ГАЛИҖӘНАБ КИТАП ЗАРЛАРЫ

Татар әдәбияты кызыклы шәхесләргә бай. Бу айда үзенен 50 яшен тутырган язучы Солтан Шәмси дә, һичшиксез, әнбТнундыйлардап. Биектау районының Юртыш авылыудау1 уып, яшь тән~үк~авыр хезмәт~гәйен татың үскән егет Казанда һөнәр училищесын тәмамлагач Казан һәм Мәскәү заводяарьТнда да эшлн? Армия сафларында да булып кайТв, аннан сон Мәскә- үдәге Әдәбият институтын да уныпПТы тәмамлый. Солтан Шәмси иҗат иткән әсәрләр «Көмеш чылбыр» (1984), «Җәяүле буран» (1988), «Ут хәйләсе» (1994) һ. б. китапларда басылып чыкты. Ул тәрҗемә өлкәсендә дә актив эшли. Анын тәрҗемәсендә Г. Ибраһимов һ. б. татар әдипләренең әсәрләре рус телендә дөнья күрде. Соңгы елларда Солтан Шәмен мәшһүр сәяхәтче Әхмәт нбне-Фазлан язмаларын эшкәртеп чыгарды, Ризаэтднн Фәхретдиннең «Алтын Урда ханнары» исемле хезмәтен русчага тәрҗемә итте. Язучы, халкыбызның бай тарихын өйрәнеп, аның кызыклы сәхифәләрен, каһарман шәхесләрен бүгенге укучыга җиткерү максаты белән зур-зур фәнннпублицистнк мәкаләләр дә яза һәм аларны көндәлек матбугатта бастыра тора. Хәзер Солтан Шәмси Татарстан китап нәшриятының фәнни-популяр әдәбият редакциясе мөдире булып эшли һәм халкыбызның милли анын үстерү юнәлешендә зур планнар белән яши, актив иҗат итә. Тынгысыз җанлы һәм керсез күңелле каләмдәшебезне юбилее белән кайнар котлыйбыз һәм укучылар игътибарына анын яна хезмәтен тәкъдим итәбез. 1922_сдда республикабыз җәмәгатьчелеге татар басма китабының 270 еллык юбилеен билгелон-үце Шул көннәрдә әлеге олуг датага багышланган фәннй- гамәли конференция дә үткәрелде, сонрак Милли китапханә тырышлыгы һәм матди ярдәме белән анын материалларын Татарстан китап нәшрияты ике телдә бастырып та чыгарды. (Китапка хитаб (Слово о книге) Казан. 1994). Әйе, татарның милли китабы озын да. фаҗигале дә. казанышлары белән горурланырлык та юл узган. Тик нәрсә соң ул милли китап? Китап белгече академик Ә Кәримуллин аны болай билгели: « лею яки 6} халык тарафыннан чыгарылган барлык басмалар — кайсы телдә булуына, авторның кайсы милләт вәкиле булуына карамастан - шул халыкмын милли китабы дип саналырга хаклы» Димәк, китапның фәкать татар телендә басылып чыгуы әле төп күрсәткеч түгел Бу очракта аның татарлар тарафыннан бастырып чыгарылуы һәм татар халкына хезмәт итүе моһим Татар милли китабының бай тарихын барлый башласаң, татарлар тарафыннан чыгарылган бик күп китапларның башка халыкларта. бигрәк тә кардәшләребез төрки халыкларта да хезмәт иткәнлеген күрәбез. Алай тына да түгел, татар милли китабы татар теленнән башка гарәп, фарсы һәм урта гасырларда киң кулланышта булган «төрки» телдә дә иҗат ителгән. Шуна күрә дә кайбер халыклар татар китабын үзләренең милли китабы дип саныйлар Аның белән горурланалар Бу исә татар китабының билгеле дәверләрдә гаять зур роль уйнаганлыгын күрсәтә. Әмма татарда басма китап барлыкка килгәнче үк. халыкның рухи ихтыяҗларын 9 гасыр дәвамында кулъязма китап канәгатьләндереп килгән Билгеле булганча, китапка ихтыяҗ тусын өчен ул халыкның язуы булуы, укый-яза белүе, белемгә сусавы зарури. Ә төркиләрдә алфавит моннан 3 мен еллар элек үк барлыкка килгән Күптән гүгел матбугатта күренеп киткән хәбәргә караганда, галимнәр, ниһаять, борынгы этруск язуларын уку бәхетенә ирешкәннәр һәм ул язулар төрки телдә булып чыккан Монголиянен Селенга елгасы буендагы Налайха станциясе янында табылган Тонйокук ташяэмасы ...Этрусклар безнең эрага кадәр 7 нче йөздә үк Үзәк Италиядә (хәзерге Тоскана өлкәсе) т аять кочле һәм чәчәк аткан дәүләт гозүгә ирешәләр 12 шәһәр- дәүләттән торган этрусклар союзы соңрак Рим тарафыннан буйсындырылса да. соңгысы бу цивилизациянең бәрәкәтле йогынтысын нык үзләштерә Ә бит байтак заманнар Аурупа галимнәре төрки халыкларны кырт ыйлыкта. артта калганлыкта гаепләп килделәр, хәтта «кешелек дөньясының соры кортлары» («трутни человечества») дип гә атадылар. Тик вакыг үзенекен итә. ялган мифлар акрынлап юкка чьи а бара Шулай да төркиләрдәге безгә билгеле беренче китап таш китап булган дип әйтәсе килә Хәзерге Монголия җирләрендә табылган Күлтәгин. Мәтынлән хан. Тонйокук. Билге катан кебек затларга куелган рун язулы ташлар күк төрекләрнең тарихын тасвирлау белән беррәттән халыкка үгет-нәсихәт тә биргән, публицистик әсәр буларак та аңа хезмәт иткәннәр Ачык даладаты бу ташны һәркем килеп укый алган Формасы үзгә булса да. башкарган вазифасы ягыннан ул китап хезмәтен үтәгән. Коры сүз сөйләмәс өчен Күлтәгин һәм Мәг ыйлән хан хөрмәтенә куелган таш язмадан бер өзек тә китереп үтик (732 ел) Анда боек төрек дәүләтенең җимерелүен автор менә нинди сүзләр белән ачынып яза (борынгы төрки телдән тәрҗемә): «Төрек халкының бөтенесе шулай диде «Дәүләтле халык идем Кайда инде дәүләтем ’ Хәзер кем дәүләте өчен тырышам"* Каганлы халык идем. Кайда каганым'* Нинди каганга хезмәтемне, көчемне бнрам?» Бу сүзләр. моннан 1263 ел элек әйтелсәләр дә. шактый гыйбрәтле һәм заманча яңгырыйлар PVII язуы шулай ук зур төрки дөньяның бер кыйпылчыгын тәшкил иткән болгар баба тарыбызга та билгеле булган Төньяк Кавказ. Азак. Идет буйларында габыпан әйберләрдә дә руник я тмаларның очравы шул хакта сөйли Дөрес. гадәттән тыш зур каганлык — империянең чигендә яшәгән болгар кабиләләрендә руник язу актив кулланышта булган дип әйтүе кыенрак. Болгарлар төрки дөньяның көнбатыш чигендә, үзәктән еракта яшиләр. Без белгән кулъязма китап болгарларга ислам дине белән килеп керә. 922 елда Идел Болгариясендә исламны рәсми дәүләт дине буларак кабул итү Коръән, гомумән Шәрскъ китабы таралуга зур мөмкинлекләр ача. Моңа хәтле үк ислам диненә күчә башлаган болгар кавемнәре тормышына бу вакыйга гаять зур үзгәрешләр кертә Шәрекъ илләреннән китерелгән кадерле китапларны күчереп язу шушы дәвердә башланып китә. Шулай итеп, болгарларның үз китап культурасына беренче адымнар ясала Ул дәвердә күчерелгән китапларның күпчелеге дини ихтыяҗларны канәгатьләндерүгә хезмәт иткән Әмма тора-бара болгарларның үз язучылары, галимнәре дә барлыкка килгән. Мәсәлән, болгар галимнәреннән шәрига гь белгече Әхмәд Болгари (XI йөз), тарихчы Йагкуб ибне Ногман (XII йөз) һәм та! ын кайбер шәхесләрнең исемнәре тарихта сакланып калган. Ә инде XIII йөз башында үлемсез «Кыйссаи Йосыф» поэмасын иҗат иткән болгар шагыйре Кол Галинең исеме һәрберебезгә билгеле. Ни кызганыч, бу дәвердән безгә бер генә китап та килеп җитмәгән. Шуңа да карамастан, безгә болгар китабының ниндирәк булуын күз алдына китерү кыен түгел, чөнки мөселман дөньясы белән тыгыз бәйләнештә яшәгән Идел Болтар- станы үз китабын Шәрекъ китабыннан үрнәк алып эшләгән. Шулай монгол яуларына кадәрге чорда ук Идел Болгарстаны китаплы, мәгърифәтле, югары мәдәнияткә ия ил булып әверелә. Тарихыбызның Алтын Урда дәверендә китап культурасы тагын да зур уңышка ирешә. Идел буенда булып киткән гарәп тарихчысы, сәяхәтче Ибне Гарәбша сүзләре белән әйткәндә ул заманда мәмләкәтнең башкаласы «Сарай (Бәркә) фәннең һәм бәрәкәтнең бергә тупланган җиренә әверелде, һәм кыска вакыт эчендә анда голәмаларның. бөек шәхесләрнең, филологларның һәм осталарның һәм һәртөрле атаклы затларның яхшы өлеше җыйналды. Мисырның (Египет) күп халыклы өлешләрендә дә, аның авылларында да мондый хәлнең күрелгәне булмадыIV V» Әлбәттә, Сарай Бәркәгә атаклы кешеләр мөселман илләреннән генә агылмыйлар гаҗәеп бай һәм төзек кала, гөрләп торган мәдәният үзәге һәркемне үзенә тарта, язмышын сынап карарга чакыра. Сарайда җирле халыкның үзеннән чыккан язучылар, галимнәр, күренекле дин әһелләре, ки ran күчереп язучы хаттат-каллиграфлар, алтын куллы һөнәр ияләре аз булмаган. Алтын Урданың бер өлешенә әверелгән Болгар олысыннан да атаклы кешеләр чыккан Бу очракта исемнәр санап китү белән мавыкмыйча мәшһүр «Нәһҗел— Фәрадис» әсәрен иҗат иткән Мәхмүт бине Гали Болгари- Сараи исемен атау да җитәдер. Мәдәният һәм гыйлем үзәгенә әверелгән Сарай Бәркә шәһәрендә, гомумән, дәүләтнең төрле олысларында китапның нинди зур роль уйнавын, китап культурасының нинди камиллеккә ирешүен күз алдына китерүе кыен түгел. Әмма ни аяныч, безгә тарихыбызны, гомумән мәдәниятебезне барлаган чакта еш кына «юк ителгән», «яндырылган», «көлгә әйләнгән», «сакланмаган» дигән сүзләр кулланырга туры килә. Үткәнебез зур һәм катлаулы булу белән бергә анда кайтара алмаслык югалтулар, фаҗигале сәхифәләр дә җитәрлек Азмы безнен тарихта исемнәре генә сакланып калган затлар, әсәрләр, ядкярләр?! Ә китап - аеруча чыдамсыз, бик тиз юкка чыга торган нәрсә. Аны әле кадерләп, тиешле шартларда саклаганда да таманга туры килә. Ә инде бу хәзинәләр ятлар кулына калса, бигрәк тә мөселман мәдәниятен күрә алмаучы фанатиклар хөкемендә булса, аларнын аңлы рәвештә юк ителгәнлеге беркем өчен дә сер түгел Гөрләп торган Сарай каласы урынында хәзерге көндә япан кыр. Патша Федор Иванович заманында (Явыз Иванның улы, 1598 елда вафат) Сарай шәһәре биналарын җимереп, аның кирпечләреннән Әстерханда урыс ныгытмасы-крепосты корыла. Таш биналар, хәтта зираттагы кабер ташларына хәтле казып алынып, салына тор1ан биналарның нигезенә түшәлгәндә кәгазь-күннән ясалган Галиҗәнап Китап ничек исән калсын! Ә барыбер калган, аз булса да сакланган! Халык аны җаны кебек саклаган, кая күчеп китсә, шунда үзе белән алып барган, кадерле ядкяр итеп буыннан буынга тапшырган, һәм ул китапларны халкыбызның фидакяр затлары—галимнәр. зыялылар, аңлы кешеләр җыя барган Бүгенге көндә безгә билгеле күп китаплар шушы изге эшнең нәтиҗәсе. 'ТизенгаузенВ Г Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орлы, т V Спб . 1884, 463 464 6.6. Казан ханлыгы егылгач татарнын милли китабы бигрәк тә авыр хәлдә кала. Татар халкының дәүләтчелеге юк ителә, мәдәнияте, кинәт жир убылган сыман, упкын төбенә тәгәри, һәм шушы һәлакәтнең нәтижәсен без бүгенге көндә дә бик ачык сизәбез Әдәбият, тарих, гомумән фәнмәдәният өлкәсендә эшләүчеләр яхшы белә татарда нәрсәгә тотынсан шул юк. Булмаган түгел, юк ителгән. Начсртэине Зиатеиве Начертааае Заатемас русса. дат. РУ««- хат. лхя «. • а. ■ t 1 а а в' Ь* ич не S Г >> О. У 0, u сх г 9 ген «. f 6, a «на д' d‘ л п p X д’ d« чч р' r 1 а X т р’ r« ы, i т. i x с‘ a 1 D |‘ i'. 1 I с* *■ 9 1' i*. i т' t' к я Һ т* t« wm я к AY ч a 4 А* г ҮҮКЧНА Щ i Ү I» I* М М АТ it М • m ) ■ ' ■ * iFtTZ Чк < * Борышы торкиларнен руник а.лфавнлы безнең көннәргә килеп җитмәгән. Бүгенге көндә тарихи темада эшләүче татар язучысына Казан ханнарының сараен, утырган тәхетләрен күз алдына китерү өчен Төркия музейларында йөрергә туры килә. Шул ук вакытта Казан ханнарыннан берәүнең баш киеме Мәскәүдә саклана (ул «Казанская шапка» дип атала). Хәзерге көндә урыс галимнәре тырышып-тырышып Явыз Иванның китапханәсен эзлиләр Анын китапханәсендә Казан алынганнан соң алып кителгән китапларның да булуы ихтимал дигән имеш-мимешләр йөри. Әмма мин моңа ышанмыйм. Урыска татар китабының бервакытта да кирәге булмаган, ул аның кадерен белмәгән. Китап түгел, хәтта гарәп хәрефләре белән язылган һәр кәгазь кисәге аңарда нәфрәт уяткан, ул аны юк итәргә тырышкан. Бу сәясәт гасырлар буе дәвам ит кән. Мәсәлән, 1549 елда. Казан алынырга 3 ел калганда иң яхшы кулъязма китаплар кәрван белән Кырымга озатыла Тик юлда бу кәрван урыс казаклары кулына төшә, аннан Мәскәүгә озатыла. Әлеге китапларнын язмышы, кайда саклануы бүгенге көнгәчә билгесез. 1593 елның 18 июлендә патша Федор Ивановичның указы игълан ителә. Бу указ нигезендә барлык татар мәчетләре «себереп түгелергә» («посметати») һәм киләчәктә мондый омтылышлар рәхимсез төстә бастырылырга тиеш була. (Татарстан. 9—10. 1992, 27 б.) Романовлар династиясеннән булган беренче патша Михаил Федорович (1596—1645) татарларда борынгыдан калган китапларның, шул исәптән мөселман ханнарыннан калганнары да күп булуын ишетеп алгач, боларның муллалары котыртып берәр фетнә-мазар күтәрә күрмәсен тагын дип, 1635 елда күп укымыш- лыларны үтертә, биһисап китапларны яндырта. Шушы уңайдан «Яңа Тинчәле авылы тарихы»ннан өзек китерү дә урынлы булыр дип уйлыйм. Анда болай диелә: «Ул вакыт авылларда уку кайда, татарларның мәркәзе булган Казан шәһәрендә дә. Казан урыслар кулына кергәннән соң 200 елларга кадәр мәктәп ачып укырга ирек булмаган. Казанда иң әүвәл мәктәп ачып укыта башлаучы мулла Габделхәмит бине Мортаза 1210 һижриядә (1795 елда) Яңа Бистәдә имам булган кеше Бу кешегә кадәр Казанда мөселманнарга мәктәп ачып укырга рөхсәт бирелмәгән». (Татарстан. 9—10, 1992. 27 б.) 1552 елдан соң дәүләтчелеген югалткан татарның милли китабы сату-алу мөнәсәбәтләреннән төшеп кала Бу дәвердә кеше кулъязма китапларны үзе өчен үзе хәстәрли, яза. күчерә, төпли башлый. Колониаль һәм милли изү шартларында хаттат һөнәре юкка чыга, китапларның сыйфаты шактый түбән төшә Әмма шундый авыр шартларда да халкыбызның китапка хөрмәте һәм мәхәббәте кимеми Киресенчә, кулъязма китаплар мәчет-мәдрәсәләрдә күпләп туплана, милләтнең рухи ихтыяҗларын канәгатьләндерүгә хезмәт итә. Царизмның чукындыру сәясәте, миссионерларның эшчәнлеге көчәйгән саен халык үз диненә, китабына тагын да ныграк берегә Өстәвенә хаҗга баручылар, сәүдә юлларында йөрүчеләр Гарәбстаннан, Төркиядән, Шәрекъ илләреннән китап алып кайтуны үзләре өчен саваплы эш дип саныйлар. Алып кайтылган китап тәрҗемә ителә, күчереп языла, кулдан кулга йөри. Гади генә гаиләләрдә дә кулъязма китаплардан торган кечкенә китапханә булдырыла Әлбәттә, бу хәл фанатик урыс руханилары игътибарыннан читтә калмаган, алар халыкның рухын саклап килүче китапка, мөселман диненә каршы сугыш ачалар 1740 1742 елларда Казан өязендә генә дә фанатик- рухани Лука Кана- шевич җитәкчелегендә 536 мәчетнең 428 е яндырылып юк ителә (татар халкы бу бәндәгә Аксак Каратун дип кушамат таккан). II XVIII йөз башында беренче татар басма китабының дөнья күрүе милли китап тарихында яңа баскыч була Әлеге китап Петр I нең 1722 елда оештырган Персия янына бәйле рәвештә барлыкка килә. Эш шунда ки. Петр I 106 мең кешелек гаскәр белән Идел буенча төшеп. Каспийның көньягына басып керә. Персиягә каршы сугыш башлый. Урыс гаскәре арасында 30— 40 мен тирәсе татар солдатлары да була Петр I сугыш хәрәкәтләре барган җирләрдә яшәүче инородецлар- ны үз ягына аудару йөзеннән махсус «Манифест» яздырта һәм аны татар телендә бастырып чыгарта. Аннан соң кечкенә китапчык рәвешендәге шушы документ татар, нугай, кумык, карачай, азәрбәйҗан, фарсы халыклары арасында таратыла. Ни өчен «Манифест» татар телендә бастырылган дигән сорау туа? Чөнки татар теле Алтын Урда заманнарыннан бирле Шәрекъ илләре белән аралашу теле буларак хезмәт иткән. Шушы традиция Алтын Урда белән Казан ханлыгы егылганнан сон да Русиядә дәвам итә Әстерханда суднога көйләнгән типография-басмаханәдә басылган шушы китапчыкны дөньяга чыгаруны ту- лысынча белекле татар кешеләре башкара. Академик Ә Кәримуллин сүзләренә караганда, аның текстын Петр 1 нең яшерен киңәшчесе, тылмач, соңыннан Русиянең Ирандагы илчесе Тәфкилсв дигән бер татар зыялысы татарчага тәржемә иткән Шулай итеп, әлеге «Манифест» тулысы белән татарлар тарафыннан эшләнә: татар тәржемә итә. текстын басмаханәдә татар кешесе хәрефләп жыя. хәтта шрифтның рәсемнәрен дә урыска хезмәткә күчкән кырым г а г ары Дмитрий Кантимер ясый, типографиядә басучылар да татарлар була. Шул сәбәпле бу «Манифест»ны татарның беренче басма китабы дип санарга нигез бар. Тик менә китапчыкның урыс патшасы башлаган басып алу сугышы максатларын аклау өчен чыгарылуы гына бераз кәефне кыра. Беренче басма китабыбыз тарихында да милләтебезнең авыр хәле бик ачык чагыла. Шушы уңайдан урысның беренче басма китабы хакында да бер-ике сүз әйтеп үтү урынлы булыр сыман Русиядә беренче басма китап. Казан ханлыгы яулап алыш ач ук. 1564 елда дөнья күрә. Бу Иван Федоров бастырган «Апостол» исемле дини китап була Шунысы кызык, чит ил тарихчысы Я Пеленскииның «Россия» и Казань. Завоевание и империалистическая идеология (1438— 1560-е годы)» исемле гаять кызыклы тарихи хезмәтен укыган чакта мин шундый фикергә тап булдым: «Задачи христианизации новоприобретенного Казанского края вынудило царя Ивана IV и (митрополита) Макария начать печатание книг в Москве, так как необходимо было много религиозных книг для вновь учрежденного архиепископства Казанского.— дип яза ул һәм нәтижә дә ясап куя -«Апостол» Ивана Федорова в большей мере свидетельствует об участии правительства в выполнении программы обращения в православие татарского населения» Димок. Казан ханлыгын яулап алу. татарны тиз арада христиан днненә күчерү максатлары (моның очен дини китаплар, догалыклар күп кирәк) урысның беренче басма китабы басылып чыгуны гаять тизләткән, ашыктырган булып чыга Бу ике дата 1564 елда басылган «Апостол» һәм 1722 елда татарчага тәржемә ителеп таратылган «Петр I Манифест»ы —дәүләтле урыс белән дәүләтен югалткан татарның язмышын бик ачык күрсәтә Бу очракта, борынгы төрек автор кебек, ирексездән: «Каганлы халык илем. Канда ннле каганым"' Нинди каганга хезмәтемне көчемне бирем?» дип уйлап куясын. Татарча беренче басма китапчыкның дөнья күрүе татар китабы тарихында мөһим бер баскыч булса да. шушы вакыйгадан сон бу өлкәдә эшләр тиз алга киткән дип әйтә алмыйбыз Империя даирәләренә инородецларның китап бастыруы бөтенләй кирәк булмаган. Шулай да бу чорда халкыбызның аңлы кешеләре басмаханәләр ачарга Омтылыш ясап караганнар, тик татар өчен һаман да «заманалар авыр, еллар ябык» килеш калган. Бары тик 1799 елда гына татарларга Казанда типография ачарга рөхсәт бирелә. Басмахәнә оештыру эшенә фидакяр зат Габделгазиз Бурашов керешә, һәм бер-ике елдан Казанда аның җитәкчелегендә бастырылып чыгарылган китаплар күренә дә башлый Алар арасында гасырлар буе мәктәпмәдрәсәләрдә дәреслек булып хезмәт иткән «Әлифба иман шарты белән» дә була Дөрес, моңа хәтле дә Мәскәү университеты басма- ханәссндә Сәгыйт Хәлфиннсн «Әлифба»сы (1778). Казан гимназиясендә татар теле укыткан Исхак Халфин (Сәгыйтнең улы) тарафыннан тәржемә ителгән «. Русня империясендә вилаятьләрнең низам вә тәртипләре»н (1785). Екатерина II нең (Әби патша) китап бастыруны таләп иткән татарларның авьвын каплау очен бастырып чыгарган «Коръәнмен (1787) күрсәтергә мөмкин Коръән белән сату итү Әби патшага шактый файда да китерә. Ә Кәримуллин сүзләренчә. Коръәннең һәр данәсе 200 сумга сатылган Ул вакытта ат якынча 2 сум торганын искә алсак. Коръәнне сатып алу өчен татарга зур бер көтү атлар кирәк булган Ләкин тагар китабы басыла башлаганнан соң икс-өч ел да узмый. 1803 елда урыс миссионерлары, хакимият даирәләрен эшкә жнгеп. бу эшне үз кулларына алуга ирешәләр Габделгазиз Бурашов китап бастыру эшеннән читләштерелә Тагар матбагачылары өчен ачылган күк капусы кабат ябыла Ә урыс басма- ханәләрс- исә татар китабын бастырганда бәяне 9—10 тапкырга кыйммәтрәк II* • >63 сорый торган булганнар Шулай итеп, татар китабының язмышы кабат ятлар кулына кала һәм XX йөз башына кадәр татарларга мөстәкыйль басмаханә ачу рөхсәт ителми Өсләвенә милли китапка карата цензура да гаять рәхимсез була, миссонерлар да аны гел күзәтеп торалар. Ә 1874 елдан алып цензура гомумән Казаннан Санкт-Петербургка күчерелә. Инде берәр китапны бастыру өчен рөхсәт алыйм дигән татар кешесенә, зур чыгымнар тотып, Нева ярларына барып баш ияргә туры килә Тик патша хөкүмәте һәм урыс руханилары куйган бөтен киртәләрне жиңә- җиңә татар китабы барыбер чыга тора. Дөрес, аның репертуарының күпчелеген әле дини китаплар тәшкил итә. Академик М Госманов әйтүенчә, бу дәвердә татар китабы хәтта халыкара аренага да чыга башлый, Урта Азия калаларына, якын һәм Урта Көнчыгыш базарларына үтеп керә. Казанда басылган татар милли китапларының конкурентлык мөмкинлеге аның нәширлек үзенчәлекләре белән аңлатыла Казан нәширләре укыр өчен иң уңай булган «нәсх» стиле нигезендә бары тик татар басмаларына гына хас, Шәрекъ илләрендә «Казан хәрефләре» дип аталып йөртелгән аеруча матур шрифт уйлап табалар, ә ул шрифт белән басылган китаплар «Казан басмасы» дип аталалар*. Ш 1905 елның 17 октябрендә патша Николай II тарафыннан игълан ителгән «Об усовершенствовании государственного порядка» дип исемләнгән манифесттан соң гына Русиянең Казан, Уфа, Ырынбур, Әстерхан, Самара. Омски. Эстәрлета- мак, Троицки һ б. калаларыйда мөстәкыйль татар басмаханәләре эшли башлый. Шула самодержавиегә каршы күтәрелгән халык массалары басымы астында патша хөкүмәте татарлар өчен дә ташламалар ясарга мәжбүр була. Иреккә сусаган татар галәме ашкынып үзенең милли тормышын җайга салырга, күп гасырлар буе бастырылып килгән мәдәниятен күтәрергә керешә 1905 елгы инкыйлабтан сон елына 400—500 исемдәге татар китабы чыгып торган. Чыннан да, бу елларда татар китабы милләт өчен ифрат зур һәм әһәмиятле хезмәт башкара, чын мәгънәсендә халыкны агарту, аның үзаңын үстерү, тарихи хәтерен яңарту белән шөгыльләнә. 1905—1917 еллар арасында татар зыялылары, гүя мондый мөмкинлекләрнең озакка сузылмаячагын сизенгәндәй, үз-үзләрен аямыйча ифрат күп изге эшләр башкарырга өлгерәләр. Бер 1913 елда гына да татарның.532_исемдәге китабы басылып чыга Татар милләте Тусия империясендәге иң укымышлы, мәдәниятле халыкларның берсенә әверелә. Татар халкының гаять тиз дәрәҗәдә күтәрелүе, төрле өлкәләрдә әзерлекле кешеләре үсеп чыгуы, рухи яктан ныгуы патша хөкүмәтен бик нык борчуга сала, һәм татарны ничек тә булса туктату, үсүенә киртәләр кую өчен 1910 елда Эчке эшләр министры П. Столыпин җитәкчелегендә Русия идарәче даирәләренең зур җыены — киңәшмәсе булып уза Аның рәсми исемендә үк куелган максатлары ярылып ята: «Идел буе тарафында татар-мөселман йогынтысына каршы чаралар үткәрү буенча Махсус киңәшмә». Патша чиновниклары белән миссионерлар гына татарга каршы көрәшми. Бу көрәш рәсми төстә, дәүләт күләмендә алып барыла. Әлеге «Махсус киңәшмә» башка чаралар белән беррәттән хөкүмәт: «...инородецларны урыслаштыру, инородецларны урыс мәдәниятенә тарту эшен төгәлләргә тиеш, бу эш хөкүмәтнең ахыр чиктәге һәм шул сәбәпле киләчәктәге максаты булырга тиеш» дигән таләпләр куя. Ләкин татар шундый авыр шартларда да китап бастыра, күп санда газеталар чыгара, милли мәктәбен ныгыта. Халкыбызның аң-белем дәрәҗәсен күрсәтү өчен бу очракта жәдиди мәдрәсәләрдән булган «Мөхәммәдия»дә (Казанда) нинди фәннәр укытылуын санап үтү дә җитә: урыс теле, арифметика, матур язу, рәсем (сызым) хисап-счет, география, физика (табигать белеме), геометрия. Русия тарихы, гомуми тарих, төрки халыклар тарихы, гыйлем һәм сыйныфлар тарихы, фәраиз (мирас бүлү кагыйдәләре), әхлак, гигиена (медицина), метрика, риторика (матур сөйләү), психология, логика, философия, укыту методикасы, педагогия, гарәп теле, фарсы теле, гарәп әдәбияты һ б. (Татарстан, 9—10, 1992. 33 б ). Билгеле мондый уку планнарын тормышка ашыру өчен бик күп китаплар, дәреслекләр, кулланмалар, уку-укыту әсбаплары кирәк булган, һәм аларны милләт үз көче белән җитештергән, көче җитмәгәндә чит телдән тәрҗемә иткән Шуларга тагын матур әдәбият әсәрләрен, әкият, җыр. бәет, публицистик жыенКитапка хитаб Слово о книге Казан. 1994, 29 б тыклар. әхлак, тәрбия мәсьәләләрен яктырткан төрле брошюралар һәм тарих пгтапларыи да өстик. Җыйнап әйткәндә 1^917 елгы инкыйлабка кадәрге laiap китабының эчтәлеге гажның инерциясе әле бик көчле, ул аныбызга- каныбызга сеңгән үзенең дәүләтчелеген югалтса, татар җәмгыятенең барлык структуралары җимерелсә, морзалары «чабаталы» булып калса, хәзер без тарихи хәтеребезне һәм ана гелебсшс-ttn-aju-i язып каз,тык Хәзерге кЬндә таддрның-ярдысыннан күбесё милли яшасшнсн нәрсә, икәнен оелми. Ңрндгт^Чрпи.. -.гр.пгй мпьуареба^^иччмилләт вәкиленә өйләнә якйдгняугә чыга һәм олы гугаңм^> caHMlL-XEac1^ А|,а телен саклау, милли мәнфәгатьләр, халкыңның киләчәк язмышы, милләтеңә хезмәт итү дигән изге төшенчәләр бүген күпме татарны борчый икән. Бигрәк тә яшьләрне борчыймы, алар бу хакта уйланамы9 Киләчәк бит аларныкы! мохитыннан аерылмаган очракта гына тулы милли тәрбия ала алачак Бу юлда аның үзаңы дөрес формалашсын өчен милли әдәбият-сәнгатьнең дә тулы канлы тормыш белән яшәве сорала. Ләкин без әлегә татарны тәрбия кылуда бу шартларның тулы комплексы эшли дип әйтә алмыйбыз. Әлегә аның йә яслесе белән балалар бакчасы урысча, иә мәктәбе һәм югары уку йортында милли мохит, тәрбия җитенкерәми Еш кына гомумән барысы урысча алып барыла. Милли кинобызның бупмаиы зур ңназгута китерә, Ч Айтматов әйткәнчә, бүгеще көндә милли киносы булмаган халык туты канлы тормыш белән яши алмый. Яшь рәссамнар белән музыкант.тар да мгцгли традициядән аерылган хәлдә белем алын чыгалар. Соңыннан үз милләтенә әйләнТП кайгу нчггГаЛЗрга күп нәрсәләрне аңларга, моның өчен унар ел вакыт әрәм итәргә туры килә Ә күбесе барыбер милли сәнгаткяр булып китә алмый кала, чөнки яшьтән нигез салынмаган Менә шулай татар үзенең сәләтле шәхесләрен башка халыкка бирә бара-. ' --- ---------------------------- Әдәбиятыбыз ни хәлдә 9 Өлкән буынга алмашка кемнәр һәм кайдан килә9 Татар әдәбияты I омер бакый авыл хисабына үсте, шуннан ана яңа көчләр, яшь талантлар килеп торды Авылда туган телнең чишмәсе, халык тормышы. милли яшәеш, гореф-гадәт Әмма соңгы чирек гасырда хәлләр бик нык үзгәрде. Торгынлык елларында Мәск.рдә~үсеп тагар гелецдә иҗат игүче Оер генә ягучы ла_юк Бадысы да урысчаиЖТГПТә Урт-й ч.» яи--».мр i-< т иар ятучысы булып йөрергә ДӨтТвадары-сур ————- бу бик куркыныч х-нт онТ"Димәк, татар әдәбияты нигезд.уавыл-ттд.гбияты ң^ән Ә явыпәд.эбиять1, хазсрнГл^м.шиын катлаулы галипләренә җавап бирә аламы9 Тат ар язучмбынын ярты ю.мепг шиһ.ш мәдәниятен узләштеругә китә, оерснче житми Тоңгы елларда укучыларның әдәби зәвыгы да нык үзгәрде Хәзер аны саф хыялга, фантазиягә нигезләнгән роман-повестьлар гына канәгатьләндерми, ул Юучыдан тормыш фактына нигезләнгән әдәбиятны таләп итә Хәзер әдәбнятттан югары эстетик кыйммәтләр генә түгел, ә тормыш турында җн!ди уйлану, анализ сорала Шуңа күрә дә соңгы е парда укучының поруляращкумен т ка нит еэләгн ән_кң | аплар! a | jpd тпр^ы-фикер таләп итә. доньяңын фактлар гиы а1 Б Без бу дәвердән искиткеч зур югалтулар белән чыктык. Татар милләте өчен бу «кызыл дәвер» Явыз Иваннын Казанны алуына тин булды. Ул чакта халкыбыз Әлбәттә, милләтебез кабат аякка бассын, тулы канлы тормыш белән яшәсен өчен кирәкле шартларның бөтен бер комплексы ипләп торырга тиеш Бу очракта иң әүвәл милли тәрбиянең яследән алып югары уку йортына кадәр эзлекле дәвам итүе шарт Дөньяга килгән татар баласы туганнан алып белемен төгәлләгәнчегә кадәр ана теле, татар мәдәнияте Татар тглендә язучылар барысы да бу бңкДихн. туын көтә

Әйе. милләтне гасырлар буе саклап килгән Галиҗәнап Китапка бүген дә зур Вазыйфалар йөкләнә, чөнки, әйткәнебезчә, татарда әлегә милләтне тәрбия кыла торган чараларның тулы бер комплексы эшләми һәм якын елларда моңа ирешү дә мөмкин булмаячак. Шуңа күрә хәзерге көндә татарның милли кигабы халыкның рухи ихтыяҗларын канәгатьләндерүче үтә дә үтемле һәм нәтиҗәле эш альт барырга тиешле. Ә Китапның бүгенге язмышы аяныч Татар милли китабыныкы икеләтә аяныч 70 еллап дәүләт бюджетыннан ярдәм алып яшәргә өйрәнгән нәшриятлар хәзер бик авыр хәлдә калды, чөнки хөкүмәт аларга китап чыгару өчен акчаны бик ялындырып кына бирә. Үз хәле хәл. Нәшриятларга исә (бу очракта ике дәүләт нәшрияты Татарстан китап нәшрияты (ТКН) һәм дәреслекләр бастыручы «Мәгариф» күздә тотыла) үз көннәрен үзләре күрү, базар мөнәсәбәтләрендә яшәү өчен әлегә тәҗрибә дә җитенкерәми, ясалма киртәләр дә күп. Ләкин төп бәла — кыйммәтчелектә, китап бастыруга киткән чыгымнарның басылган продукцияне сатканнан соң кире әйләнеп кайтмавында. Аннан соң дәүләт нәшрияты теләсә нинди китап бастырып турыдан-туры акча эшләү юлына баса да алмый, аның төп вазыйфасы милли ихтыяҗларны кайгырту буенча үз өстенә алган бурычын үтәү. Минемчә, мәсьәләнең бу ягын хөкүмәтебез игътибарга алмый диярлек. Шулай булгач, якын елларда дәүләт нәшриятлары әле хөкүмәтебез ярдәменнән башка эшли алмаячаклар Гомумән соңгы вакытта татар милли китабы өчен көтелмәгән, парадоксаль хәл килеп туды. Бер яктан, империя чылбырының бушый төшүе һәм шунын нәтиҗәсендә Татарстанның мөстәкыйльлек юлына басуы, милли аңның үсүе нәшриятларыбыз алдына бик күп яңа мәсьәләләре куйса, кирәкле китапларны мөмкин кадәр күбрәк чыгару бурычын йөкләсә, икенче яктан, нәшриятларның хәле элеккегә караганда күп тапкырга авырайды. (Торгынлык елларындагы финанс иркенлеген сагынып искә алырсың!) Шушы каршылык — үсеп киткән милли ихтыяҗлар белән аларны канәгатьләндерүдә китапның чикләнә барган мөмкинлекләре — көн тәртибенә килеп баскан мөһим мәсьәләләрнең берсе. Аның нигезендә игътисади кыенлыклар ятуы берәүгә дә сер түгел. Аларны ничек җиңәргә? Бүгенге көпдә Галиҗәнап Китапның язмышы өч хуҗа кулында: берсе — китапны бастыру өчен әзерләүче нәшрият, икенчесе — аны бастырып чыгаручы полиграфия оешмасы, өченчесе—китапны сатучы-таратучы оешма (Книготорг) Бер караганда, алар өчесе дә бер үк максатка эшләргә тиеш кебек. Асылда бу алай гүгел. Әйтик, нәшрият, үз алдына олы максатлар куеп, милләт алдында торган мәсьәләләрне искә алып, мәдәниятебез үсеше өчен иң кирәкле китапларны гына чыгарырга омтыла, ди. Ләкин базар мөнәсәбәтләреннән чыгып караганда нәшрият чыгарган һәр китап та үтемле товар була алмый. Димәк, нәшрият мәнфәгатьләре китап сатучы оешма мәнфәгатьләренә каршы килә Ә полиграфия оешмасы исә нәшрияттан бастыруы җиңел һәм чыгымнары-мәшәкатьләре азрак булган китаплар әзерләүне таләп итә. Шулай итеп, китап язмышын, Крылов мәсәлендәгедәй. Аккош, Чуртан, Кысла кебек өч якка тарткалаучы көчләр хәл итә. һәм бу хәлнең иң аяныч ягы шунда бу очракта икътисади мәнфәгатьләр милли һәм мәдәни мәнфәгатьләргә каршы килә. Шулай Галиҗәнап Китапның мәдәниятебезгә хезмәт итү мөмкинлекләре шактый тарая һәм чикләнә бара. Кызганычка, иң кирәкле чакта, милли аң күтәрелгәндә. Бу кыенлыктан ничек чыгарга мөмкин соң? Әлегә нәшриятлар, аның хәл ителгәнен көтеп ятмыйча үзләре әзерләгән китапларны сатуны, аны укучыга җиткерүне үз кулларына алырга тиешләр. Бу чара аларга кыен хәлдән чыгарга, һичшиксез, ярдәм итәчәк. Димәк, шушы юнәлештә хәрәкәт итәргә кирәк