НИГЕЗЕН КАКШАТТЫЛАР...
Илебездә башланган үзгәртеп кору яңарыш нәтиҗәсендә татар мәдәниятын татар
әдәбиятын тулырак карау тикшерү мөмкинлеге туды Хәзерге татар әдәбияты тарихын фәнни
объективрак бәяләргә юл ачылды Мондый шартларга әлегә кадар ничектер әдәбият
тарихыннан читтәрәк калдырып киленгән әдипләр иҗатына да игътибар арта башлады
Шундый әдипләрнең берсе - Ибраһим Салахов Әлбәттә игътибар артлга байтак дәрәҗәдә аның
Колыма хикәяләре дигән әсәре басылып чыгу да этәргеч ясады
60 елдан артык вакытны эченә алган иҗат гомерендә Ибраһим Салахов үз каләмен
әдәбиятның төрле өлкәләрендә сынап карый һәм әдәбияттагы уңышын прозада аның да иң
күләмле формасы булган роман жанрында тапты
Әдипнең 'Күкчәтау далаларында һәм 'Колыма хикәяләре әсәрләре бер-берсенә
аваздаш Соңгы романында як тыр тылган мәсьәләләрне үл инде 1965 елда басылып чыккан
Күкчәтау далаларында' ук башлый һәм һәр ике очракта да үзенең шәхси биографиясенә таяна
Роман жанрындагы беренче тәҗрибәсе булган Күкчәтау далаларында әсәрендә
әсирлектәге елларында бик сак эш итәргә, алдын-артын карап кына фикер йөртергә өйрәнгән
әдип хикәяләүне ике планда алып бара 'л беренче планга куеп рәсми идеология рухына туры
килгән чирәм җирләрне үзләштерү темасын яктыртырга алына Бу эш әсәр эчтәлегенең күзгә
бәрелеп торган өске катламын тәшкил итә Шул ук вакыт та автор үзенең шәхес ку'льты
елларында күргән кичергәннәренә нигезләнеп совет системасының гаделсез якларына да
игътибар бирә һәм бу хакта хикәяләү асар эчтәлегенең икенче катламын хасил итә Әлбәттә.
ЯЗУЧЫНЫ Ң үзенә менә шушы икенчесе якынрак һәм мөһимрәк Романның вакыт сынавын үтә ала
торган кыйммәте дә ШУ ШЫ катлам белән бәйләнгән Бу яктан Күкчәтау далаларында'
алтмышынчы елларуан татар прозасында чагылыш таба башлаган бер тенденциягә килеп
клшыла Сүз тоталитар системаның гаделсез якларын безнең әдәбиятта да теге яки бу формада
яктырта башлау турында бара Боларга мисал итеп Э Касыймовның Гомер ике килми Г
ХХУ НОВНЫ Ң Идел кызы М Хәсәновның Язгы аҗаган' романнарын алырга мөмкин Үәкин әлеге
әсәрләрдән аермалы буларак үз романнарында автор шәхси кичергәннәренә нигезләнә Әйтик
Күкчәтау далаларында' романының гөп герое Сәет Батталовның прогатибы булып ул үзе
Күкчәтау далаларында' тора БУ уңайдан бер хатында ул С Батта лов - мин ул' дип язды
'Күкчәтау далаларында' әйтергә теләгән төп фикер - сталинизм чорының
гаделсезлекләрен киң җәмәгатьчелеккә җиткерү өчен ав торның Күкчәтау далаларында бара
торган үзгәрешләргә мөрәҗәгать итүе очраклы нәрсә түгел Чөнки дөньяга карашлары шактый
тирәнәйгән һәм җитлеккән Ибраһим Салахов 60 еллаздан иҗат эшенә тагын да җитдиерәк
төстә алына Анарда тормышны тагын да киңрәк колачлап масштаблырак итеп сурәтләү теләге
көчәя Дөньяга карашларының җитлегүе аңарүа тормышка тарихи яссылыкта карал
омтылышын да көчәйтә Ә бу яктан алганда бездә чирәм җирләрне үзләштерү тарихи
әһәмиятле акт итеп каралды Аның ШУ НДЫЙ әһәмиятен дә калкурак күрсәтергә омтылып әдип
мәсьәләгә тарихи яссылыкта якын килә ягъни бүгенгене үткән белән бәйләп һәм чагыштырып
күрсәтергә омтыла Әлбәттә әсәр иҗат ителгән вакытта ГОМУ м әдәбиятта да көчәя башлаган
тарихилык рухының романга тәэсире булган Чөнки тарихилык рухы әсәрнең башланып
китүендә үк сизелә Каравыл иле хәзер шомлы бер тынлык эчендә авыр хәсрәт белән кышлавын
ничә язлар җәйләр күчеп йөргән җәйләүләрен ташлап кайчандыр күз кебек ТУЛЫП торган хәзер
исә кибеп беткән Алка күленнән аерылып иң кадерле кешеләрен мәңгелеккә үзенә алган
зияратны ятим калдырып билгесез язмышка атлый Нәрсә көтә аларны алда’ Бәхетме’ Әллә
тагын да дәһшәтлерәк һәлакәтме7'
Ибраһим Салаховның Күкчәтау далаларында романы моннан йөз еллар эле* казакъ
даласында булып узган фаҗигале хәлләрне үзенең гүзәллеге белән дан тоткан Һүкчәтау
далаларында корылык елларын сурәтләү белән башланып китә күлләр кипкән үләннәр көйгән
җәйләүләргә мал үләксәләре каберләр
Менә ШУШЫ хәрабә хәленә килгән даладан кәрван килә Каравыл ыруы кешеләре
ачлыктан хәлсезләнеп билгесез тарафка китеп баралар
Әлеге хәлләрдән соң романдагы төп вакыйгалар инде безнең көннәргә кайчандыр
ташланган кибеп-корып хәрабә хәленә килгән Күкчәтау даласында Алка күл совхозы төзелә
башлаган көннәргә күчерелә
Сәет Алка күл' совхозына май аенда кинәт башланган буранлы бер көндә кнлеп төш ә
Әлбәттә ав тор бу күренешкә зур бер символик мәгънә сала озак еллар дәвамында халык
дошманы исемен күтәреп йөргән соңгы вакытта аклану нәтиҗәсендә яңа квартира әйбәт кенә
җиһаз тыныч тормыш' белән яши башлаган Сәет яңа тормыш төзүчеләр рәтендә булырга теләп
яңа җирләргә ашкына Һәм аның күңел тынычлыгы совхозга килеп төшкән сәгатьтә үк юк ка
чыга биредә герой 18 ел элек көтмәгәндә аерылышкан беренче хатыны хәзер инде Алка күл'
совхозы директоры Тояк Бөркетбаев хатыны - Гайшәне очрата Бер-берсен оныта алмасалар да
еллар үтү белән үзләренең язмышы белән килешеп тыныч кына яши башлаган Сәет белән
Гайшәнең күңелендә кинәт яңадан кабынган хисләр дә автор сурәтләгән язгы өндә купкан
давыл кебек Шушы урында автор лирик чигенешләр ясап героеның үткәне белән таныштыра
үги ана кулында үскән Сәетне яшьтән үк Казан аның югары уку йортлары үзенә тарта Әм ма
зур хыяллар белән ашкынып Казанга килгән егетне җиңел тормыш көтми Зур авырлыклар аша
техникум бетергән Сәет авылга укытучы итеп җибәрелә Аннан Совет Армиясендә хезмәт
иткәннән соң кабат институт аудиториясенә күчә Институтта УКЫП йөргән көннәрендә ул
Гайшә белән таныша Яратышып өйләнешәләр \әкин хәвефле еллар башлана Беренче балалары
дөньяга килер алдыннан гына Сәет Батталоө нахакка гаепләнеп кулга алына Шул елларудан
соң 18 ел вакыт үткән
Гайшәнең син төрмәләрдә лагерьларда бер гаепсезгә михнәт чик тең Мин институттан
куылудан куркып синнән ваз кичтем Бердәнбер кызыбыз Зәйтүнә үзенең туган атасының кем
икәнен дә белми читтә азаплана Кем гаепле’" дигән соравына каршы Сәет болай дип җавап
бирә
Кем гаепле’ Мин 18 ел буе бу сорауга җавап эзләдем Без бит аңа атабызга ышанган
кебек ышандык Совет кешеләренең барлык батырлыкларын җиңүләрен аңа багышладык аңа
табына башладык Ә ул' шәхси данын халыкның вөҗданыннан өстен куеп иң рәхимсез рәвештә
таптап узды Менә без кемнең корбаны булдык
Шулай итеп әсәрнең икенче ка тламы Сәетнең катлаулы һәм авыр язмышын чагылдыру
рәвешендә язылган Шул ук вакытта герой язмышы романда шактый киң иҗтимагый яңгыраш
та ала Чөнки бх язмыш тоталитар режимны үзенә бер гаепләү акты булып яңгырый һәм шушы
ук яңгыраш инде шак тый ук киң урынны бихәп ав торның Колыма хикәяләре әсәрендә дәвам
иттерелә Гәрчә Ибраһим Салаховның Колыма хикәяләре татар әдәбиятында шәхес культы
елларын ачык текст' белән яктырткан беренче әсәр булса да башка әдәбиятларда бу тема инде
шактый күтәрелгән иде Моңа мисал итеп Е Гинзбургның Текә маршрут А Солженицынның
Гмлаг архипелагы' А Рыбаковның Арбат балалары А Кестлерның Сукырайткыч караңгылык
В Шаламовның Колыма хикәяләре' кебек әсәрләрен китерергә мөмкин Татар әдәбиятында
Ибраһим Салаховтан соң бу темага Аяз Гыйләҗев Иагез бер дога Өч тәгәрмәчле арба Р
Мөхаммәдиев Сират күпере' Г Тавлин Афәт Коллык сәхифәләре' Л Бадыйкшан Мөртәт кебек
әсәрләрендә мөрәҗәгать иттеләр Колыма хикәяләре басылып чыкканнан соң әсәрнең
сәнгатьлелеген жанрын телен образлар системасын төрле яклап анализлаган Талгат
Галиуллин Фоат Галиму длин. Фәрваз Миңнухлин. Рафаэль Мостафин һ б әдәбият
белгечләренең мәкаләләре дөнья күрде һәм гомумән тәнкыйть әсәрне шәхес культы
корбаннарына куелган һәйкәл дип бәяләде Бу - бик дөрес бәя Чөнки аның язылу максаты да
бит авторның төрмә-лагерь юлларында очрашкан дусларының исемнәрен аклау аларны
халыкка кире кайтарл ав торның үз сүзләре белән әйтсәк меңләгән йөз меңләгән хаксыз һәлак
булган революция фидакарьләренең фаҗигасен күрсәтү'
Колыма хикәяләре ндә шәхес культы чорының бөтен мәкерлелеге социализм
идеяләренең гарипләнүе Сталин һәм аның тарафдарлары тудырган системаның совет
кешесен кол дәрәҗәсенә төшерүләре авторның аянычлы язмышы аша ачылган Төп герои И
Салахов белән бергә вакыт динам ика вакыйгалар - автор фикеренең үзәгендә юра Һәм алар
шул чор панорамасын тудыра
Геройның үсеш юлы гади түгел Һәм 6v ышандыра да Чөнки әсәруә шул чор сулышы
Сталин рухының ныклыгы сизелеп тора Үзе дә сизмәстән чорның юкка чыгару сферасында
яшәгән Сталин режимы корбаны булган И Салахов озак вакытлар Сталинга тугры булып кала
Кулга алынгач та әле студент егет ба лаларча болай дип фикер йөрта Көтмәгәндә Ходай үзе
төрмә капкаларын ачты бит әле Тик менә төрмәгә кертмичә кайтарып җибармәсәләр генә ярар
иде (бар план җимерелә бит) роман бетмичә ярты толда калачак
Әмма илдә югары урын дәрәҗә өчен кешеләр язмышын хал итүчеләр рәтендә булу
өчен каты көраш барган бу чорда иреккә чыгу җиңел булмый Җәзалар чиктән ашканда кеше
характеры холыклар арасында булган аерымлыклар югала' диләр Шуңа күрәдер В
Гроссманның бер герое төрмәдә намуслы кешенең намуссыз кешедән аермасы - беренчесенең
начар эшләрне теламичарәк кенә эшләвендә дигән фикерне әйтә Мөгаен ул үзенчә хаклыдыр
Чөнки тоткыннарның язмышлары бер-берсеннән аерылмый аларның язмышлары уртак
Әгәр Колыма хикәяләре әсәрендәге образлар системасын төп ике лагерьга беренчесе -
Сталин һәм аның тарафдарлары икенчесе - тоткыннар лагерына бүлеп карасак бу бигрәк тә
ачык күренә
Әсәрдә геройлар гаеп тануның берничә вариантын үтә Кыйнаулар ач тоту кешелек
горурлыгын таптау көне буе бастырып тоту һ б кыргый алымнардан соң ярым аңын җуйган
тоткын тикшерүче язган кәгазьләргә кул куя да нәрсәгәдер өметләнеп судны көтә Башкалар
белән бергә Ибраһим Салахов та югары юридик орган безнең гаепсез булуыбызны аңлар дип
ышана Әлбәттә арада кайберәүләр хөкемнең инде чыгарылган булуын судның әзер карарга
кул гына кхячагына төшенәләр
Мисалга Текә маршрут китабы авторы Е Гинзбург судта үз эше тикшерелүнең" 7
минутта төгәлләнүен яза Аннан соң суд 2 минутка киңәшергә чыга һәм карар укыла Язучы
фикеренчә әлеге карарны машинкада басу өчен генә дә 20 МИНУТ вакыт кирәк булган булыр
иде
- Гаепләү кәгазен алдыгызмы?
Төксе эндәшү
- Мин халык дошманы түгел бервакытта да
- Җитәр' кара син әле суд алдында да җинаятьче булуыңны танырга теләмисең!
- Мин
- Молчать'
Чыннан да суд дигәннәре Хәрби коллегия дигәннәре ШУШЫМЫ» Мин бит судта
сорашырлар аз булса да сүзләремә колак салырлар хакыйкатьне ачарга тырышырлар дип
өметләнгән идем ләбаса
Ибраһим Салахов һәм башка халык дошманнары на нәкъ менә шушы рәвештә суд була
һәм 1957 елда булган хөкем яшь язучы И Салаховны түбәндәгеләруә гаепли
1 Контрреволюцион милләтче оешманың члены буларак Боек Туран дәүләте төзергә
әзерлек алып барган
2 Партия җитәкчеләрен Сталинны физик юк итәргә план коруда катнашкан
5 И Салахов язучылар студентлар арасында контрреволюцион эш алып барган
Ф Алмакаевның ялган күрсәтмәләр бирүе нәтиҗәсендә И Салахов 58 статья нигезендә
гаепләнә 10 ел аерым режимдагы төрмәгә ябылл һәм төрмә срогын тутырганнан соң биш елга
гражданлык хокукларыннан мәхрүм калдыру
Казаннан соң Бөгелмә Уфа Сверуловск Чиләбе Төмән төрмә юлларын И Салахов Г И
Республиканец II В Акимов. А М Нижегородцев М Әбҗалимов һ б тоткыннар белән бергә үтә
Алар кыйнау ларга игыибар итмичә үз тәҗрибә белемнәрен башкалар белән уртаклаша иң
авыр вакытта да рухи яктан бер-берсен баеталар Кайчан да булса хаклыкның җиңеп
чыгачагына ышаналар Кешеләрнең бер берсенә булган дошманлык көнчелек хисләренә
нигезләнгән тоталитар системаны ачып бирү белән бергә бу әсәрендә ав тор көчләүнең килеп
чыгышын тамырын формасын кешеләргә тәэсирен дә тасвирлый Шлңа күрә И Салахов
образыннан тыш әсәруә татын төп ике җыелма образ көчләү көч кхллану һәм курку бар Кхркх
- әсәр персонажларының
12 .К У .г* *
хәрәкәтләре белән идарә итә. Курку куркытып тору әс әрнең сюжет композиция факторы
буларак тоткыннарның эчке дөньялары хәтта әһәмиятсез вакыйгалар белән дә эш итә
Әйе көчләү - тоталитар системаның төп нигезе. Үь җәмгыятьтә аерым бер курку
атмосферасы гына тудырып калмый, ә бәлки аларны үзенең коралына бер- берсенә әләк
(донос) язу коралына әйләндерә Бу фикеребезне дәлилләү йөзеннән мисалга Бикчантаев
образын китерү дә җитә
Эчке рухи дөньясы ярлы һәм тышкы кыяфәте белән дә ерткычларга охшаган бу
шәхеснең бөтен вәхшилеген И Салахов үз әсәрендә ачып бетермәгән кечкенә генә өлешен
биргән икән Е Гинзбургның Текә маршрут ( Крутой маршрут ) әсәрендә дә Бикчәнтәевне
очратырга мөмкин
Бикчәнтәевның сарыкныкы кебек күзләре маңгаена сикерде
Бушка узган берничә сеанстан соң Бикчантаев бик эшлекле кыяфәт белән үзем
гаебемне танымау сәбәпле иртәгедән минем гаебемне ачуны шаһитлар ярдәмендә башлап
җибәрәчәген белдерде Күркә бәбкәсе нең бу хәбәре көлке иде шулай да ул мине бик
кызыксындыруы һәм дулкынландыруы Бу вакытта ул сарыкныкы кебек мыйкылдап
аңгыралык чәчеп торган тупас танавы белән ялтырап өч телефон аппараты торган өстәл
артында бик эшлекле кыяфәт белән утыра иде’
Е С Гинзбург белән күзгә-күз китереп сорау алудан югалып калган Дьяконовның
белмим ишеткән идем кебек сүзләрен Бикчантаев түбәндәгечә редакцияли Әйе мин редакция
каршысында яшерен контрреволюцион группа эшләп килгәнен раслыйм
Китерелгән өзекләруән күренгәнчә. Е Гинзбург һәм И Салаховның бу шәхескә биргән
бәяләре туры килә Бу хәл исә үз чиратында геройның тормыштагыча бирелгәнлеген тагын бер
кат раслый
Тарихи мәгълүматлардан күргенгәнчә 1957 елның ок тябрь аенда Бикчантаев үзе дә
НКВД органнарына кереп контрреволюцион эш алып барган дип гаепләнә һәм иң каты җәза
— үлемгә хөкем ителә Гаепләүнең сәбәбе билгеле палачлар артык күп беләләр күп
вакыйгаларның шаһите булганнар Әмма үлем җәзасы башкалар өчен тиз торумышка ашырыла
торган булса да Бикчәнтәев белән эш башкачарак тора Ул 1940 ел башында ируеккә чыгарыла
1950 елларда аның хәтта мәк тәптә укытып йөргәне дә мәгълүм! А Гыйләҗевның Йәгез бер
дога әсәрендә бирелгән кизү офицеру-надзиратель Прюнин шәхесе кебек Төрмәдә башка
тоткыннар белән бергә А Гыйләҗевның да җанын ашап бәгыр>ендә казынып тамагын
туйдырган бу кеше авторның илле еллык бәйрәме алдыннан аңа кочак-кочак хатлар, котлау
открыткалары ташый Ул Седов фамилиясе белән почтада эшли башлаган икән
Анкеталарыннан күренгәнчә гомерзе 6ve мәктәптә физкультура укыткан’ икән
Әйе тарих хаклык тирән яшерелгән бик күп эш ялган битлек күләгәсендә башкарыла
Шулай итеп 60 елларда язылган "Күкчәтау далаларында' рюманында әле автор сталинизм
дәверуен бөтен чынбарулыгы белән ачып бирә алмаган булса Һолыма хикәяләр>е"ндә исә
берзенчеләрдән булып татар әдәбиятына шәхес культы чорын тоталитар дәүләт белән шәхес
арасында булган проблема үзара мөнәсәбәтне руеаль чагылдыра алды Репрессия елларында
тоткыннарның язмышын кыйблаларын диспотизмга каршы хиснең тууын, үсүен күрэсәпе
Дистәләгән татар зыялыларының язмышын аларуның төрмә- лагерь юлларын ачып бирде