Укучы сүзе

Исән булса , быел 15 апрельдә татар халкының, асыл бер улы Мә хмүт Хөсәенгә
(Мәхмүт Хафиз улы Хөсәеновка) 75 яшь тулга н булыр иде. Арабыздан иртәрәк ките п
барды шул фронт овик иптәшебез, шагыйрь дустыбыз...
М. Хөсәен белә н м ин сугышта н соң, 1945 елны Ле нинградта, Нева
прос пе ктындагы 4 иче йортта — татар телендә чыгучы “Ватан өче н” газетасы
редакциясе ндә таныштым. Ул чакта Мәхмүт үзене ң “Туга н ил өчен" д игә н бере нче
шигъ ри җые нтыгын чыгарырга йөри иде. Әле дә хәтеремдә: булачак китабыны ң
кулъязмасын нәшриятка та пшыру алдынна н газета редакциясе ндә җитд и киңәшмә
үткәрелде. Мин дә шул киңәшмәдә катнашып, шагыйрь не ң шигырьлә ре нә карата
үземнең фике рлә ремне әйттем. Уңай якларына тукта лып кына калмыйча , кайбе р
кимчелеклә ре н дә күрсәттем. Мәхмүт ул чакта гвардия ма йоры б улса да, м иңа — әле
академиядә укып йөрүче өлкә н ле йте на нтка — шул тә нкыйть сүзләре өчен дә
рәхмәтле булды, ә йтелгә н кимчелекләрне т из арада төзәтте. Гомумән, кеше сүзенә
колак сала белүче, ифрат дәрәҗәдә игът ибарлы-ихт ирамлы кеше иде Мәхмүт.
Китабына килсәк, ул 1945 елның азагында Ле нинградта, Оборона ха лык
ком иссариаты хәрб и нәшриятында 11 ме ң да нәдә басылып чыкты һәм т из арада
таралып та бетте...
1946 елда м ин хә рб и медицина академиясе н тәмамлап, авиа ция частьләре ндә
табиб булып хезмәт иттем. Анна ры гомер юлым авиа ция-космос инст ит уты белә н
бәйлә нде , 1979 е лга кадәр шунда гыйльм и эштә булып. Ю. Гагарин кебек галәм
лачыннарын очышка хәзе рләүдә турыда н-туры катнаштым...
Мәхмүт дустым белән яңада н очрашу бары т ик 40 ел үткәч кенә насыйп б улды.
Дөресрәге , мин аңа рда кунакта булдым. Мәхмүт инде танылган шагыйрь булса да,
элеккечә гади, эчкерсез, ара лашырга яратучы җир улы булып ка лга н — м ине бигрә к
тә әнә шул сыйфатлары сөе нде рде. Анна ры ихлас дуслыкның каде ре н-бә һасен белүче
чын кеше дә булып чыкты ул. Олы шатлыгын уртаклашып, үзене ң дөнья күргә н һә р
яңа китабын м иңа бүләк итә торга н иде. Аларны ә ле хәзер дә , күз карасы кебек, үземдә
кадерлә п саклыйм. Мәхмүтне сагынга н м инутларымда теге яки бу китабын
кулла рыма алып, шигырьлә ре н кат-кат укыйм. Култамгалы (автогра флы) ул кита пла р
безгә Мәхмүт дустыбызның кү ңел җылысын һәрчак тое п яшә ргә ярдәм итәлә р
(гаиләбез белән б ик ярата идек үзен! Ме нә а ның "Мәхәббәт һәм моң" исемле
китабына 1983 елның 15 апреле ндә үз куллары белә н язга н шигъри юллары :
Ахирәтем Әхәт дуска!
Бик кыска м инем телок: Җыр сөюче с ине ң йөрәк,
Гомергә янсын дөрлә п!
Җыр д игә ннә н, Мәхмүт иң бере нче нәүбәттә халыкка үзене ң җыр б улып
әверелгә н шигырьлә ре белән танылды. Бу хакта күре некле ком позит орыбыз Җәүдәт
Фә йзи дә заманында ассызыкла п ә йтеп узга н иде. Әйе. Мә хмүт дустыбыз үзе дә
халкыбыз йөрәге ндә үлемсез дәртле бер җыр б улып яши. Аның аһә ңле авазы әле бик
күпләрне ң кү ңелләре н дәвалар, һәрт өрле кые нлыкла рны җиңе п чыгуда ярдәм итәр,
хәтер сагында һәрчак уяу торырга чакырыр...
Әхәт УРМАНЧЕЕВ,
Санкт-Петербург шә һәре
Татар телендә язылга н әдәби әсәрләрне , оста каләменнә н тамган ran гад и
мәкаләне дә ләззәтләне п, тәм табып укыйсың. Ә ме нә татарча сөйләм — рад ио-
телевизордан яңгырага н интервьюмы ул, яки урамда очрашка н ике татарны ң
әңгәмәсеме — ни өчендер кү ңелгә бер дә сары май булып ятмый. Нинд и хикмәт бар
монда? Ни өче н бер үк телне ң язма һәм сөйләм вариа нтла ры арасындагы аерма —
җир белә н күк арасындагы кебек?
Башта мин “татар теле не ң кулла ныш мохиты тар” д ип кызып йөрүчеләр не ң
берсе булдым. Үзебезнең поселокта татар гимназиясе ачтык. Татар телендә никадәр
күбрәк сөйләшүче булса һәм никадәр күбрәк сөйләше лсә — а на телебез шул ук
дәрәҗәдә үсәр, камилләшер кебек тоела иде... Әйе , сөйләшүчеләр күбәйде. Ләкин
хәзер м ин урамда үз телендә сөйләшүче балаларга инде “эре п” китм им, киресенчә ,
күңе лдә бер борчулы фикер үскә ннә н-үсә бара: ни ә йтсәгез дә марҗа баласы үз
телендә безнеке ләргә ка рага нда остарак та, шомара к та сөйләшә.
Хәер, бала лар гына да түгел. Татар авылында ниче к сөйләшәләр соң? Инде
монда татар телендә сөйләшү аз, яисә башка тел йогынтысы комачаулый дигә н
сәбәпләрне сылтау итү мөмкин түгел. Монда ничек бар — халык сөйләме шул инде
ул... Йә , колак салыйк. Миңа калса — и ашыга лар, и йотала р сүзлә рне... Гап-гади ге нә
сүзне дә гади ите п ке нә әйте ргә курыкка нда й, а ны урысчалатка н булып яисә башка
төрле кызыкла ндырып, җорла нырга азапла на лар. Җор теллелек — яхшы нәрсә ,
әлбәттә. Бар ул а ндый таб игатьле кешеләр. Ьәм шаян сөйләшү аларга килеше п тә тора.
Ләкин халыкның йөз проце нты да гади генә телдә сөйләшүдә н тайчана башласа — бу
инде көлүдә н узган эштер.
Кыскасы, ничек ке нә әйлә ндере п ка расаң да , телисе ңме -юкмы, кү ңелсез
нәт иҗәгә киләсе ң: татар сөйләм телене ң бүгенге хә ле хәвефле , ул — камилләшүгә
түгел, һама н да бозылуга , яраксызла нуга таба бара.
Күп м иллионлы татар халкының яратып укыга н төп әдәби журна лы “Каза н
утлары” татар сөйләм теле турында уртак сөйләшү оештырса , фа йдалы һәм кызыклы
булыр иде.
Илдус МИННЕХАНОВ,
Кама Аланы поселогы,
Түбән Кама районы