Татар типлары

I. . 1 Сөембикә 1976. кәг . гушь Татар халкының сөекле ханбикәсе Сөембикә (1518 1537 (?) нугай морзасы Йосыф кызы. Казан ханы Жангали (1 19 1535) хатыны Җангалн ү"ерелг»ч Кахан ханы. Кырым ханнары Гайдар ланшп||яееин.>и булган Сафагарай ханга (1509 15491 чыга Ул да уточ. “ уллары Үтамешгаран урынына ханлык кыла (регагт). Маскаү Казан морзалары ярдәмен таба алмыйча. Явыз Иванга ■әшхән саембиха язмышы хакында улы чукындырылып, 20 ншеш> миарыхша күмелүеннән башка алепие бернәрсә билгеле түгел Б Ур- £' SJS- -й алмы^ Яа£ X танин Саембкх» язмышы хакында _» патша г>----------------- манче иҗат фантазиясе белән ханбикәнең 4 график, бер скульптура (юкә) портреты эшләнгән (1976, Татарстан Республикасы сынлы сәнгать музее— ТРССМ) 2. Татар кызы. 1987. кәг., күм. 3 Татар кызы. 1987. кәг., тушь. 4 Наилә Моратова. 1984, кӘг., күм. (1961 елда туган) Француз теле укытучысы. «Төмән кызы» дигән портретын Б Урманче майлы буяу белән дә язды (1984). 5. Чулпан Знятднпова. 1986. кәг., күм. Балтач районы Карадуган авылында укытучылар Бакый һәм Мәдинә Зиятдиновлар гаиләсендә туган. Математика укытучысы. 6. Шәмсия Апакай. 1986. кәг., санг. Шәмсия ханым Анакай Пенза татарларыннан. 1914 елда Ерак Көнчыгышта туган. Сан-Францискода (АКШ) яши, татар балаларына дин сабаклары, тел, әдәбият дәресләре бирә, җырлар җыеп, аларны кассеталарга язып, татарлар арасында тарата. Коллекциясендә меңнән артык татар җыры бар. Үзе дә матур җырлый, оркестрда уйнаган. 1935 елда Харбинда Кытайның рус колониясендә чибәрләр конкурсында җиңүче булган— «ханбикә күтәрелгән» Казанга Тукай 100 еллыгын, ислам дине 1100 еллыгын бәйрәм итүгә, Бөтентатар Конгрессына катнашырга килде. «Ак калфак» Татар хатын-кызлары Ассоциациясенең идарә әгъзасы. Дүрт-биш ел дуслык шартларында Б. Урманче аның икс график (берсен үзенә бүләк итте), бер нәгышь портретын язды (1988). 7 Дания Ханкнрмән. 1947. кәг., кар. Касыйм татары. 1947 елда Алма-Атада ике график портретын ясаган. Кем икәне язылмаган — әсәрләр турында мәгълүматларны, һичшиксез, рәссамның көндәлекләреннән табу мөмкин булыр киләчәктә. 8. Кадрия Корбанова. 1984. кәг., кар. Себер кызы. Педагог Газиз Әхмәтов гаиләсендә 1959 елда Төмән өлкәсе Тобол районы Күкрәнде авылында туган. Б. Урманче аның өч график, бер нәгышь портретын (1984) эшләде. 9 Татар хатыны. 1942, кәг., кар. Алма-Атада ясалган. Кем икәне язылмаган. 10. Татар кызы. 1965. кәг., флом. Казанда Соцгород остаханәсенә килеп йөргән студентлардан берсе. 11 Татар кызы. 1967. кәг., күм. Казанда Соцгород остаханәсенә килеп йөргән кызлардан берсе. 12. Татар кызы. 1971. кәг, күм. Хәлимә исемле бу кызның берничә график портреты ясалган. 13. Казан татары. 1963. кәг., күм. Кем икәне язылмаган. «Кызыл Байрак»ка пароход белән барганда ясап кайткан булуы ихтимал. 14 Каспий татары. 1956. кәг., кар. Кем икәне язылмаган. 1956 елда улы Илдар белән Каспий дингезе күренешләрен язарга барганнарында эшләнгән. 15. Донбасс шахтеры. 1935. кәг., күм. 1935 елда Мәскәүдән Донбасска барып, татарлар тормышыннан күп кенә картиналар язып кайткан, күргәзмәләргә куйган, алар төрле урыннарга сатып алынганнар. 16. Лампа йөртүче шахтер хатын. 1935, кәг., күм. «Татарка-лампоноска» исеме белән күп күргәзмәләрдә катнашты. 17. Почтальон Нина. 1966. кәг., күм. Исеме ялгыш куелмады микән, бездә ул вакыт керәшен хатыны Аня йөртә иде почтаны. 18. Шәрифә. 1935. кәг., санг. (акв.?) Уфада «1 Май» исемле шырпы фабрикасында алдынгы эшче портретын ясаган. Нестеров исемендәге музейда саклана (Уфа). 19 Пионер кыз. 1938. кәг., кар. Мәскәүдә бер танышлары кызы портретын ясаган. 20. Мөхсинә Урманче. 1956. кәг., кар. Сәмәркандда яшәүче апасының (1893— 1989) өч график портретын ясаган. 21 Дутарчы Шәрнфҗан Нәбнев. 1978. кәг., кар. Мөхсинә апасының кияве. Аның кызы Мәүҗүдә Нәбиева—Ташкентта танылган музыкант. Шәриф ага кызының музыкаль сәләтен Бакый абзаларыннан, дип йөри иде. 1978 елда без Сәмәркандка баргач, көннәр буе дутарда татар, таҗик, үзбәк көйләрен уйнап, Б. Урманчены хәйран калдырды. Шул вакыт рәссам аның ике график портретын ясады. 22. Сара Баншева-Урманче. 1942. кәг., кар. Сара Хәсән кызы Баишева- Урманче (1896 1988) Пензаның 1 гильдияле сәүдәгәре кызы, Б. Урманченың беренче никахындагы җәмәгате. Ике график, ике нәгышь портреты язылган («Сара», «Сара һәм Илдар») Казан сынлы сәнгать музеенда сакланалар. 23. Фнрая Закирова. 1985. кәг., кар. Рәссам белән бер тәтәнкәле (әбнле) кыз туганы. Майлы буяу белән язган портреты Ф. Закировада саклана. 24. Айдар Урманче. 1981, кәг., күм. Рәссамның кече улы. 1967 елда Казанда туган. Биш график, бер нәгышь портреты ясалган. II. Казахстан. 1. Куанышбаев. 1943. кәг., санг. Казахстанның халык артисты. Нәгышь портреты Алма-Ата музейларының берсендә. 2. Оспанов Танибек. 1943. кәг., сайт. «Пахта-Арал» колхозчысы. 3. Молдабеков. 1943. кәг., санг. «Актюбинск» колхозы ат караучысы. 4. Олугбәк. 1951. кәг., паст. Олугбәк Мөхәммәд Тарагай (1394—1449). Самарканд хакиме, Аксак Тимер оныгы, галим, мәгърифәтче. Обсерватория ачкан Б. Урманченың архитектура проекты Олугбәккә Ташкентта куеласы һәйкәл конкурсында Икенче урынны алган, әмма куелмаган. 5. Абай. 1942. кәг., сайт. Абай Кунанбаев (1845—1904) казах язма әдәбиятына нигез салучы шагыйрь, мәгърифәтче Б. Урманченың «Абай тирмә эчендә» исемле нәгышь әсәре дә бар (1982). Аның 1945 елгы нәгышь эскизы Татарстан Президенты М. Шаймиев тарафыннан 1995 елда Абай 150 еллыгына багышланган бәйрәм вакытында Казахстанга бүләк итеп бирелде. Рәссамның Абайга һәйкәл проекты да Алма-Атада конкурс аша узган (1956), әмма куелмый калган. 6 Академик Д. Митрохин. 1943. кәг., санг. Бу графика остасы белән Алма- Атада эвакуациядә булганда арявгашып яшиләр. Портрет шул вакытта ясалган 7. Ат караучы. 1949, кәг., санг. Социалистик Хезмәт Батыры Картабай Атшабаров портретын ясаганда Б. Урманче аннан тирмә төзелешен өйрәнә, күп картиналарын язып кала. 8. Колхозчы Зейналов. 1942. кәг., кар. 9 Бригадир Мамут Сасыков. 1943. кәг., кар. 76 яшьлек колхозчы. 10. Металл коючы Тасбергенов. 1943. кәг., күм Карсакпай эшчесе. 11. Колхозчы Мамед Газизов. 1943, кәг , кар. 78 яшьлек колхозчы. 12. Ләил Бабысов. 1956. кәг., кар. Каспий дингезе. 13. Казакъ кызы. 1943. кәг., кар. Алма-Ата. 14 Кинорежиссер Дәрига. 1947. кәг., кар. Мәскәү 15. Артистка Александровская. 1942. кәг., кар. Алма-Ата. III. Язучылар. күп шигырьләр, поэмалар, драма, комедияләр, либретто, сценарийлар авторы, «Тукай» романын гына 61 вариантта эшләгән, язучылардан беренче буларак Тукай бүләге алган (1958) Әхмәт Фәйзи (1903 1958) белән озак еллык дуслык истәлеге булып тора. Якташлары С. Эрьзя (Нефедов) Көньяк Америкадан кайтып, авыр хәлдә калгач, бергәләп аның янына барып йөриләр 2. Хәбән Туфан. 1968. кәг., кар. 3. Хәсән Туфан. 1970. кәг., санг. Татар халкының классик шагыйре, 1укан бүләге лауреаты (1966), егерме еллап репрессиядә булган Хәсән Туфан (1900 1981) лирикасын Б Урманче бик ярата, әмма үзен тиешенчә аңлап бетерә алмавы турында «Хәсән Туфан турында истәлекләр» китабында да язды 4. Сибгат Хәким. 1967. ка, . күм Күренекле шшыирь пу5лицист^омӘ|гязь эшлеклесе Снбгат Хәким (1911 1986). Тизархтәннык 1 1укяч. ГСФСРнык М. Горький исемендәге дәүләт бүләкләре лауреаты. Тукай якташы. Кырлайда акын мемориаль музеен булдыру зшлорекло катнашын йергэн заманнарда ек график портреты ясалды Берсе Дәүләт музеенда 1ап. 5 Гоиәо Блинное. 1980 кат , күм. Татарсзашзын халык язуныкы (1901 елда туган) СССРнык Дәүләт бүлеге (1951), Тазарстаннын I 1 укай (1996) һәм I аяз Исхакый (1994) бүләкләре иясе Гомәр ага Бәшнров белән Б Урманче гомеренең соңгы ч рек гасыры мәгънәви дуслыкта үтте «Туган ягым яшел бишек», «Җнде- SXuX әсирләрен ярагып укый, аларга рецензияләр д» язып чыга. «Мең дв бер мәзәк» китабына иллюстрацияләр ясарга, шулай ук нәгышь портрегын язарга да җыена иде, өлгермәде. 12 «к у>»н Әхмәт Фәйзи. 1948. кәг., кар. Бу портрет Мәскәүдә яшәгән татар язучысы, 6 Әмирхан Еники. 1980. кәг., кар. Татарстанның халык язучысы, республиканың Г. Тукай һәм I Исхакый исемендәге бүләкләр иясе Әмирхан ага Еникиның (1909 елда туган) рәссам белән самими мөнәсәбәтләре 1935 еллардан башлана һәм ин якын дуслыкка әйләнә. Нәгышь портретын һәм скульптурасын ижат итәргә әзерләнеп, берничә график портретын ясаган иде. Тегеләре шулай җыену белән калды. 7 Фатыйх Хөсни. 1982. кәг., күм. Татарстанның халык язучысы (1908— 1996). Г. Тукай бүләге лауреаты (1972), 1 2 сеанс өйдә булды. 8 Мирсәй Әмир. 1980. кәг., күм. Б. Урманченың Казан сынлы сәнгать училищесында укыткан елларында килгән беренче шәкертләреннән. Бу еллар турында язучы Мирсәй Әмир (1907 1980), Г. Тукай бүләге лауреаты (1972), «Хатирәләр урманы» (1982) дигән китабында матур истәлекләрен тыңларга ярата иде. 11 Мәдинә Маликова. 1983. кәг., күм. Прозаик (1936 елда туган). 15 ләп китап авторы, җәмәгать эшлеклесе, Татарстанның X. Ямашев исемендәге бүләге лауреаты. Татарстанның һәм Россия Федерациясенең атказанган мәдәният эшлеклесе. «Узма, гомер» китабын (1982) китереп бүләк иткәндә ясалган портрет. 12 Эльмира Шәрифуллина. 1986. кәг., күм. (1950 елда туган). «Яңгыр җиле», «Гөлләр иле», «Мизгел» дигән китапларын бүләк итте. Шул вакытларда ясалган портрет. 13 Сәйфи Кудаш. 1984. кәг , күм. Башкортстанның халык шагыйре, 100 яшенә 100 китабы чыккан Сәйфи ага Кудашның (1894 1993) 90 яшен бәйрәм итәргә барганда ясап калдырган портреты әдип гаиләсендә Уфада саклана. Күп еллык дуслык багланышлары хакында «Тере хатирә» дигән истәлекләр китабында (Уфа, 1994) язылды. 14 Сәгыйть Агиш. 1961. кәг., кар. Башкорт язучысы Сәгыйть Агиш (1905— 1976?) Казандамы, Уфадамы ясалган портрет икәнен ачыклый алмадым. 15. Нури Арслан. 1982. кәг., санг Шагыйрь Нури Арслан (1912—1990), Г Тукай бүләге лауреаты (1985), Б. Урманченың Сәнгать училищесында укыткан беренче шәкертләреннән булса да, аның шагыйрь дип танылып китүеннән рәссам канәгать, шигырьләрен бик ярата иде. 16 Атилла Расих. 1987. кәг., санг. Троицк каласында 1916 елда туган язучы Атилла Расихтан тәрҗемәи хәле, Яманкала (Троицк) хәлләре һәм бабасы Зәйнулла ишан турында сөйләтеп ясады бу портретны IV. Композиторлар, музыкантлар, артистлар. 1 Нәҗип Җиһанов. 1980. кәг., күм. 2. Нәҗип Җиһанов. 1980 кәг , күм. Композитор. Күп санлы опера, балет, җыр, симфонияләр авторы, СССРның һәм ТАССРның халык артисты. В. И. Ленин һәм Г. Тукай исемендәге дәүләт бүләкләре лауреаты, Социалистик Хезмәт язып калдырды. Хәсән Туфан 9. Шәйхи Маннур. 1974. кәг , күм. Шагыйрь һәм прозаик Шәйхи Маннурның (1905 1980) бу портретыннан башка гипс һәм металлдан ярым- фигура скульптураларын да эшләде (өйдә һәм Мамадыш районында торалар). 10 Равил Файзуллин. 1983. кәг , кар. Шагыйрь (1943 елда туган), М. Җәлил (1970) һәм Г. Тукай (1978) исемендәге бүләкләр лауреаты Р Фәйзуллинның шигырьләрен автор үзе укыганны ярата, Илдар Юзеев, Гамил Афзал, Гәрәй Рәхим, Ркаил Зәйдулла, Газинур Морат, башка яшь шагыйрьләр әсәрләрен карандаш тотып, билгеләр ясап, рәссам үзе укый, Сибгат Хәкимне радиодан Нәҗип Җиһанов 4. Фуад Мансуров. 1987. кәг., санг. Танылган дирижер Фуад Шакир угылы Мансуров (1928 елда туган), Казахстанның һәм Татарстанның халык артисты, Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Г Тукай исемендәге бүләк лауреаты, Мәскәүнең Зур театры, Казан Опера һәм балет театрлары баш дирижеры. Рәссам аның Казандагы концертларын калдырмый, өйдә әңгәмәләре кызу була иде. 5 Нняз Даутов. 1985. кәг., санг. Нияз Курамша угылы Даутов (1917 1986) танылган җырчы һәм режиссер, Россиянең һәм Татарстанның халык артисты, Г. Тукай бүләге лауреаты. Аларның әтиләре дә таныш булып, Идрис хәзрәт угылы Бакыйны Курамша дустына малайлыкка Мәкәрҗә ярминкәсенә җибәрә икән. Булачак рәссам шунда татарның бөеге Гаяз Исхакыйнын (1876 1954) кулын үбеп күрешү бәхетенә ирешкән. (Кая да булса язылгандыр ул заманнар турында да.) 6. Мөнирә Булатова. 1980. кәг., кар. Татарстанның һәм РСФСРның халык артисты, опера җырчысы Мөнирә Закир кызы Булатованын (1914 елда туган) нәгышь портретын 1942 елда Алма-Атада язганнан соң скульптурасын да ясарга керешкән иде. Мин инде ак мәрмәр эченнән Роден Камилласы кебек килеп чыга язган, скифка охшаш мәгърур профилен дә күрә башлаган идем Мөнирә ханымның Әмма 22-завод поликлиникасы кору татар сәнгате өчен күп нәрсәне хыялда гына калдырды квартирада мәрмәр чабып булмый. 7 Фәридә Кудашева. 1987. кәг., күм. Башкортстан һәм Татарстанның халык. Россия Федерациясенең атказанган артисты, җырчы, Г. Тукай бүләге лауреаты (1996) Фәридә ханым Кудашеваныц (1920 елда туган) нәгышь портретын язганда (1987) иҗат ителгән бу графика әсәре җырчыга 75 яше тулган көнне бүләк итеп бирелде. 1995 елдан ул Фәридә ханым Кудашевада саклана. 8. Галина Казанцева. 1980. кәг . күм Татарстанның атказанган артисты, Опера һәм балет театры солисты, (1953 елда туган) яшел күлмәк, җирән чәч белән язылган матур нәгышь портреты бетмичәрәк калды ахыры, чөнки җырчыбыз кияүгә чыгу сәбәпле сеансларга йөрми башлады. Икс график портретына кулын куйган Б. Урманче, димәк, аларны тәмамланган дип санаган 9. Гали Ильясов. 1986. кәг . күм Җырчы. Татарстанның халык. Россиянен атказанган артисты, Бөтенроссия җырчылар конкурсы лауреаты (1972) Гали Ильясовны (1936 елда туган) беренче мәртәбә Актерлар өендә Нняз Даутов җеназасына килгәндә күреп, күзләренә игътибар итге, килеп ясалырга тәкъдим итте Артистның көчле тавышын, матур тембрын һәм үзен тотышын ярата нде Галинең үзе язган һәм итальян җырларын тыңлап рәхәтләнә. Хәлбуки, үзен Һәвәскәр дип санап, рәссам артистлар алдында Һич җырламый нде I Ильясов юбилеенда кемдер соравы белән җырлап җибәргәч, юбилярның ачык зәңгәр Батыры Нәҗип Җиһановның (1911— 1988) 70 яшь тулуына өч график портретын ясады, 1956 елда Руза шәһәрендә ясаган скульптурасы рәссамның беренче сыннарыннан иде, тонлы гипс көенчә өйдә һәм Җиһановларда тора. 3. Ренат Енмкмев. 1984. кәг., санг. Композитор Ренат Әхмәт угылы Еникиев (1937 елда туган), Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Г Тукай бүләге лауреаты (1983). Рәссам аның өч график портретын ясады. «Ур- манчелы дәвер истәлеге» дип язып китергән «Скрипка өчен романснын бик яратып тыңлый иде Б Урманче. Соңрак композитор рәссамның: Күңел багладым эшем уңасына, Тәвәккәл иттем Кодрәт иясенә Ө.метсм камил, ышанычым нык Бу фәкыйрьгә бәхет инәсенә, — дигән шигыренә гимник бер әсәр дә иҗат итте. Аны Г. Ильясов җырлавы радиода язулы. күзләре яшелгә әйләнде: «Минем тавыш белән—90 яшьтә?!» дип, хәйран калган иде баритональ тенор иясе. 9 Рафаэль Ильясов. 1986. кәг., күм. Татарстаннын халык артисты һәм атказанган сәнгать эшлеклесе (1939 елда туган). «Сандугач»ын радиодан ишетеп, үзен күрмәс борын портретын ясарга теләде. Җырчы килде, әмма портрет төгәлләнмичәрәк калганнар исәбендә. 10. Ання Туншева. 1985. кәг., кар. Татарстанның халык артисты, җырчы Ания Туишева (1946 елда туган) портретын язу өчен дә этәргеч аның радиодан «Гөлҗамал»ын ишетү булган Чакырып, ике график портретын ясады, берсен җырчының үзенә бүләк итте. 11 Лима Кустабаева. 1987. кәг., кар. Татарстанның һәм Россия Федерациясенең халык артисты, данлыклы Татар җыр һәм бию Ансамбле җитәкчесенең (1945 елда туган) бу портреты япон сәнгатькәрләренә бик ошаган. 12 Люция Җәлилова. 1961. кәг., кар. Кинорежиссер Люция Муса кызы Җәлилованы (1936 елда туган) Б. Урманче 1961 елда 26 мәктәп ишек алдында Муса Җәлил һәйкәлен ачу вакытында очраткан һәм ике график портретын ясаган. (Бу турыда: «Сөембикә», № 2, № 5, 1996). 13 Скрипкачы Халидә Әхтәмова. 1980. кәг., күм. Мәскәү консерваториясе профессоры Халидә ханым Әхтәмова (1930 елда туган) еш кына Казан консерваториясендә дәресләр бирә, имтихан алырга дәүләт комиссиясенә килә. Шулай бер килгәнендә 20 минутта ясалды бу портрет. 14 Зариус Шихмурзаева. 1982. кәг., күм. Мәскәү консерваториясе профессоры, күп халыкара конкурсларда үзе һәм улы лауреат булган бу скрипкачыны (1936 елда туган) Б. Урманче Ташкентта ук белгән икән. Казанга концерт белән 15. Шамил Моиасыйпов. 1985. кәг., портретын Урманченың икенче дусты, төсләр остасы Хәнәфи Нафиков язга- _ нын да искәртеп үтик). Шамил МонаШамил Монасыйпов сыйпов үзе дә Б. Урманче иҗатын тирәнтен аңлый, үзен ихтирам итүен «Урманче һәм татар музыкасы» дигән мәкаләсендә язды.— Искусство, рожденное Октябрем. 1989, 55—67 битләр. 16. Лариса Маслова. 1985. кәг., күм. Татарстанның халык артисты, виолончельдә уйнаучы Л. Маслованы (1951 елда туган) инструментын күтәртеп тә чакыра, концертларында да еш була, уйнавын рәхәтләнеп тыңлый иде. Әмма Лариса портреты иң әз ясалган эскиз булып калган. «Олы рәссамнарның бетмәгән эше булмый» гыйбарәсен бик сак файдаланып булса да. китапка кертәсе килде. (Аның турында: Р. Гурьянова. Мелодия судьбы. Татарстан. № Ц 1993). 17. Фатих Бәкер. 1967. кәг., күм. Элек Казанда — артист, соңыннан Ташкент та юридик фәннәр докторы, профессор Фатих Бәкер (1899—1979) портретын Казанга килгәнендә ясады 1 1 килгәнендә ясап, тәмамларга өлгерми калды. күм. Скрипкачы, галим, сәнгать фәннәре кандидаты, Казан консерваториясе доценты һәм халык музыкасы кафедрасы мөдире, шул уку йорты квартетын 15 ел җитәкләп дан казандыручы оста, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, М. Җәлил бүләге лауреаты Шамил Монасыйповны (1945 елда туган) Б. Урманче улы кебек яратты, үз итә иде. Әтисе Хәмит ага, әнисе Разия ханым затлы нәселдән булып, сәләтле дүрт балаларын зур читенлекләр белән гаҗәеп эшчән һәм миһербанлы итеп тәрбияләгәннәрен тәкъдир итә. Үзе дә бала чагыннан яраткан «каз муенын» Шамил һаман асып килер, дөнья классикасы һәм татар музыкасын көне-төне тыңлатыр, дип уйлагандыр, скрипкасы белән нәгышь портретын язу һаман чигерелә килде, бу ике график портретына да кул куелмый калды. (Ш. Монасыйповның тәэсирле, җанлы нәгышь 20. Габдулла Шамуков. 1980. кәг., күм. СССРнын һәм Татарстаннын халык, Башкортстанның атказанган артисты (1909-1981) белән самими дуслыкта иде. Ике график портретын ясады. 21. Шәүкәт Бкктимеров. 1981. кәг., күм. СССРнын һәм Татарстаннын халык артисты, Г. Тукай бүләге лауреаты Ш. Биктимеров (1928 елда туган) рәссам сөргеннән кайтуга ук декорацияләгән «Беренче чәчәкләр» спектаклендә (К. Тнн- чурин) Хәмит ролен уйнаган һәм олы шәхесләр сәнгать күгеннән халык тормышына ничек якты нур сибүен үз күзе белән күргәндәй булуын яза (Ш. Биктимеров. Урманче и театр — Искусство, рожд. Октябрем, с. 107 108). 22. һидияг Солтанов. 1981. кәг., күм. Татарстаннын халык артисты һ. Солтанов (1915 елда туган) белән сеанс вакытындагы әңгәмәләре театр, милләт, Баку турында (артист шунда озак еллар эшләгән) була иде. «Күренеше нмпозант» дип, ап-ак куе чәчләрен майлы буяу белән бирүгә кызыкты. Әмма бу портретка да «бер генә киләсе, кул куясы бар», дисә дә, ул очрашу ничектер булмый калды V. Рәссамнар, архитекторлар. 1. Автопортрет. 1922. кәг., кар. Портрет читенә «Галәм эчендә син мәк орлыгыныц ничәнче өлеше икәнеңне уйла да елмаюыңны мыек астына яшер» мәгънәсендәге фарсы шигырен язып куйган. 25 яшьлек егет бу вакытта патша армиясендә хезмәт итеп кайткан, икс революция күргән (февраль һәм октябрь), Тамбовта балалар укыткан, Казан сәнгать училищесының авыр имән ишекләрен ачып баккан һәм ашкынып Мәскәүдә укып йөргән. 2. Автопортрет. 1946. кәг., кар. Бу автопортрет Мәскәүдә яшәү хокукыннан мәхрүм ителгән елны ясалган. Шушы гаделсезлекне ул Соловкига сөрелүдән дә авыррак кичергән. Мәскәүдән кире Алма-Атага очканда «Самолет Урал тауларына бәрелеп егылса идем», дия икән. Үз-үзе белән көзге аша сөйләшү- дә исә дөньясына нәләт, нишләрмен, дип аптырау да күренми сыман Инде Алма-Атада 1947 елда ясалган нәгышь автопортретында драматизм да, батыр рухы да кәгазьдәгедән күпкә көчлерәк кебек сизелә миңа (ТРССМ). 3 Илдар Урманче. 1962 кәг , кар Илдар Бакый угылы Урманче (1937 елда туган) Мәскәүдә ВГИК бетергән көчле графиклардан. Л. Толстой, Ч. Айтматов, һ. б. әсәрләренә иллюстрацияләре, «Баранкин, кеше бул!», «Утлы еллар җырлары», «Кояш кызы» һ б. мультфильмнары халыкара конкурсларда югары бәя алдылар Улы Илдарның график һәм нәгышь портретларын Б. Урманче шактый күп ясады, алар Мәскәүдә И. Урманчеда саклана 4. Рәгънә Хәбиб. 1957. кәг., кар. Рәгънә Хәбиб (1937 елда туган) Ташкент Сәнгать институтында Б. Урман- ченың сәләтле шәкертләреннән берсе Кияүгә чыгып, һиндстанга китә, аннан «Азатлык» радиосына эшкә урнашып, Бакый Урманче Америкага күчә. 1990 елда мин аны 18. Гөлсем Болгарская. 1968. кәг., кар. Татарстаннын халык артисты Гөлсем Болгарскаянын (1891 1968) үлгәч ясалган рәсеме. РЪ13;1ан СаР ы>*ак - "•«!»- “ Aire”' ,lCrfeP nm wx’>"v"' 1981 K3r ■ ,үм Профессор Фәүзи Салри угылы Йосыпо» гДаиган A?u “ Хәдичә ханым »г“ннан Хәлфин, хирург, Татарсганнын ат- белән an^ni?^vweCe’ Т ° П ачышы ( оча сөяге сынганда түгәрәк буынны металл onnouL с РУ турындагы хезмәте Парижда укылып, дөнья метицинасынла кулланыла Бакчасында өч йөз төрле роза гөле үстерә, дөньяда ин байлардан ул р илгеле күбәләк коллекциясе бар иде, тимераякта фигуралы шуу буенча дөнья чемпионы А. Фадеев тренеры Воробьевның тренеры да булган. Каты авыруга дучар булуын белгәч, Казан телестудиясендә анын турында фильм ясап чыгардылар. г т VII. Сөргендәшләр, якын дуслар. 1. Микъдат Брундуков. 1964. кәг., сайт. Микъдат Юныс угылы Брундуков (1896 1965) 1918 елдан коммунист, заманында Сталинның шәхси секретаре. Үзәк Мөселман Хәрби коллегиясенең хәрби җитәкчесе, Татарстан АССР мәгариф наркомы, Банк һәм Кожсиндикат башлыгы булган. Анын турында М Мөлсковның мәкаләсе «Возвращенные имена» дигән китапта (Казан. 1922). Соловки лагеренда алар 1930 1934 елларда М. Бөдәйли, С Сүнчаләй, С. Солтангалиев, Кашшаф Мохтар, Һади Атласый һ б. белән бергә булалар М. Брундуков кайткач, 1938 елда яңадан 8 елга сөрелгән Б Урманчс Казанга кайткач М Бөдәйли белән бергә аралашалар иде Портрет шул вакытта ясала. (Шагыйрь, галим, юстиция наркомы, үзе белән озаграк аралашкан М. Бөдәйли рәсеме исә, дәһри булганынамыдыр, ясап калынмаган). 2. Исмәгыйль Хантимер. 1976. кәг., күм. Мәскәүдә Тимирязев академиясендә укыган хвалын татарларыннан (1898 1992) Б. Урманчс ВХУТЕМАСТА укыганда танышканнар, Бутыркада да, Соловкида да бергә булалар. Исән-сау кайткач, И. Хантимер Сыктывкарда үз белгечлеге буенча фәнни-тикшеренү институтында эшли, 81 яшендә кандидатлык диссертациясен яклый, тундрада терлек азыклары үстерү турында фәнни хезмәтләрен бер кулы белән икенчесен тотып, бер бармак белән машинкада басып иҗат итә: урман бете тешләп, кулы калтыранып калган була (энцефалит) 1969 елда өч соловчан Әстерханда очрашканнан соң өченчеләре СССР Фәннәр академиясе Балыкчылык институтында эшләгән юрист Борһан Бадамшин һәм И. Хантимер Казанга килделәр, соңгысының портреты шунда ясалды. Б. Бадамшинныкын ясап үзенә бүләк иткәндерме, бездә андый әсәр юк. 3. Али Юнусов. 1978. кәг., кар. 1952 елда Ташкентка ТТХИда укытыр!а чакырылганчы, Б. Урманчега Сәмәркандда апасы Мөхсинә янында торгалап китәргә туры килә Шул вакытта үзбәк Социалистик хезмәт батырлары портретларын язар өчен Сачәк-Болак дигән авылга баргач, шулай ук сөрелүләрдән качыбрак яшәгән Казан татары мәшһүр Юнысовлар нәселеннән бер табиб белән очраша. «Сельский эскулап», дип тыйнак кына таныштыра ул үзен, һәм утыз елларга сузылган дуслык, утызар битле хатлар, шигырьләр йөри ике арада. 1978 елда яңадан Самаркандка барып күрешкәч, икс график портретын ясады Али Юнысов (1896 1986) патша армиясе офицеры. Колчак белән киткән, Зәки Вәлиди янында хезмәттә булган. Япония аша Төркия!Ә килеп, Ататөрк хөкүмәтендә җаваплы хезмәттә була Иленә кайту мөмкинлеге чыгуга ук Әстерханда кулга алына, аннан кайтып, гомерен Сачәктә тәмамлый. Истәлекләре Мәскәүдә улы табиб Морад Али угылы Юнысовта булырга тиеш. Карандаш һәм кәгазьдәге портрет, гади тарихи фактлар янына /Хли Юнысов- ка багышлаш ан күп шигырьләреннән берсен китереп үтәсем килә Анын бәлкем 16. Гыйниятулла Терегулов. 1974. кәг., кар. Уфа галиме. Күренекле терапевт, профессор Г ыиниятулла Терегулов (1892 1986) Башкортстаннын җылы парлар өстендә утырган «Янгантау» санаторие шифаларын ачкан, тикшеренү эшләре алып барган. Рәссамның авыру аякларын дәвалауда шактый ярдәм итте Аның Урманчс ясаган ак мәрмәр бюсты (1974) Янгантауда тора, Нестеров музеена куелуын тели иде рәссам. сәнгатьчә әлләни кыйммәте дә булмас, анда саналган урыннар да_ көн саен күреп йөрүчеләр өчен яңалык түгел, мма сөрелеш ике сэрrej д күңеле сулкылдавын сиздереп, татарның дөья бәясе ике гылын гази илләреннән аерып, сагынып яшәүгә дучар итүчеләр өчен нәләт оулы яңгырар бу сүзләр: Казан, Кабан, мәшһүр Болак елгасы. Уртасында Печән базары... Үсмер чакларыбыз узган Казанда, Укыган мәдрәсәң— Беренче гимназия. Толстойлар шунда укыган. Минем альма-матер — мәдрәсәи «Мөхәммәдия», Барудилар шунда укыткан Син бер якка киткән, мин— башкага. Очраштык, гомер байтак узгач инде, Илебездән ерак калада. Калада да түгел, бер авылда. Данлы кала Самарканд янында. Таныштык. Күңелләрдә урын табыштык. Авыз итеп яшь йөзем шәрабыннан, Хатирәләр белән кавыштык Таңнар атты, пылау яңарды Истәлекләр һаман кабарды: Озын урам тау башында Бер очында Сөембикә, хан мәежеде. Бер очында ак колоннада— Мәшһүр Казан университеты. Болакны үтеп, киттек төрле якка Җиттек шулай Идел буена... Күтәрелде кояш... 4. Шакир Мөхәммәдьяров. 1956. кәг., кар. Бу «чын татар зыялысын» (Ә. Еники) Б. Урманче «Шакир азый Мөхәммәдьяров» дип, бик еш телгә ала иде. Мәсәлән, «күпме очрашулар, әңгәмәләр булмый калган» дигән сүзен кабатлаганын мәҗлестәш-утырдашлары әле хәтерлиләрдер дә. Гаяз Исхакый белән бергә Казанда Учительская школада, Петербур университетында юристлыкка укып, дипломын Мәскәү университетында имтихан тотып алган Ш. Мөхәммәдьяров (1883—1967) — IV Думаның мөселман фракциясе сәркатибе, 1912 елда Петербурга килгән Г. Тукайны каршы алып, урнаштырып, озатып йөрүчеләрдән булган. Репрессияләрдән азат булгач (әмма кайберәүләр күз карашы астында), Ташкент каласында яшәп, Ташкент һәм Казанда очрашканнар, портрет Казанга кайтканынчы ясалган. Моннан башка майлы буяу белән язылган портреты да булганын мин Әмирхан ага Еники тарафыннан Ш. Мөхәммәдьяровның Т Ченәкәйгә язган бер хатын бастыруы аркылы гына белдем («Мирас», № 9, 1992, 23—30 битләр). Кайда хәзер ул портрет, миңа билгеле түгел. 5. Рушад Хисаметдннов. 1976. кәг., кар. Кыргызстанның Ош каласында яшәп калган җәлилче (музыкаль ансамбль җитәкчесе булган), ветеринар Рушад Билал угылы Хисаметдинов (1911—1992) Казанга бер туган апасы Кәшифә ханым, энеләре, сеңелләре янына еш килә иде. Килү белән Бакый Урманче янына омтыла, сөйләшеп сүзләре бетми, җырлашып моңнары сүрелми торган затлар иде. Икесе дә мәрхүм инде, Аллаһеның рәхмәтендә булсыннар, һәм табигатьләре, һәм йөз-кыяфәтләре, һәм фикер-хисләре белән туганнардай охшаш, татарның типик уллары иде алар. Күңелгә түгелергә торган саф зәңгәр күзләре төсен үлгәнче үзгәртмәде бугай бу ГУЛАГ кичергән батырлар. И. Хантимер һәм Б. Урманченың 90 ны узгач та күзләрен картлык элпәсе, дым капламады. Ишектән керә-керешкә Рушад абый күзләрен йомшак төбәп карый, исәнләшеп, дога кылып утырышуга, кичә тукталган әңгәмәсен дәвам иткәндәй, матур итеп сөйләргә керешә иде. Алар һич лагерь дәһшәтләрен, шәхесне изә торган кансыз лыкл арны сөйләмәделәр, мәгърурлар! Рушад абый бик ансат үлеп кала торган чакта да «их бин арцт» (мин табиб!) «их бин мослем» (мин мөселман!) дип кычкырып өлгерүенә «Ходай рәхмәте беләндер, әнкәм догалары беләндер», ди, ничә мәртәбә автомат читкә борылган. Ул килеп керүгә мин өстәлгә магнитофон куям, шулай 4—5 табаклык истәлекләре язылып калды. Алар кыскача «Казан ут тары» журналында басылып чыкты (1995, № 9) Кызганыч, ул аларны үзекый алмады Менә бу һәм тарих, һәм сәнгать ягыннан гаҗәеп кыйммәтле график портретлар күргәзмәсе буенча сәяхәтебез тәмамланды. Аларнын кайс нинт сәнгать алымы белән башкарылганы, нинди ысул белән рәссам теге яки бу шәхеснең иң отышлы ягын күрсәтә алганы хакында сәнгать белгечләре сөйләр Мин исә гади юлдаш ролендә сезнең белән татлы хатирәләр дәрьясында гиздем Дастаннар ахырында әйтелгәнчә: Догаңыздая фәрәмуш итмәңезләр (онытмагыз), Хата йирен төзэтмәй китмәнезләр.