду.гта Кари таркау театр һәвәскәрләреме мән үзенең коручы. тетүче кече бертә. М үзләрендә белмәгән теләкләрен вәжүдкә (өскә) чыгаручы, тормышымызга яна милли барлык тугъдыручы кадерле милли хидмәтчеләремездер Үлгәненә 16 ел гына үткән бу беек артистымызнын туганына гына да илле генә ел. Ул үзенен кыска тормышында безнен мәдәни үсү тарихымызда һичбер онытылмаячак эзләр калдырды. Безнен яшь театрымызның үсүен, алга китүен һич бер аерылмый торган итеп үзенең исеме берлә барлады һәм аны мәдәни тормышымызда мәңгеләштерде Сон Габдулла Кари кем иде? Бу зур көчне ул кайдан алды? Бу сөальләргә жавап бирү бүген минем максадым түгелдер Бу хакта киләчәктә мөтахассыйслар (белгечләр) язарлар. Мин Габдулла Кари берлә, үземнен театр китаплары язучы сыйфаты берлә багланышымны вә шул арадагы тәэсирләремне генә бераз сөйләп үтмәкче булам Габдулла Кариның чын исеме—Миңлебай, гаилә исеме—Хәйрулла Атасы-анасы фәкыйрь авыл кешеләре генә булсалар да. угылларын авылнын галим имамы Фасах Хажи (Фуад Туктаровнын атасы) мәдрәсәсендә укытканнар Аннан сон Жаек шәһәренә барып, анда бер мәдрәсәгә кергән вә шунда Коръән хафиз булып карый исемен алгандыр. Габдуллага үзенең исеме "Миңлебай" мәдрәсәдә үк бик ямьсез кебек сизелгәнгә, ул шунардан качарга ижтиһад иткән Гаилә исеме “Хәйрулла" да мужик исеме төсле күренгәнгә, ул аны да бер дә сакларга теләмәгән. Хәтта үзенә шундый тупас исемне биргән өчен авылнын имамы Фасах хәзрәткә үпкәли иде. Шул үпкәсен аның углы Фуад Туктарга каршы да саклап килә иде Артистлыкка кереп китәргә имкян булгач та, ул ин элек жаны сөймәгән исемен үзгәртеп. Габдулла Кари (Кариев)булып киткәндер.* Ул шул исемдә бөтен төрек дөньясы на танылып, шул исемдәмилли театрымыз берлә баглангандыр Мин. шәхсән. Г Карины беренче мәртәбә сөргеннән кайткач. 1913 нче елнын көзендә мәкәржәдә очраттым Анын оештырган “Сәйяр" труппасы** белән дә шунда гына таныштым 1907 елда мин Казанда кулга алынып. Архангель губернәсенә 3 елга сөргенгә күндәрелгән (җибәрелгән) идем Шул сөргеннән качып кайтып. Петербургта. Истанбулда. Финляндиядә яшәсәм дә. Казанга килә алмаган идем. Г Кариның милли театр ясаудагы унышларын вә минем бик күп әсәрләремне куюларын, гәзитәләрдә укып, ишетеп белсәм дә. нә театрны күргән идем, нә Габдулланың үзе берлә, нә труппасы берлә танышырга форсатбулган идем Габдулла Карый бүлмәмә күрешергә килгәндә, оялчан гына, тәрбияле генә бер яшь егет хиссиятен калдырды Озын сөйләшеп ултыра алмадык, әллә кемдер килде Берәр көннән сон ул үзенентруппасының икенче дәрәжә рольләрдә булына торган артисты Вәлиулла Мортазаберлә килде, вә мине театрга чакырды Минем хөрмәтемә дип. минем бер әсәремне дә куярга теләүләрен сөйләде Бераздан сон минем “Алдым-бирдем"не куеп, минем хөрмәтемә бер зыяфәт (кунак итү. сыйлау) дә ясадылар, труппа исеменнән бүләк бирделәр Мин беренче мәртәбә үземнең әсәремнең милли труппа тарафыннан уйналуын шунда күрдем Бу күрешүдән сон без. киләчәктә милли репертуар ясау хакында күп сөйләштек Мин моңарчага кадәр “Сәйяр" труппасының уйнаучыларыннан үземнең әсәрл&рем өчен гонарар алмаганым кеби.*** моннан сон да аямаячагымны сөйләдем Г Кари минем яна әсәрләремнең басылмас борын ук үзенә бирелүен рижадә булынды (үтенде) Мин дә берничә әсәремне бирдем Үз тарафымнан мин дә “Сәйяр" труппа хөрмәтенә бер зыяфәт бирдем Бу вакытларны “Сәйяр" труппа инде Казанда йерләшеп уйный башлаган вә сәйярлеге жәйге айларга гына калган иде Мәкәржәдә “Самакат" дигән бер йердә бер иске театрны тотканнар иде. Бер көнне әллә ниндидер эшем чыгып. Г Карины театрда очратырмын уе берлә көндез театр бинасына киттем Ишекне ачып эчкә керсәм, көтелмәгән бер манзара алдында калдым “Сәйяр" труппаның зур артистларыннан Гөлсем Болгар. Мәрфуга Мортаза. Сара Байкин кулларын сызганганнарда театрның идәннәрен юалар Кәрим Тинчурин, Вәлиулла Мортаза, тагын берничә артист чиләк-чиләк су ташыйлар Габдулла Кари да урындыкларны күчерә Бүген булачак театрга бинаны паклау. арулау өчен кирәк булганда кеше яллап эшләтүләргә акчалары юк күрәмсең дә. үзләре шуны эшләп яталар Минем шундый хәлдә үзләрен очратуыма труппа әгъзалары, хосусән (аеруча), хатын артистлар оялдылар Ләкин мин үзем, аларнын ничек труппа булып яши белүләренең төп мәгънәсен анлап. боларнын һичбер эштән бу “кара" дип тартынмауларын күреп, киләчәктә дә үсәчәкләренә сөендем Вә аларнын күңелләрен күтәрә торган сүзләр сөйләдем 1915 нче елнын башлары иде Г Кариның авырып китүе, һәм дә бугаз чахоткасы алуы хәбәре йөри иле Габдулла берлә язышкан мәктүпләремездә. анын дәвалануына ихтыяж зурлыгы. Кырымга китәргә кирәк булуы, ләкин акча юклыгы тотып торуы мәгълүм булып кала иле Мин дә Кырымга китәргә димлим, акча табуда берәр төрле ярләм итешүнең чараларын эзләүне белдерә илем Көннең берендә идарәмезгә I Кари килеп керде, ябыккан, рухи төшенке бер хәлДЭ.авырлыгының начарлыгыннан зарлана: “Тузан эчендә урамнан жыйнаганегег-кызтарггы уйнарга үгрэтә-үгрәто. аларга кычкыра-кычкыра менә шулай булдым, менә инде тавышым бетте, артислыгымсүнлс - ксби өметсез-өметсез сөйләнәиле “Ил" идарәсен лә әүвәл вакытта кәтэбә булып Нәжнп Гасрый эшли иде Ул әдәбият—театрны бик сөюче, нәфәсәтне аңлаучы. Истанбул дарелфөнүненең уку йортынын әдәбият шәгьбәсен /торкемен) тәмам иткән бер егет иле. Габдулла Карины бик таный, анар бик зур хөрмәт итә иде Сөйләшләремездә ул да бергә иле Без Нәжнп берлә күзгә-күз карашып. Габдулланың рухын күтәрү кирәклеген акладык Нәжнп әдәбияттан тотынды Мин шуны форсат булып, телефонга чыгып, мәрхүм Габдулла Бурнашка (’Ил *гэзитасенең нашерё) телефон берлә Габдулланың хәлен аңлаттым вә аны бүген кичке ашка чакырырга, үзара утырышырга дәгьвәт итәргә (чакырырга) үтендем Яшьләрнең шул арала бер мәҗлесләре булачак иде. Шәйхулла Алкинга телефон итеп, алардан ла чакырырга м гиз үк рәсман (росми ровешта) килеп күрешергә әйттем Тагын кемгәдер, театр сөйгән яшьләрдән берсенә Мәскәүнен зур театрларыннан берәрсенә билет тәкъдим итүне рижалө булынлым (утендем). Үзем берни булмаган кеби бүлмәмә кереп сүзгә кушылдым Сөйләшү ләвам итеп, берничә минут вакыт кичмәде, телефон килле Идарәдәге эшче аны минем бүлмә берлә берләштерде (телефоны мы з икс япьле иле) Телефонда Габдулла әфәнде Бурна иг Г Карины сорый иле Электән таныш булганга, шактый озын сөйләштеләр Хәл-әхвәл соранды Кайвакыт вакыгы барлыгын белеште Аның артыннан берничә минут үтмәгән. Мөршнлә ханым Бурнаш телефон итеп, Г Кари берлә сөйләшеп, безне кичке ашка ләгънәт итте (кунакка чакырды) Ул бетмәгән иле. Шәйхулла бер гә бер студент килеп. Г Карины үзләренең яшьләр мәжлесснә чакырды. Берничә минуттан берсе килеп. Мәскәүнен “Сәнаип. нэфисә" театрына берничә конга билет китерә килде Өйлә ашына чыгамыз дип торганда гына. Гали Корман килеп керле безне Мәскәүнен бер ресторанына алырга килүен белдерде (Анар Нәжнп телефон итен өлгергән икән). Чыга башлаганда инде. Габдулла бик күп үзгәргән, йөзенә көләч чыккан кү чәре нурланган иле Ишек төбенә җиткәндә. Габдулла күзе берлә бер нәрсә эхтәрго тотынды ё)ллә берәр киемен-фалөйсн эзлиме, дип сорадым. — Юк. ул түгел, монда бер серле нәрсә булырга кирәк, шуны эзлим,—диде. Күзе безиен телефон чолганышына очрап:—Таптым, бүгенге бу эшләрне барсын да шул эшләде Бик шәп нәрсә икән, савыгып кайткач, мин л-э телефон куйдырам.— лиле 1917 нчеел ихтилялы (чуалышы) булу берлә Габдулла Кари үзенен портфеленнән минем күптән биргән "Зөлойха"мны чыгарып, ихтилялнын беренче атнасында ук цензур тарафыннан мәнигь (карта) беткәч та. Казанда “Зелэйха’ны куйды Мин ул вакытта Мәск-эүд.» ж гмәтять эшләре берлә бик мәшгуль идем Ләкин гәзнтәгәрнен язуыннан һәм лә ике агни эчендә 'Зөләйха“нын гу гы театрда 4 мәртәбә куелуыннан “Зөләйханың зур уңышын анлап алган илем Тизрәк Казанга барып, шуны күрәсем килә иле Сөргеннән 13 иче елны кайтсам ы Катан губернаторы мәнигь иткәнгә, мин моңарчы рәсман Казанга керә алмый илем Берничә мәртәбә берәр көнге кереп үткән булсам да. болар ла качу-посу төсендә генә иделәр Тагын сөйләнәчәк сүзләр, төзеләчәк планнарда Казанда бик күп иле Габдулла Кари ла “Зөләйха~ны күрергә, вә шулай уйнарга ярау-ярамау хакында “фәтва" (кинаш) алырга чакыра иле Апрель башында Мәскәүдән Казанга кинем “Зөләйха"нын куелуы игълан ителде Ләкин “Сәйяр" группа бу вакытка кадәр, сонгы—фәрештәле пәрдәсен куя алмаган иле Мггн анын куелуына асрар (егр.ълрен) әйттем “Зөләйха"иын уйналуы зур бер бәйрәм төсен алды Гадәттән тыш унышлы чыкты Мин “Сәйяр" труппаны Мәскәүдә беренче майда баш таначак Бәген Русия мөселманнары корылтае вакытына чакырдым Габдулла Кари бөтен труппасы берлә бергә килеп, корылтай вакытында Мәскәүнен НН зур театры “Корш"пг “Зо_кэйхд"ны 4 мен халык алдында куйды “Зөләйха"да уйнаучылар бик күп булганга. Габдулла корылтайга килгән вәкилләр арасыннан әллә никггдәресен сәхнәгә чыгарган гю туй сәхнәсен бик матур жырчылар. биюче тор берлә баеткан иле "Зөләйхасын Мәскәүдәге уңышы, һәм г > Мәскәү г.» урышын үзәгендә "ЗөләйхаПы куя алу анын рухын бик күтәргән иле. цензурный бсгерс гүс анар кин имкян Бмаилтмиек) ачкан иле Ул “Зөләйха" берлә Кавказ. Торкестан. Кырымга тургг > ясарга хәзерләнә, вә миннән берничә әсәр таләп итә иле “Сөембикәмне тизрәк язарга кы гх гый иде Ләкин нхтнлял һаман тирәнәеп китеп, җәмәгать хәднмаләрсн ( «•шняА.үхкзрея) биниһая күп эшләр бер гә томалап килгәнгә, мин дә ул әсәрләрне ям алмадым Ю trap бозыгын гоиья бопыиевиклашып КНТКВНГӨ. I абдулла Кари да турнесына чыга алма гы Ьс > ни ге анын бер гә 18 ичеелнын көгендә Уфг га очраштык К.ггаши большевикларберлә чехлар ехтышы көннәрен г. I Кари кемнән курыкканын белмәснчә. кемнән качканын га уНимзенча югпхрга мырып Каминнан Сембсрго киткән. аннан акрынлап Самара аша Уфага килеп чыккан ите Ләкин бөтен труппасы, ун елдан артык жыйган репертуары. "Сәйяр" труппанын баеп өлгергән, театр өчен кирәкле кием-салымы, театр әсбабы—бар да Казанда калганга, күнеле бер дә тыныч түгел иде һәм дә мөмкин кадәр тиз Казанга омтыла иде Үзе табигатеннән батыр булмаганга, большевикларга кайтырга курка иде. Карарсыз көенчә. Уфада яшәп тора иде. Шул вакыттагы Уфадагы күңеллеләрне (додроволецларны) оештырып, "Зөлайха"ны бер мәртәбә уйнады. Без, милли идарә әгъзалары, Себсргә күчеп китә башлагач, Уфада калырга булды. Большевикларның керүе көне-көне берлә көтелгәнгә, беренче көннәрдә үтерелеп ташламас өчен, Г Кари әллә нинди начар киемнәр киенеп йөрергә башлады. Урынын да шәһәрдән күчереп, Уфаның Идел буендагы, Иделдән ага торган салларны угырлый торган караклар мәхәлләсенә күчте Агач, утын угырлап кына көнен кичерә торган, һичбер буржуй булмаган бер урыс әбисенә кечкенә бер бүлмәгә йирләште. — Мин инде монда большевиклар кергәнне көтеп калам да, Казанга китәм,—диде. Без Ссбергә киттек. Кызылъярда урнашып, милли идарәне корып, "Маяк" гәзитәсен тәэсис итеп (оештырып), милли эшкә керештек. Көннәрнең берендә Кызылъяр (Петропавловск) шәһәрендә уемда утырганда, янындагы бер иптәш артисты берлә Габдулла килеп керде. Мин дә гажәпкэ калдым "Нишләп йөрисең, ник Казанга китмәдең?"—дидем. "Уфада адәм гакыллы кеше калмады, большевиклар шәһәрне алалар, дип көтеп тордым-тордым да, туйдым. Сал караклары берлә тору да бик шәптән түгел икән. Тагын большевиклар Чишмә (Башкортостандагы шәһәр) янындагы сугышта жинелеп киттеләр Мин фронтны ярып кайтырга курыктым. Монда килдем Минем мондалыкны беркемгә белдермик әле",—диде Шул арала Иркутскинын бер сәүдәгәре: “Мин китеп барам, күрешергә генә кердем",—диде. Мин дә аның артыннан Иркутскига хатлар биреп, сәламнәр әйттем: “Тагын кайчан киләсең?".—дип сорашып, анар Иркутскидан чын чәй китерергә куштым. Габдулла безнең бу сөйләшүләрдә бер сүз дәшмәенчә, үзенең исемен дә яшереп, тик кенә торды. Теге чыгып киткәч. —Йә, сөйлә, планың ничек?—дидем. Габдулла: — Мин әле синең Иркутскига чәйләр асмарлануыннан монда андый-мондый курку юклыгын күрдем. Тынычланып киттем. Алай булса, монда әле бүген, әле иртәгә үзара сугыш булмый, дип уйлыйсыз,—диде. Мин: "Юк. юк".—дип, килгән-килгән мондагы яшьләрне оештырып, бер труппа ясап, театрлар куярга кинәш бирдем. Үземнең яңа бер әсәр язып ятуымны аңлаттым Икенче көнне инде Г Кари жирле һәвәскәрләр берлә сөйләшеп, “Таһир берлә Зөһрә"нен хәзерлекләренә башлады.Аны бик зур муаффиккыять (уңыш) берлә үткәрде. Минем яңа язып бетергән “Юлсызлар"ымны үгрәтергә тотынды. Игълан чыгарды, билет сата башлады, театр алды. 1-2 көннән, уйналырга хәзерләнеп житкәндә генә, театрнын бинасын гаскәрләр үз кирәкләренә алдылар да, вә әллә нинди гаскәр кирәк-ярагын тутырдылар Башка бина Кызылъярда табылмалы. Габдулла Кари "Юлсызлар"ны уйный алмый калды. Мин дә үземнен соңгы әсәремне сәхнәдә күрми калдым. Ләкин вакыты, форсаты булганда уйнарга дип, "Юлсызлар’ны Г.Карида калдырдым. Үзем солых хәяты әгъзасы сыйфаты берлә, Япония аша, 19 нчы елның башларында Аурупага киттем. Габдулла Омски, Томски, Иркутскиларда театрлар куеп йөрергә булып, Кызылъярда калды Бу минем Г. Кари берлә соңгы вә актыккы күрешүем булды. Ул бик озак төрле жирләрдә әллә кемнән куркып, әллә кемнән качып йөргәннең, большевиклар йирләшеп беткәннең соңында Казанга кайткан. Анда тиф берлә авырган. Большевиклар аны терелер-терелмәс: “Себердә акларга уйнап йөрден бит, монда пролетариатка уйнарга теләмисен",—дип куркытып, ачыклы-тишекле салкын театрда сәхнәгә чыгаралар Шунда ул бик каты суык тидереп, өзлегеп китә, вә савыга алмаенча. 1920 нче елнын 28 нче гыйнварында вафат итә. Минем дә анын берлә танышлыгым шунда өзелә.