АТЫЛГАН ЙОЛДЫЗ

Драма 2 бүлекта (Әсәрдә кулланылган барлык хатлар, тәнкыйть мәкаләләре, шигырь, әр \ Iөртелмичә алынды.) Катнашалар: Такташ Беренче Голчәһрә Ак дус Кара дус Икенче Голчәһрә Яшь шагыйрьләр, артистлар, журналистлар, студентлар Вакыйга 1923-1931 елларда Казан шәһәрендә бара. Беренче пәрдә ‘ Әсәр Казан татар яшьләре театры тарафыннан 1991 елда сәхнәләштерелде. 1923 ел. Ул заманда uiai ыйрьләр. артнсзлар яши ■ opiaH кунакханәләрнең берсе. Зур бүлмә. Бүлмәдә яшь шагыйрьләр, артистлар, студен I лар. Пәрдә ачы.н анда i өжләшеп нәрсә турын |адыр бәхәсләшәләр. Ак һәм Кара дус бәхәскә катнашмыйлар. Бер читтә шигырь тикшерәләр. Яшь артист Ну. малай, минем сәхнәдә андый хәлне күргән юк иде әле. Ул сәхнә артында янар таулар ут ата. ул сәхнәдә газраиллар, фәрештәләр очып йөри Яшь кеше (бүлдереп). Син чамалап сөйлә инде бераз Очып йөри. имеш. Җырлап, кычкырып тордылар диген. Яшь артист Юк идең — дәшмә! Күрмәдең - белмисең! Ә мин әйтәм — оч тылар. дим. Ул нәләтләр, ул ялвару ы|- Бу сиңа мич арасында гыйшык-мыйшы» аңлату түгел инде Бу — Такташ! -Җир > лары»' Вакыйга күкләрдә бара, җирдә! \ лалар. Адәм балалары (Каби / <>i /«• укый) Ник мине ул. ник яраткан. Куймагач юл иркемә?! Ник минем бәхетемне биргән Башкаларның иркенә?! Ант итәм иркем белән, бел! Әкълимә булыр мннем. Бирмимен мин башкаларга — Ул минем аллам, динем! Икенчесе (чәчрәп тарып. Адәм » укый).Ник тудырдым мин сине9 Ah ник бала дип асрадым9 Ник сине туган вакытгук Янган утка атмадым91 Яшь артист (Кабил булып) Ник Икенчесе (Адәм булып) Көчле утлар, зур тәмуглар Мәңгелек йортын булыр (йомшап ) Тәүбә ит! Кем сөйләшә ул - куркыныч Яшь артист (Кабил булып/ Тәүбә!!! Ха-ха-ха-ха-ха-ха-ха-ха!! Бул тыныч! Мин табынмыйм ул ходайга. Ул ходай жәббар. явыз Мин табам башка ходай. Ярдәмчене, бел: ул- кылыч лыч! Шушы да булдымы революция әсәре91 Соң моннан, чит идеология, буржуалык ан- кып тора бит! Кая монда эшчеләр тормышы. кая монда яңалык, кая монда илнең революцион адым белән алга баруы91 Нәрсә, Такташ революциягә каршымсни ’ Яшь артист. Бу сәхнә' Шартлылык! Символ' Идея! Аңлыйсыңмы, авыл бәрәңгесе'” Яшь кеше Сәхнә тормышны күрсәтсргә тиеш Сәхнә безнең корыч адымнарны тирескә баткан аякларны, менә бу мускулларны күрсәтергә тиеш! Сәхнә ул революция! Дин. мәхәббәт имеш* Кем ул Такташ? Үзс кайсы якта9 ' Каты бәхәс башлана. Шул вакыт сәхнәгә агылып Яшь шагыйрь килеп керә. Кулында — журнал. Яшь шагыйрь Бетергәннәр! Харап иткәннәр! Суйганнар!" Яшьләр Кемне9 Яшь шагыйрь. Такташны үтергән нор .. (Башын тотып утыра.) Халык телсез кала. Яшь артист (әкрен генә аның янына килә) Син нәрсә Бутыйсыңмы әллә? Әле бүген генә күргән идем бит, исән иде Яшь ш а г ы й р ь (журналны суза Менә. Яшь артист журналны ала. Укый. Эчен тотын көлә башлый. Яшь артист Ха-ха-ха! Бетергәннәр Такташны! Суйганнар! Ну ярып та караганнар! ТсЛ бар безнең татарда' Менә ( укый/ «Бер мңшәр малае төшендә шагыйрь булганын күрде, ди Күрде дә. ди. йокысын нан зерә дә кинәнеп уянды, ди» Ха-ха-ха! Тукта. «Җир утлары» турында да бар монда (Укый ) «Халык та юк иде ли Үзебез өчен генә уйнамыйк инде. дип. урамнан кем үгеп бара шуны әйдәп, китереп, тамаша иттерделәр, ди» Ха-ха-ха' Менә сиңа Такташ! «Чаян» абзац үзс пешергән Такташны! Укый «Шагыйрь дулап китеп, акны карадан аера алмый барысын да адәм аңламый торг ак чеп-чи «алаша» теле белән эт итеп сүккән, ли» Һәм менә мәкаләнең ахыры (Укый Тик китә кай чакта кәефен. Хәкимен булса ишәк Бер татарга ят. мәхәббәтсез — Күсәк һәм килмешәк Менә бу мәкалә ичмасам! Ак дус килеп, авым ку лымиаи жу риалны гартын ала. Ак дус Ә син нәрсә үрле-кырлы сикерәсең? Әле генә Такташны мактап авыз суларыңны корыткан идеи бит Нәрсә бик тиз кайтып төпггсн9 Яшь артист Мин нәрсә Әнә язган нар бит Кызык итеп язганнар Ак дус. Кызык Нәрсәсе кызык моның Такташны халык алдында адәм мәсхәрәсе иткәннәр Сон бит Такташның кисеп ташлаган тырнагына да тормыйлар' Кара дус (янына килеп Йә. кызма Балачага белән 6 «Казанга китте дә. ди. үзен бик шәп, эре сатты ди Казанда сәхнә әсәрләре язу модага кергән чак иле ди Ул да карт шагыйрьнең нәсахәт юллары буйлап бер «фажига» язган ди Ул нәрсәсен бик шәп. бик шәп дип, сәхнәгә тәкъдим итте ди Талымсыз татар сәхнәсе алып уйнады ли •• КУг ары гаг ы су ьзәрме укыт анда. Такташ кереп, ишек яңагына соя.эеи гыгегал тора. Аны беркем дә курми. Такташ < алга чыгып, бүлдереп) Ә Казан аны менә шулай кабул итте ди Яшьләр Такташны чорнап алалар. Кара дус , җилкәсенә к\ е пгс заманда бары тик Такташ кына шулай Китәләр. Такташ. Менә, дивана Тәрәзәгә килеп кунган чыпчыкны шулай очыр инде' Җыенып үзем дә барсам, нәрсә була иле инде? Черт белсен, әллә нинди арыганлык шунда Вакыты вакыты белән әллә нинди күңел төшенкелеге Язам язганым яра мый! Аннан яза алмас хәлгә килом Ә мин шагыйрь' Мин язарга тиеш Мин бит язганда гына яшим Нн өчсһ мин кемнәргәдер яраклашып яшәргә тиеш ’! Ни өчен?' Кари дус керә. Такташ А. дус' Мине аклый. акы iлы киңәш бирә алырлык бердәнбер дус! У тыр' Өемнең түрендә бул Кара дус Төсен киткән. Такташ Бик күп эшлисең ахры Такташ (ЛЮвиАзге кагачьюрнс кургәтеп/ Әнә! Аяк асты тулган Аяк аегын ы аунарлык кына шш ырьләр туа хәзер мин 1.» Кара дус Үзеңне алай төшермә. Iак таш' Вакланма! Син зур шагыйрь Кара шуны сорамакчы идем Теге чикерткә моннан чынап бара идеме әллә ул’ 1 а к I а ш. Кемне әйтәсең'* Кара дус. Рабфак Гөлчирәсе Карл аны. Такташ Бу тирәгә бик ияләндермә син аны Күзләре урынында гүге л анын Такт а ш Юк инде, алай ук түгел инде Ул артык кыю. чая кыз Болай. күңеле яхшыга охшаган анын Ну үткенлек бар инде Ут! Кара дус Безнең футурист шагыйрьгә чат ябышкан Култыклашканнар, сырышканнар. башны-башка терәгәннәр Мине күрмичә до үтеп киттеләр Такташ (куңе.иез гена/ Салкын бит Гөлчирәнең өстендә бик җиңел иде Шу на күрә безнең дуска сыенгандыр Кара дус Алай да. мин сине кисәтәм Ялгыша күрмә Үзеңне дә. иҗатыңны да харап итәрсең Такташ Ижат Иҗат болай да кыл өстендә Кара дус Син нәрсә Гали Рәхимнәр сүзен сөйлисен’ Алар әнә анда синен хакта күрәзәчелек итеп яталар, имеш, - 'атылган йолдыз булып, үз утында үзе янып кн алмагае!» Тукталс. кая әле журналы '• Бетең MI (»ж\рни 1ын чыгара Менә нәрсә ди бит. контр Синен турыда әйтә Тынла 5 кый « Көчле каләм белән мәңгелекнең тимер ишекләрен вагырмьн. ли торг ач. ут үзе шут тимер ишекләргә бәрелеп, канатлары сынып. кире җиргә төшеп сүнмәгәе иле-, ди Кара, ничек оста карылдый Тышта, тагы нәрсә ди. (Укый «Такташизм» «30 ноябрьдә әдәбият түгәрәгенең нәүбәттәге җыелышы булып, берничә кулъязма укылды. Тыңларга килүчеләр гадәттәгечә күп иле Кичәне бик шома үтте дияргә ярый. Тик «Такташ үлде» исемле черек идеологияле шигырь генә һәрбер коммунистның, комсомолец иптәшләрнең күзенә бәрелде» / Мәкаләнец ахырын карап ) Ул! Ул!!! Ул шулай язган' (Газетаны ташлап, битен каплап утыра ) Ак Дус Менә ни өчен дәшми йөргән икән ул?' Очраганда да башын иеп. читкә карап китә иде бит. Нинди пычрак мөһер суккан1 «Черек идеология». Куркыныч фикер бу Моның шаукымы әле күп елларга барачак Такташ (башын кутәрми генә I Укыл бетер. А к Д ус (газетаны алып.) Монда /Гайсә турында фәлсәфә саткан. Ә. менә. (Укый.) ■' дини әкиятләргә ияртелеп язган зсәргә бәлки тукталырга ла кирәкми торга./.тыр Ниндидер мещаннар мөхитенлә үскән, соңыннан зәңгәр күзле яшьлек чакларын сагынган тәти җегетнең («Такташист»ның) 17— 21 нче елларда йоклаганы, советлар тәмам ныгыгач кына «нәләт нигъмәтләргә» дигән сүзләргә кагылмыйча мөмкин түгел. Гражданнар сугышының кызу вакытларында психолог ический үлгәнсең икән бик яхшы Күреп карыйк, яна тормышта нинди яңалыклар күрсәтерсең икән!» Укый алмыйм! Барып бугазыннан аласым килә! Гөлчәһрә. Егетләр, нәрсә була инле бу? Соң ул Такташның иң якын дусты иде түгелме соң? Такташ, нигә эндәшмисең? Такташ Нәрсә әйтим, канәтым Башка күсәк белән орган кебек булды. Ак Дус. Аркага пычак чәнечкән кебек диген. өлчәһрә (газетаны карап.) О. монда бетмәгән бит әле' Иң кәттәләре монда калган әле (Укый « Такташ үлде» шигыре кулак, мулла һәм башка шул ук типтагы икътисади төркемнәрнең җегстләрендө. кы зларында булган филантропияле настроени- снс күрсәтә Оһо тый -Эшчскрсстьян гаммасы революцияне турылан-туры үзе ясый Давыллардан сон урынлашкан вакытлы тынлык вакытын.ы Октябрь корабынын койрыгына ябышкан иярчен мосафирлар үлеп терелгәч тә җитәкчелек эшен кулларына ала алмыйлар Шуңа күрә 23 нче ел җиткәч кенә «мин иске тормыш өчен үлдем. Яңасы өчен терелдем. Көрәшчеләр, арагызга зәңгәр күзле тәти җегет килә'.» диюе белән «Такташизм» (!) мәсләгенең чынлап та дөрест идеологияле икәнлегенә ышандыруы читен» Бетте Бетергән Такташ. Нигә андый фикергә килгән ул? Мине иң дөрес аңлый торган кеше шул иде бит Гөлчәһрә. Иң дөрес анлый торган? Син ялгышасын. Такташ. Аның синең турында фикере бик үк яхшыдан түгел иде Такташ. Син нәрсә беләсең. Гөлчәһрә?! Бу. гомумән, син аңлый торган нәрсәләр түгел Гөлчәһрә. Мин аңламый торганмы?! Сон шул кичә алдыннан гына ул миңа әйтеп торды. «Такташ бетте, башка яза алмаячак», дин Миңа үзенең мәхәббәтен аңлатты! Такташ Мәхәббәтен'71 (Уйланып тора да шаркылдап ко.м башлый Ха-ха-ха! Ха- ха-ха! Аңладым. Наконсц-то, аңладым Соң ул боларның барысын ла көнләшүдән язган Мине Гөлчәһрәдән көнләп язган! Ә мин. җүләр, әллә нәрсәләр уйлап бетердем. Ак Дус Мин дә сине Гөлчәһрәдән көнлим. Ярты сәгать элек кенә мин дә сиңа Гөлчәһрәне яратуымны әйттем. Ләкин менә бодай итеп газета битен пычратырга Сине пычратырга! Юк. бутама. Такташ' Такташ. Нәрсә бутама? Син гашыйк булсаң соң? Син атна саен гашыйк буласың. Аның гомумән, хатын-кызга тел кагып сүз әйткәне юк Гөлчәһрәгә гашыйк булган һәм менә нәтиҗәсе. Гөлчәһрә. Ай-һай жинел хәл итәсең шагыйрь* Әллә аның миңа гашыйк булуына сөенәсең дә инде? Такташ. Мин әдәбиятта, шигьрнятта ир-ат дуслыгы арасына хатын-кыз килеп керүне, гомумән, өнәп бетермим Күп зыян туарга мөмкин аннан Менә бүгенге факт та шуны сөйли. Гөлчәһрә. Такташ' Син миннән күпкә өлкән Ләкин хәзер син нәкъ балаларча фикер йөртәсең. Ул синең шагыйрьлегеңнән көнләшә, талантыңнан көнләшә' Бөтен тормышыңнан көнләшә. Кара көнләшү белән көнләшә Мин хатынкыз булып шуны сизе- нәм. ншә син кирәкмәгәндә шулай киң күңелле соң?! Син бит сукырларча фикер йөртәсең'! . _ Такташ Гөлчәһрә! Булды! Син ике шагыйрь арасына кермә Син миңа бик якын, бсләсснмс, әлего үзем дә аялата алмыйм. бик. бик якын Ләкин кысылма син бу мәсьәләләргә. Аның турында миңа башка начар фикер әйтәсе булма. , Як Дуска.) Бу сиңа ла кагыла Гөлчәһрә Аһ. шулаймсни?! ,4к Дтчендә миңа Казанда нинди исемнәр тактылар'’ «Такташ сәяси белемсез. Такгаш—чит элемент. Такташ — вак буржуа шагыйре» Менә шулардай арына алмыйм мин хәзер. Нәрсә генә язып карасам да, шул мөһерне сугалар «Мин контр түгел, халык vnw». дип манара башына менеп кычкырсам да ышанмаячаклар. Ак Дус. Син үзеңне тәнкыйтьләргә яратасын. Такташ! Әйт. татарда «Гасырлар һ->м минутлар» поэмасын кем язды? Син! 1.1 rap шигъриятендә беренче булып Ленин- ■ һәйкәл куйдың. Ә «Сыркыды авылы»? Комсомоллар — яшь ленинчылар алар. Комсомоллар искелеккә Бомбалар! Гөлчәһрә (теге яктан.) Чү. баланы уятасыз! Ике шагыйрь очрашты. Хыялланалар хәзер. Такташ. Беләсеңме, дус. ул тема да бераз ялыктыра башлады мине Минем өчен шигърият ул — хис, кеше күңеле, аның табыш һәм югалтулары Хәзер мин, домна миче кебек, металл бирәм! Кешегә ияреп, ура! кычкырам Сәүдәгәрләрне пыр китереп сүгәм. Комсомолларны мактыйм Кыскасы, гәҗит материалы. Арыдым. Ак Дус. Ул «Авыл яшьләре» журналы да бик бетерә ахыры сине Җыен агрономический мәкаләләрне, хайваннар карау турында син язып ятасың бит. Такташ Башыңа төшсә, язарсың, туган Синең эш рәхәт, койрыгыңны сыртка салып, укып кына йөрисең. Студент! Ак Дус Аның каравы синең кебек гаилә рәхәте күрмим. Кара инде син бу куышны! Күгәрчен оясы бит. Ә вообще то, сиңа да бераз укып алырга кирәк, Такташ Такташ Мин теләгәндә, булмады. Ташкенттан Мәскәүгә уку теләге белән килгән идем бит мин Булмады Шагыйрьлек басты. Аннан менә — тормыш Хатын Бала Кая уку? Эшләп тә җиткереп булмый. Әле менә ничә ай фатир өчен түләнмәгән Гөл- чәһрәнең өс-башын карарга кирәк Хатын- кыз бит Аның менә бу юеш танавына да кирәк була башлар. Юк инде, брат, шигырь генә язарбыз инде Ишектә Кара Дус күренә. Ак Д у с. О, менә тагын бер семьянин Син нишләп ялгыз әле? Хатынын кайда? Кара дус. Хәзерге хатын-кызны аз беләсең син, дустым. Ул хәзер җәмәгать эш- леклесе. Әллә нинди җыелышларга чаба, чыгыш ясый. укый, яза Дөрест әйтәмме, Такташ? Такташ. Нәкъ шул, канәтым! Нәкъ. Әле менә безнең Гөлчәһрә дә... Гөлчәһрә Iкулына таба белән бәрәңге тоткан.) Тагы Гөлчәһрәнен гайбәтен сатасыңмы9 Кара син аларны! Әз генә борылсаң, хатын яманлый башлыйсыз. Кара дус. Гөлчәһрә ханым! Соң сез рәхәтләнеп яманларга ирек бирәсезмени? Телгә алуга, каршыга килеп чыгасыз бит сез Менә, улыгыз белән тәбрик итәбез үзегезне. (Материал бирә ) Хагын белән бер сәгать сайладык. Гөлчәһрә (.материалын өстенә куеп карый.) Ай, җәйгә күлмәк тектерәм! Бөтен Казанда иң модный булачак! (Кара Дусны үбеп ала ) Рәхмәт, дустым, җәйгә күлмәкле иттең. Халат белән җәй чыгармын, дип куркып тора идем. Такташ (сүрән генә ) Рәхмәт, дус. Безнең бераз такыррак вакыт шул. Гөлчәһрә. Әйдә, утырыгыз әле. Бәби чәе эчәбез Никахсызларның беренче мәҗлесе. Кыздырган бәрәңге' Табын янына утырышалар. Ак Дус Ай. Гөлчәһрә, кулларың алтын икән! Мондый бәрәңгене гомер ашаганым юк иде. ronU K .hf ‘‘ c y r ш ' ,п - т»мле Молодец. Гәлчәһрә Бу бәрәңгене ашагач. Такташ тагын да дәртләнеп яза башлый инде I а к таш Язам. егетләр’ Менә малай тугач, бер шигырь язып ташладым әле Үзе- мнен бала чак. шук чаклар иски төшгс' Халык ничек кабул итәр тагын Ак Дус. Такташ, укып җибәр әле шул шигыреңне' Күптән синен шигырь укыган ны тыңлаган юк Ак Дус Менә бит. язарга тема таба алмыйм, дисен Әнә бу юеш танау да сиңа язарга күпме илһам биргән' Әле бу башы гына бит. ышанам мин. дус Кара Дус Авыр заманда яшибез. Такташ Сиңа теш кайраучылар да күн 24 нчс елгы әдәби судны хәтерлисеңме? Ничек сина каршы күтәрелеп чыктылар' Әдәбиятка якын җибәрмәскә, шигырьләреңне бер җирдә дә бастырмаска иде бит исәпләре. Шул вакытта сине кем яклады? Такташ /күче wei .тнә) Рәхмәт инде, дус Кара Дус. Әллә хәзер хәл бик жинел дип беләсеңме? Бөтен газеталар сиңа тәнкыйть белән тулган бит Ак Дус Соң, дус, синдә хәзер власть зур. ул тәнкыйть мәкаләләрен чыгартмый торган итеп эшлә син Кара Дус Такташ беспартийный Аттың иҗаты аеруча күзәтү аегында Аны яклыйм дип. мнн болай да үз өсгсмә күп нәрсә алам Такташ Рәхмәт инде, дус Гәлчәһрә Йә. ярар, хәзер әнә бик шнгырь язып утыра алмас Шигырь язма гач. тәнкыйте лә булмас Ак Дус. Нәрсә. Гәлчәһрә. Такташны үзеңә нянька итеп алмакчы буласынмы алло? Гөлчәһрә. Үз баласы бит. шулаймы. Ади? Берничә елга гына түзәр Такташ Гәлчәһрә. син гагы шул турыда Мин бу эшкә риза түгел, дип әйттем бит инде Ничу аны монда кузгатырга Гәлчәһрә Юк, юк. кузгатабыз да. киңәшәбез тә менә Дусларын ни әйтер? Кара Дус Эш нәрсәдә1 Ак Дус. Нәрсә бүлешә алмыйсыз’ Гәлчәһрә. Мин укуымны Мәскәү рабфагында дәвам итәргә уйладым Аннан шунда ук университет, юридик фа культст Ак Дус /сызгырып җибәрә Менә сиңа мә!.. Ә бала? Ә Такташ? Гөлчәһрә Син бигрәк кадимнчә фикер йөртәсең Сон. бала дип. ир дип укуым ны ташлый алмыйм бит инде мин Сез шигырьләрегездә дан җырлаган яна тормыш менә шушы була инде ул Кара Дус Монла мәсьәлә бик җитди Бөтен ягын да уйларга кирәк Беренчедән, балан бик яшь Гәлчәһрә аны бүлдереп Әниләр Казанга килде Алар карап тора ала. Сыркыдыга кайтарып куярга мөмкин В конце концов, мин аиы үзем белән Мәскәүт ә лә ала алам! Дстдомга биреп торырмын Такташ Гө.гчоһрә' Ай-яй Син үзен бала шул әле Ай жинел карыйсын Сон. бала бит ул Йодрык хәтзе беспомощный бер жан Кая куясын аны1 Ак Дус. Гәлчәһрә. минемчә, син ашыгасың Ягы тормыш ул шигырьләрдә жырларга гына матур Ә монда тере жан иясе Гәлчәһрә кыгыл- Сина гаиләле кешеләргә кинәш бирергә иртәрәк әле Си нен башыңда жил уйный, атна саен гашыйк буласын. Киңәш биреп утырган була та гы„ Такташ Гәлчәһрә* Бу мәсьәләне үзебез генә хәл итәрбез, ярыймы аппагым' Сина борчытырга ярамый, өзлегерсең Гөлчәһрә Мина бер атналап кигәрю кирәк Кышкы каникуллар бетә Укулар ба ггглана Сонга ки гырга ярамый Такта ш Бер тиен акча юк Гәлчәһрә Киемнәремне сатирмын! Менә шул бер тиен булмаганга укыйм ы инде мин Киләчәктә шушы хәерче тормы шта яшәмәс өчен' Т а к т а ш Гөлчәһрә' Кара Дус Карале. Такташ, баласын карарга кеше дә булгач, алло укуын дәвам итсенме сон1 Илгә укымышлы хатын-кыз лар бик кирәк бнг. үзен беләсең Такташ Ә нигә ул минем хатын хиса бына булырга тиеш? Минем ба шның анасы хисабына? Г өлчәһрә Сине вак буржуа дип белеп сүгәләр икән Кара син аны «мшим хатын»' Бала анасы' Ә социализмны кем гозер?! Теге якга бала елый башлый. Такташ Их’ Әйтер идем инде Бар өнә. социализмын жылап ата I алчәһрә чьи а. Кара Дус. Бик борчылма. Такташ Гәлчәһрә Аңа әйт кенә' Көне буе укырга әзер Только бик мавыгып китмә баланы уятырсың Такташ. Уянсын' Их. егетләр! Аңламыйсыз әти кешенең хәлләрен! Гәлчәһрә. Йә. укы инде' Мактануы тәмам Әйтерсең, ул тапкан малай Такташ Шулай. "Нәни разбойник* (Укый.) Кара Дус. Алай да. бу муллалар, ата казлар белән бик кайнашмаска иле сиңа Пролетариат әдәбияты өчен вак нәрсәләр алар Син менә бүгенге яна тормыш турында җырла Такташ Iти/ю-ягына күрсәтеп/ Бүг е- нгс яна тормыш минем очен хәзергә менә шушы Калганын сез язарсыз инде, гуслар Сез дә шагыйрь бит Ак Дус Әйе шул Син беркайчан ла безгә тегеләй яз, бодай яз дип акыл сатмыйсың Ни ёчен һаман без сине өйрәтергә тиеш әлс? Такташ Кинәш бирергә мөмкин ннле анысы. Тем более, берегез студент, икен чегез зур урында Ә мин кем сәяси белемсез бер шагыйрь Октябрь корабынын койрыгына ябышкан Кара Дус Йә. Такташ, егет чактагыларны искә алып утырма. Күңелемдә тырнак очы хәтле дә кер юк Такташ Ышанам Ксмгә-кемгә. сиңа Әнә. минеке дә укыган бит Беләсеңме, яшәргә җайлырак, дус. Любой нәрсәне аның белән киңәшәм Бөтен законнарны белә. Такташ. Сезнең бала юк Кара Дус. Ничего, балагызга да берни булмас Үзең барырсың, ул кайтыр Борчылма. Ак Дус. Ә мин барыбер җибәрмәс идем! Бәйләп куяр идем! Бикләп куяр идем Янымда гына утыртыр идем. Их, Такташ,.. ( Чыгып китә.) Кара Дус. Син ана игътибар итмә Гөлчәһрәгә һаман гашыйк бит ул Шуңа өйләнми дә Нишләтәсең инде, тилене чәчеп үстермиләр бит. Йә. чрый, мин дә кузгалыйм әле. Карчык көтә торгандыр Такташ Парлашып килегез, дус. Гөлчәһрә киткәнче, тагы килеп чыгыгыз... Бәлки кирегә үгетли алырсыз? Кара Дус. Ярый, кагылырбыз әле. (Китә.) Такташ (ялгыз). Нәрсә инде бу? Яши генә башладык — инде җимерелүеме9 Нигә кешеләрнең кеше кебек тә, минем генә барысы да шулай катлаулы соң? Шигърияттә бөтен йөрәгемне биреп яздым — кычкырып көлделәр, мыскыл иттеләр. Бөтен җаным белән гашыйк булып, тиңсез башымны пәри кызының аяк астына салдым — атлап чыгып китәргә җыена! Әллә мин үзем артык катлаулы яшимме соң? Кеше кебек барысына да төкереп, бер көнлек рәхәт өчен генә яшисеме әллә? Йә план, расчет белән генә? Нәрсә сөйлим мин? Бөтенләй саташтыра мине бу Гөлчәһрә! Гөлчәһрә чыга. Гөлчәһрә. Чак йокыга китте Сөт тә бетеп бара. Иртәгә нишләрбез? Такташ Син нишлисең? Син Мәскәүдә укырга китеп барасың. Миңа хәл итәргә барысын да. Гөлчәһрә Йә инде, син ир-ат бит, юкка җебеп утырма Бүген үк баланы әниләргә илтеп куярбыз. Ул җаен табар. Бала үстергән кеше. Такташ Гөлчәһрә! Китмисеңме әллә, канәтым? Син дә булмасаң, жүләрләнәм бит мин монда Акылымнан шашам бит мин синнән башка. Гөлчәһрә (көлеп). Шигырь язарсың! Шагыйрь кешегә язу өчен сагыш кирәк газап кирәк, аерылу кирәк Менә дигән шигырьләр язарсың. Такташ. Берне язарсың, икене язарсың Биш ел бит ул, Гөлчәһрә! Биш ел синссз Янып, ташка әйләнермен бит мин! Бер-беребезне югалтырбыз без синең белән... Гөлчәһрә. Юкны юрап утырма әле. Тукта, тукта, тукта! Син мине көнләшәсеңме әллә? Шуңа күрә җибәрәсең килмиме? Такташ. Үлеп көнләшәм Яныннан искән җилдән дә, сөялгән баганаңнан да көнләшәм! Өстеңә кигән күлмәгеңнән дә көнләшәм, ул миңа караганда сиңа күбрәк сарыла' Көнләшәм, Гөлчәһрә Көнләшүемне дә беләсең, яратуымны да. Китмә, бәгърем Укып бетер монда гына Хоть көн саен үзеңне күреп, исәнлегеңне белеп торырмын Гөлчәһрә. Юк, Ади, юк. Без монда гомердә дә кеше арасына керә алмыйбыз. Хәзер башка заман Мәдрәсә белеме белән генә әллә кая барып булмый Такташ. Мин -шагыйрь. Аңлыйсынмы, шагыйрь! Гөлчәһрә Син бүтен шагыйрь. Иртәгә кем буласынны кем белә? Әнә газета битләрендә ничек талыйлар үзеңне Кругом бит! Вак буржуа да калмый, черек идеология, чит элемент, тагы әллә нәрсәләр. Мин беләм синең ярлы Хәйрук малае, чабаталы даһи икәнеңне, үзен беләсең Син үз-үзеңне яклый алмыйсың. Менә мин еггне яклар өчен укырга тиеш. Мин университетның юридик факультетына да шуның өчен барам Такташ Мине яклар өчен, значит? Гөлчәһрә А как же! Сине, үземне, улымны. Икебезнең беребезгә укырга кирәк Хис белән генә тамак туймый Такташ. Гел болай булмас әле, Гөлчәһрә. Менә пьесага утырам, хикәяләр язып карарга да исәп бар Әгәр китүеннен сәбәбе шул гына хәерчелек кенә булса— көн-төн эшлим! Баш күтәрми язам! Китмә генә! Гөлчәһрә Их. Ади! Син хәзер дә көнтөн эшлисең бит! Булмый, шигырь язып кына яшәп булмый Гаилә. бала булгач, бигрәк тә .. Әле әти-әниләрең, туганнарың тыелып көтеп тора Әниләрең хат саен хәлләре авырдан зарланалар Такташ. Аларның хәлләре безнекеннән дә авыр шул Шигырь язып кына рәткә сала торган түгел Ә впрочем, синең укуыннан да ярдәм көтмим мин Йөрәгемдә әллә нинди шом Сине мәңгегә югалтырмын кебек. Гөлчәһрә (карш ысына тез. 1днеп). Шашкан даһием минем! Мин бит төшләремдә дә синең тавышыңны ишетеп уянам! Синдәге йомшаклык, синдәге наз синдәге күңел бөтен дөньясында юк бит алар! Җүләрем! Яратам! Шашып яратам' Телисенме. мин сиңа әле ун малай табып бирәм9 ' Укыйм да. балаларыңа ана ла булам син сабыр гына ит, син бераз көт кенә! Такташ. Көтәм Мин гомер буе көтәргә дә риза Тик җаныма хыянәт кенә итмә. Гөлчәһрә! Мин синең хыянәтеңне күтәрә алмам Гөлчәһрә (кулларыннан үбеп Беркайчан да. беркайчан ла! Теге якта бала елын. Гөлчәһрә аны алып чыгып, Такташка тоттыра. Үзе әкрен 1енә чьи ьш китә. Такташ баланы көйләп йоклата. Бүлмә караңгылана. Такгаш баланы кроватька сала. Караңгыда Такгаш һәм бала кроват ы гына ик ■ ыргыла. Тагы г әрәтәдән җнл-дявыл бәреп керә. Такташның бөтен бүлмәсен туздыра. Гакгаш күкрәге белән бала кровагын җилдән саклый. Бүлмәдә кәгазьләр оча. Такташ, тур көч, газап белән кро- вагь-бүлмәне (ягъни, тормышны) югарыга таба этеп алып менә башлый. Җил бераз тынган арада кровагь өстенә куеп шигырьләр яза. Идән тагын кәгазьләр белән гула. Iнрә-юньдә — шайтан, пәри туе. Зур корсаклы т үрәләр, чиновниклар, гук гормышлы кешеләр. Такташ һаман тормышны бер ялгызы '“"а этә. Чиг-чиггэн гавышлар — «Иҗатына крест куярга кирәк!», «Сызыпта- uwapia.» «Вак буржуа!»., «Талант!». «Чабаталы дапи.». «Ха-ха-ха!» 1926. 1927. 1928 ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ 1929 ел. Катай. Такташ бүлмәсе. Өстәлдә Юлчәһрә фотосы. Такташ Голчәһрәгә хат ятып утыра. Эфирда xai тексты: «Гөлчәһрә! Сиңа ) 5 сум акча җибәрдем. Үзебез бер горле т орабыз Бала исән Үземнең настроение бик начар Ялгызлык, юксыну әллә нәрсә. Торасың, эшлисең, әллә нәрсә Ә бит дөньяга яшәр өчен килгәнбез ә яшәвебез әллә нинди юлсызлык, кызыксызлык белән бара. Аерылып торуның ла чите булырмы икән? Соңгы вакытларда эшләгән д > юк. Эшләргә дәрт тә юк. Эшләвемнең кирәге дә юк. Сине сагынам Тыныч, пошмый. әллә нинди сагыну белән сагынам Соңгы көннәрдә бигрәк ялгыз Кемне дә күрәсе килми Сөйләшәсе, шулай ук үземне үзем дә күрәсе килми Әллә нәрсә йөрәктә. Сау калам Такташ. 4 январь 1929 ел» Ишектә Лк Дус күренә. Лк Дус. Әллә йоклыйсын инде. Такташ? Такташ Йоклыйм, дустым, җаным йоклый, йөрәгем йоклый Уятучымны югалттым Ак Дус. Син бигрәк хис кешесе, Такташ Бер генә минут газапланмый. бәргәләнми торган вакытың бармы икән синең’ Такташ. Мин сиңа әйткән идем бит инде янмасам. газапланмасам. мин шагыйрь түгел, дип. Тик сонгы вакытта тормыш мәшәкатьләре, ваклык күмеп китте Җанны шул баса Ак Дус. Сизелә. Такташ, сизелә. «Югалган матурлыкнтд да нык сизелә ул Т а к г а ш Укып чык тынмы?! Ак Дус. Укыдым Яхшы нәрсә Но сүзе күп булачак Хатын-кыздан Җәмәгать эшлеклесс дип йөргән вакытта, син аны бөтенләй өйго бикләп куярг а өндисең! Такташ. Аңламагансың! Сүз хатынкызны йортка бикләү турында бармый, сүз хатын-кыздагы гүзәллекне, аңа табигать биргән сыйфат ларны саклап калу турында бара! Әлбәттә, һәрбер укучы, караучы шушылай аңласа, тәнкыйтьтән башын чыкмас Ак Дус Нәкъ шулай аңлаячаклар Әле сине үз тормышыңны язуда гаепләячәкләр Кайбер элементларын мин дә шәйләдем Так гаги Но монысы инде слишком' Әдәби әсәрдән тагы минем гаилә серләрен эзли башласыннар' Ак Дус Мин oil исм калганын рең уйла. Син автор. Син даһи Син Такташ Мин бер футурист кына Так га ти Синен күңелен ак Снн уйлаганыңны әйтәсең. Минем янда соңгы вакытта берне унлап, икенчене эшләүчеләр күбәйде ахыры Үземнең янда шигырьләремне мактап чыгып китәләр дә. карыйм икенче көнне газетада тәнкыйть Шул «лус»нын бе рәрсс язган була. Ак Дус. Бар, андыйлар ла бар Мин үзем дә күп кыйналам Ләкин мин синен кебек йөрәккә якын алмыйм Кызык кына Такташ Ныклабрак, бәгыреңә үтәрлек итеп кыйналганын юкт ыр әле Ак Дус Кем белә9 Минем бит әлс ныклап язганым ла юк Та к г а ш. Анысы дөрес Ак Дус. Такташ, керүемнең сәбәбе башка иде Мәскәүгә барышым. Гөлчәһрәгә берәр сүзең юкмы9 Такташ Мәскәүгә барышың91 Нигә9 Ак Дус. Соң йомыш белән Нәшрият тирәләренә Бодай. шәхси эшләр дә бар (Е./ш.ч ) Йөрәк мәсьәләсендә Такташ. Йөрәк? Тукта, ә Го гчәһрәмсн кайда торуын син кайдан белаосн’ Ак Дус. Аны кем белми9 Мәскәүгә барган саен күрәбез бнт Такташ. Ничек?' Син Голчәһрәне һәр баруыңда күрәсең? Әйтмәгән иде Сәер Ак Дус Нәрсәсе с.«ер инде анын. У т бит кызлар белән тора Кызлар бар җирлә мин һәрвакыт хәзер инде! tCa.iwn ow/к» / Такташ Күзләрен гөнаһсыз. дустым. Әллә уйныйсың ттанамы9 Юктыр, юктыр А к Дус. Кая. бармы салам хатын9 Ки тешем югыйсә Такташ Бар. дустым, бар' Үз кулына тапшыр Тизрәк кайтсын Кайбер имтиханнарын җәйгә калдырырга ла була Такташ сагынудан жүлөр.ъшө диген Юк. берни әйтмә Менә, хатны гына тапшыр Ак Дус. Ярар, бер атнадан җавабын алып кайтырмын Кот (Кито Такташ (.ялгызы/ Көтмичә ништисен?.. IКу пязма.шрын кулына аш ) IX январьда театрда «Югалган матур тыкнгы уйнаячаклар. Сонгы вакытта күңел кушуы буенча язылган бердәнбер әйбер Казан мещаннары ни әйтерләр икән9 Төрле якган таты ут ачарлар инде Әй. кадалып китсен нор! (Язарга утыра Кара Дус керә. Эфирда Кара Дус уйлары Яза. һаман яза. Нәрсә шул чаклы мәҗбүр итә атты тилереп, котырып язарга9 Ярым ач. ташланган, тибеп ән Ә һаман яза Менә минем язар өчен бөтен шартларым бар җылы өем. назлы хатыным, өстәл тулы сыем, дәрәҗәле урыным. Ә яза алмыйм Ул яза, • мин яза алмыйм' Халык анын өчен үлеп тора, мине эш урыныма карап кына санлыйлар Нәрсә бу" Кычкырын Нәрсә бу9 Пирда Такташ (борылып). Ә. ин якын дустым! (Кочаклап ала.) Уз, утыр әйдә. Иң ямансу чакларымда әле дә ярый син бар Эч пошудан үземне кая куярга белмим. Кара Дус. Мин сиңа сөенечле хәбәр белән килмәдем әле. Такташ. Мин дә үзүземне кая куярга белмим. Синең өчен, синең гаиләң өчен борчылам... Такташ Тагы Гөлчәһрә турындамы? Ни ишеттең? Кара Дус. Берни дә ишетмәдем Ишетсәм дә сиңа әйтмәс идем Барыбер ышанмыйсың Аның күпме елучайларын мин сиңа әйтә килдем, гел гафу итә килдең. Такташ. Гайбәт иде бит ул! Без Гөлчәһрә белән аңлаштык бит инде Кара Дус Хатын-кызга ышанма син. Мәскәүгә баргач, минем үземә дә күзләрен бик уйнаткан иде ул Киноларга чакырган булып, кичләрен бакчалардан әйләнеп килик, дип Такташ. Син! Син шушыңа чаклы бу хәлләрне миңа әйтмәдеңме?! Син — минем иң якын дустым — шушы эшләргә бардыңмы9 ! (Йозен каплап читкә борыла.) Кара Дус. Соң. Такташ, соң, жаным, барсам, сиңа сөйләп торыр идемме? Йөрәгемә түзә алмаганга гына сөйлим. Сине жәлләп Их, син аңламадың /Китә башлый.) Такташ Зинһар, китмә. Калдырма мине ялгызымны Әйтер сүзең ул түгел бит... Кара Дус (кире килеп). Ул түгел иде шул Но синең бодай да чыкмаган җаның гына калган Анысын да әйтсәм, бөтенләй аяктан егылырсың Такташ. Әйт. Кара Дус. Безнең Ак Дус Мәскәүгә Гөлчәһрә янына китте Такташ. Белом. Ул миңа әйтте Кара Дус Әйтте?! Барган саен керүен дә әйттеме? Такташ. Анысын да әйтте Мин әле Гөлчәһрәгә хат та биреп җибәрдем Кара Дус. Их. Такташ, бөтенләй сукырайгансың икән син Ул бит Мәскәүгә синең хатының белән гыйшык-мыйшык уйнар өчен генә йөри Хат илтә, имеш. Ах, дустым, дустым, башың бер дә юк икән. Такташ Тукта, ничек гыйшык-мыйшык9 Ул бит минем дустым, шагыйрь кеше Кара Дус. Булса соң! Ул бит Гөлчәһрәнс гомере буе яратты. Өйләнми дә бит Соң, аларның яратышуларын, йөрүләрен ярты Казан, ярты Мәскәү белә бит инде! Син белмәмешкә салынасың Такташ. Беттем Җир йөзләренә чыгарлыгым калмады Чат саен бармак төртеп миннән көләрләр. Их, Такташ! Харап иттең тиңсез башыңны хатын-кыз белән бәйләп! Кара Дус Кайгырма, дустым! Аер да җибәр син аны Менә дигән кыз табып бирәбез без сиңа. Такташ Аны беркем дә алыштыра алмый Беләсеңме, нәрсә әйтсәләр дә, шушы хәлендә дә... сагынам... яратам., аңа ышанам, кеше сүзенә түгел. Кара Дус. Бала-чага булма. Бүген Мәскәүгә чыгып кит, бүген эзләренә төшәсең. Күзәтеп йөр Бер атна йөр, бер ай йөр, барыбер эзләренә төшәрсең. Сүземне тыңла, дурак булма Такташ Шагыйрь кеше өчен болай йөрү—түбәнлек. Болай йөргәнемне белсә, Гөлчәһрә үзе аерылырга гариза язачак. Син әле аны белмисен. Кара Дус. Язмый! Хатын-кыз язамы сон91 Шулай мыскыллап, теңкәңә тия әле ул синең. Тиенләп акчаңны суырып ятып Бар тапканыңны шуңа җибәреп ягасын бит Башына кияргә бүреген дә юк Кеше арасында синең өчен кызарам.. Такташ Нишләргә соң? Әллә чынлап та барып кайтыргамы9 Юлга акча ягы да такыр Шушы көннәрдә пьеса да уйналырга тиеш Хатын-кыз артыннан йөри торган вакытмы соң?! Кара Дус Акчасын үзем биреп торам Мә, күпме кирәк? Бар, йөр, күр. Такташ Алайса, болай итәбез Мин тиз генә театрга барып кайтам. Пьесада үзгәртәсе урыннар бар иде Эшкә дә кереп чыгарга кирәк Записка булса да калдырырмын Син, зинһар, бала янында утырып тор инде Ул бераз авырыбрак тора иде Кара Дус. Ярар. бар. бар. борчылма, утырырмын Журнал өчен тәмамлыйсы мәкаләм бар иде Шуны карап чыгармын. Такташ. Әнә, минем пьесага да күз салып алсаң була. (Китә ) _ Кара Дус Йөгерәсеңме9 Йөгер-йөгер, тормыш йөгертә ул Бу сиңа янар таулар, җен кызлары турында шигырь язу гына түгел! Чабаталы даһи1 Казанның иң гүзәл кызына нәфсең сузды бит! Үзенең кем икәнен белмичә Соң. андый гүзәлләрне саклый алырлык нәрсә бар соң синдә?! Нәрсә?’ Талант диярсең, бәлки9 Талант Андый гына талант бездә дә бар ул. Үтә кызыл тиз у на ди Үз урныңа утыртырлар әле сине, тәти җегет. Кара бу бүлмәдәге салкынлыкны! Башыңа киеп утырмасаң, колагың өшер (Бүреген кия. Кулъязманы алып карый ) Бөтен татар театры, авыз суларын корытып, шушы әйбер турында сөйлимени инде? Да. тел бар инде үзендә... Бар монда хикмәтле нәрсәләр. Әйдә, куелсын әле Бу инде сиңа тилеләр турында шигырьләр генә түгел, моның өчен (оскә күрсәтеп / әнә анда җавап бирергә туры киләчәк (Тагын кәгазьләр карый башлый.) Ишектән әкрен генә Гөлчәһрә керә. Башында озын колаклы ак куян бүрек, өстендә кыска тун. Кулында чемодан. Ул килеп, Кара Дусны арттан кочып ала. Гөлчәһрә Үләм! Сагындым! Сагындым Кулларыңны сагындым, күзләреңне сагындым Даһием, шашканым, көнчелем, җүләрем (А 1дына тезләнә.) Кара Дус. Йә. хода! Дөньяда шулай итеп тә яратып буламы икәнни?' Гөлчәһрә (сискәнеп сикереп тора) Син кем?' (Пистолетын чыгара ) Ничек монда керден9 Җаныңны җәһәннәмгә очырам бит хәзер! Кара Дус. Чү. чү. Гөлчәһрә! Бу мин бит, мин Такташ театрга китте, мин бала карап утырам Гөлчәһрә. Син?! (Кычкырып колә башлый.) Атып үтерә яздым бит үзеңне. Такташ дип белеп, ялгыш кочаклап та ташладым ахрысы Кара Дус. Гомеремдә андый назны беренче күрдем Син Такташка гел шулаймы9 J Гөлчәһрә. Мин Такташка гел шулай! Мин аны сихерләдем' Мин аны яратам Мин аны ашап бетерер идем Менә бер төн- га бер конто күрер өчен кайттым үзләрен (Бала янына килә ЙОКЛЫЙСЫНМЫ, улым9 Үсеп киткән Тагы бер ел укыйсым калды Аннары оер кәйгә дә аерылмас идем үзләреннән' Кара Дус Йә. Мәскәү нишли анда. Гөлчәһрә? Гөлчәһрә. Мәскәү гөрли Ул лекцияләр. ул театрлар, ул магазиннар! Йә, мин үзгәргәнме9 Ябыкмаг анмынмы9 Кара Дус. Икенче мондый гүзәлне күргәнем юк әле Минем сине күргәч үк тәннәрем чымырдый башлый Гөлчәһрә Йә. йә. күп сөйләшмә Йә. Такташны көнләштерерсең Минем чабаталы даһием нишләп йөри сон9 Кара Дус. Йөри Тегеләй язып карый, болай язып карый Аллалар чоры үтте этләр, мәчеләр чоры да үтте, хәзер әнә. хатын-кызны сүгеп язмакчы Гөлчәһрә Син гомер буе Такташны яратмалын Ә Такташ шуны акламый бит Үзе ир-ат. нинди шагыйрь' Ә синен кара уйларыңны сизми Кара Дус. Кем аркасында, кем аркасында шушы хәлгә килдем мин?! Арада гел син басып тордын! Мин анын шагыйрьлегеннән түгел, ирлегеннән көнләштем' Синен аныкы булуыннан көнләштем Гөлчәһрә' (Кулларын баиный ) Яратам мин сине! Хатыныма да бөтен дөньясына, сина үч итеп кенә өйләндем Бир мина назларыңны, назга, жылылыкка сусадым мин (Кочакламаучы була.) Гөлчәһрә Кит! Син нишлисен9 ' Үз өемдә миңа шундый сүзләр сөйлисен?! Кара Дус. Башка җирдә дә була' Ризалыгыңны гына бир' Син бит дөнья бәһасс хатын' Риза гына бул! Такташны ла бу хәлендә яшәтмәм. Доньянын патшасы итәрмен Риза бул. Голчәһрә (барып утыра) Димәк, син миңа шундый нәрсә тәкъдим итәсен? Өемә килеп Кара Дус Мәхәббәт тәкъдим итәм Сөю-сөелү Г ө л ч ә һ р ы1 кулык бәйл.ион хатын- кыхтарыбыт зан< ; фабрика lap.u җырлап тнмер кыралар' _ Дуе (астан). Син пьеса турында сөйлә! Әллә үзеңне актив җыелышында дип белдеңме? Кара Дус. Сөйлим! Пьеса турында да сөйлим Канда калдым әле? Әйе итебез гөрләп чәчәк ата1 Иптәшләр' Мин бүгенгесе көннән шагыйрь Такташны. вак буржуа арасыннан чыккан Такташны үз тәрбиямә алам! (Астан кул чапамр ) Ул пролетариат шагыйре булырга тиеш. Җитте ана черек тормыш баткагында казынырт а' Ул талантлы шагыйрь! Даһи'!' Ул әле илнең менә дигән җырчысы булачак! Сез шат ыйрьне бер дигәндә үтереп ташларга ашыкматыз. әле аннан җырлатырга кирәк! Бугазына басып, чүкеч тавышы астында җырлатырга кирәк! (Астан кул чабулар) Мин беренче булып, үзем аңа ярдәм кулы сузам. Ак Дус. Соң синең үзенә ярдәм кирәк бит! Син көчәнмичә икс юллык шигырь до яза алмыйсын бит! Әле Такташка ярдәм итмәкче! Тәрбиягә алмакчы! 1 үрә булганга гына шулай түш киереп сөйлисен бит син Кара Дус. Такташ, мин чын күңелдән, бөтен халык алдында әйткән илем бу сүзләремне Алай булгач, үзенә кара Мин синең юлыннан китом Такташ Дус. тукта! Кабул итәм мин синең сүзләреңне' Ярдәмеңне дә кабул итәм Арыдым мин Синең ярдәмең бик кирәк Ак Дус (үтеп барышлый). Такташ, башка кыйблага сәҗдә кыласың. Такташ. Мин сиңа теге көнне соңгы сүземне әйткән идем инде Ышанмыйм мин сиңа, аңлыйсынмы, ышанмыйм! Кермә арага, миңа үземчо яшәртә ирек бир Үтемчә яшәргә ирек бирегез мина! (Чытып китә.) Кара Дус Ишеттеңме? Бу аяк астында буталып йөрмә, дигән сүз. Талантыңнан көнли ул синен Ак Дус Шаһитлар күп. концерт күрсәтер идем инде мин сина (Чыгып кипю I Яшьләр дә таралып бетә. Яшь журналист. Сез мактап сөйли башлагач, башта бик гаҗәпләнгән идем Кара Дус. Тс-с-с! Күп сөйләшмә Шулай кирәк. Мәкаләң башта сөйләшенгәнчә булсын Тозлапборычлап Яшь журналист Үрлс-кырлы сикертәбез Сыркыды мишәрен' Ник Казанга килгәненә үкенерлек булсын! Кара Дус. Талантыңны кызганма Эшеннән алдырырлык булсын Эшеннән чыкса, икенче көнне үк шартлап сына ул Казанда калмас тык итәбез без аны Я ш ь ж у р н а л и с I Ә нит ә сез т әрбия, ярдәм дип маташкан булдыгыз соң? Карл Дус Анысы син аңларлык нәрсә түгел Мин әле аның шагыйрь буларак та таркатып, үз нжатын үзе бетерүен телим' Менә үзе теләмәгән, үзе яратмаган нәрсәләр турында язып карасын әле ул! Күрербез аннары, даһилыгы нишләр! Мина ышануы кирәк аның! һәм минемчә язуы кирәк' Яшь журналист. Ну баш сездә! Юкка гына шундый урында утырмыйсыз шул Кара Дус. Син да утырырсын' Мәкаләңне генә яз! Кара аны. үзем күзәтеп торам. озакка сузма Яшь журналист Чыгармасалар'* Аны яратучы, яклаучылар да күп бит Кара Дус Син яз гына. Чыгару - минем эш. Яшь журналист. Язам! Такташ ннк туганына үзе үкенерлек итеп язам' Караңгылык. ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ Такташ бүлмәсе. Такташ Голчәһрәгә хат яза. Хантын эфярдаты тексты. «Гөлчәһрә! Теге вакыттагыдан сон гаилә тормышы. бигрәк тә синең белән тормыш, матур тор.мыш төзүгә бөтенләй дәрт бетте Аңлыйсынмы? Бөтенләй, бөтен нәрсә безразлично булып китте Икебез өчен дә күңелле бер нәрсә тудыруга яки эшләүгә ышаныч та сүнде, дәрт тә бетте Казандагы бүгенге минем эш мәйданым талантсыз кешеләр белән тулы Алар бөтен пычраклыклары белән минем юлыма киртә салырга телиләр. Минем әдәби гомеремне Есенин дарына илтеп терәргә телиләр Миңа каршы кешеләр үзләренең туулары белән революция әдәбиятына бәхет- сехтск китергән кешеләр Партия, сукыр рәвештә. кызыл, җансыз, алдаучы сүзләренә карап, аларны яклый. Ул кызы.'!, җансыз, алдаучы хамелеоннарны, яки тупас, талантсыз иҗат игүче типларны еллар күмәр Минем аллаусыз хисләрем һаман, һаман шулай калыр Менә шуның өчен бөтен тупас бәйләнүләрне күтәрергә тырышам Киләсе югары еллар мине яклар >• Кара Дус керә. Кара Дус Хатлар язабызмы9 Йә. йә. яшермә, барыбер күрәм бит! һаман шуна хат язасың Нәрсәсе белән сихерләгәндер үзеңне, шаккатам Такташ Башка язар кешем булмаганга язам Инерция буенча, туктала алмыйча йөгерәм. Кара Дус. Шигырь язганын да күренми Такташ Язам' Алай да күнетнен ачы лып-ачылып киткән вакытлары була Менә, тында' Шәп. якты шигырь яздым (Укый Урам ташларына карлар ява. Кар томалый чана юлларын. Кардан шуа-шуа Алсу килә. Җин >чсн<> тыккан кулларын Җилгә каршы болро сулышлары Тунын бөдрә чәчен ак ясый Юл буена аны тирпт-тиргн. Сүтнә-сүтнә кайта Газзәсс ••Алсу, тукта инде, акыллым. Абау. Тагы карга батырдың!» — Ул үпкәләп читкә китә. Аны Алсу тагын ялынып чакыра: «Кил. уйнамыйм, бетте Кил инде!» Үзе—килсә, карга батыра Салкын карга басып Алсу килә: Үзе көлә. Үзе сөйкемле. Үзе усал. Үзе болай бер дә Усал түгел кебек шикелле... Кара Дус (туктатып) Булды Аңлашыла Тагын үз хатының турында. Синең башка язар нәрсәң калмады бугай инде Та к та ш Дөрес әйтәсен. авыр, дустым. Кайвакытта очраклы нәрсәләр турында шигырь язам Пьесалар белән дә әнә нәрсә килеп чыкты. Прозага күчеп карыйм Роман яза башладым Кара Дус. Роман?! Нәрсә турында? Такташ Анда барысы да булачак Үткән көннәр дә. киләчәк тә. «Таң җиле» дип атала Кешенең үз-үзен. үз кыйбласын эзләве турында Кара Дус. Табамы соң? Такташ һичшиксез, табачак! Кыйблаңны тапмасаң. яшәүдән мәгънә дә юк Кара Дус Безнең кыйбла — илнең алга баруы. Такташ Ярый, ул сүзләреңне монда калдырып тор әле. Кара Дус. Такташ, үпкәләмә, сине вак буржуа дип белеп сүккәннәр бит теге вакытта Гел кирегә сукалап утырасын бит. Менә газетага да синең турында бик куркыныч игеп язганнар. Кара, һаман мин яклап кала алмам сине. Такташ Тагы? (Газетаны ала.) «Югалган матурлык» турында? (Укый.) «Татар әдәбиятында чит идеология Кызылга төрелгән чит фикерләр турында» (Газетаны читкә ташлый ) Тәмам буржуй ясадылар миннән! Редакторларын әйтер идем Соң бу бит судка бирелә торган нәрсә! Тоталар да миннән чит идеология эзлиләр Ә мин шагыйрь, бары татар шагыйре! Ә алар, тоталар да. миннән чит идеология эзлиләр. Кара Дус. Үзең гаепле. Син генә илдәге проблеманы күрәсең дә. без күрмибез Без дә күрәбез Дәшмибез Шулай яхшырак Та к та ш Кем өчен?! Сезнең үзегез өчен яхшыракмы9 Әй! (Кул селти.) Тагы тирәнгә керәбез. (Газетаны алып карый.) Кара, теге яшь журналист малай язган Әйтәм теге көнне политический сораулар биреп утырган иде Ул үзс кемнеңдер йомышчысына охшаган. Да. политик яктан суктырган бу. мишәрлектә генә гаепләмәгән Кара Дус. Син нәтиҗәсен укы. нәтиҗәсен. Такташ. Так. нәтиҗә. (Укый.) 1 «Югалган матурлык» хәзерге көндә активланып. каты көрәш алып бара торган вак буржуазия, кулак идеологиясенең татар матур әдәбиятына керүен күрсәтә. «Югалган матурлык» шуның документы. 2. Электән дә идеология ягында тотанаксыз булган Такташ хәзер ачыктан-ачык чит идеология лагерена тәгәри. 3. Безгә матур әдәбиятка һәм аны дыручыларга нык күз салырга кирәк. Юк. бу аның үз кулы, үз фикере ц Ул малайның андый нәтиҗәгә килерле», башы юк Моның артында кемдер тора Кара Дус. Ул чагында бигрәк ь- . чар Димәк, сиңа каршы зур бер кампании күтәрелеп килә Такташ Ул 23 нче елдан бирле • релә инде Мин ул кампаниянең исемен >н да кемнәр торуын да бсләм. Кара Дус. Кемнәр9 Такташ Талантсызлар! Талантсьны рга һәрвакыт талантларны юкка чыгарып торырга кирәк Талантлар янәшәсендә а ы рның галантсызлыклары ачык күренә би i Кара Дус. Йә. ташла әле вак ф<> i сәфәңне Әнә. Мәскәү газетасында да сине сүгеп язганнар1 Такташ. «Эшче»дәме? Кара Дус «Эшче»дә шул. Сине яңа тормышны бозып күрсәтүдә гаеплиләр, әсәреңнең художество ягыннан түбән булуын әйтәләр Сәхнәдән алуны таләп итәләр! Си не ленинизмга ревизия ясауда гаеплиләр Такташ (сызгырып) Менә кая барын җиттеләр! Да, бу инде җитди гаепләү. Кара Дус Менә нәрсә. Такташ Бүге»* югарыда сүз булды. Сине эшеңнән алырга җыеналар Такта ш Нәрсә, журналданмы? Кара Дус. «Югалган матурлык»тан соң сиңа хатын-кыз журналында эшләү ту рында уйларга да ярамый Бу юлы мин сине яклый алмам кебек «Ялчы» гәзитс дә сине судка бирергә йөри икән Такташ (уйланып) Мине яклау кирәк ми. дустым Монда яклаудан узып бара инде Менә эш мәсьәләсе генә Бала бар бит, кулда бер тиен акча юк Их. шагыйрь шагыйрь. Кара Дус. Алай бик борчылма. Так таш. без исән бит әле. Эшчеләр арасына чыгып китәрсең, яңа тормышны өйрәнерсең Яңача язарга кирәк сиңа, бөтенләй яңа ча! Соң. бер ай эчендә миллионерга әйләнәсең бит безнеңчә язсаң! Макта, ура! Кычкыр. ышан, ышандыр Сип кызыл сүзләрне' Сиңа нәрсә тора ул?! Их. үз кадереңне үзен белмисең! Язып ятасың шунда жыен черек нәрсә! Такташ. Тукта! Башка илһам килде! һәр заманның үзенсн чире була, һәрбер чирнең була докторы: һәр дәвернең була үзенә күрә Сволочы (каһәр суккыры! ) һәр хәзрәтнең була фидиясе, һәрбер җинаятьнең статьясы, һәрбер судның була судьясы һәр бакчаның чүбе булган кебек. Йолкып ташлый торган кул була; Килеп кергән ишек күп вакытта Сөрелеп чыгу өчен юл була... Кара Дус. Буталчык! Кемне мактыйсын. кемне сүгәсең—Һични аңлашылмый Маташма, тагы контр табарлар. Такта ш Нәрсә языйм соң. нәрсязыйм91 Кара Дус Әнә. ташлап киткән хаты нына хат яз. Йөрәкне бастыру өчен ярый ул с„„ Такгаш Ха-ха-ха! Дөрес әйттең. дус* Баш исән бит әле. жан исән Йә. хуш. «алдыр мнне Гөлчәһрәм белән Кара Дус Вот. дивана. Юк. һични алмый сине үЛСм дә алмас сине / Читка.) Каян коч ала? /Китә ) Такташе Голчәһрәнең фотосын алып) иә. 1 өлчәһрә. тагы ялгыз калдым Ишеттеңме. мине эштән чыгаралар, судка бирергә йөриләр, әсәрләремне басмыйлар, контр, дип язалар, тагы әллә нәрсәләр! Тик бер нәрсәдән туктата алмаслар, ишетәсеңме. I өлчәһрә. жен кызы1 ' Язудан туктата алмаслар Язуымнан туктата атмаслар' Кулларым исән, баш исән, җан исән, иманым исән Утыр. Такташ, яз шигьгрь-поэмаларынны' Үзенчә яз! Дөресен яз! Угыра. Яза башлый. 1ирә-ягы тагы кәгазь белән тула. Караңгылык. ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ 1929 елның көзе. Бакча. Яланбаш, кулына таяк тоткан Такташ рен китә. Ялгызы эскәмиягә барып утыра га нидер укый башлый. Бер геркем егетләр. кызлар керә. Бер кыз. Кызлар, үлөм. әнә шагыйрь Такташ утыра! Егет Такгаш шул! Их. егетләр, дөньяда гагы шундый шагыйрь бармы икән’’ Уйчан кыз. Урысларда Маяковский бар Ул да Такташ кебег рәк яза Матур кыз. Такташ аның кебек яза диген' Ә дөресен әйткәндә. Такташның япаннары бик томанлы, идеологиясе черек Егет Син. чибәр кыз. әдәби түгәрәкләргә еш йөрисен ахыры Гел алар сүзен сөйлисен Такташны дөрес анлар өчен аның шигырьләрен укырга кирәк, анык турындагы тәнкыйть мәкаләләрен түгел. Уйчан к ы з. Ул тәнкыйтьчеләр бер дә ксмнсн кем икәнен чамаламыйлар микәнни ’ Егет Чамалыйлар’ Просто үзләрен акыллырак күрсәтәселәре килә Янәсе, нинди шагыйрьне тетеп салалар Бушбугазлар! Матур кыз. Карагыз әле. кызлар, аны хатыны ташлап киткән ди Хи-хи-хи' Шундый матур шагыйрьне' Мескен' Уйчан кыз Сиңа шул гайбәт кенә булсын* Шагыйрь, артистлар турында бер гайбәтне дә калдырмыйсын инде' Үзе ише гер дип тормый М а г у р кыз Әйдә исәнләшкән булып, яныннан гына үтеп китик әле’ Ег ег. Шулай иткән, ди Болай да Так гашның башына жит.э яздыгыз Сезнең заттан үзебез саклыйбыз аны хәзер Марш бу тирәдән! Чыгын китәләр. Уйчан кыз гына кала. У й ч а н к ы г. Ә минем, нигәдер, барын анык хәлен бел.геем килә' Шул хәтле кыг ■ анам мин аны' Аның күзләре бигрәк сагы шлы. көлгәндә дә сагышлы Йә. ходаем, бу якка карый Йә. тагы әллә ни уйлар Чыга башлы// Юк. барыбер исәнләшәм. янын нан у зим Такташ янына ки ю. Исәнмесез. Гактаги абый' Такташ /башын күтәрми генә Исәнме. сеңелем Уйчан кыз Башын да күтәреп карамады' (Чыгып йогерә i Такташ члгызы Яшьләр' Көләләр Каядыр Йөгерәләр Хыялланалар, нидер көтәләр Минем хәзер бар көткәнем - Гө гчә- һрәдән дөресен язган бер хат Алты хатыма бер жавап юк Барысының да бетүеме бу’ Хәбәрләр дөрес булып чыктымы" Янына барып кына кайтыр илем бер тиен акча юк Менә ярты ел инде эшсез йөрим Муен нан бурычым Баганага сәлам биргән чак лар була Сына башлавын шушымы нкәнни Такташ?! Кара Дус керә. Кара Дус. Такташ' Сөенче' Эш булды си на! Такташ. Чынлапмы, дустым'” Кайда" Кара Дус 15 иче октябрьдән -Чаянида эшли башлыйсың' Такташ Аһ, дустым' Кочак лап a ш Син мине бик авыр хәлләрдән коткарды н' Эш бар димәк, барысы ла булачак! Ак часы да. фатиры ла. ризыгы да. утыны г.Г Менә бит бәхет' Кара Дус Тегендә үзем сөйләштем Булды, жнгте. шагыйрь акылга утырды дидем Анын дальнейший нәрсә язарына үзем жавап бирәм. дидем Ну син лә мине подводить итмисен' Такташ Булды. Бу алты ай эшсез, бер тиен акчасыз йөрү минем сошы шашкын уйларымны бәреп чыгарды Язам' Хәзер ни кирәк шуны язам Эшчеләр арасына ки тәм. пзахтерлар гормышын өйрәним Толь ко болай йөрергә генә язмасын Кара Дус Шулай. Такташ, шугай Шул кызудан тагы бер хәл итәсе мәсьәлә бар Безнсн теге футурист шагыйрь белән синен аран ничек" Такгаш Теге вакы п а бераз эләг ешеп алган илек Сош ы вакытта күргән юк Тату ланасы булыр, болай үпкәләшеп йөрү ирләр этне түге г Кара Дус. Ашыкма' Ул бит күзәтү астында* Такташ Кит аннан” Газеталарда нш- у даганнар иде шул Мин чираттагы гайбәт, дип кенә карадым Кара Дус Эшләр бик җитди. Такташ Укыгансыңдыр, алты кеше ниндидер яше рен политик оешма төзегәннәр -Җидегәндип атала Безнсн футурист та таулар арасында Башкорт стан белән икс ара га Эш Солтгзнг алиевләргә барып төртелә Оешмада жиле кеше булырга тиеш, ди Җилен чесенә синнән шикләнә гәп Такташ Миннән"' Сон миндә политика кайгысы булдымыни соңгы вакытта” Контр тип печать суктыгыз га гәки коггтр ясыйсыз бит миннән! Төрмәгә утыртып куясыгыз гына калды инде Кара Дус Син кызма әле Без сине тиз генә бирмәбез Пу теге лустан публично халык алдында ваз кичәргә туры китер сиңа Такташ Юк. мине бутама Минаның контр икәненә ышанмыйм' Ышанмыйм* Кара Дус. Ынзанырсың' Азар белән бергә үзеңне дә утыртып куйсалар, ышанырсың! Эш мәсьәләсен дә кире уйларга туры килер Сине яклыйм дип, үземнең утырыр хәлем юк. (Кита башлый.) Такташ Тукта... ник гел шушындый хәлгә куясың син мине, дустым? Сез бит миңа икегез дә бик якын Нигә мин әйтергә тиеш аңа соңгы сүзне?! Нигә?! Кара Дус. Үзеңне яклар өчен Гомер буе синең өчен үз күкрәгемне куймам! Бүген монда шигъри митинг була. Үз сүзеңне шунда әйтерсең Такташ. Уйларга ирек бир. Кара Дус Уйла, Такташ1 Алар — ил дошманнары, Илне, халыкны сатарга җыенучылар Андыйларга карата икеләнеп торырга да кирәкми. Туган атаң булса да төртеп күрсәтә торган вакыт Такташ. Син хаклы. Үз борчуларыңа күмелеп, мин тормыштан артта калганмын ахры Илдәге сыйнфый көрәшне күздән ычкындырганмын Мин бүген үз сүземне әйтергә тиеш! (Яза башлый.) Бакчага яшьләр җыела башлый. Уйчан кыз да алар арасында. Уйчан кыз. һаман яза. Иелгән дә, һаман яза Нәрсәләр яза икән ул? Ничек арымый икән? Сары чәчләреннән бер генә сыйпарга иде шуның... Ак Дус керә. А к Дус. Такташ! Такташ сискәнеп сикереп тора. Мин сине дөнья бетереп эзләп йөрим. Миңа синең ярдәмең бик кирәк, Такташ! Бер-берләренә таба килә башлыйлар. Кара Дус ашыгып араларына керә. Кара Дус. Такташка кагылма! Сезнең кебекләр бәйләнеп йөреп, Такташ ничә ел кеше арасына керә алмый. Сүгелә. «Контр» исеме алды Җитте! Ул синең юлдан бара торган кеше түгел. Кит. комачау итмә! Ак Дус. Татарга толмач кирәкми. Ну, бутыйсың дөньяны! Йә. бүген мине төрмә! ә у I ыргырсың, иртәгә - аны! Берүзең калыр- сын әдәбият мәйданында! Шуңа омтыласыңмы?! Кара Дус. Шантаж! Эш башындагы кешегә яла ягу! Такташ, шаһитым булырсың, ул бу сүзләре өчен дә җавап бирәчәк Такташ башын иеп басып тора. Ак Дус. Их, Такташ, кайчаннан бирле үз фикереңне әйтми башладың син? Такташ Әйтермен Барысын да әйтермен Калдырыгыз мине! (Читка кита Язуын дәвам итә.) Бакча яшьләр белән тула. Алып баручы ачык эстрада сәхнәсенә менә. Алып баручы Иптәшләр! Политик митингыбызны башлыйбыз Ил кискен көрәш көннәре кичерә Авылларда кулаклар баш калкытып чыга, шәһәрләрдә төрле яшерен политик оешмалар ачыла Ул оешмаларның максаты илебезнең политик нигезен какшату Без аларга отпор бирергә тиеш! Арабыздан себереп түгәргә! Кызганычка каршы, илдәге контр политик оешмалар эчендә татар шагыйрьләре барлыгы беленде. Аларга шигъри протест сүзен шагыйрь Һади Такташ әйтсен! Кул чабулар. Такташ сәхнәгә менә. Ак Дуска карап. «Син дошманым минем» шигырен укый. Син дошманым минем Очраганда хәзер синең белән Исәнләшмәм, — Үпкәләүдән түгел бу минем, һич юк... Газетада исмең күрдем синең. Үткән көрәш юлың карадым. Укып чыктым Үзәк комиссиянең Синең хакта булган карарын. Ә беләсең. Шул ук газетада Бер хәбәр бар. Кыска гына итеп язылган. Бер авылда яшь бер комсомолның Канлы тәне кырда табылган.. Укыгансыңдыр.. Ул эшне мин синең кулың белән Эшләнгән эш диеп карадым, һәркөн булып торган шундый корбаннарны Синең корбаннардан санадым. Чөнки, Син, хамелеон, төсең алыштырып, Безнең арабызда калгансың; Кулакларны яклап һәр эшеңдә Җимерү юлын алып баргансың. Без көрәштә булган һәр уңышны Йөрәк каны биреп алганда. Мең авырлык белән, ял итмичә. Соңгы җиңүләргә барганда.— Син кулыңны биреп, оялмыйча Солтангалиевтәй этләргә. Көрәшкәнсең, һәрбер адымыңда Таяк тыгып безнең эшләргә. Без бүгеннән дошман! Дуслыгымны саклар өчен Йөрәгемдә бер хис тапмадым; Бел! Бүгеннән соң Син һәм синең кебекләргә Пуля саклап йөри башладым. «Җимерү юлын алып баргансың».— дигәндә, Ак Дус битен каплый. Такташ укып бетерә. Кул чабулар. Сәхнәдән төшә. Кара Дус килеп, кулын кыса, кочаклап ала. Кара Дус. Молодец, Такташ! Күрсәттең кем икәнеңне! Шәп әйттең, безнеңчә әйттең Ак Дус (Такташ чнына килеп). Их, Такташ! Мин сине акыллырак дип уйлаган идем. Менә болар уйлап чыгарган уйдырма бит ул оешма дигәннәре! Шуны аңларга башың җитмәде Хуш, Такташ! Менә хәзер син минем өчен чынлап та юк инде Үлдең. ( Китә.) Кара Дус Таралдык, жегетләр! Булдырдыгыз. молодцы' Без киттек. Такташ' Иргегө бер әйләнерсен әде Сина яна заказ оудыр. (Киталар Бер читта уйчан кыз гына кала) Так ram (башын тотып, зекамияга барып утыра) Иртәгә яна заказ булыр Яна зака« . Ә .мина инде барыбер Кая бирегез заказларны, тагы кемне суярга. юк итәргә?! Сатарга' Ха-ха-ха! (Утыргыч ку ипыксаеына таянып лл.м елый алла кола / Такташ заказ белән шигырь яза! Такташ заказ белан дусларын юк итә.. Уйчан кыз (йогереп ки ten) Такташ абый, сезнең хәлегез начармы әллә? Бөтенләй агаргансыз, калтырыйсыз’’ (Читка Әллә елый ла инде? Г а к т а ш (бераз утыргач Син кем. сеңелем? Уйчан кыз. Гөлчәһрә Такташ (сикереп торып) Гөлчәһрә7 ' Син Гөлчәһрә7 ! Дөньяда башка исем юкмы сон әллә, сснслсм?! Икенче Гөчәһрә Белмим. Такташ абый Та к г а ш. Ә син мине кайдан беләсең? Икенче Гөчәһрә Сезне бөтен кеше белә бит. Мин Сезнең һәр шигырегезне, һәр мәкаләгезне укып барам Такташ Ошыймы соң? Икенче Гөчәһрә Ошый Тик Такташ. Нәрсә сеңелем, әйтеп бетер Икенче Гөчәһрә Тик Өзгәләнү күп сезнең шигырьләрдә Нигәдер, кызганам мин сезне Юатасым, яклыйсым килә Такташ. Рәхмәт, сеңелем Үзенчә дөрес аңлагансың Икенче Гөлчәһрә Такташ абый' Сезне хатыныгыз ташлап киткән, лиләр Шагыйрь кешене шулай таптап китеп була мыни * Такташ Юк сүз ул. сеңелем. Мәскәудә укый ул Ә впрочем, белмим Үзем до берни белмим Адаштым мин сонгы вакытларда Икенче Гөлчәһрә Такгаш абый, мин сезгә берәр ничек ярдәм итә алмыйммы сон? Такташ. Син? Рәхмәт, сеңелем* Мин үзем дә белмим әле мина нинди ярдәм кирәген. Рәхмәт. (Кита I Икенче Гөлчәһрә Нинди кеше1 Ә шуның башы иелгән1 Күзләре гел мои гына Мичекләр ярдәм итәргә сина. шагыйрь абыем’’ Бер генә бәхетле көнең өчен гомеремне до жәлләмәс идем Син генә бәхет ic бул идең... Караңгылык. БИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ 1930 елның яты. Такташ бүлмәсе. Такташ илт ыз. Такта ш Менә бу минем тема булы рга тиеш Җитте. Такташ' Ничә еллар адашып йөрдең, ничә еллар бөргөланлен Әй гер сүзен һаман әйтелмәде С ин сонгы на кына кемнәрдер кушканга 1ына яза башладың Ә менә монысы үз сүзен Бу шигырен үлемсез булачак. Гакташ' 'кый Сез бу хатны минем укыганда. Мин бик күптән үлгән булырмын Еллар бер-бер артлы үткән булыр, Исемем сезгә җитмәс онытылыр Теләкләрем минем ссзнен чорда. Сезнен кырла чәчәк атачак Җансыз гәүдәм шушы ге.тәкләргә Азык булып жирдә ягачак Их. менә бу шигырь ичмасам! Шушы рухта дәвам итәчәкмен Бу минем киләчәк кә атап язылган хат ларым булыр Аһ. шигырьләр белән генә яшәсәң иле* Менә бу тормыш ваклыклары, алдау, хыянәтләр бу- тмаса иде Өста лдәге катларын ала i Менә болар барысы да синен турыла. Гөлчәһрә... Кемнәр генә, нәрсә генә язып җибәрмиләр! Ир кешегә ничек авыр икәнен белсәк иле боларны ишетүе' Анласан иле Ашя яларга утыра Эфирда хат тексты/ - Г өлчәһрә! Мин сина икс озын хат жибәрде.м бәлки синең рухыңның төшкән вакытында ул хатларны җибәрмәү яхшырак булган булыр иде Ләкин һәр очраган кеше синең хакта кабахәт нәрсәләр сөйли һәм бәген уйлары мны чуалтып, синең алар теленә янадан-яна хәбәрләр бирүен мине ул хатны язарга мәж бур итте Мни бу соты хатым белән сине ачыктан-ачык сөйләшергә чакырыр!а телим Мин синен ирен булып саналып килдем Бит. бер нәрсәнең дөрес булуына ышанган вакытта гына гакыллы бер карарга китертә мөмкин Шобһә-шик дәрәҗәсе кешетәрнсн лә аякларын бәйли. Бер төрле алым атларга комачаулый Мин сине биш сз ярап ым Биш ел нн якын иптәшен булуым исеменә, синнән ачык булуыңны, мине томанлы. ia- заплы шөбһәләрдән коткаруыңны сорыйм Ачык сөйләүнең беренче минуты 1ына авыр булыр Ә соңыннан мин бер төрле xapapia килә алырмын Бәлки безнең гаиләнең корылышын. аерылып торуларны күзгә алын, сине гафу итәрмен Синең белән тормышны дәвам иттерергә көчем жит.гр Бит мин консерватор түгел Инде аерылыр! а дип карар итсәм дә. син ирегеңне чикләүче иреңнән генә котылырсың. Ант итәм. сиңа авыр бу лырлык бер генә эш тә. бер генә хәрәкәт тә ясамам Тормышыбызның шулай бс.туы синең өчен дә матурлык хәзерләми. Син университетны бетергәндә бу мәгънәдә гагын .ш ачыграк була аласын Син әле икенче гаилә корып га бәхетле була алырсың Ә минем турыда уйлама Минем бу мәсьәләне хәл итәргә салкын канлылык житә » , Ошк кына битен каплап гтырп Нәрсә язам мин’ Бу бит ннде барысы да бетте, дигән сүз. Барысы да бетте Киләчәккә беренче хатны язган көнне үткәннәр! ә сонгы хатымны язам Дөрес язаммы4 бел мим Белмим Ишек шакыйлар. Керегез, ишек бикле түгел Иксячг I илчәһрә керә. Ә. сснслсм' Уз әйдә, утыр Нинди җилләр ташлады үзеңне я пыг шагыйрь йортына* Икенче Гөлчәһрә. Бүген иптәшләрегезне очраткан идем. Авырып тора, диделәр. Үзегез дә күренмәдегез Такташ. Да, авырулар ешаеп китте шул соңгы вакытта Узган ел да шушы вакытта баш белән клиникада яткан идем, быел да туры килер ахыры Баш сызлый, чыдарлык түгел .. Икенче Гөлчәһрә. Күп эшлисез, Такташ абый. «Чаянида гел сезнең язмалар, журналда романыгыз басылып ята... Такташ Шигырьләр генә юк. Сизәсеңме, Гөлчәһрә. шигырьләр :ок. Шагыйрьлек бетте. Икенче Гөлчәһрә. Алай димәгез, Такташ абый. Сез әле әллә нәрсәләр язачаксыз! Әлегә сез арыган Такташ Анысы да бар инде. Их, сеңелем, бер кара-каршы утырып чәй эчәр идек,— өстәлдә берни юк... Икенче Гөлчәһрә. Борчылмагыз, Такташ абый! Мин барысын да алып килдем Авылдан әни килгән иде — нәрсә генә юк монда (өстәлгә бушата). Такташ Ай-яй-яй! Көн саен килсен иде ул әни, әйеме, Гөлчәһрә? Көлешәләр. Гөлчәһрә чәй әзерли. Такташ сокланып карап тора. Икенче Гөлчәһрә. Утырыгыз, Такташ абый. Такташ. А, юк, сеңелем! Син минем кунагым—түремдә бул. Кара-каршы утырып, чәй эчәләр. Такташ. Нинди хозурлык! Нинди саф тынычлык! Йә. хода! Гомер буе шулай гына яшә идең. Икенче Гөлчәһрә Такташ абый, хатыныгыз кайтмыймы соң әле? Такташ. Ул кайтмас инде, сеңелем. Шулай тоела. Ә алай да, белмим әле Берни белмим. Кара Дус килеп керә. Кара Дус. Әһә! Менә Такташ! Менә мулла песие! Ай, Такташ! Кара син аны, хатыны югында Казанның икенче бер гүзәле белән кара-каршы чәй эчеп утыра бит! Ха-ха-ха! Гөлчәһрә, уңайсызланып, чыгарга бара. Такташ. Тукта, сеңелем. Табынны алай ташлап китмиләр. Шагыйрь абыең шаярта гына ул. Кара Дус. Әлбәттә, шаярттым гына Такташка да бер бәйрәм кирәк бит инде Такташ! Эш белән килгәнием Сине киләсе җәйгә Донбасс якларына җибәрәбез. Шахтерлар тормышыннан яңа әсәрләр алып кайтырга! Күрсәт әле үзеңнең кемлегеңне, кайсы якта икәнеңне Такташ. Сез һаман шикләнәсезмени әле? Инде сезнең заказ буенча гына язам бит! Ура! Кычкырып язам Күп заводлар безнең күптән инде Планнарны тутырып ташлады, Алгы өчен эшли башлады! Кызыл байрак алып җиңеп чыккан Эшче полклар һаман арталар. Артып тора кызыл такталар. Йә, шигырьме бу? Мин Такташ — шуны язам! Син мактый-мактый бастың. Йә, сеңелем, әйбәт шигырьме бу? Икенче Гөлчәһрә. Мин шигырьне бик үк аңлап бетермим. Такташ Аңлыйсың.. Яхшысын тиз аңлыйсың. Ә монысын мине кызганганга гына әйтмисең. Кара Дус. Йә, беттеме? Кызып алмасаң, Такташ булмый калырсың. Соң, башкача яза алмагач, шунысына риза буласың инде. Такташ. А, юк Күмеп куярга ашыкмагыз әле! Язам! Яздым! Менә тыңла: Сез бу хатны минем укыганда. Авыр еллар үткән булырлар; Җирдә коммунизм булган булыр. Безнең дәвер халкы онытылыр... Безнең хисләр сездә кабатланмас, Сез ул хисләр белән янмассыз,— Безнең бөек чорның каршылыклы Кешеләрен аклый алмассыз. Без — үткәннең каты җиңелүе. Бүгенгенең җиңеп килүе Көрәшендә Артык ашкынулы Хисләр уты белән янабыз; Без яңа җир. Яңа кеше өчен Җирдә зур дау альт барабыз... Кара Дус (бүлдереп). Юк! Юк!! Юк!!! Мондый шигырь булмый Болай дәвам итсәң, тагы провалга очраячаксың.. Юк, юк, мондый шигырь булмый. Такташ Нинди була соң? Мин сине аңламый башладым, дус Кешеләр өчен сөенә белмисең син. Их, Ак Дус булса! Аңлар иде ул минем бу шигырьне. Кара Дус. Юк ул салам сыйрак! Бетте. Төрмәдә утыра Син неужели үзеңне кемнәр алып калганын хәтерләмисең? Такташ. Хәтерлим Син аны онытырга ирек бирәсеңме соң? Кара Дус. Менә, ит яхшылык, көт явызлык шушы була инде ул Мин тагы сине сөендерергә дип килдем.. Такташ Йә, дус, үпкәләмә. Соңгы вакытта кәеф китеп тора, шуңа гына ул... Кара Дус. Хәзер кәефеңне күтәрәм, алайса. Киләсе елга синең әсәрләреңнең тулы җыентыгын чыгара башлыйбыз. Беренче томга әйберләреңне әзерлә. Такташ. Дустым! (Кочаклап ала.) Син бит мине коткарасың! Бурычларымнан да, ачлы-туклы яшәүдән дә. барысын да әзерлим, барысын да Кара Дус. Барысын да әзерлә. Тик кечкенә генә бер кереш сүзең кирәк булачак. Такташ. Язабыз! Зурысын да. кечкенәсен дә язабыз, дус! Их. син булмасаң, нишләр идем мин?! Кара Дус Үзең беләсең, соңгы вакытта сиңа теш кайраучылар күп. Шуңа күрә кереш сүзне бик чамалап язарга кирәк Без анда уйлаштык—син беренче чор шигырьләреңнән публично ваз кичәргә тиеш Такташ. Тукта, ничек була соң әле ул? Үзең чыгарырга, дисең, үзең —ваз кичәргә? Ваз кичәрлек булгач, чыгармаска гына кирәк аларны. Кара Дус. Чыгарырга кирәк Гыйбрәт өчен Сабак өчен Такташ. Әһә. шагыйрь Такташ кем иде кем булды? Аңлашыла башлаш Кара Дус. Аңлашылса, шул Башта үзеннсн вак буржуа шагыйре икәнеңне әйтәсең. ничә еллар черек идеология белән ижат иткәнеңне әйтәсең Аннан ничек итеп безнең сине тәрбияләвебезне әйтәсең Әйе. гаҗәпләнмә, без. тәрбияләп, сине шагыйрь иттек һәм син шуны халыкка әйтергә тиеш Такташ Юк, мин риза түге i' Мин беркайчан ла вак буржуа булмадым! Минем идеологиям, иманым дөрес иле Минем беренче чор шигырьләрем ин яхшы шигырьләрем! Аларда мин Шагыйрь, ә болар- да.- Кара Дус. Мин сиңа файла булсын өчен әйткән илем Үзенә мөнәсәбәтне беләсең Заманның нинди икәнен дә беләсең Үзен чамаларга тиеш илен Анда синен исемне ишетергә дә теләмиләр Кермәгән ише гем калмады Сина ышаныч юк. Такташ Такташ. Ә нигә юк’’ Уйлый белгән өченме'* Ә нигә мина гына шундый шарт лар9 Берегезне дә болай газапламыйлар бит! Нигә миндә генә шушындый кыенлык лар. каршылыклар91 Нигә, сеңелем91 Икенче Гөлчәһрә Чөнки сез талан тлы, Такташ абый Сезне талантыгыз өчен яратмыйлар Такташ. Сеңелем Күзләрең акыллы синен. Сакларга иде сине (Кара Дуска Мин уйлармын, дус. уйлармын Ишектә Беренче Голчәһрә күренә. Беренче Гөлчәһрә Каршы алучы да юк! Астан күпме кычкырдым тәрәзәгә таш аттым! Ну. Такташ' Син хатларың белән бнрәссн минем кирәкне' Җавабын бирергә үзем кайттым' I Кочагына таш 1ани Такташ (читка зтареп> Ашыкма. Гөлчәһрә, кешеләр бар Беренче Гөлчәһрә Шулаймыни" Исәнмесез һәм сау булыгыз! Мине чабата лы даһием белән калдырыгыз Т а к т а гп Гөлчоһрә. әдәпсезләнмә. Болар минем иң якын дусларым Беренче Гөлчәһрә Аһ, шулаймс- ни?! (Кара Дуска I Монысын күптән белом Курыкма, курыкма, бу юлы пистолетым юк Алай да. Такташ аңламаган икән әле сине (Икенче Го.1чоһрә. .> Ә син кем бу гасын. чибәр кыз? Икенче Гөлчәһрә Гөлчәһрә Беренче Гөлчәһрә Гөлчәһрә?! Мин до Гөлчәһрә бит' Аһ бу Такташның зәвыгы! Хатлар aura мине тиргән яткан була тагы. Такта ш Гөлчәһрә. ул турыда сөйләшмибез Беренче Гөлчәһрә. Ә нигә сөйләшмәскә? Безнең турыда инде бөтен дөнья әллә ниләр сөйли Мин сине алырга кайт тым. Такташ Такташ Алырга" Кайда" Беренче Гөлчәһрә. Мин университетны тәмамладым бит. Такташ җамым! Бүгенге көннән мин югары белемле юрист' Менә диплом' Кайсы якка ьниәк тә дөнья безнеке' Бергә китәбез' Гс тисенме, Кырымга. Кавказга. Урга Азиягә?1 Тик Казан гына түгел' Кара Дус (чыскы-ешл Бар. бар. Такташ. прокурор хатыны булып яшәрсен. Шиг ырь язып тамак туйдырмассың. Икенче Гөлчәһрә Китмәгез. Такташ абый! Такташ Җитте Юк сүз сөйләмә. Гөлчәһрә. Мин татар шагыйре, ир кеше Синең арттан китә алмыйм. Тем более. Казаннан Син моны яхшы аңларга тиеш илен. Беренче Гөлчәһрә Нигплнк сон9 ' Тагы шушылар янында яши башлыйкмы9 Бөтен тормышыбызны агулаячак бит алар! Күрәлмыйм мин аларны Кара Дус Намусын чиста булса, ишетмәс идең' Беренче Гөлчәһрә Син' Кара җан! Кызганыч, пистолет юк. Ике лә уйламый, маңгаена пуля утыртыр идем Һади* Син мина шушы бәндәдән шундый сүзләр әйттереп торасыңмы9 Такташ дәшми. Ник эндәшмисең9 ! Такташ дәшми. Син дә миңа ышанмыйсыңмы* Ник Эндәшмисең. Һади?! Ярар син килмәсән, мин китом. Мин синен бу ачулы дөньяңда кала алмыйм Әйбер шрен җыч башлый Икенче Голчәһрвм Чибәр кыз' Кил әле бирс' I Га i4.ihp> ки.ю I Син Такташны яратасынмы9 гГ«гчоЛ/ю Димик Уңайсызланма әйт Миңа бу мөһим Икенче Гөлчәһрә пышылбап Яратам Беренче Гө.зчәһрә Бик яратасынмы9 Икенче Гөлчәһрә Бик Беренче Гөлчәһрә Ләкин барыбер минем кебек яратмыйсын'" Ләкин минем аның каршында ышанычым югалды! Мин горур. Такташ' Мнн синең шикләнү тәреңне күтәрә алмыйм Аягыма егылганда гына кичерермен мин сине Икенче Гөлчәһрә Такташ аякка егыла торган кеше түгел Беренче Гөлчәһрә Нәрсә дидең'" Син син шактый дөрес аңлагансың аны Бәхетле ит үзен' Хуш. Такташ* Икенче Гөлчәһрә. Китмәгез' Мин китом. сез калыгыз. Беренче Гөлчәһрә Бәхетенә аркылы төшмә, сеңелем' Такташны сакла' ( Чыгарга бара Такташ Гөлчоһрә. тукта әле! Ашыкма' (Омтыла.) Кара Дус i Такташның кулыннан тота Ир бул! Җебемә’ Киткән хатын артыннан чапмыйлар Беренче Гөлчәһрә Дөрес. Кара шагыйрь' Тот Такташны' Тотынырга янында башка кешесе калмады анын Кито Кара Дус Менә шәп булды! Котыл дын Борчылма. Такташ Донбасска жнбәребез үзеңне! Пролетариат турында язарсың' Төкер бу мещан хатыныңа Такташ Кирәкми, дус Берни әйтмә Әллә нәрсә сынды Җимерелде Кара Дус. Ярый. ярый, мин киттем. Әйтәсен әйттем. Китә. Икенче Гөлчәһрә. Әллә ничек килеп чыкты Без монда булмасак, бәлки хатыныгыз китмәс тә иде Аңлашыр идегез Такташ Китәр иде. сеңелем Син аны бетмисең., бәлки ул инде миннән күптән киткән булгандыр.. Икенче Гөлчәһрә Мин дә китим инде, Такташ абый . Такташ Бераз гына утыр әле. сене лем Син дә китсәң, бу дөньяда бөтенләй ялгыз калам бит мин Бераз гына утыр әле. Янәшә у гырып калалар. Караңгылык. СОҢГЫ КҮРЕНЕШ Бүлмә бераз якгыра. 1931 ел. Декабрь. Такташ баш күтәрми язып утыра. Икенче Голчәһрә әкрен генә кереп-чьпып йөри. Менә ул теге якчан яшь бала күтәреп чьи а. аны кроватька сала. Кинәт тәрәзәдән жнл-давыл бәреп керә лә. Такгагггнын бәген язганнарьгн ■ уздырып ташлый. Яшь бала елап жнбәрә. Такташ бар көченә гаиләкроватын югарыга этеп алып менә башлый. Туктап, сулыш алган вакытларда, тезенә кәгазен куеп. яза. Язган берен гавыл очыра бара. Инде Такташ юрмышынын түбәсенә менеп жигтем. дигәндә генә, кинәг башын тотып егыла. Моңарчы куркып бер читтә торган Икенче Гөлчәһрә йөгереп янына бара. Икенче Гөлчәһрә. Һади, бәгърем, нишләдең?! Такташ (торырга итеп) Менеп жи- теп булмады, канәтым Менеп житеп булмады... (Егыла.) Икенче Гөлчәһрә. Һади!!' Ярдәм итегез. Һади үлә! Ярдәм итегез! Ишектә Кара Дус күренә. Кара Дус Нәрсә булды? Икенче Гөлчәһрә Һади үлә.. Башын тотып егылды. Кара Дус. Үлә?! (Такташ янына килә башлый.) Икенче Гөлчәһрә Тик. зинһар, борчый күрмәгез Бәхәсләшә күрмәгез Башы бит Мин врачка барып киләм. (Китә.) Кара Дус. Ниһаять Сынды Такташ үлә Ничә еллар минем даныма, талантыма аркылы ятзы ул! Халыкның күзен томалады Менә хәзер карарбыз, халык кемне укыр'" I Такташ янына килә ) Нихәл. Такташ? Нигә болай ятасын әле? Килешми сиңа. килешми. . Такташ Киләчәккә, хатларым язылып бетмәде Чакыр Ак Дусны, алсын язылып беткәнен... Кара Дус /читкә/ һаман Ак Дус'’! Үлгәндә дә мина түгел, ана тапшыра1 !! (Такташка ) Ак Дустың бөтен Казан буенча синен китапны мыскыллап йөри -Такташ социализм койрыгына ябышып шагыйрь булмакчы!».— дип сөйләп йөри Такташ. Дөрес мыскыллый. Ул кереш сүз белән мин үз-үземә соңгы хөкем чыгардым... Кара Дус. Ну үзең дә арттырып жибәргәиссн инде. Вак буржуа икәнеңне дә әйткәнсең Черек нкәнение дә! (Китапны ала Укый / «Шулай итеп, бу том белән үткәннәргә ишекләрне ябын, социализм жономи- касы ачып килгән яна ишекләр алдына миллионнар белән бергә яна. бөек теләкләр белән килеп басам- Ха-хаха! Ягам диген. / Иелеп / Ишек төбендә сузылып Ягам. кертмиләр. диген. Такташ /аягүрә торып баса) Басып торам!!! Киләчәк каршында аягүрә басып торам! /Чайкалып, остенә кия башлый.) Ә син мине үтердем дип сөенмә үтерә алмыйсын . Шигырьләрем кала. Такташ дигән исемем кала Синнән ни кала?! /Өстене килә Кара Д\ с ишекнең теге ягына чыгып кача да ишекне арты белән тери / Үз-үзсм- нән ваз кичтем Шигырьләремнән ваз кичәргә мәжбүр булдым Киләчәктә дөрес аңларлармы? Ин кадерле кешеләремне саттым Гөлчәһрә Гадел дустым Кайда сез’’ Ачыгыз бу тимер ишекләрне’ Ачыгыз... Такташ гнмер ишеккә барып каплана. Ю| арыда, ак каеннар арасын га. бер ир баланын йөгереп килгәне күренә. Ул— Гакташ- нын бала чагы. Менә ул йөгереп килә дә. күкрәге белән зур гнмер ишеккә барын бәрелә. Әкрен генә жнргә чүгә башлый. Бу вакытта Такташ та гнмер ишек буенча әкрен генә аска шуып гөшә. Еракта сабый бала елап жнбәрә. Бу — Такгагггнын үлеме... Ишекнең бу яг ы. Ашыгып. Ак Дусның кнлг эне күренә. Ул ишеккә аргы белән сөялгән Кара Дус янына килеп житә. Аны Күргәч. Кара Дус ишеккә аркылы баса. Ак Дус Кит юлдан! Такташның хәле авыр дип ишеттем Мин аны күрергә тиеш Кара Дус. Сиңа анда керергә ярамый1 Сина аның янына юл юк’ Син аның дошманы* Ак Дус Кем аркасында?! Кит юлдан, кара жан!!' f Бугазыннан алып, ишектән читкә алып китә Ул арада Икенче Гөлчәһрә йөгереп кайта. Ишекнең теге ягына кереп китә. Аның ачыргаланып кычкырып жнбәргәне ишетелә. Икенче Гөлчәһрә агылып бу якка чыга. Ике дус та. ашыг ып. ишек янына киләләр. Икенче Гөлчәһрә. Такташ үлгән... Такташ үлгән Ишекләрен япкан. Мәңгегә. Барыгызга да Кидегез.. Сез генә үтердегез аны Йөрәгенә басып җырлаттыгыз Сез генә үтердегез. Саклый алмадым каралыктан Өлгермәдем Елап, игггек төбенә сьпылып төшә. Ике дус. башларын иеп, икесе нке якка чыгып китәләр. Пәрдә тошә. 1985