КУТУЙ— ҮЗЕ БЕР ДӨНЬЯ УЛ

Роберт Батулланың бер акыллы гыйбарәсе бар: күпмилләтле татар халкы, ди. Чыннан да шулай түгелме икән? Чин илләре, фарсы илләре аша да госманлы империясенә барып җиткән, Ататөрекнен киңәшчесе була алган Садри Максудыйлары гына да ни тора. Ә Йосыф Акчура, Гаяз Исхакый кебекләр? Төрек милләтен аякка бастырган татарлар бит алар. Еракка китәсе юк, елга аша гына күршеләр бар: Бабич, Гафури, Фәридә Кудашева, Рим Хәсәновлар... Чыннан да, күп милләтле татар халкы килеп чыга сыман. Борис Годунов кебек патшаларны, Карамзин, Державин кебек сүз осталарын, Гата Камский кебек шахмат осталарын. Нуриев илә биючеләрен, Сәгъднев илә галимнәрен, Галимҗан Хөсәенов, Ринат Дасаев, Илгиз һидиятуллин кебек туп осталарын да искә алсан, башлар әйләнеп китә, һәй дә, бу яктан сайламыйк әле, башка якка карыйк. Урта Азия якларына сәфәр чыгып, казакъ, кыргыз, төрекмән кебек тугандаш халыкларга беренче әлифба, беренче театр бүләк иткән кан кардәшләрне санап кнтсән, ай-һай, күп лә ул! Казакъ халкының милли музыкасына нигез салган Латыйф Хәмиди үзе генә һәйкәлгә лаек зат лабаса. Әйтүләренә караганда, анын һәйкәлен ишеп төшереп, урынына юл салып яталар, ди. Тарихи чынбарлык шунда ки, нигездә «күпмилләтле татар халкы» дәүләтле колонизаторга олы братка хезмәт итте. Бөтен афәт әнә шуннан килеп чыкты. Күп гасырлар дәвамында эшкәртелеп, әнә шулай урыс телле татар барлыкка килде. Бу шаукым татар хатын-кызлары тәрбияләп үстергән башка халыкларга да күчте. Казакъстаннан әбисенең Олжас Сөләймановы барлыкка килде, кыргыздан Чышыз Айтматовы барлыкка килде, татардан Мостай Кәриме, белорустан башкорт язучысы Бикчәнтәе пәйда булды. Ә безнең җирлектә дә андый хәлләр байтак. Безнең Казан җирлегендә иң галантлысы Рөстәм Кутуй бар. Не читал я Коран. Иль я слеп? Эй, Аллах! Я тебе не верю! Добр тот дом, где хлеб на столе. Зол тот глаз, что стоит за дверью. Россиянка, возьми мою звонкую кровь, точный глаз, и томсую голень, ты роди же мне сына, чтобы мят кая бровь. Но рука, чтобы тверда, как корень. Не глядя на меня, когда тронет глаза закат Кровь взорвется... Погоди, успокоюсь, Погоди, умирает во мне азиат и уздечку ншет рукою. __ Р®0™4 а6ы“ казанда туган, Казанда үскән, атаклы «Тапшырылмаган хатлар» әсәре авторының улы. Татарча бедна дә сыман, әмма без Аккош күлендәге ижат йортында урысча сөйләшмибез. Ул барысын да андый. Безнеңчә әйтсәк, түбәсе тишек. Чыннан да, эт кебек, барын да аңлый. сөйләшә генә белми. Ә язса, язып күрсәтә инде. Рус теленең казанында кайна! ан өлкән братлар бер ягында торсын! Әдәби жанрның чәчмәсендә дә тезмәсендә дә оста. Үзенең фәлсәфәсе белән дөньядагы тирәлеккә, шул тирәлектә мыжгып юрган бәндәләргә үзенчәлекле мөнәсәбәте белән Кутуй үзе бер дөнья ул! Словно темный ручей табунок ио доли не петляет, в задумчиво! трубкой курится аул. Это сердце мое, а не yi ли в камнях пылает. Мин авылда тудым, авылда үстем. Әмма инде «И задумчивой трубкой курится аул» днп әйтә алмадым. Мондый сыйфат чордашларымнан Зөлфәттә генә бар бугай. Рөстәм Кутуй белән мин башка кызыксынмадым. Моннан 30 ел элек, 1966 елны булса кирәк, (Ленин каласында хәзер Петербург двләр бугай) Эрмитажда йөргәндә В. Солоухин дигән бер язучы сорап куйды: «Как там наш Кутуй?» Мп мәгънәсез исә Гадел Кутуйнын сузышта ук поляк җирендә һәлак булганын сөйлән киттем һәм анык «Тапшырылмаган хатлар»ы турында нәрсәдер сөйлән маташтым. Владимир Солоу хин мина сәерсенеп карап горды да: «Вы. молодой человек, что-то попутали», диде. Авылдан килгән малай булсам да, ул кадәр үк надан түгел идем. Владимир Солоухин дигән урыс язучысы бар икәнен дә белә идем. Кутуйнын Рөстәм исемле язучы-малае бар икәнен дә бик яхшы белә идем. Өстәвенә әле, шул елларда 1ына Равил Фәйзул.шинын шигырьләрен тәрҗемә итеп, хәерхак теләп, Мәскәүдәге зур гына газетада да чыгарган Рөстәм Кутуй бит ул! Шунын аркасында Равил Файзуллин урыс арасына кереп киткән беренче шагыйрь булды. Бу хәлдә Солоухин дигән мужик алдында гарьләндем, тиешенчә җавап бирә алма: аныма гарьләндем. Казант а кайту белән бу шәхес белән кызыксына башладым: чәчмәсен укыдым, тезмәсен ягъни ипнырьләрен. Үзе белән беренче танышуга ялгыш сүз ычкындырдым: «Вы нам чужой, вы инороден». Рөстәм абыйнын чиста йөзе шакмакланды, күзләре томанланды, ул әллә нинди хәлт ә килде. Яшьлег ем белән мин үземнен нинди сүз әйткәнемне дә анламат анмын. Аның татар җанлы икәнен ул чакта кем беш ән лә! Әнә шулай биш-алгы ел гомер үтте, мин аны якыннан белә башладым. Ин беренче чиратта, Рөстәм абый мине үзе белгән Казан белән таныштырды. Катанный төпкеле белән. Урыста аны «дно» диләр бут ай. Авылдан KH.II ӘН малаш а Казан астындагы подвалларда җир астында яшәүче бу дөньяны мина Рөстәм абый ачты. Минем алла әнә шул төпкелдән Геннадий Капранов, Леонит Гончий кебек шагыйрьләр калкып чыкты. Казанда Яңа бистә дип атал ан тагар төбәге дә бар икән. Анын белән дә мине Рөстәм абый ганыппыр.ты. Ул таныштыр! ан Әхәт Закир дигән сәхнә рәссаме кайда йөри икән? Югыйсә бит, «Элдермениән Ә.тмәндәр» әсәрен сәхнәгә күгәргән, бизәкләгән рәссам. Атаклы рәссам, бер исеме дә юк иде, олы шәхес. Яна бистә егете. Кайчагында, «Әлдермештән Әлмәндәр» әсәрен сәхнәгә куен званиеләр аш ан кешеләр башын ашады микән .тип уйлап та куям. Кулына гармун алып. Яна бистә урамнарын иңләп, җырлап кишән егет Илдус Валиев. Татар театрында анын кебек авыл агаен уйнаган башка кеше юк иде һәм аның кебек !армунда турыдантуры уйнаган кеше юк иде. Хәзер гармун тарталар, язмада бирәләр. Яшь кенә килеш һәлак ителсә дә, ул але (Кутуй исән) дә минем әчеп исән. _ Рөстәм абый белән безнең кызлар бер! ә үсте, мшн-м Айгөл, анын 1‘ината. Балаларны Кече тирән күлдә йөзәргә өйрәтәбез. Без үзебезнең язг ан әсәрләрне йөзәргә өйрәтәбез түгелме, ди, Рөстәм абын. Алла белә, дип куйдым. Инде алар да буша җиттеләр. Без дә олыгаштык. Ә һәр инан әсәребезне үстерәсе, кеше игәсе килә. Хәзер! е заманда мөмкин микән, ай-һай ла! Анын белән без гөмбәчеләр. Кыздыра да, тозлый да, китерә дә беләбез сыман. Монысы ашый торганы Рөстәм абыйнын болдырыннан ат.тап керү белән герледән-төрле агачта күбекләнеп пайдә бушан гөмбәләр юра. Кайсы тәмәке көлле! е хезмәтен үти, кайсы шәмдәл хезмәтен. Бу да үзенә бер дөнья. Сәер дөнья, әмма хикмәтле дөнья. Аның бик күп әсәрләрендә гап-гади агач гөмбәләрен күреп шаккатабыз. Чөнки алар халыкка көллек һәм шәмдәл хезмәтен үтиләр. Кайчагында язмаучы язучылар Аккош күлендә!е иҗат йортында бик зурдан кубып җыегтыш уздыралар, һәм шуида сүз китә. Имеш, Рөстәм Кутуйнын жире буш тора. Анда, имеш, бөтнек үсә. Анда, имеш, балан үсә. Анда, имеш, төрледан- төрле чәчәк тулган. Анда, имеш, нке каенны, ике алмагачны кисәргә кирәк һәм шуннан сон жир барлыкка килә. Алырга кирәк! дип кычкыра язмаушларшц хатыннары. Алмый торыгыз әле дип уйлап куям, анда балан бар, анда Рөстәм Кутуй дигән баланнан да ачы балан бар, аны инде беркая да куя алмыйсын. Чөнки ул язучы, бары тик язучы гына. Иҗат йортында язучынын үз эше: Станет горькой жена. Станет сытым бессонницей стол, и бума! а «ставшее белое сало. Рөстәм абыйның шигырьләрен мин үзем өчен генә тәрҗемә иттем. Рәхәт! Тәрҗемә итеп үз телеңне өйрәнәсең анысы да рәхәт. Безнең әдәби дөньябызда ул үзе бер дөнья! Әйтүләренә караганда, аңа 60 тула икән. Алтмыш кына түгелдер сыман, юктыр. Әгәр аңа 60 кына булса, бу кадәр хезмәт эшли алмас иде. Шул мактаулы олуг дөньяның бер читенә татар телендә дә кагылып алыйк әле. Матур дөнья бу! Шәт, гөнаһ булмастыр.