ИСТӘ, ҺАМАН ДА ИСТӘ...

Җитмешенче языма чыгып барам. Олыгайган саен үткәннәрне иңлисе килә, кылган яхшы гамәлләрне уйла1 ач эч асылына. ялгыш-ха галарны искә төшергәч тагын бер тапкыр тәүбәгә килеп, Тәңретә ялварасын; «Па, раббем. кичер!» Әдәбиятка үзем килгән еллар... Кемнәрдәндер җылы сүз көтеп тилмереп яшәгән мизгелләр... Җылы сүз омег итеп минем катыма килгән яшьрәкләр: Кояш Тимбикова, Мәдинә Маликовалар. Йа, хода, үзләре мәйдан тотарлык әдибәләр булып җигештеләр, хезмәтләре белән илгә танылдылар. БУЯУЧЫ киемнәрен дә салырга өлгермичә минем катка йөгергән Нәбирә Гыйматдннова. Чандыр тына, музыкаль аһәңнәр белән сөйләшүче, чая Нәбир,) Гыйматдннова! Синен калын бер дәфтәр җыентьпынны укып чыккач катырак сүзләр әйтеп ташламадым микән? Юктыр, юкзыр... ( инен чәчрәп торт ан җөмләләрен, дөнья атышын аңларга омтылган чаялыгың сокландырган нде. Шул йомгак фикеремне көне-сәгате белән җиткерә алдыммы, юкмы? Драматургия кысаларын җимереп, дулап, Ионеско. Бекег- ларта охшарга тырышып үз сукматын салырга, бары тик шул юлдан тына Парнас биеклекләренә ыргылган Юныс Сафиуллин... (инен сәхнә күрә алмаган ничәмә- ничә гүзәл пьесаларыңны укыган адем мин. «Буйдак ир һәм аның иптәшләре» пьесасы бүген дә күз алдымда. Сиңа лаеклы театр да. режиссер да табылмалы ул чагында... Озак интектең син заман боҗрасына үтеп керә алмыйча... Хәер, бездәге, бездәге тәрбиядәге тамашачылар арасыннан абсурд театрын кабул итүчеләр табылыр иде микән? Шунысы куанычлы, качмадың, югалмадың, театрда калдың... Иң нык хәтердә калганнарның берсе, мөгаен. Фәрнт I ыйльмн бу.нандыр. Ничәнче ел нде микән, /65—70 нче еллар тирәсе/ без ул чагында Воровский урамындагы кысан гына фатирыбытда яши идек. Килеп керде бу бер таман. Өс-башы да әллә кем булмагандыр, аларын хәтерләмим. Әмма Фәритне н алагаем дәү. ике якка җәелеп, изелеп төшкән бишек-богннкалары исемдә. Явымлы кон булгандыр инде, атлый Фәрнт, идәндә дәү-дәү аяк эзләре кала. Мин егеткә, «Җилкәнсезләридәге Зәйнетдин кебек игеп: «Әй, парин. синең каталар протестка чыккан икән!» дип көлемсерәдем. Зарланмады егет, мнн ыргыткан җимгә үрелмәде. Егетнең кысылган иреннәренә карап, мин анын ныклы бер карар белән ишегемне шакуын аңладым. Хикәяләр алып килгән икән! Зәңгәр тышлы дәфтәрен куеныннан чыт арды һәм мина таппгырырг а ашыкмады, кадерләп икс куллап кысып урындыкка утырды. Сөйләшә башладык. Егет сүзгә саран вә сак иде. алай да мин анын Чынтыт Айтматовны чиксез яратуын, минем әсәрләргә дә тартылуын аңлан аллым. «Без бер төсле язабыз!» — дип үк ычкындырмаса да, егетнең сак тавышында үзенә дә, язганнарына да ышануы си телеп гора нде. Шул чакча гына зәңгәр дәфтәр минем кулга күчте. Мнн дәфтәргә күз салдым да күрше бүлмәдәге язу өстәленә кертеп куйдым. Фәрнт тә мина иярле, без бер-беребезгә каршы утырдык. Мнн анын бераз моңсу, уйчан күзләренә карадым. Университетта укын икән егет, Мөслим ягыннан. Кулына каләм алып язарга гәвәкә.тләгән яшь язучыларны мең төрле бусагалар, йөзләрчә киртәләр каршылый. Үзеңне һәм иҗатыңны таныту шактый кыюлык, үткенлек сорый. Гадәттә яшь каләм ияләре сүзне зарланудан башлыйлар. Фәритнең сүздә үтә тыйнаклыгы истә калды. Зарланмады егет, язмышын сүкмәде, тагын Чышыиа әйләнеп кайтты. Хикәяләреннән мисаллар кигерде. Ул ара га әби. Нәкыянең әнкәсе, чәй әзерлән безне кухняга чакырды. Студентның карыны бер чакта да тук булмый. Фәритнең дә ул дәвердә тамагы тук булдымы икән? Гаҗәпләнүемә каршы. Фәрнт бетнең сыйдан баш тартты, кискен итеп: «Рәхмәт, мнн тук»,—диде. Кат-кат кыстасам да. мнн аны җиңә алмадым һәм егетнен әйткән сүзендә нык торуы, бирешмәве ошады. «Бу егеттә характер бар ик.нз». тип \н I.I и,1м II «К У»Я>4 161 Без бер чакта да аргык якынаймадык, еш очрашмадык, әмма мин доньяда Фәрит Гыйльметдинен барлыгын. аның сабыр күз карашын бер чакта да хәтеремнән чыгармадым. Егетнең тәүге әдәби адымнары авылны, крестьянның «канын тнрәнтен аңлавы, телебезне камил белүе күңелемне җылытып килде. Күрешкән мәлләрдә мин аны дәртләндерергә тырыштым. Әкренлеген читкә куеп, ешрак, күбрәк язуын теләдем. Ул Әлмәттә яши башлады, шунда төпләнде, ныгыды. Мул һәм иркен яшәмәгәндер, ахрысы. Казаша килер иде, кайтыр! а еш кына акчасы калмас. Юк, акча туздырып, теләсә ничек исраф игеп йөргәндер дип уйламыйм, артык гади, юаш иде Фәрит. Әҗәтен дә өзен-өзен ваклап кайтаруларыннан чыгын мин аның тормышы, кон күреше җиңел булгандыр дип уйламыйм. Мәгәр ул бер чакта да авыз ту гырып :арланмады. Тышында! ысы эчендә иде егетнең. Мин һаман өметләндем, көттем. Егетнең күңел серләрен ияртеп сирәк булса да хикәяләре чыга торды. Сирәк дим, әмма моның сәбәбен әйтә алмыйм. Фәрит күздән югалып торды һәм көз якынлашкан җәйләрнен берсендә ләре күтәрелә, утрауларда ялга туктаган акчарлаклар ак буран булын очып китә. Фәритнең йөзе балкыган, ул нидер әйтмәк булын авызын ача, могор тавышы белән мин берни ншетмнм. Гомеренен һәр секундын эш белән үткәрә торган тынмас Равно кесәсеннән кәгазь, каләм чыгарып нидер, мөһим бер фикерен төртеп куя. Балыклы тугайга барып якорь салдык, көн гаҗәеп матур. Иренеп кенә чыккан кояш Идел көзгесенә аллы-гөлле җәймәләр җәйде. Минем моңарчы Идел бальи ы белән очрашмаган бик күпләрне ияртеп кергәнем бар, күзәтүләрем җитәрлек, белом, балык үтә сизгер, хәйләкәр җан иясе ул! Сул якка, коерыкка Равилне утырттык. Ул инде остарып килә, балыкчы, кармакларны башта ук сайлап алды. Егет кайда да беренчелекне бнрмн! Ү зем урта! а утырдым да бер чакта да балык эләкми ropi ан, калын җепле, кәкере саплы җайсыз кармагымны Фәриткә тоттырдым. Ана җим капчыгының да нн бәләкәе, сыегы эләкте. «Балыкка хирыслыгы юк, утырыр шунда кысыр сыер имчәген тарткалап!»—дин уйламадым микән?! Утырыштык. Идел ага, ага! һәркем үг кармагына йотылган. Карасам, Фәритнең кармак җебе дер-дер селкенә. «Тарт, чир:ә!»—дип кычкырып җибәрдем. Фәрит сискәнеп калкынды. Кәкере кармак сабын күккә чөеп, үзе көймә борты аркылы ук чыгып китте һәм чулт Идел суына! Мин, авыр аяк, исемә килгәнче җитез Равил килен тә җитте, Фәритне күлмәк якасыннан сөйрәп тартын га чыгарды. Фәрит дустыбызга бәләк чаклы, куе сары корбан эләккән икән... Шуннан китте, китте, Фәрит балыкны чупыра гына, бемә дә ара-тирә килеп эләккәли... Равил кыза, матур итеп көнләшә, ә Фәрит бер чиләк балык тоткач кына арын туктады, мактанмады. Шундый егет иде ул, ар:ык тыйнак, сабыр холыклы иде. Иделдән кайткач корбаннарны шәплән чистартып табада куырып алдык, мин беренче мәртәбә Фәрит белән хәмер эчтем. Бүтән чакта тота идеме, белмим. Займишега, Равил Фәйзүллнннын дачасына кайтып төште. Армия хезмәтендә булган икән! Өлкән лейтенант, иңбашлары калынайган, күкрәк кинәнгән, күз карашы кыюланган, әмма сүзсезлеге. яшерен уйчанлыты һаман ка.н ан иде. Ул җәйдә Равил балык белән мавыккан иде. Равил берәр нәрсә белән чынлап торып мавыкса, бетте баш. Дөньясын да онытты, вак-төяк мәшәкатьләрен дә! Өчәүләшеп күрештек, мин Фәриткә: «Сиңа, мөтаен, солдат боткасы җитешмә! ән булгандыр, армия, ниһаять, синен чатыңны ачкандыр. Хикәя, повестьлар хәзер өзмәс языла торыр»,—дидем, Фәрит, гадәтенчә, күңелле генә көлемсерәде, әмма вәгъдә бирергә ашыкмады. Иртәгесен, тан белән, кирәк-яракларны төяп Иделгә кереп киттек, балык тотарга. Фәритнең кармак салганы да. көймәдә утырып балык тотканы ла моңарчы юк икән. Күңелле чаклар! Аннан да, моннан да пыр-пыр очып кыр үрдәк кызыксынганым булмады. 1абын янында мондыйрак сүзләр әйттем: «Фәриз дус, котлыйм. Адәм баласы бөтен җирдә дә сынала! ( инен кулын җиңел, тырышлы) ын аүкәт.те икән! Тормышында бәрәкәтен качмасын! (ин талантлы егет! Хәзер томе- рение бушка әрәм итмә, яз да яз!» Мин анын кул аегыннан чыккан гүзәл хикәяләрен укып куандым. Бет күбебез авылны, авыл кешесен Сабан туйларында күреп кенә үтә тар рәвештә әдәбиятка кертеп җибәрәбез. «Су өстендә чәчәкләр». «Горур». «Кунак кызы» кебек хикәяләрендә Фәрит Гыйльми үзе яшә!ән чор татарларынын үзенчәлекле язмышына тирәнтен үтеп керде. Бу җәһәттән «Су өстендә чәчәкләр» хикәясен аерым күрсәтеп үтәсе килә. Үсмерләр психолот иясе, колхоз балаларынын хәсрәт-шатлыклары. үзара мөнәсәбәтләре үткен тел белән, тапкыр тасвирлау чаралары аша бәян иплә. Бу хикәяләрендә автор актив күзәтүче сыйфатындарак чыгыш ясаса. 1991 иче елла басылган «Зәйтүнәкәй, акчарлагым» хикәясендә автор заманнын, коммунистИК режимның саф күңелләргә ни чаклы мәсхәрәләү китерүен әрнеп, гуманистик югарылыкка ирешеп яза. Саф күңелләр коммунист җитәкчеләрнең һәр капкыннан таптала, сытыла, изелә. Гүзәл татар кызы, сылу Зәйтүнә кара реакция елларында әче язмышка дучар була да үз-үзенә кул сала. Бүтәнчә явыз власть вәкилләренә каршы торырлык көч юк аңарда! Кыска, төгәл язылган хикәя Олы тахирле көчкә ии буларак авторны бер баш югарылыкка күтәрде. Фәрит Гыйльми тынмады, һаман иҗат итте, заман шаукымына тагылып, адашып заводларга, цехларга да кереп киткәләде. «Урсай тау итәгендә», «Елганың борылган төшендә» повестьлары укучы күңелендә җылы урын тапты. Мин һаман көттем, бер өзлексез өметләндем. Чиста күңелле каләмдәш дустым, алай әйтертә яраса, шәкертем, үз күкрәгендә салмак кына дорләтән утны доньяга чыгарыр тип уйладым. Ни аяныч! Тыйнак дустыбыз бу дөньядан ашыгып китеп барды. Яшьлн дөнья куйтан каләмдәшләрем хакында мин еш унтым. Этәр бүген Газиз Мөхәммәтшип, Фаил Шәфнт у длин. Хәсән Сәрьян. Фәрит Гыйльми, Газиз Кашапов кебек затлы прозаиклар исән