КАЗАННАН

Бөтен урта Русия төрекләре яшәешенең үзәге урынындагы Казан Госманлы— Итальян сугышыннан бик мөтәэссир 1 вә мөтәһәйеҗ 2 3 4 5 улды. Тышкы күренеш чәренә караганда, урыслашкан дип уйларлык яшьләребездән алып көндәлек мәгыйшәттән ’ башка һичбер нәрсә турында пошынмас кебек күренгән гади сыйныф, арбачыларга * кадәр, һәр жан иясе мөтәссыйл ’ мөхарабәдән 6 7 8 9 бәхәс итмәкгә. Бу мәсьәләдә бәхәсләшәләр, хәтта ызгышларга барып житәләр. Казан- лыларның җөмләсенең кальбендә хакны таптаган итальяннарга каршы тирән бер хис, нәфрәт бар Күп еллардан бирле Русия төрекләрен иң күп уйландырган бер мәсьәлә бар: ул— милли мәктәп вә мәдрәсәләр мәсьәләсе. Хөкүмәтнең сон заманнарда сайлаган сәясәте нәтиҗәсендә (бу мәсьәлә) безнең өчен гадәттән тыш нәзакәт вә әһәмият кәсеп итүенә дә карамастан. Траблис (Триполи — М. Г.) — Гареп мөха- рәбәсе бер мөтдәткә ’ ул мәсьәләне бөтенләй оныттырды: мәктәп-мәдрәсәләребез ябылулары, имам вә мөгаллимнәребез кулга алынулары, ул сугыш башлану белән хәт 'ребездән чыкты, исебезгә төшмәс булды. Бераз югарыда, Госманлы Итальян сугышы бәхәсләре кайчак ызгышларгача барып җитә дигән идем. Берничә көн әүвәл Казанда шуйлә ’ бер вакыйга улып кичте. Бер авыл агае Казанга килә. Чәйханәләрнен берсендә икенче бер авыл агае (моның алдында) бер рус белән шул сугыш турында сүз кузгата. Русның бәгъзе * лафлары безнең авыл агаена госманлы төрекләрен гәхкыйрь10 кеби күренә Авыл агае тик торганда әлеге руска салып җибәрә Бәрәкәт булсын, шундук полицай килеп җитеп, ул-бу булмастай кала, боларны килештерә Бу хадисәдән". төптән уйласаң шул нәрсә аңлашыла: бу авыл агае үзе яки якыннары хакында болай тиз кызуланмас, кизәнмәс иде бит... 'Мөтәэсси р — тәэссирле. 2 Мөтәһәйеҗ - хисле. ’ Мәгыйшәт көнкүреш. 4 Арбачы — барабыз (извозчик) 5 Мөтәссыйл — тоташ. ‘ Мөхарабә сугыш ’ М ө т д ә т— ара • Шуйлә- шундый ’ Бәгъзе — кайбер. 10 Тәхкыйрь хурлау ” X а д и с ә — вакыйга. Б Шәркый Русиянс баскан дәһшәтле ачлык быел Казан төрекләренең сәүдәләренә шактый кәсад 11 бирде. Вә бондан бөтен хәятемез мотәэссир у яды Шуның белән бергә, көчәя барган ачлык мәдәни хәятебезне торгынлыкка юлыктырды. Әмма хәрәкәтебез, агыр. фәкать әмин 12 13 адымнар илә дәвам итмәктә Мәсәлән, күңелгә бик кечкенә кебек күренсә дә. игътибар итәрлек ике вакыйга зикергә шаяттер ’ Моннан биш ел әүвәл Казан төрекләренең тәэсис итдекләре 14 15 16 «Шәрекъ клубы» бу сәнә яна әсасларга ’ истинад итмәк • үзрә ислах улынды 1718 19Шимдидән * соңра клубымызнын үзенә махсус бер театросы вә һәйәте * улачактыр. Бу кәнә диксн клубта ялгыз, гыйльми конференцияләр бирелеюр. музыка кичәләре тәртип улыныюрде Инде үз сәнгатьчеләре тарафыннан театро да уйналачактыр Икенче, гагын да әһәмиятлерәк булган вакыйга «Шәрекъ клубы» низамнамәсенең20 21 әгъзага гаид" мәддәсенен тә- гъдиледер22 23 Иске низамнамәдә тик ирләр клубка әгъза итеп языла иделәр Яңа низамнамә мөжибенчә12, хатыннар да «Шәрекъ клубы» әгъзасы була алачак. Соң көннәрдә Шимал төрекләре матбугат галәменә Казан төрекчәсенең сарыф24 25 26 27 28 29 вө нәхүенә” даир” ике әсәр чыкты. Безнең белдекемезгә күрә, шимдигә кадәр тәртип вә тәэлиф” улынмыш төркичә сарыф вә нәхү китаплары йә франкларны (ауропалыларны М. Г) тәкълидтән'* гыйбарәт Бонлар телебез тәдкыйк улынып” телемездән чыгарылмыш кагыйдәләрне ихтива итмәсләр30, бонларның тәкъсиматы31 тслсмсзнең табигатенә назарән япылмамыштыр32 33 Хасыйл, төрекчәнең мәүжуд21 кавагыйд34 китаплары төрек теленең духыннан озакта калырлар Хәтта төрекләрнең иң могәрәккыйсы35 булган госманлыларның рәсми мәктәпләрендә укытылмакта булынган сарыф вә нәхүләр шундый тәкълид юллы вөжүдкә китерелмештер Бу исә төрек лисаненең36* истикъбале37 өчен биек бер зарардыр Интишарыны1* әүвәл гарз итдекем2 ’ ике әсәр бу гомуми косурдан20 гаридыр". ли- сансмезнең әсаслы’2 тәфтиш вә тәдкыйкы” нәтижәсе уларак каләмгә алынмы штыр Ике-өч атна мөкатдәм Уфа «Мәдрәсәи Галия рухания»-се мөдәррисләреннән Зыя әлКәмали әфәнде «Коръән Кәрим»нен шимал төрекчәсенә тәржемә нтмәгә башладыкыны Казан вә Орснбур мөселман жәридәләрс'4 илә игълан итте. Бу 11 Кәсад тоткарлык 1 Әмин имин • Зикергә шаяттер игътибарга лаеклыдыр 14 Тәэсис итлекләре оештырган. ’ Әсас нигез • Истинад итмәк кору, юнәлдерү 17 Үзрә ислах улынды юнәлешендә яңартыллы • Шимдидән моннан ’ һ ә й ә т комитет 20 Низамнамә устав " Гаид каралы ’’Твгьдиледср- Iалеллсккә китерелүедер " Мөжибенчә буенча 24 Сарыф морфология. ” Нәхү синтаксис '* Даир караган •’Тәртип вә тәэлиф төзелгән һәм язылган. '• Токьли д кабатлау •’Тәдкыйк улынып тикшерелеп 30 Ихтива итмәсләр тупламаслар 31 Тәкъсиматы төркемләүләре 32 Н ә з а р ә н я п ы л м а м ы ш т и р эшләнмәгәндер ’’Мәүжүд бар булган 34 К а в а г ы й л кагыйдәләр ’’Мөтөрәккый алга киткән 24 Л и с а н тел 37 И с т н к ь б а л киләчәк 21 И н т и ш а р ы н ы нашер ителүен 24 Гарт н д с к е м әйткән 20 К о с у р кимчелек ’• Гаридыр азаттыр 22 Әсаслы төпле 22 Т и ф т н ш в ә тәдкыйкы өйрәнелүе 24 Җор и дә гизитө. игълам бер кыйсем 38 руханиларымыз арасында газыйм 39 40 һәйажан ’ тудырды, һәйа- җанга килмеш руханилар «Оренбур мәхкәмәи шәргыя» («Дини идарә - М. Г.) мөфтисе Мөхәмәтьяр мирза Солтановка мөрәҗәгать итәрәк, Кәлам кадим (Мәңгелек Коръән - - М Г.) тәрҗемәсенең интишаренә 41 мохалифәт 42 вә мөманәгатеве 43 риҗә 44 45 46 вә таләб итмешләрдер. Бән Казан имамнарыннан бәгъзеләрене күреп, бу бабта фикерләрен сорадым Тәрәккыйпәрвар имамнар, әсасән. Коръән Кәримнең тәрҗемәсендә бер шәргый ' манигъ ’ күрмәюрләр исә дә, лисанемезнең хәзерге хәлен вә биек вә вәбалле47 48 тәшәббесне" яклый алмыйлар, шуңа күрә, телемезнең эшләнеп мөкәммәлләшмәсенә кадәр, тыелуны лазыйм күрәләр. Казанның мөнәүвәр49 50 яшьләре арасында яңа бер фикер мәйдан алмакта: балаларга мәхсус бәйрәмнәр булдырырга. Ригайә” вә хөрмәт итдекемез бәйрәмнәрдә үсмерләребез хәят вә мәгыйшәтләрен тәнәввегь иттерәрәк51 52 53 54 55 56. бераз истирахәт1*, бераз тәсалла”. бераз шатырәт” була белеюрләрсә да. сабыйларыбыз яшьләренә вә рухларына мөнасиб бер года, бер әкләнжә'* татылмаюрлар. Бу җәһәтлә, безнең кошчыкларыбыз сабый дәверләрен суык вә коры кичереюрләр. Әмма безгә күрше һәм аралашып яшәгән милләтләр- руслар, алманнар балалары өчен мөнасиб бәйрәмнәр оештыралар, моңа зур әһәмият бирәләр Мәсәлән, Гайсә пәйгамбәрнең тудыгы көн болар арасында инде балалар бәйрәменә әйләнеп киткән кебидер Күршеләребез белән мөнәсәбәттә булынганнарыбыз рус вә алман балаларының Гайсә туган көн җиткәнен нә кадәр дәрт вә иштияк илә көткәннәрен, үтеп киткәннән соңра ничә айлар хәтерләрендә саклауларын күреп беләбез, һәм үз-үзләренә шундый сорау куялар: «Гаҗәба. безнең балаларыбыз да, рухан, мондый бәйрәмнәргә мохтаҗ түгелмедерләр? Мондый бәйрәмнәрнең тәрбиягә тәэсирләрен без ни белән алыштыра алабыз соң? Менә шул иҗтимагый вә тәрбияви мәсьәләләр алдында калган «Шәрыкъ клубы» киләчәк мәүледеннәби (Мөхәммәт пәйгамбәрнең туган көне - М. Г.) бәйрәмендә бер балалар кичәсе оештырырга карар бирде Әгәр муаффәкыятьле” кичәрсә, һәр сәнә тәкьрер итәрәк тәгьмименә 57 тырышмакчылар Казан, 3 канун саны, гыйнвар. 1912.