ИДЕГӘЙ

Рөстәм
Мингалим
Ризван
Хәмид

(НӘФИС ФИЛЬМ ӨЧЕН ДРАМА)
Икенче фильм
I— бүлек1. Җаек елгасының аргы ягы. Иргә.
Идегәйне» сөт туганнары белән Бәхтияр учак ягып ашарга пешерәләр. Иярле атлары шул тирәдә утлап йөри. Идегәй үзе зур агач күләгәсендә уйланып утыра: анын күзләре — елга артында калган туган илендә.
Идегәй (моңлана).
Ап-ак кына тирмәм түбәсендә Дога гөрли микән күгәрчен? Ак догасы мина ирешми щул. Ишетмәсләр булдым, күрәсең?' — Ишетмәсләр булдым, күрәсең, ай, Ишетмәсләр булдым, күрәсең
Якыннарым янда шикелле дә. Кулым сузсам тапмыйм үзләрен. Әллә күрмәс кенә булдымы соң Бөркетләрдән мирас күзләрем?! — Бөркетләрдән мирас күзләрем, ай. Бөркетләрдән мирас күзләрем...
Алтын бакча, Алтын Урдам шаулый, Бу кайларда тынар жил икән?
Тәкъдир жиле куган алтын яфрак — Мин микән ул, әллә ил микән?
Мин микән ул, әллә ил микән, ай, Мин микән ул, әллә ил микән..
Бәхтияр. Табын әзер, Идегәй!
Идегәй (бер карарга килеп, сикереп то-ра). Тамак сипләп алыйк та—Шаһ Тимергә киттек! Ризыгыбыз читкә язган булмаса. исән-имин урап бер кайтырбыз. Сәхрә ма-лайлары ла без! Яңабаштан башлыйбыз алышны!
Юлдашлары Идегәйне сырып алалар: түрәләренең бу карары—бик җитди адым! Шаһ Тимер — Алтын Урданың иң куркыныч дошманы бит, димәк, Идегәй туган иленә хыянәт итүгә бара.
Бәхтияр (җитди). Идел-Йортка хыянәт, дип саныйм мин моны, Идегәй! һәрьягын ныклап уйладыңмы9 Күк Урда әмир-ләре Туктамышка каршы жар салганыңны гына көтеп тора, алар белән агай-энеләрчә генә эш итсәң, булмасмы?
Идегәй. Әйе, хыянәт, Бәхтияр! Тик туган йортка түгел, Туктамышка. Шаһ Тимер иле безнеке кебек үк төрки Ике туган кыен чакта бер-берсенә сыена алмыймы?! Күк Урда әмирләре көчсез, чөнки таркау. Алар, бөтенесен бергә җыйганда да. Туктамыш янында көчек кенә Буген Туктамыш хан — зур фил! Ә Шаһ Тимер бүген — Туктамыш азманнан гайрәтлерәк Менә нигә сыенам мин аңа! Шулай да, Туктамышның куенында андый әмирләребез булуына сөенергә кирәк: арткы аелың нык булса, ат дулап ни кылыр!
Бәхтияр. Шаһ Тимер кабул итмәсә! Куып җибәрсә? Кемгә сыенырсың?
Идегәй (ышаныч белән) Куып җибәрми! Туктамыштан үч алырга жай гына көтеп йөри ул! Яшермим, барасы юл хәтәр һәм авыр Сусыз ком чүлләре, дошман җирләр аша үтәргә туры килер безгә Юл хәстәре ашыгыч эшләнде: ачлыгын да, челләсен дә баштан үткәрербез. Кемгә кул түгел — һәркем үзе хәл итсен.
Ашарыбызга калмаса, киек ауларбыз, эчәребезгә бетсә — агач тамыры чәйнәрбез! Ике көнлек юлда безне Тимер-Мәлик ханның уллары Тимер Котлый белән Күнче көтеп торырга тиеш — алар да Шаһ Тимергә сыенырга булганнар Бәхтияр! Син — минем тугрылыклы дустым, азакка кадәр минем белән булырга әзер: лачын кошка һава кадерле. Сөт туганнарым, сезнең сүзне көтәм! Нишләптер, Йсабәк абыемны күрмим?
Берсе (караңгы чырай белән). Ул — Ту-ктамыш хан белән калырга булды Ә мон-дагыларыбызны» сүзе бер. Идегәй, без-емнең белән! Туктамышның колы булганчы, этиен улы бул!
Идегәй. Кайчан да булса Исабәк белән орыш кырында йөзгә-йөз очрашырга туры килүе бар. үкенмәссезме?
Дәвамы. Башы 7 нче санда.
Икенчесе. Туктамыш хан кыргын чир вакытында безнең әтине. «Алтын Таш» капкасыннан кертмнча. урамга үлемгә куып җибәргән кеше! Без Исабәкне бергә ки- тәрге күндерә алмавыбызга гына үкенәбез. Үз язмышын үзе сайлады - ул үкенсен' Балалык тешләрен күптән ташлады. 2. Дала. Көн.
Учак ягып, казан асылган, быкыр-быкыр су кайный. Идегәйнең юлдашлары каклаган елкы ите пешерерг а җыеналар.
Идегәй килеп җитә: ул кыр кәҗәсенә охшаган киеген җиргә ташлый һәм атыннан сикереп төшә
Идегәй Елкы итен куегыз, ул соцрак кирәк булачак Чүл башлангач, киек ату кыенлашыр Менә моны эшкәртегез!
Бәхтияр (киекне әйләндереп карый) Бу нинди адәм күрмәгән җәнлек'’
Башкалар Чынлап та.. Күз күрмәгән, колак ишетмәгән нәрсә бу!
И дегәй (елмая) Күрмәсәгсз дә аш бу-лсын! 3. Шунда ук. Кичке як.
Идегәй (ит ашаган арада) Хәтәр тәмле ризык булды бу Ә сез күз күрмәгән нәмәрсә. дисез! (Кинәт .) Алла
Бәх гияр (ашый-ашый) Ин булды?
Идегәй (авылыннан бик тә сәер форм-алы сояк ала) Аңкауга кадалды. Шулкадәр ачыттырыр икән! (Соякие читкә ыргы- тмакчы була /
Берсе Тукта, бир әле монда? (Соякие әй.юндергәләп карый һәм кычкырып җибәрә ) Нугай татарларының борынгы ыру тамгасы ич бу!
Бәхтияр Каялс (Соякие җентекләп тикшерә.) Дөрес Безнең бабаларныкы да кайчандыр шушы булган Кызык!
Берсе Бер дә кызык түгел1 Идегәй! Бер серле хикмәт бар монда' Юлыбыз уңмас, ахры! Табу салган киекне атып алгансың!
Барысы да. ашауларыннан туктан, Иде-гәйнең җавабын көтәләр.
Идегәй I хәлиең җитдиләшүен аңлап). Сөйләмә юкны! Киресенчә, ага-бабалары- быз рухы безне кисәтә: сәфәрегез бик ерак, ниятегезне үтәп чыгарга ашыгыгыз, ди! (Бә- хтиярга ) Тамганы ташлама, кесәңә салып куй: тылсымыбыз булыр Кузгалдык! 4. Коелы үзән. Кич.
С әфәрчеләр куна туктат ян. Тышаулы ат-лары яктан тирәлә утлап йори. Көн буе атта килгән җайдаклар бик арыган, ял игеп яталар. 1чр читтә көлле учак: юлчылар ашап- гчеп. тамак туйдырганга охшый. Шул тирәдә үк сөик-сыныклар аунап ага. Бәхтияр белән Идет әЙ бүтәннәрдән читтәрәк. башларын иярләренә куеп, әкрен генә сөйләшеп ягалар.
Бәхтияр Кәефең юк. ахры. Идегәй? Ашавыңның да рәте булмады оугай
Идегәй (сат абыйларына карап) Теге- ңгргә сиздерме, үзенә генә әй тәм. Бәхт ияр аңкау бик каты шешеп килә Тән кызыша Җәрәхәт аша кирәкмәгән нәрсә үтеп, кан бозылуга китермәгәе, дип куркам /Ул шак-тый кыенлык белән сойли )
Бәхтияр (тирән борчылып) Күрсәт әле...
Идегәй. Чү! Бүтәннәр сизенмәсен, дим ич...
Бәхтияр (бераздан) Шул гына җитмәгән иле' Кичкә чаклы әйтми килгән аны Мин бер үлән белом карашы төшкәнче эзләп карармын' Юкса, сон булуы бар! (Китәргә кузгала /
Идегәй. Ашыкма Исем бар чакта әйтеп куйыйм Әгәр лә иртән тора аямасам, мине абыйларым белән калдыр да. Тимср- Мәлик малайлары янына чап Шушы үзән буйлап, кояш сөңге буе күтәрелгәнче баргач. ун күздә текә кыя-таш күрерсең алар шул кыя төбендә булырга тиешләр Килмәделәр болар, дип китеп бармасыннар Сүзем бетте (Күзләрен йома ) 5. Шунда ук. Төн.
Бәхтияр караш ы.гя. бүтәннәрне уятмаска тырышып. Идегәйме эзләп таба.
Бәхтияр (пышылдап Идегәй' Таптым теге үләнне Ачылыгына карама чәйнә! Әйбәтләп чәйнәгәч, йотып жнбәр Шикләнмә. тегеләр гырлап йоклый Мин иртүк, алар уянганчы. Тимер-Мәлик малайларын эзләп китәм. шушында көтегез мине. Хәзер бераз черем итеп алам син үләннәрнең берсен дә калдырма, чәйнәп бетер' Ияренә башын куеп, йокыга китә 6. Шунда ук. Иртән.
Идегәй һушсыз. Сот абыйлары янын гн- рәсенә җыелганнар һәм аптырашып гораляр. Тут яннарның кечесе. Булат. Идегәйне һушы-на китерергә тырыша
Булат Идегәй! Ни булды сиңа'" Син мине ишетәсеңме? Китәргә кнрәк моннан. Идегәй' Үзән башында Туктамыш ханның нөгәрләре күренгән! Безне бастыра килүләре бар!
Бүтәннәр Ташла. Булат' Эше беткәнгә охшый моның! Кичә әйттек ич ата-баба- лар рухы тотты! Тсгсләй-болай бәхете чыгып. терелә калса ашарына җитәрлек калдырыйк та. китик тизрәк' Тугры дусты булып кыланган Бәхгияр эше түгелме икән бу? Төнлә безне ташлап качмас иде! Киттек'
Булатный ай-ваена карамыйча, берсе гиз генә Идегәй янына капчык белән рмгык ки-гереп ташлый, икенчеләре ашыга-ашыга ат-ларын нярлнләр.
Булат /дулкынланудан пиле бәйләнә Туктагыз инде, абыйлар Шушы кәе кеше не ташлап китәргә ничек оялмыйсыз'" Үз туганыбыз кебек ич ул безгә'
Өлкәне Күпне лыгырдама, әйдә' Кхт- ма бездән!
Үзән буйлап алга таба чабып китәләр, чөнки кайгыр юлларында Ькгамыш нгн әр-
ларе сагалавы мөмкин. Була! әле аты янына ташлана, әле кире йөгерен килә, Идеюйне төрткәләп карый. Абыйларыныц ерагаюын күреп, алар артыннан чаба. Үзәнлектә тын-лык урнаша; аңын кмалткан Идегәй генә ара-тнрә ыңгырашып, селкенеп куя. Күпмедер вакыттан ат тояклары тавышы яңадан яңгырый: Булат кое янына кире әйләнеп килә. Ул, тиз генә атыннан сикереп төшә дә, Идегәйнең атын иярлн, аны ияренә аркылы сала, егылып төшеп кглмясын өчен аны ияргә бәйли, капчыгы бетон ашамлыкларны үз агының ияренә беркетә. Тнз-тнз генә төнге учак эзләрен бетерә, еөяк-сынык ларны читкә томыра. Агына атланып, Идегәйнең атын те-згененнән җитәкли һәм, абыйлары артыннан китмичә, кирегә чаба. Кое янында кабат ты-нлык урнаша.
7. Үзәнлекнең куаклы өлеше. Көн.
Бәхтияр бер җайдак белән кызу юыртып кайтып килә. Ул әледән-әле юлдашын ашы-ктыра.
Бәхтияр (атына камчызы белән сыдыра) Тизрәк кыймылда. Тимер Котлый табибы! һәр адымыбыз кадерле чак!
Табиб Болай да ут чыккандай ашыгабыз бит инде, нөгәр улым' (Атын шып туктата.) Нәрсә ул?!
Бәхтияр. Кайда?
Табиб (кулы белән алга күрсәтә) Безнең алда!
Бәхтияр (күреп). Кеше мәетләре! (Атын чаптырып китә Табиб урынында кала.)
Табиб. Йә, кемнәр ул?!
Бәхтияр (каралып күренгән гәүдәләр турына җиткәч, атыннан сикереп тешә). Идегәйнең сөт туганнары! (Юлдашына тиз-рәк килергә кушып, кул изи.) Уклары Тук-тамыш нөгәрләренекенә охшаган!
Табиб га, тиз генә килен җитеп, атыннан төшә һәм мәетләрне тоткалап карый.
Табиб Минем кирәгем калмаган бола- рга . (Саный.) Берәү Икәү Әнә тегендә тагын берсе... Бүтән күренмиме?
Тнрә-якларына караналар.
Бәхтияр. Безнең белән дүрт туган чыккан иде алар Булат атлы иң кече энеләренең гәүдәсе монда юк. Соңардык микәнни?! Коега күп калмады инде, әйдә тизрәк! ( Атына ташлана )
Т а б и б (ул да атлана, ләкин атын кире-гә бора). Тайдык моннан тизрәк!
Бәхтияр (ачу белән) Син кая?! Аһ, куркак куян! (Тиз генә куып җитеп, атының тезгененнән эләктерә.)
Табиб Зинһәр, җибәр мине, нөгәр улым! Мин карт инде' Балаларым ятим кала! Әй, мин юләр! Башта ми булмаса, аякка көч килер, ди...
Бәхтияр (кылычын кыныннан ала) Борыл, кабахәт! Атын-ниең белән бергә урталай ярып төшерәм!
Табиб (куркуыннан дерелди башлый һә й атып бора). Чү. балам, чү! Мин карышмыйм ич Анда безне сагалап тормасыннар, дип әйтүем.
Бәхтияр (кырыс) Алдан төш, Алла каргасы!
Табиб Әй, ходаем үзең сакла... (Алдан китә.)
7. Кое яны. Көн.
Бәхтияр белән Тимер Котлыйның табибы кое янына чаптырып кнлеп җитәләр: әмма анда беркем дә юк.
Табиб Әйтеп торам ич: юкка йөрибез...
Бәхтияр (ярсып) Яп авызыңны! (Атыннан сикереп тошеп. кое тирәсен җен-текләп тикшерә ят эзләр күренмәгәч җи-ңел сулап куя. Тәҗрибәле аучы кебек, кое тирәли әйләнеп йори башлый, үзе генә таныган ниндидер эзләр таба.) Әһә' Бу якка киткәннәр' (Атына сикереп менә ) Калма минем арттан! ( Үзән буйлап чабып китә.)
Табиб (үз алдына сөйләнә-сөйләнә иярә) Әй. яшьрәк чагым булса! Сөйләшеп торыр идемме мин анын белән!. Качып калып та булмый бит үзеннән, ичмасам! Ерткыч та ерткыч, бу да ерткыч!
Булат I калкулык артыннан аларга кар-шы килеп чыга ул ялгыз) Бәхтияр' Шат-лыгыннан нишләргә белми, аты белән Бәхтияр тирәсендә әйләнә ) Син кайда булдың0 Минем абыйлар очрамадымы? .
Бәхтияр Очрадылар. Идегәй кайда?' Ул исәнме?!
Булат. Исән, исән, Бәхтияр. Тик һушына килмәде әле һаман Абыйлар нишләп синең белән кайтмадылар?
*• Бәхтияр (кул селти) Үзең күрерсең! Тиз күрсәт: Идегәйне кайда калдырдың? Табиб алып килдем!
Табиб (алар янына килеп җитә) Ә. тегеләрнең кече энеләре Булат шушымыни инде'’ Анда синең абыйларыңны
Бәхтияр (ярсып бүлдерә) Күп сөйләнмә! (Булатка.) Юл күрсәт'
8. Урман авызы. Көн.
Бер куак астында Идегәй ята: ул анына килгән, әмма үзенең кайда икәнлеген чама-лап бетә алмый, ахры, аптырап тирә-ягыня карана. Коргаксыган иреннәрен ялап куя. Аты урман эчендәрәк бер ai ачка бәйлән куелган.
Бәхтиярләр килеп җитәләр һәм атларын-нан төшәләр.
Идегәй (күнегелгән хәрәкәт белән кы-лычына тотына, уз юлдашларын таныгач, тынычлана). Су...
Булат (шатланып) Ушына килгән бу! Хәзер, хәзер, энекәш' f Куак астында яшере- лгән күн капчыктан савытка су агызып. Идегәйнең башын күтәрә тошә. су эчертә.)
Бәхтияр (аның янына тезләнә) Син ничек, түрәм: хәлең әйбәтләнәме'1 Тимер Котлыйның табибын алып килдем ( Табибка. тизрәк селкен дип. кул изи. ) "
Идегәй (авыр тын алып) БүТәннәр кая? Бу нинди җир?
Булат Мин яшердем сине монда. Ко- богыл. . Тфү Идегәй диюем!
Идегәй Ник?
Булат Үзән артында Туктамышның нөгәрләре күренде Абыйлар. Тикшереп кайтырга киттеләр Ул-бу хәл килеп чык-масмы. дип. мин сине монда алып килдем
Идегәй (үзе тирәсендә ыгы-зыгы килгән табибны кулы белән читкә этәрә ) Ашыкма. табиб, житсшерссн Кая сон алар0
Булат Менә Бәхтиярләр килгәндә юлда очраттык, диләр.
Бәхтияр (кырыс) Көтмә син аларны. Идегәй Алар сине ансыз хәлеңдә ташлап качканнар Булат үзе дә башта абыйларына ияргән булган, соныннан кире борылган һәм бәхете! Абыйларының мәетләре моннан икс-өч чакрым жирдә үзәнлектә аунап ята Туктамыш казакларынын зшс! Сине эзлиләр, димәк' Менә шундый-шундый хәлләребез. Идегәй батыр!
Булат, кинәт сикереп торып, читкәрәк ки-тә һәм бер агач артына баса.
Булатнын синен алда гаебе юк. Идегәй Сине абыйлары белән бергә ташлап китмәс өчен бик нык карышкан, кос тирәсендәге эзләр шул турыда сөйли
Идегәй (кинәт ыңгырашып куя) Тургай тозагына лачын төшми. Бәхтияр Өчәү генә калдык, димәк.
Бәхтияр. Башлангычы бик күңелле түгел. ахырын хәерлега юрыйк. Идегәй батыр! Эшеңә готын, табиб! (Читкәрәк китә һәй үткен күзләре белән тирә-юньне күзәтә.)
9. Үзәнлек. Төн.
Үзәнлек буйлап, ай яктысында атларын сак кына атлатып, дүрт жайдак бара. Атлар-ның тоякларына калын чүпрәкләр ура.пан. Менә жайдаклар күләгәлектән чыгар-чык- мас бер жирдә туктап калалар: алда нин-дидер шомлы нәрсә селкеш ән кебек була. A глар колакларын кайчы тыйлар.
Бәхтияр Iпышылдап Алла нәрсәдер кыймы тдагандай итте. Идегәй! Туктамыш нөтәрләрснен постырмасы булса, әнә теге яктан урап үтәрбез Мин бу тирәләрне ка-раштырып кайттым. (Ук белән җәясен ала )
Идегәй Нишләмәкчс буласын? Әгәр анда күпләп качып торсалар?!
Бәхтияр Куак күләгәсеннән өркү ирләр эше түгел' Алар жыснып. монда килеп җиткәнче, без әллә кая китеп өлгерәбез. Тәвәккәллим9
Идегәй Берәр нәрсә шәйлисенме сон9 Мин үземне бөркеттән начар күрмим, дип санап йөри идем берни абайлый алмыйм
Бәх гияр Ниндидер җан иясе безне са-галап торганлыгын чамалыйм, тик кешеме ул. киекме ачык кына аера алмыйм. (Керешен битен иңенә тартын. угын атып җибәрә ук сызгырган тавыш тәнне чрып уза һә й папи н үзәнлекне тутырып ерткыч үкергән тавыш чңгырый һәм кинәт тына I
Булат (саклыкны онытып! Кһа' Чуар юлбарыс тавышы' Анда беркем дә юк. димәк ерткыч заты йөрмәс иле' Атын чаптырып китә )
Идегәй Кая” Анда алар берничә булуы мөмкин'
Булат Чуар юлбарыс ялгыз йөрүчәи ерт кыч' Җнне т яралы булып, качып китмәсен'
Бәхтияр (хуплап көлеп/ Бу да бик дуамал булып чыкты, әйдәгез, аннан калмыйк чынлап та. яраланган гына булса, егетне харап итүе бар'
Өчесе дә Булат артыннан ташланалар.
Табиб Мине көтегез! Мин кызу чаба алмыйм' Болай да бот араларым суелып бетте!
Ул арада аллан чапкан Булат карашы күләгәгә кереп югала һәм шул ук секундта чуар юлбарыс үкерүе һәм анын ачы итеп кычкыруы ишетелә.
Бәхтияр белән Идет ән. кылычларын кын-нарыннан суырып алып, ерткыч ырлат ян жиргә ташланалар: ат кешнәве. ирләр кыч-кыруы. ерткыч үкерүе — бөтенесе бергә кушыла. Табиб айлы үзәндә берүзе басып кала.
10. Шунда ук. Тан тишелеп килгән накы i
Зур учак өчен коры-сары, утын өелгән. Анын өстенә дүрт бергуг аннын г ә ү ләсе су зып салынган: борышы йола буенча, мәетләрне ян.гырырг а әзерләгәннәр. Өч ир: Идегәй үте. Бәхтияр һәм Тимер Коглыйнын габибы учак ■ ир. кенә тезләнгәннәр һәм эчләреннән ни a укыйлар. Менә Идегәй, догасын укып бетереп. биген сыпыра һәм, кесәсеннән чакма гаиглары алып, бер-берсенә сугып очкын чыгара бантлый: бер кырыйга кыстырылган коры мүккә ут дөрләтә.
Идегәй Рухларын Тәңрегә тапшырдык!
11. Шунда ук. Иртән.
Учак янып беткән: Идегәй юлдашлары белән бергә мәетләрдән калган көлне туфрак белән күмә. Корт анны хәнҗәрләр белән ки-сеп алган кәсләр белән каплыйлар. Бәхгияр ин өскә чуар юлбарыс башын куя.
11 Кыя-таш төбе. Көн.
Таш кыя астында берничә чагыр. Урта-дагы чагыр татлырак һәм зуррак: ул- 1и- мер-Мәлик ханнын өлкән утлы Тимер Котлый чагыры.
Ерактан сакчынын сызгырган гавышы ишетелә. Чатырлар дан баштан-аяк кораллы Тимер Котлый. Күиче һәм берничә нгн әр чы-га. Алар күп түгел — унлап кына, шуна күрә бик сак кыланалар. Гимер Котлый хан белән Күнче солтан бик яшьләр. Күнче, гомумән, үсмер генә әле.
Күнче (ы Тимер Котлый белән бер ча-тырдан чыга! Кобогыл би килен ятадыр. Тимер котлый абый
Тимер Котлый Күрербез //«.-.»/>- юренә Атларны иярләгез'
Сугышчылар атларын иярләргә югына-лар. Менә үзәнлек борылмасыннан И кт әй-дәрмен килгәне күренә.
Күнче җиңел сулап Кичәге егет’ Атыннан таныдым
Тимер Котлый Хәзер мин дә кү- рәм Кобогыл би килә Нишләптер өчәү генә болар Ул егет, без алтау, дигән иде кебек Табиб белән җидәү булырга тиешләр.. (Ногәрләренә.) Иярләрне чишәргә мөмкин!
Идегәй белән юлдашлары чатырлар яны-на килеп җитәләр.
Тимер Котлый. Хуш килдегез. Кобогыл би! Сине исән-имин күрүемә бик ша- тмын!
Идегәй <атыннан сикереп төшә аның атын бер йогар читка алып китә) Мин дә сине исән-аман күрүемә шат. Тимер Котлый хан! (Җиңелчә баш иеп. уң кулын күкрәгенә куеп ала) Сина да исәнлек-саулык телим. Күнче солтан.
Бәхтияр белән табиб та атларыннан тө-шәләр.
Табиб (монда килеп җиткәч, ул бөтенләй үзгәрә. коры) Ат сыртын яхшылап сөрт, казак! Бик тирләде!
Бәхтняр ана гаҗәпләнеп карап куя һәм елмая.
Тимер Котлый Чатырга рәхим ит. Кобогыл әмир' I Казакларына ) Кунак егетне ашатыгыз
Идегәйләр чагырга керәләр. 13. Чагыр эчендә. Көн.
Тимер Котлый, анын энесе Күнче солтан һәм Идегәй ашап-эчеп утыралар: нөгәрләр- иен берсе алар алдына ашамлыклар куя.
Идегәй Күзләрендә сорау күрәм. Тимер Котлый хан Әйе. мин бер нөгәрем белән генә килеп җитә алдым, һәм үзем дә үлемнән чак кына исән калдым Синең табибын вакытында килмәсә Чын йөрәктән рәхмәт сиңа, хан!
Тимер Котлый Кызганычка каршы, бүгенке көндә булдырган бердәнбер файдам шулдыр. Кобогыл әмир. Тыңлыйбыз сине
Идегәй. Калган дүрт кешем — минем сөт туганнарым иде Өчесе мине һушсыз ятканда ташлап киткән Туган туганга таяна алмас көн килде Тәкъдирләредер — Туктамыш казакларына тап булганнар укка алган гәүдәләрен генә таптык Кече агам Булат мина тугры калган иде. ләкин анысының язмышы да аянычлы булып чыкты кара төндә чуар юлбарыс тырнагына эләкте.
Тимер Котлый Кайгыңны уртаклашам. Кобогыл әмир Алга ниятеңне сорарга рөхсәт ит?
Идегәй Мин ярты юлда туктарга өй-рәнмәгән. Тимер Котлый хан!
Күнче (иреннәрен кыйшайта) һм... хан! Берегез — илсез-тәхетсез хан. икенчегез гаскәрсез түрә!
Тимер Котлыйк ризасызлык белән кашын җимерә) Өлкәннәр сүзенә катышмый тор. Күнче солтан (Идегәйгә.) Ачыграк әйткәндә?
Идегәй (ул да Күнче солтанның сүзгә катнашуын өнәп бетерми) Әлегә кояш ба-емаган. Күнче солтан Батыр каныннан алтын коела Каршы килмәсәгсз. Тимер Ког- лый хан, юл газапларын сезнең белән бергә күтәрер идем Сыенырга тырышу, дип кабул итсәгез, атым иярле!
Тимер Котлый Ерак юлла бер юлдаш та артык түгел. Кобогыл әмир Кузгалыйк. булмаса?
Идегәй Кузгалганчы, бер сүзем бар сезгә. Тимер Котлый хан Юлга чыкканда юлдашың үзеңнән яхшы булсын, диләр Сезнең белән ачыктан-ачык эш итәсем килә. Сез мина Кобогыл әмир, дип дәшәсез. Кобогыл түгел мин!
Күнче Менә бу кызык* Ә кем'’
Идегәй. Кобогыл булсам Туктамышка хыянәт итмәгән дә булыр идем, бәлки. Мин Котлыкыя би углы Идегәй!
Тимер Котлый (сикереп тора һәм кы-лычының сабына кулын ку я) Идегәй0! Минем атам Тимер-Мәлик ханны Туктамышка тотып биргән әмирме?!
Күнче (абыйсын тынычландырырга те-ләп) Кем булса да. ул безнең чатырда кунак, абый!
Тимер Котлый (уңайсы з. юнып. кире утыра күтәрелеп карамыйча) Җавап кө- тәм. кунак!
Идегәй (ул тыныч) Әйе. мин шул кеше. Тимер Котлый хан
Тимер Котлый. Ул чагында бел. Идегәй әмир син Туктамышка үз җизнәнне тотып биргәнсең!
Идегәй. Әйтеп бетер. Тимер Котлый хан!
Тимер Котлый Безнең әни Йөзлебикә Котлыкыя бинең өлкән кызы иле' Котлыкыя би — ерак бабабыз була, син безнең якын агабыз, ә без синең энекәшләрен!
Идегәй (ике куллап башына тотына) Йә. Хода* Теге вакытта мин сезне, бик яшь булганга кызганып. Туктамыш балтасыннан коткарып калган идем: Хак тәгалә йөрткән икән мине!.
Авыр гынлык баса. Идегәй гора һәм кы-лычын. биленнән сүтеп, алларына куя.
Язмышымны синең гадел хөкемеңә тап-шырам. Тимер Котлый хан. Бер генә үтене-чем бар минем нөгәремнең кыл да г асбе юк сезнең алда — аны үз юлына җибәрегез! Ул мине күп тапкырлар үлем тырнагыннан йо-лып алып калган кеше - шуның хакына со-рыйм
Тимер Котлый (ул үз-үзен кум'а алып өлгергән инде/ Үткәнне кайтарып булмый. Идегәй әмир Туганлыгыбыз хакына без сине ярлыкадык* Кылычың үзенә кирәк булыр
Күнче /кырыс.1 Ә мин ярлыкамас идем! (Корал шалтыратып чнип чыгып китә.) 14. Кола ялан. Көн.
Киң далада җәйрән кәҗәгә ау бара: Ти-мер Котлыннын нөг әрләре киекләрне, ура-тып алып. Идегәйләр ягына куалыйлар.
Идегәй. Тимер Котлый. Күнче һәм табиб белән Бәхтияр ук-жәяләрен күгәрәләр. Иде-гәй ж әйрәннәр! .> картны чатырын китә. Шу-лвакыт Күнче солтан тиз генә ук ала һәм Идегәйнең аркасына адарга тели. Моны кү-реп елт ерт ән Бәхтияр. камчысы белән сыдырып. анын коралын бәреп тошерә.
Күнче /чыбыркы очы анын кулына дә лләгә) Ай' Кы 1ЫЧЫН кыныннан суырыл алып. Бәхтияргә чапчакчы була: Бәхтияр анын кылычын да ка йчысы белән бәреп то-шерә ) Хыянәт! Идегәйнең колы мина чы-быркы белән сыдырды!
Бу хәл шулкадәр тиз була ки. Тимер Котлый да. табиб та берни аңламый калалар. Идегәй тавышка борылып килә.
Тимер Котлый (кырыс Кылыгыңны аңлат, нөгәр!
Бәхтияр Аңлатасы юк энекәшен Иде-гәйне уктан алырга теләде шул i ына
Тимер Котлый Хак сүзме бу. Күнче солтан?
Күнче Алдак бу! Мин җәйрәшә агарта теләдем'
Бәхтияр (кинәт чыбыркысы бе юн Күн- ченен битенә сыдыра) Солтанга тел пычрату килешми'
Тимер Котлый Нот әрләрем' Минем янга! (Кылычын чыгара.)
Бәхтияр (ул да кылычын суырып ала. тыныч) Мин. берүзем унбишләп нөгәрие үтереп. Мамайның башын кыеп алган кеше, ханзадә!
Идет әй килеп жи т ә.
Идегәй Ни булды монда. Бәхтияр'”
Бәхтияр Күнче солтаннан сора. Идегәй батыр
Күнче (бер кулы белән битен тоткан, еламсыраган таныш белән Идегәйгә) Мин синнән барыбер, җайлы чак туры китереп, үч агачакмын'
Идегәй (тыныч). Йә. нишлибез. Тимер Котлый хан'’ Туктамыш ханның тәхетен та-ртып алмыйча, тынычланмаячакмын мин Ниятем тәхеткә сине кайтару Уйла
Тимер Котлы й (кы лычын кынына тыга Бәхтияр дә ш\ шй эшли) Күнче солтан берничә нөгәр белән Аллаярбәк әмир канаты астына кайтып китә
Күнче (кәҗә ләнеп) Әмин сиңа буй-сынмыйм*
Тимер Котлый Ул чагында, башын чабылыр
Күнче. Бертуган энеңнеңме?!
Тимер Котлый Мин әйттем! (Анын чакыруын ишетеп борылып килгән нәгәр юрга.) Бишегез взерләнсгсз Күнче солтанны Аллаярбәк әмиргә озатасыз 15. Комлы чүл. Кон.
Ком бураны. Атларны аякчан егарлык көчле җил. Биш кенә нт әре белән канап Гимер Koi тын. ннын карт табибы һәм И ге- 1әй белән Ixixiияр. көчәйгәннән көчәя теткән ком (праны белән көрәшә-көрәшә. .жрен генә ялт я баралар I lot әрләрмен ат тарына чатыр һәм башка кирәк-яраклар төялгән, шуна күрә алар бөтенләй злпан чыкканнар— менә-меиә егылып, ком астында күмелеп калырлар сыман. Тын куыргыч әшәке каршы жил жаилакларнын бигенә учлап-уч- лап вак ком сибә.
Идегәй (бар коченә кычкырып Тимер Котлый хан! Артык әйберләрне ташларга кирәк' Атлар егылса эшләребез харап'
Тимер Котлый (ул сынатмаска тырыша. әмма иярендә коч-хәл бе юн \тыри Боер. Идегәй әмир Мин синең тәжрибәнә ышанам
Идегәй Бәхтияр! Нөгәрләрне туктат'
Бәхтияр ал тарак барган җайдаклар яны-на ашыг а.
Нетәрләр бер урынга җыелалар.
Идегәй Тимер Котлый хан әмерен ты-ңлагыз. батырлар чагырларны һәм бүтән артык авыр әйберләрне монда калдырырга* Кирәк кеше алыр Үзебез белән корал ризык һәм су гына алабыз!
Нөг әрләр берсүзсез боерыкны ү ти-гәр: татлы чатырлар, савыт-сабалар, тәбәнәк өстәл-урындыклар -җиргә оча.
Табиб. Минем чатырга тимәгез' Мин карт кеше! Мин ачык һавада йоклый алмыйм'
Идегәй (нишләргә белми ике юнеп кал-ган ногәргә Хан әмерен үтә!
Табибның чатыры да жнргә оча.
Табиб. Ул чагында мин үзем да монда калам!
Идегәй Ихтыярын табиб' Табибка ризыкнын сигездән бер өлеше! Бер урынла тормаска' Кузгалдык' ■< >га китә
Бер нот әр ашамлык тутырылган капчык-ны чишә башлый.
Табиб Кагылма! Кара син аны! Мине җиңел генә кирәмәткә ташлап китмәкчеләр* Бүтәннәргә иярә , Нишлим соң? Койры-гыннан ныграк кыссан. куян ла чыраг ка-бызыр. 16. Ком таулары арасында инкүлек. Кич.
Кохг бураны басылган. Хәлдән танган җайдаклар һәм атлар г ор. тесе-горле жирдә сузылып яткан, һәркемнән ал тында <> те-шенә тигән кагы-когы ннн кисәкләре һәм берәр локма каклаган нг. Күбесенең туларны чәйнәргә гә хә.зе жигм.и ән йоклыйлар. Идегәй белән Ьәхгняр. iнрэп уйга чумып, әкрен генә ипи чәйниләр. И кч ән ипиен әле- дән-әле үз атына каптыра. Ьәхгняр гә. моны күреп, агын ашата бантлый. Табибның ың-гырашуы ишетелә.
Идегәй торып кой шытырдата-шы- тырдата анын чныни барие Нәрсә, хор-хнн лем. хәлең бик начармы’’ Мазе, кәүсәр суы йотып җибәр
Табиб ' чинаган тивыш ое ки« Кат ы- лма миңа Шундый кабахәт кеше икән
легеңне белгән булсам, дәваламаган булыр идем мин сине Таш бәгырьле кеше син . (Тына.)
Идегәй (көлемсерәп) Дөрес әйтәсең, табиб, бәгырем таш булып катты... (Табиб-ның карышуына карамастан. башын күтә-реп авызына су сала. Ансы бераз су йота да хәлсез башын җиргә сара.)
Идегәй (картны калдырып. Бәхтияр янына килеп утыра) Картнын хәле шәптән түгел. Иртәнгә чаклы түзмәс, ахры, ман- тырга охшамаган. .
Бәхтияр Ил ташлаган ирне гүр алыр, ди. Ансы-ансы. су бетеп килә. Идегәй Атсыз калсак нишләрбез?!
Идегәй дәшми. 17. Шунда ук. Иртән.
Берничә нөгәр хәнҗәрләре белән кабер чокыры казый: комлы жнр бик тиз ишелә юра — кабер казучылар ишелгән комны учлары белән читкә ташлыйлар. Яннарында — табибмын мәете ята. Ниһаять, кабер чокыры тездән була.
Идегәй (алар янына килә). Җитәр бул- маса Көн эссегә авышканчы кузгалырга кирәк (Мәет кырыена бара ) Тотышыгыз'
Бәхтияр. Идегәй һәм тагын берничә нө- | әр каргныц I әүдәсен күтәреп. каберт ә төше-рәләр.
Идегәй Бисмилла. Тәңребезгә тап-шырдык' Рәнҗеткән булсак, кичер безне, карт. (Учы белән ком алып, өстенә сибә.)
Нөгәрләр, кабереннән чыгып качмасын дигәндәй, мәет өстенә тиз-тиз генә ком ишәләр.
Озакламый кечкенә калкулык хасил була.
Идегәй (Тимер Котлыйга) Аллага та-пшырып. кузгалдык, хан.
Тимер Котлый (гамьсез тавыш белән) Кирәкме икән, Идегәй әмир?.. Барыбер ком астында ятЙТп каласы...
Идегәй (сүзне кыска тота) Хан сүзе түгел бу. Тимер Котлый! Төнлә шакаллар елавы ишетелде: алар кеше яши торган жир- дән ерак китмиләр. Борыным сизә: бүген сулыкка барып җитәчәкбез! i Атына атлана.) Нөгәрләр! Безнең арттан! (Нөгәрләрнең үзара нидер чыш-пыш сөйләшкәннәрен күреп туктап кала.) Ни булды анда?! Боерыкны ишеттегезме?!
Нөгәрләр. атларына менеп, аларны ура-тып алалар. Идегәй. Тимер Котлый һәм Бәх- тняр уртада кала. Нөгәрләрнен кырыс йөз-ләрен күреп, өчесе дә кулларын кылыч сабы-на куя.
Бер нөгәр. Тимер Котлый хан! Кичер безне без ары бармыйбыз' (Идегәйгә ым- 1ый ) Бу кешегә ышанмыйбыз без! Кем ул?! Ник синең өстән эш йөртә’! Ул безне сусыз ком чүленә үлемгә алып килде! Син үзең теләсәң нишлә, хан. без — атларыбызны кире борабыз! Киттек, егетләр
Тимер Котлый (югалып калган) Ха-ныгызны ташлап китәргә җөрьәт итәсез?!
Бәхтияр. Боер. Идегәй бср-нкссси акылга утыртам бу тутык гөмбәләренең?
Икенче нөгәр I көдрәеп кы. иячына то-тына). Йә. кем кемне акылга утырта?
Тимер Котлый, таяныч эзлән. Илегәшә карый.
Идегәй Калдыр. Бәхтияр Китә бирсеннәр! Булган ризыкларны данә башыннан гадел бүлешик Кызганам мин сезне, егетләр сезнең берегез дә иленә исән кайтып җитә алмаячак!
Өченче нөгәр (җиңе i генә аеры 1ышу- га егетләнеп) Анысы- тәкъдиребездә язы-лганча булыр1 Ризыкларны бүлеп куйдык инде без Бу капчыкта су. монсында ризык (Җиргә ике күн капчык таш зый һәм атын чаптырып китә.)
Бүтән нө! әрләр дә. Идегәйләргә сагаеп карын-карыи. анын артыннан ашыгалар. Үзәндә өч жайдак басып кала. 18. Калкулык. Кичкә авышкан чак.
Ара-тнрә вак куаклыклар белән каплан- тан тәбәнәк калкулыкка өч кеше күтәрелеп килә: өчесе дә. хәлсезләнт әи атларынын иярләренә тотынып, камашкан аякларын көчкә сөйриләр. Атлары, адым саен диярлек туктап. берән-сәрән күренгән үлән утлыйлар. Идет әй. Тимер Котлый һәм Бәхтияр арунын соңгы читенә җиткәннәр: атларына ябетнеп. етыла-гора бармасалар. күптән җирдә тәгә-рәшеп ят ырлар иде. Аларнын максаты — шу-шы калкулыкка менеп житү. ахры, бөтен көчләренә шунда омтылалар.
Ниһаять, чыдамлырак гәүдәле Бәхтияр беренче булып калкулыкка менеп җитә һәм туктап кала.
Бәхтияр (кулын атының ияреннән ыч-кындырып. алга таба карап чайкалып тора һәм кычкырып җибәрә) Су! (Бер ку 1ын ил. а сузып күрсәтергә тели һәм кираркан җир. ә
Идегәй, атын г ашлап. анын янына ашыт а.
Идегәй (көч-хәл белән үргә менеп .җи-теп. түбәнгә карый анда, чынлап ти зәп-зәңгәр сулы елга җәйрәп ята). Йә. Хода !Күзеннән яшь атылып чыггын да сизми J Әҗәлебез җитмәгән икән әле' ( Аста туктап калган Тимер Котлый ханга matin борыла I Тизрәк мен. Тимер Котлый хан1 Тәңребез ташламаган икән безне. Хәзер бернәрсәдән дә кысылмыйбыз Анда яшәр өчен бөтен нәрсә бар! Сусын калганчы су чөмер. Күплең туйганчы киек аула - Аягы астында һушсыз яткан Бәхтияргә күзе төшә ) Бәхтияр' Җан дустым Г1 Чүл аждаһасын җиңеп чыктык, бнрешмд* < тияргә ярдәм итәргә те ләп иелә һәм гәүдәсен тота а змыйча. анызг чнына тәгәри ул да аңсыз )
Калкулыкка менеп җитмәгән 1 нмер Кот-лый тагын бер-нке алым ана атлый һәм шулай ук йөзе белән жнрг ә каплана. Атлары.
хуҗаларына игьгибар игмичә. туктаган җир-ләрендә үлән утлый бирәләр.
Идет әй белән Бәхтияр калкулыкның ике-нче Я1 ына арырак күт салган булсалар, елга колагы буенда! ы ямь-яшел тут айлыкта тетелеп утырган ча нарларны күрәселәр иде: анда ыгы-зыгы, аглар-дөяләр мәш килә, малба! арлар, кораллы (аскариләр тыз-быз чаба. 19. Шунда ук. Иртән.
Калкулыкка, кача-поса. берничә кораллы кеше күтәрелә: алар җирдә һушсыз яткан Иде1әнләр!ә якынаялар. Менә алар тавыш- тынсыз килеп -җитәләр һәм Идегәйләргә та-шланалар: күт ачып йомган арада Бәхтияр белән икесен коралсызландыралар.
Колгасар (игътибар белен карап /Йо-кыда түгел болар ушларын югалтканнар Тизрәк су бирегст' I Арадан берсе кечкенә кун савыт белән су бирә учына агызып. Идегәйнең битенә сибә Идегәй, дертләп китеп, күзләрен ача Ул остенә озын буйлы бер егет иелгәнен күрә Аңа су эчерәләр.) Кемнәр сез?
Идегәй (үзен коралсызландырганнарын чамалап, гаскәриләргә күз йөртеп чыга) Кайда мин? Кемгә карый бу җирләр9
Колгасар. Син Туктамыш ханнын меңбашы Кара Тиен Йосынчы биләмәсендә Без анын хезмәтчеләре. Син кем9
Идегәй (тәвәккәлләп) Мин Туктамыш ханнын томәнбашы Кобогыл би! Аякка бастырыгыз мине!
Гаскәриләр бер-берсенә карашалар һәм кабалана-кабалана аны күтәреп торгызалар.
Колгасар (каушап) Без сезне юлба-сарлар. дип уйладык, кичер. Кобогыл би! Мамайны җиңгән каһарман икәнлегеңне ишетеп беләбез Хәзер Коралларыңны кире бирәбез I Иптәшләренә ымлый алар бер читкә оеп куелган кораллар янына таш-ланалар. )
Идегәй. Җитешерсез! Минем негәргә ярдәм итегез (һушсыз яткан Бәхтияргә күрсәтә ) Өченчебез кая9 Минем энем дә монда булырт а тиеш! (Артка таба ымлый i Менеп җитә алмыйча егылмаганмы карагыз!
Бер-ике егет ул күрсәткән якка йө! ерә.
Колгасар fyj-узеиә Су эчергәч. күңеле бөтенләй көрәеп китте моның 20. Кара Гиен Йосынчы чатыры. Кен.
Идегәй белән Тимер Котлый күбаралык- лы чагыр хуҗасы Йосынчынын мактануым 1ЫҢЛЫН-1ЫИ.1ЫИ яшап-эчеп утыралар. Берничә ярымшәрә җария кеичы! ыпг му 1ыкасына бию башкара. Берничә җария кунаклар! а аш- су кикрен юра. Йосынчы үзен бик дорфа тота.
Йосынчы Нәрсәгә мина Туктамыш9! Тфү' Мин үз биләмәмдә үзем Туктамыш' Ха-ха-ха! Сер итеп кенә әйтем беләсезме, мин норсә уйлап чьи ардым ’ Аксак Тимер фарсылар өстено яу китә мин аның үз җирләрен талап кайтам, икенче вакыт Туктамыш урысларны бастырырга юнәлә мин ханнын олысларын аркылыга-буйга чабып пыр туздырам! Ха-ха-ха! Нәрсә бирә бу миңа9 Байлыкмы9 Байлык минем үземдә мен айлык! Ә менә нәрсә бирә: ачулары чыккан Аксак Тимер белән Туктамыш хан. түземлекләре бетеп, бермәлне минем өскә киләчәкләр. Ә мин. шома елан кебек, ике тукмак арасыннан шуып кына чыгам да читтән карап торам: икс тукмак — шап! Бер-берсенен маңгайларына' Ха-ха-ха' Кызыкмы 1
Идегәй. Эчең катып үләрлек!
Йосынчы Ха-ха-ха' Кунакларга бармак яный.) Тик' Минем талкан бик коры Кайткач. Туктамышка минем сүзләрне жиг- керсәгез. Кобогыл би Мамай башын чапкан батыр, дип тормам' Сарайда минем кешеләр җитәрлек' Ха-ха-ха! Шаяртам' (Идегәйнең җилкәсен кагып куч
Идегәй (хуҗаның тупаслыгына г.г бик кыенлык белән генә түзеп утыра) Йоклага-нда ла баш астына кылыч салып ятарга туры киләчәк, димәк ’ (Елмая
Йосынчы Ышанмыйсынмы?' (Чатыр ишегендә торган шыгавылга карамыйча кычкыра.) Хәммәт бине кертегез! Хәзер. Кай-бер нәрсәләрне аңларсыз!
Чагыр!а. аяк очларына гына басып, бер ир килеп керә һәм колларча баш ия.
Йосынчы Якынрак кил' Кунакларга сөйләле: нишләттем мин сине. Хәммәт би?
Хәммәт Баш өсте, түрәм Идегәйгә карап ) Мин бер ай элек Йосынчы бигә кунакка килгән идем Без аның белән күптәнге танышлар Ярты ай чамасы кунак булдым - Хужа кайтып китү турында авыз да ачтырмый Бик кунакчыл кеше'
Йосынчы Хак сүз' Кунак сыйларга яратам мин Ха-ха-ха! Ары гакылда'
Хәммәт Түзмәдем, бүрегемә киңәш иггем дә качып китәргә карар кылдым
Йосынчы Юк. син бәз снесен әйтеп бе-тереп сөйлә! Качып китеп. Туктамыш ханга минем өстән әләк житкермәкче булган илен син. Хәммәт би' Ә нәтиҗә?
Хәммәт Мине, ярты юлла тотып алып, кире апкайттылар да. Йосынчы би. табан асларымны телгәләтеп, ат кылы сип терде. Китәргә рөхсәт ит. Йосынчы би? Мине анда саварга бәйләнгән дөяләр көтә
Йосынчы китәргә рөхсәт итеп кул селти) Күрдегезме’ Мина карышкан кунак-ларны шулай юашландырам мин' Ха-ха-ха! Ә хәзер, адашып килеп кергән кадерле куна клар. мин сезгә бер могҗиза күрсөтәм! (Ку зларын оч тапкыр шапы 1датып суга .
Бер җария килеп керә.
Йосынчы Былбылымны кертегез'
Җария баш иеп чынап китә. Тынып то-ралар.
Чагырга искиткеч гүзәл яшь хатын килеп керә.
Йосынчы Йә. кем дип уйлыйсың инде бу сандугачны9
Идегәй Кем?
Йос ы ич ы. Аксак Тимернең кызы’ Атасының күзе алдында кызына аю мае сөрттем! Ә хәзер- минем кәнизәгем! Ха-ха-ха! (Хатынга чыгып китәргә ишарә ясый. )
Идегәй (ул моңа чынлап гаҗәпләнә). Булмас, ышанып бетә алмыйм, Йосынчы би' _
Йосынчы Булмасмы? (Зәһәрле елмая ) Яхшы Бүгенгә җитәр Калган могҗизаларымны иртәгә күрсәтермен’ Ышандырырлык итеп! (Аның соңгы сүзләрендә янау яңгырый: кунаклар ирексездән кинәт аңа карап куялар ) Ха-ха-ха! 21. Идегәй чатыры. Төн.
Чатырда өч кеше ятканын чамалап була: Идегәй, Тнмер Котлый һәм Бәхтияр әкрен генә сөйләшеп яталар.
Бәхтияр. Чүлдән котылып, карсак шакал тырнагына килеп каптык, ахры, без, Идегәй батыр!
Идегәй. Монда — минем атым Кобо- гыл, гарәп.
Тнмер Котлый. Йосынчының соңгы сүзләреннән соң, әлегә кадәр арка үзәкләрем чемерди минем.
Шулвакыт төше шомлы тынлыктан хатын-кыз җырлавы ишетелә.
Бәхтияр Аксак Тимер кызы җырлый' Идегәй. Каян беләсең?
Бәхтияр. Җәйләү кешеләре сөйләделәр Йосынчы аны көн саен йокыга китәр алдыннан җырларга мәҗбүр итә. имеш Шунсыз йоклый алмый икән, кәбих!
Сагышлы җыр тәэсиренә бирелеп, тынып калалар.
Әсир кыз җыры
Яулар чапкан әткәмдер. Даннар тапкан әткәмдер, Мине эзләп тапмады,— Өзелә бит үзәгем.
Мине эзләп тапмады, һай,— Өзелә бит үзәгем!
(Йосынчы шаркылдап көлә.)
Атым булыр Акбеләк, Күңелемдә ак теләк. Ят илләрдә саргаям,— Калмады ла түзәрем Ят илләрдә саргаям, һай.— Калмады ла түзәрем!
( Йосынчы көлә.)
Килер сыман бер батыр.
Әткәемә озатыр,— Иренемдә батырга Ал шәрабтай сүзләрем Иренемдә батырга, һай. Ал шәрабтай сүзләрем! ( Йосынчы көлә.)
Алма-алма түшләрем.
Сачым булыр түшәге.— Ул батырга йорт булыр Сәмәркандтай гүзәлем
Ул батырга Йорт булыр, һай, Сәмәркандтай гүзәлем...
Төн тынлыкка чума.
Бәхтияр Ничек тә моннан ычкыну юлын табарга кирәк Ир кичмәслек елга юк Мин Йосынчының кайбер нөгәр- ләренен кылын тартып карадым, берсе дә аны мактамый1 Хезмәтчеләрен әйткән дә юк. Ике көнгә берсенең башына җитеп тора икән, кабахәт! Көрлегенә түзми, димәк Өченче көн бер егетне, атына атланганда аягы астына аркасын куел өлгермәгән өчен, ике ат койрыгына бәйләтеп, ботын аерып ташлаган Котырган эт айга сикерә!
Идегәй Аннан котылу юлы бер генә. Үзенең башын юк итү!
Тимер Котлый (өметләнеп) Ничек итеп?!
Идегәй Әкренрәк' Ансы Бәхтияр белән минем эш..
Бәхтияр Килешәм
Шулвакыт чатыр ишеге янында бер күлә-гә күренә.
Бәхтияр (кулына хәнҗәр алып, сикереп тора) Кемдер чатыр янында нскәнеп йөри! (Сиздерми генә ишеккә якынлаша.)
Хатын-кыз тавышы (пышылдап) Әй! Йоклыйсызмы, кунаклар?
Бәхтияр. Кем син?
Хатын-кыз тавышы Шаһ Тимер кызы...
Бәхтияр Нәрсә кирәк?
Идегәй (торып утыра) Керсен!
Хатын (чатырга керә) Кайсыгыз — өлкән түрә?
Идегәй Сүзеңне әйт
Хатын Минем исемем — Акбеләк
Идегәй. Тыңлыйбыз сине. Акбеләк Мин Туктамыш ханның төмәнбашы Ко- богыл Болар минем юлдашларым
Акбеләк (пышылдый) Йосынчы лаякыл исерек Чатыр шыгавылы минем кеше Йосынчы йокыга китәр алдыннан иртәгә сезне тас кол урынына мыскыл итәчәкмен, дип мактанды! Елан яше ялаган нәмәрсә ул! Аннан качып котыла алган кеше юк! Сез бәхетлерәк булырсыз, бәлки' Без сезгә иң яхшы атларны әзерләдек. Мине дә үзегез белән алсагыз, ярдәм итүчеләр таба.м!
Тимер Котлый. Әйдәгез!
Идегәй Ашыкма, энем Мине, кешегә сиздерми генә. Йосынчының чатырына алып керә аласыңмы, Акбеләк?
Акбеләк. Үлек кебек йоклый ул эт каешы' Тик мин аңламыйм нигә кадерле вакытны әрәм итәргә’’! Хәзер үк качсак, ераккарак китеп өлгерәбез ич. Кобогыл би1 Әй. Ходаем! Яхшыга көн юк. яманга үлем юк!
Идегәй Чөнки Йосынчы чатырына керсәк качарга ашыкмасак та була Анын кораллы нөгәрләре ничәү?
Акбеләк Бу җәйләүдә - егермеләп булыр Бишссе аны җен урынына дошман күрә Калганнарына ышанып булмый - койрыксыз этләр
Бәхтияр, Барлыгы сигез булабыз! Унбишкә сигез. /Әкрен гена колә ) Ир-ат ечен эш тә юк икән монда1 Боер. Кобогыл би!
Идегәй. Чү' Тынычрак' Мине монда көтегез... Әйдә. Акбсләк' /Кылычы белән хә-нҗәрен алып тышка юнә ю / 22. Чатыр алды. Төн.
Чатырдан Идегәй белән Акбеләк чыга.
Нөгәр (алар каршына сикерә) Кая юнәлдең. кадерле кунак?
Акбеләк. Ах! (Идегәй артына поса.)
Нөгәр (мыскыллы ) Аңлашылды' Былбыл сайравын тыңларга баруын икән Тон караңгы, тирә-юньдә карсак шакаллар шактый күп йори каравыл бирми булмас үзегезгә! (Сызгырмакчы булып ике бармагын авызына каба )
Шуннан файдаланып. Идегәй ана хәнҗә-ре белән кадый: нөгәр: эһ тә гпәлми. жиргә ава.
И д егәй (чатыр ишеген ачып) Бәхтняр' Бер карсак ята монда эзен юк ит Кораллары кирәк булыр' (Акбеыккә / Әйдә, син алдан атла...
Йосынчы ча гыры яг ына китәләр. 23. Йосынчы чатыры алды. Төн.
Акбеләк белән Идегәй посачгоса чагыр янына килеп җитәләр.
Шыгавыл Кем килә? |
Акбеләк Бу мин Акбеләк! Әкренрәк сөйләш
Шыгавыл. Синең артта кем?
Акбеләк. Дус кеше Чатырга без чыкканчы беркемне дә кертмә!
Шыгавыл икеләнеп тора.
Унбашы буласын киләме, шыгавыл' Килсә шуны күңелеңә биклә дә. безгә юл бир!
Шыгавыл читкәрәк китә.
Идегәй белән Акбеләк чагырга керәләр. 24. Йосынчы чагыры. Тон.
Идегәй белән Акбеләк чатырга керәләр һәм бергын кумалмый басып горалар. Ак-беләк Идет әйг ә Йосынчының йоклат ан уры-нына ымлый. Идегәй ана аңладым.дип баш кага һәм чатырдан чыгып кнгәргә ишарә ясый: Акбеләк шундук юк була. И тет әи ипләп кенә кочле мышнау ишетелгөи жиргә якынлаша.
Йосынчы I кинәт сикереп тора кар-лыккан таныш бе юн I Кем бар монда'” Шы гавыд!
Шыгавыл Мин монда, түрәм!
Йосынчы Ике күчең дүрт булсын кара аны! Күзеңне ачып тор!
Шыгавыл Тыңлыйм, түрәм'
Йосынчы урынына яга һәм бераман кабат мышнап йокыга китә.
Идет әй мәче җитезлеге белән анын янына сикерә һәм хәнжәре белән күкрәгенә кадый. 25. Чагыр алды. Төн.
Идегәй (чатырдан чыга i Акбеләк! Акбеләк Мин биредә. Кобогыл би Идегәй Хәзер бик әкрен пышылдама- сан да була. Бар. үз чатырына кайт иртәгә ерак юл чыгасы яхшылап ял ит
Акбеләк китә.
Идегәй Шыгавыл' Ышанычлы берәр кешен бармы нөгәрләр арасында?
Шыгавыл (уйланып). Бар. Кобогыл би.
Идегәй Бик яхшы Бүтәннәргә сиздер-мәскә тырышып, уят та. икәүләп җәйләүдә булган барлык менгс атларны беркем тап-маслык итеп яшерегез Үзен кабат шушында кайтып басарсың, ә танышың атларны саклап калсын Яхшылап аңлат үзенә синең үзеңнән яисә бездән башка кем күренсә дә укка алсын!
Шыгавыл Яхшы Кобогыл би' /Караңгыга кереп югала.)
27. Шунда ук. Таң агып килгән чак.
Йосынчы чагыры янына баштанаяк ко-ралдаш ан Идегәй. Тимер Котлый хан һәм Бәхтняр килә. Чагыр ишеге янында йокым-сырап утырган шыгавыл, аларнын аяк тавы-шларын ишетү!ә. сикереп тора.
Идегәй Ул-бу хәл булмадымы?
Шыгавыл (йоклавы эчен узен гаепле санап, бераз каушап/ Бары да тәртиптә. Кобогыл би' Була гына күрмәсен
Идегәй Соңгы үтенеч сиңа, унбашы ышанычлы нөгәрләрне. ипләп кенә уятып, монда чакырчы.
Шыгавыл (унбашы дигән сүзне ишеткәч. йозе ачылып китә) Баш өсте, төмән- башы Кобогыл би' Күз ачып йомганчы монда булырлар! / Бүтән чатырлар чнына йо- гера.)
Шулвакыт чатыр эчендә тонык кына ын- гырашкан тавыш ишетелә.
Идегәй Бәхтняр. син монда күз-колак бул! ( Тимер Котлый бс юн бергә чатыр зче- нә ашыга.
28. Йосынчы чагыры. Шул ук вакыт.
Идегәй белән Тимер Котлый чагырга ке-рәләр һәм Йосынчы яткан урыгн а г ашлана-лар. Идегәй хәнҗәрен әзерли.
Йосынчы I me te кермаләнә Син. үте-рдеңме мине. Кобогыл би’’ Ни үчен бар иде миндә? Үлемнән коткарган өченме’
Идегәй < карынты тавыш бе юн Әйе. минем кулдан китәсең, канэчкеч Кара Тиен Йосынчы' Синен кебекләргә жир өстендә урын юк' Төнлә кулым әз генә махы биргән икән хәгер ялгышмас' Тнк шуны белеп кит. җәһәннәм кисәве синең алда Кобогыл
түгел - Котлыкыя би углы Идегәй! Ә хәзер - Туктамыш атлы этнең кан дошманы!
И о с ы н ч ы (күтәрелергә тырышып ка-рый, әмма хәле җитми). Котлыкыя би утлы? Һай!.. Мөртәт икәнсең...
Идегәй Тамагың тыгылсын! (Хәнҗәре белән аңа кадамакчы була.)
Йосынчы Ашык ма.. җитешерсең.. Син дә мин белгән ачы хакыйкатьне., белеп кал. Идегәй... Син иң якын туганыңны суйдың . Без синең белән ике туган балалары Аналарыбыз бертуганнар иде безнең Көн элгәре дөресен әйтсәңче! . Кем белән кайгыларыңны-шатлыкларынны бүлешерсең Идегәй?. Ке.мгә. таянырсың? Нәсел корткыч икәнсең. Ялгыз калдың.. Кара каргышым, төшсен сиңа! Көн күрмә... (Тынып кала.)
Идегәй (бу ачыш аны тетрәндергән). Дәлилләрең бармы?' (Йосынчыны җилтерә-тә әмма ул җан тәслим булган инде.)
Чатырга Бәхтияр килеп керә.
Бәхтияр Нөгәрләр җыелды, Идегәй. Көн бите башланганчы.
Идегәй (Бәхтиярне танымый тора). Ә'(. (Кул селти.) Нөгәрләргә хәлне үзең аңлат. Бәхтияр.. Тимер Котлый хан, син дә чык, зинһар. (Башын тотып. Йосынчы янына чүгәли.)
Тимер Котлый белән Бәхтияр тышка юнәлә.
Тимер Котлый (әкрен генә пышылдый) Йосынчы Идегәй әмирнең якын туганы булган икән. .
Бәхтияр Ишетеп тордым, хан...
Алар чьи ып киткәч, Идегәй Йосынчы гә-үдәсенә каплана: анык җилкәсе калтырый. Тыштан Бәхтиярнең нидер сөйләве ишетелә.
Идегәй (җиргә тезләнгән килеш, ике кулын кушырып маңгаена куя һәм башын югары күтәрә) Тагын бер тапкыр кисәтүеңме бу, и Тәңрем9' Хәерсез юлга чыктым микәнни сон? (Ул ике бите буйлап күз яшьләре тәгәрәгәнен дә сизми.)
29. Елга буе. Көн.
Яшел тугайлыктагы чатырларның исе дә калмаган, еракта, зәңгәр рәшә аша, китеп баручы кәрванның арты гына күренә. Мон-да— копчәк эзләре генә.
Яр башына өелгән биек корган янында Идегәй бер ялгызы басын тора. Иелеп бер уч туфрак ала һәм кабер өстенә сибә. Агына атланып, юлдашларын куа китә.
30. Туктамыш хан сарае. Көн.
Туктамыш хан кулга ияләштергән чуар юлбарысының колак артын кашып тора.
Җанбай Бөек каган! Җантимер бинең өлкән углы Исабәк сиңа баш ора
Т у к г а м ы ш (ризасызлык белән): Аты корсын! Җантимер көчекләре турында Са-раемда ишетмим яңадан.
Җанбай Кичер, бөек каган, түбәнчелек белән хәтереңә төшерергә җөрьәт итәм Исабәк би сиңа һәрвакыт тугрылыклы булды. Идегәй үзенә кушылырга үгетләгәндә, ул энеләрен һәлакәтле юлдан саклап калырга тырышты, әмма, кызганычка каршы, котырган эт Идегәй аларның утырып өлгермәгән акылын агулаган булган инде. Эткә ияргәнне эт үлеме көтә: сиңа хыянәт итеп, Идегәй белән качып киткән дүрт туганның өчесе шундук синең батыр нөгәрләреңнең кылычына эләккән, дүртенчесе чуар юлба-рыска азык булган. Исабәк би моңа үзен битәрли, бөек каган.
Туктамыш Миннән нәрсә тели ул?
Җанбай. Бер төмән гаскәр сорый.
Туктамыш (кашларын җыерып, күз койрыгы белән карый). Тәхетемне дә сора-мыймы тагын?
Җанбай. Минемчә, Исабәкнең нияте безнең максатка бик ярашлы, бөек каган Ул —безнең күз кешесе.
Туктамыш Кыскарак тот, вәзир.
Җанбай Шаһ Тимергә ныгыган теш-ләребезне күрсәтергә вакыт, бөек каган. Ышанычлы кешеләрем хәбәр итә: Самар-канд әмире фарсы илләренә яу чыгып, муен-нан баткан Безнең белән икс арадагы Хәрә- зем мәмләкәте хакимнәре Иләкмеш углан белән Сөләймән суфи Шаһ Тимернең ар-касына пычак кадарга әзер торалар — тик үз көчләренә ышанып кына бетмиләр. Исабәк би аларга ярдәм тәкъдим итә һәм шуның белән сиңа тугрылыгын да тагын бер тапкыр исбатларга тели. Монын белән без берни дә югалтмыйбыз, бөек каган, явы уңса — Шаһ Тимернең борынына чиртәбез, кыйналып кайтса — Исабәк үзе синең алда җавап бирә. Исабәк бинең Идегәйгә сөт туган тиешлеген дә истә тотыйк, бөек каган Очрашып, бер-берсен җәһәннәмгә олактырмаслармы! Ике карчьңа талашканда бер мендәрлек йон чыга
Туктамыш. Яхшы Без уйлашырбыз.
31. Өргәнеч каласы. Көн.
Данлыклы каладан нке-өч кенә хәрабә калган, бөтен җир сукаланган. Анда-санда кызарып яткан кирпеч кисәкләреннән генә бу урында кайчандыр зур биналар булганлыгын чамалап була.
Идегәй юлдашлары белән хәрабәләр янына килеп җитеп туктый.
Бәхтияр (телен шартлатып) Менә сезгә утыз мең кешеле данлы Өргәнеч каласы... Көек исе килә бу кырдан'
Идегәй (бетен кырны күздән кичерә) Син ялгышмадыңмы. Акбеләк? Чынлап та Өргәнеч каласымы бу?!
Акбеләк (ул чиктән тыш югалып калган) Ике ай элек кенә монда зур кала ша- улап-гөрләп тора иде. Идегәй.. Берни аңламыйм!
Хәрабәләр арасында көнҗәләдәй тузган башлы бер сәер кеше күренә һәм шундук юк була.
Бәхтияр (нөгәрләргә) Әнә бер кеше! Бер-икегез минем арттан! (Сәер кеше күренгән җиргә чаптырып китә ике-өч нөгәр аңа иярә.)
А к б с л а к (акмагандай / Иләкмеш углан белән Сөләймансуфи дигән ике тере коек түрәлек итә иде монда. Берсен көйләп. икенчесен сөйләп кенә иплеккә күндерәләр ндс үзләрен. Атамнын сөйләвенә караганда, Туктамыш хан белән әшнәлек кыл- макчы булганнар алар абыйларым килеп бастыргач кына, койрыкларын кысканнар, имеш.
Идегәй дәшми.
А к беләк. Без бик нык урау юлдан кайттык Турылан китсәк, яуга ran буласы булганбыздыр, бәлки...
Идегәй (салкын). Самаркандта бар хатын-кызлар ла күп сүзлсләрме шулай?
Акбеләк ана кинәт чәнечкеле караш таш-лый һәм чнгкәрәк китә. Бәхтияр белән кәгә-рләр теге нр-агны ике кулыннан сөйрәп дияр-лек алын киләләр: Идегәй янына килен җит-кәч, кулларын җибәрүгә, ул йөгереп качмнкчы була — аны тогын алалар.
Идегәй (ягымлы булырга тырышыш Курыкма бездән. Без сиңа тимибез Кем син?
Бәхтияр (пышылдый). Дивана, ахры
Идегәй (коена торырга тырыша) Әйтче. абзый кеше. Өргәнсч каласы моннан еракмы?
Дивана (карышудан туктый). Өргәнсч каласы?! (Кычкырып ко.ю.)
Идет ой. Иик көләсең, абзый кеше? Со-равым бик көлке тоеламыни шулай?
Дивана (кинәт калудан туктый). Сукыр икәнсең син. юлчы! Өргәнсч каласының базарлы урамында басып торасың ич' Менә көлке дисәң дә көлке! (Кою). Әнә кә- рнан-сарай! (Бармагы белән юрелгон җиргә торте п күрсәтә.) Күзеңне киеребрәк ачып кара, юлчы! Күрәсеңме, нинди матур би-зәкле?
Идегәй. Чынлап та... Хәзер мин дә кү- рам. Аңлатчы, абзый кеше: бу калага бик күптәннән килгәнем юк. мин югында нәр-сәләр булды монда?
Д и в а н а. Нәрсә булдымы ’ Аксак Тимер каланы башта көл итте, аннан, сукалатып, ясмык чәчтерде! Нәрсә булды, имеш, тиле корҗо. . (Тагын кола башлый I Нәрсә бул-ганын беләсең килсә, югалып Йөрмиләр аны! Кы тыклар күргән булыр идең!
Идегәй (кесәсеннән алтын акча алып диванага суза) Безгә ДӘ сөйләче үзең күргән кызыкларны?
Дивана (анын кулына сугып, алтынын бәреп тошерә һәм ачу бе юн аны җиргә сең-дереп таптый) Алтын сузма миңа! Монда базар да. кибетләр дә юк хәзер, белдеңме, ашыра юлчы” Көләрсең дә. еларсың да синең белән! /Ко.ю.) Туктамыш хан Исабәк атлы бер кешесен гаскәре белән Аксак Тимерне печтерергә җибәргән ндс. Аксак Иса- бөкңең үзен печеп җибәрде' һи-һи-һи! Вәт тамаша дисәң дә тамаша! Бер төмән җайдактан бары йөз кеше, асларына жнбәрө - җибәрә, Исабәк белән бергә качып китте! Калганнарын, беләсең киләме. Аксак патша шппләттс?
Идегәй Нишләтте’1
Дивана. Валлаһи, белмисеңме? Идегәй. Валлаһи-билләһи!
Днвана. Бөтенләй томана кеше икәнсең син. юлчы! Үлесе-тересе белән бергә җиргә тезеп салды да. өсләреннән үзенең атлы гаскәрен уздырды! Җайдаклар үтеп киткәч, карасак, эзләре дә калмаган тегеләрнең! Әйтеп бетергесез кызык булды' /Кола.) Анын каравы ясмык шәп уңачак монда! Әйтимме, ни очен!
Идегәй. Йә-йә9 җ.
Дивана. Туктамыш хан гаскәрснсн каны гына җитмәс иде ясмыкка! Өргәнсч кала-сының ярты халкын да өстәде ул тегеләр янына' Бигрәк тә. сабый балалар каны фай-далы икән! (Кола.) Ә мин базда качып калдым! Хатыным белән балаларым, ахма-клар. мине тыңламадылар качмадылар (Кою.) Менә хәзер үзләренә үпкәләсеннәр' Ясмыкка әйләнгәч, рәхәтләнеп ирештереп көләм әле мин алардан!
Идегәй. Исән калган ярты халык кая булды сон, абзый кеше?
Дивана. Абзый димә мина! Мина егерме дүрт кенә яшь әле. белдеңме?! Егерме дүрт кенә! Ялганлама, бохар ишәге'
Идегәй. Кичер, дус кеше: эне тиеш икә-нсең син мина. Соравыма җавап бирмәдең'*
Дивана Нинди соравына9!
Идегәй Исән калган халык кая китте, дим?
Днвана (ачулы). Кая китсен9' Аксак аларны Самаркандка кирпеч суктырырга куды! Хәрәзсмло бер кеше дә яшәми хәзер! Миннән башка! Бөтен мәмләкәткә мин үзем халык, үзем патша! (Кою.) Биреше каты кеше ул Аксак халкымны миңа үлсә дә кире кайтармаячак' Күңеленә нык биклә!
Идегәй Алай Ни белән тукланып яшисең сон син?
Дивана. Әй сантый син. юлчы! Юкка бетенмә! Күсе-тычкаи беткәнмени?!
И де гәй. Бер арбага утыртыгыз бичара-ны. калдырмагыз монда! ( Атып чаптырып
32. Самарканд яны. Көн.
Идегәйләр биек булмаган бер калкулыкка менеп җигеп туктыйлар: алар каршында асга яшеллеккә күмелгән искиткеч матур кала җәелеп яга. Канда да сыр-сыр г өмбәзле тирбәләр, мәһабәт биналар, гүзәл бакчалар, тулы сулы арыклар һәм сарайлар.
Акбеләк (горур) Атамнын пайтәхете Самарканд!
Идегәй (ул да соклана) Шаһ Тимернсн ни өчен Самаркандны пайтәхет итеп сайлап алуын аңладым мин хәзер. Яшәр өчен жи- ре-суы яхшы, дошманнан сакланыр өчен әйләнә-тирәсе уңайлы!
Бәхтияр Кунакчылмы, түгелме икәнлеге генә билгесез Кайберәү ләр илгә барса илгәзәк, өенә барсаң бик мәзәк була!
Акбеләк I серле е /мая I Ә бу түрәңнән торачак, гарәп* Бездә туйны кырык кон итәләр. (Каш астыннан гына Идегәйга ка-рап ала.)
Идегәй (кинаяне аңлый) Кызганыч буйдак түгелмен'
Бәхтияр. Шәригать кануннары дүрт хатынны хәләл ди. Идегәй батыр' Ки ю
Идегәй Мыегыңа чорна, Тимер Котлый хан'
Л к беләк. Хан?!
Идегәй Ялгыш ишетмәдең, сылу Ак- бсләк.
Тимер Котлый. Тик — жирсез-сусыз калган хан (Куз/елсез генә елмая.)
Бәхтияр Безне күрделәр, ахры: ниндидер гаскәр килә!
А к бел ә к (шатланып) Атамның жан сакчылары' Чапкыннарым бездән алда кай-тып. хәбәр жи ткергәннәр, димәк!
Юлчыларны ыспай киемле жайдаклар ура 1ЫИ ала: барысы да газа егетләр, корал-лары— алтын-комештән елык-елык итеп то-ра. атларының осгенә юлбарыс 1иреләре ябылган.
Яса ул (Акбеләк алдында атыннан то- шеп. ачык йоз белән йогенә һәм аның итек очын маңгаена куеп ала). Туган йортыңа исән-имин кайтып керүеңә чиксез шатбыз. Акбсләк солтан! Боек падишаһыбыз Шаһ Тимер сөенчегә алтын иярле аргамак әзер- ләтеп куйды — куанычлы хәбәрне атаңа тап-шырырга кайсыбызны сайлыйсын0 Мин үзем —падишаһыбыз каршына басканчы сине озата кайтырга тиешмен
Акбсләк /куанычы эченә сыймый, шаян!. Егетләрен барысы да арысландай батыр йөрәкле күренәләр, ясаул! Үз нөгәрлә- рен арасыннан лаеклысын үзең сайлап ал!
Ясаул (Акбеләк сойләгәндә хормәт бе-лән баш ия). Сүзләрен һәрвакыттагыча зи-рәк. үзең элеккедән лә сылурак. Акбеләк солтан! /Уң к\лын кукрәгенә куеп, баш ия һәм егетләрнең берсенә ишарә ясый ансы, шатлыгыннан авызын ерып, калага таба чаба ) Ә хәзер пайтәхеткә рәхим итегез, ка-дерле кунаклар һәм мәмләкәтебезнең йөзек кашы Акбсләк солтан! (Атына сикереп менеп атлана.)
33. Олуг мәйдан. Көн.
Мәһабәт биналар белән уратып алынган мәйдан уртасын гат ы баганага ярымшәрә бер нр бәйләп куелган. Алтын гөмбәзле сарайның киң болдырында каба сакаллы Шаһ Тимер утыра: аны нкыннары һәм тән сакчылары урагын алган. Мәйдан халык белән гулы.
Сөрәнче (Шаһ Тимер ярлыгын укый). •<1 уран мәмләкәте падишасы Тимер Бырлас Шаһ Тимер сүзе. Ошбу кеше мәкерле рәвеш-тә безгә хыянәт итеп, астыртын һөҗүм ясарга җөрьәт изге һәм безне ике тапкыр ук белән яралады Җәзасын бирү — безнең кулда. Әмма без. мәрхәмәтлелек күрсәтеп, аны ярлыкамакчы идек, ләкин Диван киңәше риза булмады, шуна күрә җәза бирү өчен аның үз коралын сайладык һәм уктан алдырырга булдык Мин әйттем».
Шаһ Тимер, әмерне үтәгез дин, кулы бе-лән ишарә ясый.
Соргган кычкырту, барабаннар кат у баш-лана. йоз укчы хөкем нтелгән кешене түгәрәк ясап уратып ала. Шулвакыт ул бер кулын югары күтәрә: моны күрг ән Шаһ Тимер сул кулын снзелер-сизелмәс селтәп ала — барабан кагу, сорнай кычкырту шундук тына. Әмир кырьш та басып т оручыларнын берсе бат анаг а бәйләш ән нр янына бара. Ансы ана нидер әйтә. Йомышчы әмир янына әй-ләнеп килә һәм ана нидер пышылдый: Шаһ Тимернең йөзендә гаҗәпләнү билгеләре ча-гылып үтә һәм ул риза дигәндәй, сул кулын гына селти. Йомышчы сөрәнче! ә нидер әйтә.
Сөрәнче. Халык' Җәзага хөкем ителгән хыянәтче үзен баганадан чишүләрен үтенде! Мәрхәмәтле бөек палишабыз аның үтенечен канәгатьләндерде: моның белән ул тагын бер тапкыр гадел хаким булуын раслый1
Халык арасында җанлану башлана. Кор-банны чишәләр: ул. тәне бар яктан да ук-чыларга ачык булсын очен. баганадан чит- кәрәк китеп баса, кулларын кукрәгенә ку-шырып. башын югары чоя — бу Шаһ Тимерне чыраен сыгарга мәҗбүр итә. әмма тамашага кнлтән халыкка ошый. Кабаг барабан кагу, сорнайлар кычкырту тавышлары яңгырый. Укчылар җәяләрен ку гәрәләр һәм бөтенесе берьюлы агып җибәрәләр. Йөзләп ук кор-банның бөтен тәнен тишеп чыга һәм ул. кинәт энәләре тырпайтан керпегә охшап, бер мизгел катып басып тора да. әкрен генә җиргә ава. Барабаннар кату, сорнай кычкырту тына. Мәйданда шау-шу башлана: "Батыр йорәкле икән — сынатмады үзен! Чын я у тир булган!» кебек сүзләр ишетелә. Мәйданга сөенче алырга ашыккан җай так чабып килеп керә һәм. Шаһ Тнмерг ә янына килеп җитәргә ун-унбнш адымнар калгач, атыннан сикереп төшеп, бер гезенә төшеп йөгенә, әмма риту-алны азакка кадәр үтәргә түземлеге җитмичә. авызын ера.
Җайдак Бөек падишабыз! Акбеләк солтан кайтып җитте!
Кырыс йөзле Шаһ Тимер бәген вәкарь-леген онытып сикереп тора.
Сөрәнче. Бөек палишабызга ат!
34. Самарканд каласы урамы. Иртә.
Киң урам буйлап сөрәнчеләр тарала.
Сөрәнче Тыңлагыз! Туран мәмләкәтенең бөек хакиме Әмир Бырлас Шаһ Тимер сөекле кызы Акбеләк солтанның авыр сәфәрдән исән-имин кайтып төшүе хөрмәтенә кырык көнлек бәйрәм игълан итә' һәркем үз чатыры белән Дөлделкөш бакчасына барырга тиеш! һөнәрчеләр, кул осталары үзләренең һөнәрен күрсәтә, итчеләр ит пешерә. мунчачылар күчмә мунчалар әзерли' Мәмләкәтнең һәр кешесе бөек әмирнең шәх-си кунагы саналачак!
Падишаһ сарае капкасыннан чапкыннар чыгалар һәм түрәләрне бәйрәмгә чакырырга ерак олысларг а таралалар.
35. Дөлделкөш бакчасы. Кон.
Иксез-чиксез киңлекләргә сузылган зур яшел бакчаның тут айлыгында Шаһ Тимер чатыры куелган: ул искиткеч зур һәм матур
бязәлг ан. анын хәтта ин веке каты да а.тгын- көмеш парчалы. Падишаһ чатырынын гирә- ягында анын хагыннарынын һәм туган-тума-чаларының. якын кеигсләренен чагырлары урнагикагг. ә арырак урам-)рам булып герле гү рә.ьгрисн. әмирләрнең һәм ханнарның ча-гырлары тезелеп киткән. Алар 20 меннән артык. Олы капкадан бертуктаусыз пешкән гггләр төягән жнтү.те атлар, леяләр кереп гора: тузан, ыгы-зыгы, шау-шу, әмма тәр-типсезлек си зелми — ясауллар. бөек әмнрнен юн сакчылары кечкенә тәргипсезлекне дә шундук пая торалар. Артыграк кычкырып сөйләшә башлаучыларны. кулларын аргка каерып, гиз генә каядыр алып китәләр, ә кайберләрең, борынына чылбыр тагып, урамга таба сөнрнләр.
37. Бөек па гигггаһ Шаһ Тимер чагыры. Кой.
Шаһ I имер биек урыш а куелган тәхетенә аякларын бөкләп менеп утырган. Ун кулы тәхет култыксасына беркетелгән күн тышлы мен <әр өстендә: күптәнге ярасы сызлый, кү- рәсен. ул аны сул кулы белән сыпыргалап утыра. Зур сакаллы, кысыг рак күзле, кылыч борынлы таза кеше. Аның гнрәсендә берничә улы Һәм оныклары урнашкан. Бер читтә шә-хси кагнбе аның һәр сүзен язып утыра. Бөек әмир һәм анын якыннары алларында торг an алтын сапыглардан горле тәмле жимешләр ашыйлар.
Чагырга Акбеләк килеп керә һәм агасы-ның ун кулын үбә: Шаһ Тимер сул кулы белән кызынып башын сыйпый. Кызын бик нык ярагуы әллә каян күренеп тора.
Тиме р Йә. кыргый җәйрәнсм. сора: ни-нди теләген бар’ Бүген бар теләкләрен үтәләчәк!
Акбеләк Шайтан кулыннан коткарган Идегәйгә кияүгә бир мине, галижәнәп әтием!
Тимер Ныклап танышып өлгермәдем бит әле мин анын белән, бәтием Бәлки, ул синен кисеп ташлаган тырнагына ла тормыйдыр?
Акбеләк Бүтән андый кеше юк бу дө-ньяда! Синең үзенне санамаганда. әлбәттә.
Тимер ггяач; Хәйләкәр син' Карт әтиеңне күңелеңнән бөтенләй үк сызып таш- ламагансын икән әле. шулай да... (Кырыс ) Идегәйнең асылы нинди икәнлеген тиздән күрербез үзбәкләрне акылга утыртасы бар
Акбеләк Мин аның сугышка китүен теләмим!
Т и м с р Ә үз абыйларын белән үз атаңа орыш га башларын салсалар да ярыймы, кү-ке баш?
А к бел ә к. Сез лә бармагыз! Әмирләрен күп нч алар сут ышсыннар
Тимер Алар сугышырлар Тик кулга төшергән байлыкка да үзләре хужа булырлар шул. ю.тор бәтием. Бар. теләген турында уйлашырбыз!
Акбеләк әтисенең кулын үбеп чыгып кнгә.
С о м ә р Ш.»е х Кияүне кайдан да табар-быз. Пасын безгә Алтын Урданы бүләк итәчәк кол буларак кына кирәк. дип туп- туры әйтергә иде. әти'
Тимер /кырыс Хатын-кыз колагына кергән сер сөйгән кешссснен колагына күчми калмый. Гомәр улым! Идегәйне кертсеннәр
Гомәр Шәех кулларын шапылдатып сут а: шыгавыл керә.
Гомәр Шәех Бөек падишаһ Идегәйне күрергә тели!
Шат авыл баш иеп чыгып китә. Якынла гына бу .ман. ахры, берничә секунд үтми — Идегәй килеп керә. Шундук каяндыр килеп чыккан ике ясавыл. икс- яктан тогын, аны жиргә тезләндерә һәм баш илерә. Үягъша бастырып. а.па габа берничә а гым атлатып, тагын шулай ук бөек хаким алдында йөгси-дерәләр. Шул ук ритуал янә бер мәртәбә кабатлана.
Тимер (ачык йоз белән Хуш киләсең, Идегәй әмир, рәхим ит утыр ( Уң ягыңда пюрган тәхетеннән тәбәнәгрәк бер утыргычка уң кулы белән күрсәтә кулының терсәктән бераз богелеп катканы сизелә.)
Идегәй (кулын күкрәгенә кушырыш Рәхмәт, бөек падишаһ (Күрсәткән урынга утыра.)
Тимер (беркемгә <3ә карамыйчаI Пади-шаһ кунагына жнмеш сые*
Кайдандыр, гылсым көче белән пайда бу-лгандай. бер кыз калыга һәм Идегәй алдына савыг белән жнмеш куя.
Тимер Җитеш, калерле кунак Үзе дә җимеш каба Борынгы ата-бабаларыбыз йоласы кунакны кырык көнсез сораулар бе-лән борчымаска куша Шулай ла. агара башлаган чәчләрем хөрмәтенә кичерерсең, дип өметләнәм
Идегәй Сора, бөек падишаһ, гҖимеш каба )
Тимер Ата-ананнар кемнәр, исән-сау-лармы. олан?
Идегәй. Анамны белмим, бөек падишаһ Мине тапканда вафат булган Атам башта Ырыс ханда, сонарак анын углы Ти- мср-Мәлик ханда әмирләр әмире булган, диләр.
Тимер Диләр?
Идегәй Әйе. Чөнки Туктамыш хан анам фани дөньядан киткән конне анын башын чаптырган
Тимер Атаннын аты кем иде?
Идегәй. Котлыкыя би
Тимер (уллары беюн күзгә-күз карашып ашлар Котлыкыя бн углы’ Яхшы ата углы икәнсең, олан Котлыкыя бн гаярь ир нде! Туктамышка баш имичә, минем дуслыкны кабул иткәне өчен башы чабылды анын Ә син үзен ничек исән калдың’
Идегәй Туктамышның агалыгы Җантимер би. бишектә яткан чатымда чабыла- сымны белгәч, минем урынга үз төпчеген салып, бер кашык канымны саклап калган Кобогыл исеме бетон үстем мин
Гнмср (тагын бер иәрпюбә > злары бе-юн карашып ала Кобогылнын батырлык
лары хакында күп ишеттек, олан. Ул—син икәнсең Хуп!
Идегәй. Инде хәзер, үземә дә күптән түгел генә җиткән серем ачылгач. Туктамы-штан качып китәргә туры килде Рөхсәт итсәң, мәрхәмәтле канатларың астына сыеныр идем, бөек падишаһ?
Тимер Сыену дип кимсенмә син үзен дә бүре тибеп ала торган Төкле Аяк кебек лачын. Идегәй әмир' Күнелен сыйдырган кадәр кунагым бул Каршы килмәсәң. бер илемә тарханлык биреп, якын дустым итә-рмен.
Идегәй Җылы сүзләрең өчен рәхмәт, бөек падишаһ. Арба тартып су ташучы итсәң су ташучың булырмын, гаскәр биреп, яугир ясасаң— яугирең булырмын.
Тимер Туры сүзең ошады безгә. Идегәй батыр1 (Өлкән улына ишарә ясый.)
Гомәр Шәех кулларын шапылдата: кем-дер. apiKbt ишеткән кереп. Идегәйнең җил-кәсенә за тлы тун сала.
Тимер Өстеңдә тузсын! Кинәнечен күр!
Идегәй ( кулын ку крәгенә куеп баш ия) Рәхмәт, зурладың мине, бөек падишаһ Ал- мак күрке бирмәк: ничек кайтарырмын икән?
Тимер. Ансы соңыннан Әлегә тагын бер генә соравым бар сиңа, кадерле кунагым Былбылыбызның чүл карсагы тырнагыннан коткаручысының тургачына кунып сайрарга теләвең сизендек, син ничек карыйсын моңа. Идегәй батыр9
Идегәй (башын иеп уйланып тора). Идел-Йортымда сөекле хатыным һәм берләч углым Норадыи корытомшык калды Кайчан аларны кабат кайтып күрә алырмын бер Хак Тәгалә генә беләдер. Мин монда япа-ялгыз Былбыл сайравы сагышлы йөрәгемә дәва булыр бәлки? Тавышын ишеттем моңы үзәгемә тирән үтеп керде Күзләрен күрдем нурлары томаланган җанымны яктырткандай булды. Акылы зирәкләрдән зирәк икәнлеген белдем зиһенемне үзенә әсир итте Олы мәртәбә итеп карармын, бөек падишаһ?
Тимер (йозе ачылып китә) Ссңлегезне чакыртыгыз, улларым! 38. Сәмәркандта Тимер Котлый хан йорты. Кон.
Кечерәк кенә, әмма бик магур саран. Ишек төбендәге сакчы шыгавыллар — Шаһ Тимер казакларыннан, бары тнк сарай эчен-дәге сакчылары гына үтерелгән Йосынчы- iihin Идег өйләр белән берг ә Сәмәркандка килгән гни әрләре: хуҗалар «кунак»ка бик үк ышанып бетмиләр, димәк.
( аран ишеге янына атка атлан) ан Идегәй белән Бәх)ияр килеп туктый. Иярләреннән төшеп, атларын сакчыларның берсенә тоттыралар. Биек баскычтан күтәрелеп, ишеккә киләләр.
Шы) авыл (айбалтасын ишеккә аркылы куя). Кемнәр?
Идегәй. Шаһ Тимер киявен танырга вакыт, шыгавыл! Тимер Котлый хан янына!
Шыгавыл (салкын канлылык белән) Андый ханны белмибез без. Бу сарайда бөек падишаһыбызның кунагы Тимер Котлый атлы кеше яши —аны беләбез (Ишек аша эчке сакчыга.) Бөек падишаһ кунагын юлдашлары күрергә тели кабул итәме?
Эчтә шул ук сүзләр берничә мәртәбә кы-чкырып кабатлана, һәм бераздан: «Үткәре-гез!»— дигән җавап кабат лана-каба глана ишеккә килеп җитә. Шыгавыл айбалтасын читкә ала. Идегәй белән Бәхтияр саранга керәләр. 39. Сарайный алгы залы. Көн.
Идегәй белән Бәхтияр ишектән килеп ке-рүгә, яннарына ике сакчы килә.
Берсе Коралларыгызны калдырыгыз*
Идегәй (ачуы чыга башлый) Кем бое-рыгы9 Мине таныйсын ич*
Сакчы Тимер Котлый хан әмере. Без беркемгә дә өстенлек бирмибез, кичер. Иде-гәй әмир.
Идегәй белән Бәхтияр коралларын тап-шыралар. Каршыдагы ишек ике якка ачыла. Кунаклар икенче залга үтәләр. Анфнла га рә-вешендә алда тагын шундый ук ишекләр ачыла. Ниһаять, дүртенче ишек ачылгач, кип сәкедә кырын ягып, озын көпшәле кальян тартучы Тимер Котлый хан күренә. Аиыи каршында талгын музыкага ярымшәрә бер кыз бии. Тимер Котлый вакытын кәеф-сафа корып уздыра башлат ан. күрәсен.
Идегәй (җиңе.1чә йөгенә ) Әссәламега-ләйкем. Тимер Котлый хан
Тимер Котлый (ачык йөз белән ә.м ма артык шатлану белдермичә). Вәгаләйкемәссәлам. кадерле агам Идегәй әмир (Биюче кызга кулы белән китәргә ишарәли. Бә.хти- ярне ул сәла мләргә кирәк дип тә санамый ) Түргә үтегез, кунаклар I Ике бар магын шартлата )
Тар гына ишектән бер җария керә.
Тимер Котлый. Кунакларга сусын
Идегәй белән Бәхтияр сәке алдындагы утыргычларга урнашалар.
Тимер Котлый. Сине исән-аман күрүемә бик шатмын. агам Туеңнан сон. күптән күрешкәнебез юк Сараемда беренче тапкыр бит әле син, шулаймы9
(Аның тавышында агасына төрттерергә тырышу сизелә Җария кунак lap алдына алтын савытлар белән ниндидер эчемлек кертеп куя һәм чыгып китә )
Идегәй (эчемлекне кабып карый һәм ел-мая) Хәзер синең янга үтүе кыенлашкан икән, хан Хәтта Шаһ Тимер киявенә дә корал белән керергә рөхсәт итмәделәр
Тимер Котлый (турыланып утыра, сөмсере коелып) Сакланганны саклармын дигән, агам*
Идегәй Янаулар сизелмидер ич?
Тимер Котлый (бавырлы караш белән.) Мин хәзер беркемгә дә ышанмыйм! Ханнарның тәкъдире шундый.
Бахтияр (колемсерап). Тәхеттә утыр- ганнарыныкы щупай, хан
Тимер Котлый (сузга кушылганына ачуы килеп у Үз йортымда мәсхәрә ишетүемме бу?!
Идсг әй (йомшак). Безнен үз йортыбыз олегә дошманнарыбыз кулында. Тимер Котлый хан
Тимер Котлый. Мин өлешемә тигән көмешемнән канәгать. Бу эшне булдырырлык кеше күрмим
Идегәй. Кызганыч. Без монда туган туфрагын сагынган яугир очратырбыз, дип килгән идек, хан Май эчендә бөерәк кебек икәнссн! Бик кызганыч (Кузгала.) Китәргә рөхсәтеңне сорыйбыз.
Бәхтияр дә сусынын кабып та карамыйча ку 31 ала.
Тимер Котлый (китүләреннән куркып. иләмсерәп сикереп тора). Кая ашыгасыз, кадерле кунаклар? Сүзләрем дорфа ян- гыраган булса, кичер, агам!
Идегәй (коры) һәркем үз язмышын үзе сайлый. Тимер Котлый хан
Хан алдында җиңелче йөгенеп, чыгып ки-тәләр. 40. (арий алды. Кон.
Идегәй белән Бәхтияр чыгуга агларын кигерәләр. Ике дус. аз менеп, кнң урам буй-лап кию.
Бәхтияр^ җирәнгән сыман). Хәерче ке-сәсендәге шикәр кебек шомарган бу Тышкы сакчылар Шаһ Тимернеке Хан имеш боламык! Юлларыбыз аерылыр, ахры Килүебез әрәм'
Идегәй. Киресенчә, мин бик канәгать. Тиздән ул үзе миннән таяныч эзләп киләчәк. Бүтән чакта мөнәсәбәтеңне ана ачык белдермәскә тырыш, гарәп! Туктамышны кугач. Сарай тәхетенә аны утыртачакмын мин
Бәхтияр. агын туктагып. ана гаҗәпләнеп карын. Идегәй кычкырган келә һәм азын чаптырып китә. 41. Шаһ Тимер сараенда кечерәк бүлмә. Кон.
Бүлмәмен ншеге дугасымак сыртлы игеп эшләш ән. алтын-көмеш бизәкләр белән ннк- русгацпяләш ән. Ишекнең ике ягында алгын- лишан нке рәсем: берсендә изге Петр китап укып гора, икенчесендә име Панел сурәте. Ишектән кергәч тә уртада зур шкаф: ул гогашган алтыннан ясалган һәм искиткеч матур змаль сурәтләр белән бизәлгән. Шка-фта корсаклы ялгын-көмеш савытлар сак-лана. Ян-яклар тан шкаф сырлы-сырлы игеп кыйммәтле асылташлар һәм знҗе-мәрҗән белән капланган. Шкафның урга киштәсендә алмаз-бриллиантлар таралып яга. Шкаф янын га икс карыш биеклеге алтын оегәл: анда буе дүрт-бнш карыш, киңлеге карыш ярым чамасы зурлыктагы зөбәрҗәт такта яга. Оегәл кырындагы алгын чүлмәкчә алтын кәүсәле, санап бетергесез ботаклы, кеше биеклеге агач тора. Кәүсәсе таза ир-ат ку-лыннан да юанрак. Алтын яфраклары имән-некенә охшат ан. җимешләре эреле-ваклы энҗе-мәрҗән. зөбәрҗәт, кызыл, зәңгәр якут һәм шулар ише бүтән төрле ләгыль якут асылташлардан ясалган. Алгын агачларнын ботакларында эмаль белән бизәлгән кечкенә алтын кошлар у гыра: кайбер.гәрснен томшы-кларында фирәзәләр, бриллиантлар ялты-рый. Кошларнын кайберләре, очарга әзерлә-нгәндәй. канатларын җәйгән, кайсылары әле генә ботакка килеп кушан кебек тоела. Бүл-мәнең ике ягында нке кнн өстәл: алар да алгып-көмеш сурәтләр белән бизәлгән. Өстәлләрдә асылташлар белән бизәлгән ал-тын кувшиннарда эчемлекләр тора. Идәндә ефәк 1ЫШЛЫ мендәрләр ауный.
Бу минутта бү лмәдә Шаһ Тимер ялгызы: ул. уң аягына бераз аксый гөшеп. төрле ха-лыклардан галап җыйг ан байлыгын карап йөри, вакыт-вакыт кувшиннарга күт сала: шул ук секундта, ян ишектән кереп, җария алтын касәләргә шәраб тутырып куя һәм югала.
Шаһ Тимер янына улы Гомәр Шәех керә.
Гомор Шәех. Ялыңны бүлдерергә рөхсәт нт. бөек атам.
Тимер Тыңлыйм. Гомәр улым.
Гомор Шәех Кунаклар, ниһаять әле генә күрешеп, киңәштеләр.
Т и м е р Нәтиҗә?
Гомәр Шәех Тимер Котлый Алтын Урла тәхетеннән мәңгегә өмет өзгән, ахры
Тимер Ә киявебез’’
Гомәр Шәех Тимер Котыйны ва- смсызлыкта гаепләп, ачуланышкан Шунысы сәер сарайдан киткәндә йөзендә никтер канәгатьлек билгесе бар иде. диләр. Ул Алтын Урда тәхетен үзенә өмет итә булырга тиеш арада киртә калмый, дип куана. димәк
Тимер (башын чайкый) Ай-Һай. улым Тимер Котлыйнын сүлпән кеше булуы сөен-дермиме икән аны? Тәхеттә андый хан уты-рса. Идегәйнең күләгәсенә әйләнәчәк ич! Аңа шул гына кирәк тә: чөнкн хан булырга үзенеп хакы юк
Гомәр Шәех (отисенец зирәк акылына сакланып Ә бит дөрескә охшый бу. бөек падишаһ!
Тимер Былбылына яхшылап Аңлат: иренең уенда ни бар түгелми-чәчелми безнен колакта булсын!
Гомәр Шәех. Идегәй Алтын Урдага яу сораса, бирәсеңме’’
Ти мер. Ындыр артыбызда үзбәк дигән шакаллар күп нәселен корытыйк башта Ба-кчабызның каравылсыз калган чагын көтеп яталар булыр Бер атнадан Бөек Корол- тай ул ничек хәл итәр. 42. Дөлделкөш бакчасы. Иртән.
Ьакчанын кнн даласында санап бетерге-сез зиннәтле ефәк чатырлар: бәйрәмдәге ке-бек каганнарда нг пешә, һөнәрчеләр күз ал-дымда ук әйберләр ясыйлар, вак сәүдәгәр-ләр кечкенә кибетләрдә ашамлыклар, төрле кирәк-яраклар сагалар. Шаһ 1имернен юн сакчылары i.ipiHii күзәгә, салымчы.tap салым җыя. букауллар завичшр капкадан
бертуктаусыз кереп юрган азык-төлек ола-уларын кабул итәләр. Бер читтә нке агач арасына бау гартын бәйләнгән: анда бауда йөрүчеләр халыкка гамаша күрсәтә, елан биетүчеләр, курай уйнап елан биетә, ут йоту-чылар авызларыннан ялкын очыралар, һәм-мә жнрдә тавыш. ыгы-зыгы.
Барабан кагу, сорнай кычкырту яңгырый: на |ншаһ ча нарыннан уллары, вәзирләре, әмирләре белән бергә Шаһ Тимер чыга һәм бер читтәге иркен мәйданга юнәлә. Идегәй, Тимер Котлый хан һәм төрле илчеләр дә шулар арасында. Дәүләт башлыклары алдан әзерләнгән төшкә урнаша. Бераздан быргы тавышлары яңгырын: нн элек үз чагырыннан әмирнең өлкән хатыны Биби ханым чыга: ул алтын парчалы кызыл ефәк күлмәк кигән. Озын кин итәген унбишләп жарнясе күгәреп бара. Башында сугышчы очлымын хәтерләт-кән кызыл башлык: ул бик биек һәм йөзәр-ләгән знже-мәржән. асылташлар, бриллиант-лар белән бизәлгән, өстәвенә бик күп әкиятн кош каурыйлары беркетелгән—шунлыктан, башыннан гөшеп калмасын өчен, аны бер-ничә жария куллары белән тотып бара. Биби ханым биген калын игеп акшарлаган һәм үтә күренмәле пәрәнҗә яггкан. Сансыз вак толы-мнар) a бүлгәлән үрелгән кап-кара чәчләре жилкәсеиә сибелгән. Аны барлыгы өч йөзләп күренекле хатын-кыз озата килә. Бибн ханы-мны. өстенә кояш нуры төшмәсен өчен, озын таякларга беркетелгән кин ефәк җилпәзә бе-лән каплап баралар. Бибн ханым ире яньпга түбәш әрәк барын у г ыра. Аны озатып йөрүче хатын-кызлар арткарак урнашалар. Бернн- чәсе биек башлыгын утыргач та тотып тора.
Шундый ук тәртип саклап, аның артыннан Шаһ Тимернең калган сигез хатыны да чагырларыннан чыгып утыра. Алар арасында И дегәйнең хатыны Акбеләк тә бар. Аксө-якләр урыннарга урнашып беткәч, мәйданга гадирәк халык җыела. Диван бие сөрәнчегә ишарә ясый.
Сөрәнче (биек урынга үтеп Шаһ Тимерга түбәнчелек белән йогенә һәм кычкырып игъланнар әйтә) Туран мәмләкәтенең Бөек падишаһы Әмир Бырлас Шаһ Тимер фәр-маннарын тыңлагыз!
Бөек Корылтай хөрмәтенә боерабыз! Бе-ренче фәрман' Самаркандта баш вәзиребез Гаделбәк би кала бие булып калган идс. без югында, урыныннан явызларча файдаланып. халыкны җәберләргә җөрьәт итте: дар агачына асыла һәм мал-мөлкәте казнага алына.
Көчле барабан кагулар астында мәйдан-ның каршы яг ына бер кегггене алып киләләр һәм аны шундук дар агачына асып куялар. Халык аһ итә: чөнки ул—баш вәзир. Шаһ Тимернең үзеннән кала икенче дәрәҗә тоткан кеше!
Сөрәнче. Икенче фәрман' Бородай бәк. гадел хөкемгә тартылган баш вәзирне яклап, безгә дүрт йөз мең алтын ришвәт бирергә җөрьәт итте: дар агачына аягыннан асып куела һәм бөтен байлыгы казнага алына!
Хөкем карары шундук үтәлә.
Сөрәнче Өченче фәрман! Без яуга чыгар алдыннан өч мен аргамагыбызны Килдебәк бигә ышанып тапшырган идек яудан кайткач, җиде данәсе суеп ашаганлыгы беленде Ул явыз да. безнең мәрхәмәтебезне сатып алырга теләп, үзенен алгы мен аргамагын тәкъдим итте дар агачына асыла һәм мал-мөлкәте казнага алына!
Өченче корбанны да ясыгг куялар.
Сөрәнче Дүртенче фәрман! Безнең яуда йөрүебездән явызларча файдаланып, кайбер вак сәүдәгәрләр итне халыкка тиешеннән кыйммәтрәк сатып ятканнар аларнын башлары чабыла һәм комсызлык белән җыйган мал-мөлкәтләре ятимнәр файдасына казнага алына!
Куллары артка каерылып бәйләнгән бер-ничә кешене агач түмәрләр янына алып ки-ләләр һәм башларын зур кылычлар белән кыеп төшерәләр.
Сөрәнче Бишенче фәрман! Кадерле кунагыбыз Идегәй баһадир төмәнбашы итеп куела һәм ана казна исәбеннән ун мен аргамак бәясе кадәр алтын билгеләнә
Идегәй урыныннан тора һәм Шаһ Тимер алдына хөрмәт белән йөгенә. Шаһ Тимергә сыеныбрак утырган бер хатыны Идегәйгә кызыксынып карап куя.
Сөрәнче Алтынчы фәрман! Без бүген бөтен Самарканд халкын үзебезгә мәҗлескә алабыз' Бөек Туран мәмләкәтенен Бөек па-дишаһы Әмир Бырлас Шаһ Тимер сүзе әй-телде!
Барабаннар кагу, сорнайлар кычкырту башлана: Шаһ Тимер үзенен яраннары белән чатырына юнәлә. Алар югалгач. быргы та-вышлары яңгырын: Шаһ Тимернең хатынна-ры һәм кызы белән киленнәре, дәрәҗәләренә карап үз чиратларын саклап, жарияләре белән берг ә чатырларына кереп китәләр. Алар артыннан бүтән халык та тарала: мәйданда җәзалап үтерелгәннәрнең гәүдәләре генә кала. Башка урыннарда гадәттәгечә ыгы-зыгы дәвам итә. 43. Идегәйнең Сәмәркандтагы йорты. Кич.
Идегәйнең йорты Тимер Котлыкныкыннан бик аз гына аерыла: җиһазлары да шундый ук. тик сакчылары гына барысы да Шаһ Гимер ши әрләре. Сугышчан дусты Бәхтняр дә шул ук йортның бер өлешенлә яши.
Бүлмәләрнең берсендә Идегәй Бәхтияр белән сөйләшеп утыра.
Бәхтияр Шаһ Тимсрнен бүгенге фәр-маннарына колак салдыңмы'1 Бик кмзЫк яң-гырады!
Идегәй. Нәрсәсе кызык?
Бәхтияр (е /мач/ Биш фәрманнын дүртесе җинаятьчеләрне җәзалау турында, шуннан сон көтелмәгәндә сиңа дәрәҗә бирү' Снна сәер тоелмыймы. Идегәй?
Идегәй (елмая) Мине гел-гел үлемнән коткара торгач, хәзер гади бармак та хәнҗәр булып күренә башлаган, бугай, сиңа, җан дустым!
Бәхтияр. Белмим, белмим (Елмая ) Ә син сиздекме, анын Чулпан атлы ин яшь хатыны синнән күзен язмый карап утырды?
Идегәй Әллә ниләр күреп бетерәсең син. дус кеше!
Бәхтияр. Сак бул, дип әйтәм Колагыңны шомарт Сер булмаса. Бөек Корылтай нәрсә карар итте?
Идегәй. Сер түгел Теге вакытта Хәрә- земнәр белән бергә үзбәкләр хакиме Аңка- тур әмир дә Әндижанны камаган булган икән, тик алырга көче житмәгән Хәзерге көндә ул, Алтай ханнарын туплап. Самаркандка яу килмәкче. имеш Шуны бастырырга чыгабыз
Бәхтияр Ә Туктамыш?'
Идегәй. Туктамышка тешләре үтмәс, дип шикләнәләр кебек тоела миңа
Бәхтияр Шулай булгач, без нишләп монда ипи черетеп, вакытыбызны заяга үт-кәреп ятабыз сон?! Илсн-суын бер дә тарт-мыймы сине?
Идегәй. Ә нәрсә тәкъдим иләсен’’
Бәхтияр Бүтән таяныч эзлик!
Идегәй Әйтеп кара?
Бәхтияр Төрек солтаны Елдырым Ба-язитның бүресе улаган чагы! Бөтен Аурупа- ны тетрәтеп тора Литвалы Җагайлу! Бер дә булмаса Мөскәүгә таянырга була1 Тукта мышның Мәскәүне яндырып кайтканына жиде-сигсз ел бар инде яраларын ялап бе-тергәннәрдер!
Идегәй. Үз йортыңа тулы хужа буласың килсә, беркайчан да кан дошманына таянма! Мәскәү... Мәскәү Сарайны юк итәр өчен иманын сатарга әзер! Бер чакырып китерсен... Килмешәкне өч көн кунак итсән, өйгә хужа мин. дип низаг куптара, ди! Лит-валы Җагайлу да Алтын Урда дигән калжа- дан майлырак өлеш кисеп алырга чамалап, күптән чик тирәсендә селәгәен аг ызып йөри
Бәхтияр Ә Елдырым Баязит’’
Идегәй Юк. Бәхтияр дустым. Алтын Урла белән Туран мәмләкәте икесе үзара хәл итә торган эш бу. Икс туганның эчке эше Ә Баязитның иле белен безнең Йорт нын беркайчан да уртаклыгы булмаган Мин биатама таянырга булдым! Тик ашык тырма игелекле эшнең иртә-кичс юк
Бәхтияр. Әгәр дә... Шаһ Тимер яудан баш тартса?
Идегәй. Баш тартмаячак ул.
Бәхтияр. Каян беләсең’’
Идегәй (елмая) Үземнән белом. Бәхтияр. үземнән
Бәхтияр Кайчагында бөтенләй аңламыйм мин сине. Идегәй! Шулай да у темнен хаклы икәнлегемә сине ышандыра алырмын, дип өмстләнәм мин!
Бүлмәгә Акбе.гәк килен керә: ул хәзер гадәги киемнән.
Бәхтияр (кузгала) Мин бәй-бәй киг- гсм (Акбеләккә хормвт юненнән баш иеп чыгып кшпә.)
А к б с Л ә к (Бәхтияр чыгып киткәч I а - рәбен нишләптер мине күрелми, ахры. Иде
гәй (Иренең куенына елыша ) һәм дөрес
эшли!
Идегәй (гаҗәпләнеп). Ник?
А к беләк Чөнки сәбәбе бар. Ул шуны сизенә О. күрми-ишетми калган бер нәрсәсе дә юк анын! Чуар барыстан да үткенрәк ул егет
Идегәй (тагын да ныграк гаҗәпләнеп ) Төшендереп бир. былбылым?
Акбеләк (кызу-кызу пышылдый
Абыйларымнан сак бул. Идегәй! Атамнан да! .Алар синнән бик нык шикләнәләр' Го- мәр абыем, беләсеңме, мина нәрсә кушты? Синен арттан шымчы булырга' һәр сереңне аларга җиткереп торырга тиешмен!
Идегәй (тыныч булып күренергә тыры-шып ) Ә син?
Акбеләк. Ә мин сине үлеп яратам! Бу бүлмәдә беркайчан да сер сөйләшмәгез, күрше бүлмәдән бөтенесе ап-ачык ишетелеп тора! Менә әле дә Җагайлулар. Баязитлар хакында...
Идегәй (аның авызын каплый) Чү. икс күзем Мин хәзер! (Нидәндер шикләнеп, тиз генә күрше бү /мә ишеген ачып карый әмма анда беркем дә юк. Шиген бетерер очен аргы ишекне дә ача анда да беркем дә юк Акбеләк янына кире кайта )
А к б с л ә к (ул агарынган) Әллә берәрсе тынлап торганмы? Сина әйткән сүзләремне абыйларым белсәләр, беттем' Җир йөзендә бер көн дә тотмаячаклар мине'
Идегәй Тынычлан, былбылым Беркем дә юк Мина тоелган гына (Кинәт ) Ә бүтән бүлмәләргә дә ишетелмиме сон моннан?!
Акбеләк (битенләй коелып ттиә Б белмим
Идегәй (ул да бик әкрен пышылдагга күчә) Менә нәрсә, былбылым шушы миз-гелдән алып, бу йортта бер нәрсә сөйләш-мибез! Кисәтүен өчен рәхмәт' (Хатынын суырып үбә) Тәхет туганнар каберлеге ул. дип юкка гына әйтмәг әннәрдер шул 44. Шаһ I имер сараенда бер бүлмә. Кич.
Шаһ Гймериен улы Гомәр Шәех шымчы егет белән сөйләшә.
Гомәр Шәех. Монда кергәнеңне беркем дә күрмәдеме?
Шымчы Юк. калта Гомәр Шәех
Гомәр Шәех. Сөйлә
Шымчы Минемчә, икесенең арасында иң куркынычы Бәхтияр. Гомәр әкә! Ан- сын тизрәк юк итәргә кирәк Ул Идегәйне сезне ташлап, бүтән мәмләкәтләргә таянырга котырта' Менә анын сүъләре Шаһ Тимергә өметләнеп, вакытны бушка уздырып ятмыйк. төрек солтаны Елдырым Баязит. яки гитвалы Җигайлу. я булмаса Мәскәү белән элемтәгә керик, ли
Гомәр Шәех. Идегәй ни дип җавап бирде?
Шымчы Биатама таяначакмын, диде Әмма Бәхтияр. үземнен хаклы икәнлегемә сине ышандырачагыма барыбер өметемне өзмим, дип чыгып китте Идегәй Бәхтиярен бик ярата, минемчә, гел «җан дустым» дип кенә тора, ә андый чакта кешене ышандыру кыен түгел Ә! Әйтергә онытам икән
Бәхтияр бөек падишаһның бүгенге фәрман-нарының төп мәгънәсен шундук аңлаган! Нишләп биш әмернең дүртесе — кешеләрне җәзалау турында, ә бишенчесе — кинәт кенә шулар белән янәшә куелып, сиңа дәрәҗә бирә, сере барып җиттеме сиңа, Идегәй, ди. Тегесе көлде генә! Көлде көлүен, тик мин Идегәйнең көлүенә артык игътибар итмәс идем: ул үз фикерен тиз генә ачып сала торганнардан түгел, бугай.. Кыскасы. Бахтияр һәрвакыт аның күңеленә вәсвәсә салып тора һәм торачак1
Гомәр Шәех. Әйтер сүзең беттеме?
Шымчы Тагын бер нәрсә Бусы Ак- беләк солтанга карый Ул — Идегәйгә бөтен серегезне ачып салды, Гомәр әкә! Аңа нәр-сәләр кушуыгызны күз алдында тотам мин
Гомәр Шәех /кулларын йодрыклый) Аң-лашылды Бәхтиярнен ятагын яхшы белә-сеңме? (Шымчы, беләм. дин баш кага ) Бел-сәң . бүген төнлә башкар! (Бәхтиярне юк ит дигән мәгънәдәй, кулы белән хәрәкәт чсый.) 45. Идегәй йортында аш бүлмәсе. Иртән.
Идет әй белән Акбеләк тәбәнәк өстәл янында иләш ә жәелг ән келәмдә утыралар.Хезмә- тчеләр өстәлгә төрле ашамлыклар тезәләр.
Идегәй. Бәхтияргә ни булган бүген? Беренче булып уяна торган кеше!
Акбеләк (бер җариягә/ Түрәңә әйт иртәнге ашка көтәбез
Җария «Тыңлыйм, хужабикә»,— дни чы-гын китә.
Яуга чыгасыз, дип сөйлиләр, дөресме ул, җаным?
Идегәй. Кем әйтә аны? Тиз түгел әле ул, тынычлан.
Җария (more агарынып килеп керә). Ан-да. Түрәне суеп ташлаганнар!
Идегәй Нәрсә?! (Сикереп торып Бәх-тиярне ц йокы бүлмәсенә ташлана юл уңаена диварга элгән кылычын ала.)
Акбеләк тә аның артыннан иярә. 46. Бәхтиярнен йокы бүлмәсе. Иртән.
Идегәй юлында туры килгән ишекләрне гноен ача-ача Бәхтиярнен йокы бүлмәсенә агылып керә һәм шаккатып кала: чалкан яткан дустының күкрәг ендә яртылаш баг кан хәнҗәр калкып тора. Идегәй Бәхгняргә килеп готына: тәне суынып катарга олгергән инде! Ул кинәт ыңгырашкандай итеп кычкырып куя һәм шашкан күзләре белән тирә- яг ына карана: кү зенә ишеккә башын тыккан ног әрнең бит араф йөзе чагыла.
Идегәй (аның янына ташлана) Син! Төнлә син сакта тордыңмы?!
Сакчы (каушап) Мин Тик мин бернәрсә дә күрмәдем Гел шушы ишек катында басып тордым!
Идегәй Ә син күрергә тиеш идең! (Кышчы белән аның муенына чаба ногәр. кара канга батып ишек тупсасына аркылы ава.' Кая башкалары?!
(Куркуыннан тораташ булып каткан Акбеләкне читкә этеп җибәреп, коридорга ■ ашлана һәм юлында очраг ан бөтен сакчыларны кылычы белән турарга тогына. Нөгәрләрнен берсе, кылычын суырып чыгарып. Идегәйгә каршы гормакчы була, ләкин бер кызган батырны беркем дә тук-татырлык түгел инде — бер-ике селтәнүдә ансын да каш а батырып ташлый. Йорт эчен-дәге сакчылар белән эшне бетергәч, Идегәй тышка ташлана һәм тышкы ншекнен ике ягында басып торган сакчыларнын берсен шундук кылычы белән чапкалап ег а, әмма икенчесе, бар коченә ног ерегг, агачлар арасына кереп кача. Идег ән йортына борылып керә: өйдә кабер тынлыгы урнашкан! Чөнки барлык хезмәтчеләр кайсы кая качып бетәләр. Идегәй кабат Бәхтняр бүлмәсенә керә: Акбеләк аннан куркып артка чигенә һәм бүлмәдән шыпан-шьшан чыг ып тая. Идегәй аны күрми дә: үкси-үксн дуегынын күкрәгенә каплана. Ул шулай берничә минут, бөтен тәне белән калтыранып, тавышсыз гына елый. Менә ул кинәт сикереп тора һәм бүлмәдә булган барлык җиһазларны кылычы белән туракларга готына, диварларга эленгән ке-ләмнәрне тартып гөшерә. Шулвакыт янын кулына түшәмне чатырсыман итеп капланган ефәк эләгә: Идегәй аны да бар көченә тартып өзеп ташлый һәм шаккатып туктап кала: түшәмдә Бәхгиярнен ятагы турысында, зур тишек каралып гора! Димәк, хәнҗәрне Бәхтиярнен күкрәгенә шуннан гомырып ка-даганнар! Идегәй, бүлмәдән йөгереп чыгып, чарлакка менә торг ан җирне эзли, ләкин йорт эчендә андый урын тапмый. Тышка йөгереп чыга һәм йорт тирәсен әйләнә: нәкъ чорма ишеге турында җирдә озын баскыч аунап ята...
Ул арада искәрмәгәндә Идет әйнен йорты янына егермеләп баштан-аяк коралдаш ан нөгәрләр йөгереп киләләр һәм хуҗаны уратып алалар. Идегәй берсүзсез канлы кылычын аларга бирә: ул хәзер бар нәрсәгә, хәтта үз язмышына да, битараф күренә. Берничә нот әр Идег әйнен йортына керә, ә калг аннары анын ү зен каядыр алып китәләр. Идегәй, башын иеп. алар уртасыннан атлый.
2 — бүлек 47. Сарай каласы янында такырлык. Көн.
Сабантуй. Төрле урыннарда төрле уеннар оештырылган: бер җирдә бил алышу кызган чак. икенче җирдә—бау тартышу, өченче урында күзне бәйләп чүлмәк вату, дүртенче мәйданчыкта — биек шома баганага менеп, әтәч алып төшү, бишенче төркем уртасында—бүрәнәгә атланып, салам тутырылган капчык белән сугышу һәм башка шунын нше сынашулар кызганнан кыза бара. Әмма халыкны ин нык кызыксындырганы—кыз куу уены: егермеләп яшь җайдак алларыннан искиткеч җитез атта чабып баручы анадан тума шәп-шәрә бер кызны куып тотарга тырыша. Халык, көлешә-көлешә егетләргә көч-дәрт биреп гора, кемнедер куәтләп яисә мыскыллап кычкыралар, хәтта Туктамыш хан да ханәше Иәникә һәм җигүле шезәк кызлары Ханәкә белән Көнәкә. баш вәзир Киң Җанбай, хан яраннары, бнк күп әмирләр
һәм горле түрәләр ДӘ жанланып кыз куунып ни белән бетәсен кәгәләр.
Халык төркеме арасында кавырсыннары ката башла!ан берничә таза егет үзара кыч-кырын сөйләшә: аларныи кәефләре бик күтә-ренке, булса кирәк.
Бер егет (комарланып). Әйдә. Норадын дус. без лә кыз кууда катнашабыз! Әйбәт булыр иде. ә?
Икенчесе (колә). Әйбәт кенә түгел — «кырык бер» булыр иде ул. Тик кыз кууда катнашыр өчен Норадын дуска башта арга-мак сатып алырга кирәк әле! Сатып алыр иле алтыны юк Алтыннары булыр иле кесәләре тишек!
Өченчесе (ул да колеп кушыла). Нора- дыннын атасы Идегәй. Аксак Тимернең бөтен атларын урлап алып кайтачакмын, дип ант эчкән, имеш! Аннан сон Норадыныбыз хан кызларын күмәртәсе белән үзенеке итәчәк тә итәчәк инде!
Шулвакы! бар халык берьюлы «Кһа!» дип кычкырын җибәрә: кыз куучыларның берсе аиын ат ынып гезг сиеннән эләктерә.
Бәхетле егет, азларын туктатмыйча. ары чабуны дәвам итә. җиләнен кызның җил-кәсенә сала һәм аркасыннан кочаклый. Егет белән кыз тиздән әрәмәлеккә керен ни а- лалар. Бүтән егетләр a i ларын кирегә бо-ралар: барысы да башларын гүбән игәннәр. Халык арасында көлешү тына, бары гнк кемдер а.гарны мыскыл изеп сызгыра баш-лый: аны. авытына сугып, туктаталар — уңышка иренгә алмаган егетләргә болай да бнк авыр бит.
Дүртенчесе. Егетләр! Кыз кууга катна-шырга теләүче булса уңайлы чак хәзер ике-нче горкем җыела! (Кәлешәләр )
Беренчесе. Йә. Норадын дус: сүзеңне ӨЙт! Ник авызыңны ершайттың? (Колешә- юр )
Норадын (кырыс) Саруны кайнатып, чыркылдашмш ыз әле. койрыксыз чыпчыклар Телдә барыгыз да йөгерек акыллы лар Кыз кууда, беләсезме. мин кайчан катнашача-кмын?
Беренчесе. Кайчан?
II ора д ын. Алдымда әнә теге куш игезәк нең берсе чапса
Егетләр (чын күңелдән гаҗәпләнеп) Хан кызлары9!
11 о ра д ы н Әйе. Ханәкә белән Көнәкә солтаннар катнашса гына! (Ул б.г сүзләрен бик каты кычкырып әйтә хәтпш кызлар үзләре дә ишетәләр һә м аңа таба борылып карыйлар Норадын кызларга күз кыса Йәникә моны күрел кала Һәм бәзен чыта ) Менә күрерсез, егетләр, бердәнбер көнне Ханәкәсе минем җылы куенда булачак! Аты юк, имеш. Атын корымасын да башын сау бу асын дүрт аяклы ат табылыр! Кызык бетте монда, егетләр: чибәр кызлар! а өлгер хуҗалар табылды кайтышракларын Туктамыш хан күзләсен! (Читкә китә «)г< шры ана ичрә юр
,Ж‘ Сирии каласында Идегәйнең йорты. Кич
'Элекке мул тормышлы йортның соңгы чиккә җигеп бөлгәнлеге күренеп тора: җиһазлар юк тиярлек. Олыгая топгкән йөзле Айтулы, учакка кипкән тизәк салып, уз тергезеп маташа.
Айтулы (моңлана).
Син калдырдың мине кемнәргә?
Калдырдың ла авыр көннәргә
Бу хәлемә ничек күнәргә.
Күнәргә..
Күзләремә ачы яшь тула.
Син исәндер кебек өнемдә
Син исәндер кебек тешемдә
Я тагымда синсез өшим лә.
Өшим лә...
Күзләремә ачы яшь тула.
Э рамнан Нора тын кайта һәм. әннсенен моңсу тавышын интегеп, өнгә керергә кый-мыйча. ишек төбендә басып тынлап тора.
Сөенергә иде, әй миңа.
Карап кына җиткән углыма
Кайтырмы дип әткән. сорыйм ла. Сорыйм ла...
Күзләремә ачы яшь тула
Кергән кебек кайгы күленә.
Керәм төнгә, керәм көнемә.
Ялгыз камышлардай бөгеләм.
Бөгеләм...
Күзләремә ачы яшь тула. ( Тына )
Норадын (ойгә атылып ки леп керә! Өйләндер мине, Айтулы әни! Учак кайгысын киленеңә тапшыр, онык кайгысын үзеңә ал!
Айтулы (дертләп китә һәм колә баш-лый/ һай. куркыттың, берләч балам! Колак артында шулай кинәт кычкырмыйлар инде. Нәрсә дидең анышмый калдым?
Норадын. Кәләш алып кайт мина дим. әни!
Айтулы (шаккатып I Ә?' / У /ының ша-яртуын аңлап колә.) Әй. балам, балам Кәләшеңне кайда йоклатырсың сон9 Яткырыр урын, астына җәяр әйберебез лә юк ич бсзнси1 Башыгыз астына менә шушы кипкән бәлешне салып, астыгызга голымы кырык тотам булса чәчен таратып йокласагыз гына иңде.
Норадын. Бүген үк апкайт димим ич мин. Айтулы әни1
Айтулы (елмая). Шулай дип котыл, улым Кайчанрак апкайтыйм соң?
Норадын Мин балигь булган көнне иртүк! Күктәге ай тагын икс тапкыр үлеп, яңадан тууга мин балигъ булачакмын! Урын-җнр өчен кайгырма, әни шушы зал уртасында хуш исле печәннән куыш ясап куячакмын (Елмая I
Айтулы (ул да есмач Алай ик<ш Минем башка ничек килмәгән бу? Гик. улым, тагын бер нәрсә бар бит әле Оныгым туса аны тәрбияләр өчен аталык, оныкам туса аналык ялларга кирәк булачак Атарга түләргә акчасын ничек юнәтербез икән?
Норадын. Ансы өчен кайгырма. Айтулы әни. беренчесен син үзен тәрбияләрсең, ә калганнары үзләре бер-бсрсси карый ба-шлаячаклар!
Икәүләп рәхәтләнеп көләләр.
А й т у л ы Бар ягын ла уйлап куйгансың икән, балам! Күзен төшкән кызың бармы сон9 Мин сайлшин синең күңелеңә ягмаса. нишләрбез?
Норалын. Бар, Айтулы әни! (Җитди тос алып.) Аксак Тимер янына качып киткәндә Туктамыш хан әтигә, балигъ булгач та. куш игезәкләрен бирергә вәгъдә иткән, имеш, дип сөйләгән идең син миңа Әти качакта йөри һаман, аның каравы мин монда әтисенә әйткән әманәтен улына бирер. бәлки Бирмәсә - карга авызын ачар, лачын алып качар, ди! Мин Ханәкәне сайлар идем! (Елмая.)
А й т у л ы (улының шаярудан туктап, күңел пюбендәгесен ачып салганлыгын аңлап.) Буебыз житмәстәй агач сайлагансың, балам: оныт. (Сүзе беткәнне аңлатып, уз эшенә тотына )
Норадын (үҗәтлек белән һәм катгый). Әтинең буе житмәгән минеке жи- тәчәк. әни! Морадыма ирешмәсәм. атым Норадын булмасын! 49. «Алтын Таш» хан сарае. Иртә.
Й ә н и к ә. Башимәс Болгар белән Су- арны бастырырга тагын яу эзлисең икән, шундый имеш хәбәр таралган, ханиям. озак юлга чыкканчы, йортыңда бер эшне хәл кылып китсәң иде _
Туктамыш (кырку). Йорт кайгысын йорт биенә тапшыр, ханәшем, мәшәкатьләрем болай да муеннан ашкан
Й ә н и к ә. Йорт биенең зиһене житәрлек эш булса, сиңа әйтеп тә тормас идем, ха-ниям!
Туктамыш. Аңлат.
Йәникә. Карсак нәселе Идегәй Сәмәр- кандта Аксак Тимердә безгә каршы теш кайрап ята...
Туктамыш (бүлдерә) Борчылма Карсак белән Аксак дигән ике затсызлан бер затлы адәм чыкмас! Бергә кушылып, яу килсәләр — тәнемдә аккан канымда Чыңгыз бабамнан калган дәртем, байрагым астында туксан тугыз йортымнан җыелган куәтем бар!
Йәникә. Миндә алар кайгысы түгел, ханиям! Күз алдыбызда шул карсакның кө-чеге үсә. Сабантуйда кылыгын күреп ис- акылларым китте. Үзен хан нәселенә тиңли, ахры, кызларыбызга күз ата башлаган! Тук-тамыш ханнан бабам белән казак киткән әтиемнең үчен кайтармый калмам, дип ша-пырына. имеш Атасы белән бабасы астыр-тыннар иде. бусы алардан да арттырырга чамалый, күрәсең1 Шуның язмышын хәл итеп кит! 50. Хан сараенда бер бүлмә. Иргә.
Җанбай. Чакырткансың икән, бөек ка-ганым.
Туктамыш Киңәшең бир. баш вәзирем Җанбай би. Котлыкыя бинең башын ора чаптырганда бишектәге баласы исән калып. башыбызга бер бәла алдык Инде хәзер Идегәй дигән карсакның углы Норадын бәлигь булды. Бүгене көчек көне иде. ир-тәгесе игәр давына әйләнмәсме! Кара халык эт халык Норадынга кул салсам - шул этләр өере дау күтәрер, дип куркам
Җанбай Сүзең хак. бөек каган. Ләкин кара халык — эт өере булса да, безг ә куркыныч түгел, эт өрер бүре йөрер! Идегәй давы куркыныч! Норадынга кул салмыйк Тик монда калдырырга да киңәш итмәс илем. Җабага тайга атландырып, атасы янына җибәрик исән калса — үз бәхете, юлда башын салса әжәлен синнән күрмәсләр Бүген сиңа тугры булып кыланып, иртәгә аркаларын күрсәтергә әзер торган кайбер икейөзле әмирләрең бар Норадын- ны ерак юлга шулардай әзерләтик, бөек каган, — куллары сина ныграк бәйләнсен! Идегәй яу килә калса ана сыена алмаслар
Туктамыш Киңәшеңне кабул иттем, баш вәзирем Җанбай би
Кин Җанбай, хан алдында йө| енеп. чыгып китә.
Туктамыш (бишекчегә) Ярлык әзерле! Диван бис Байназар белән ханкош бие Кушназар Норадынга кием-салым әзерли Дөрмән би белән Алман би корал бирә Янгура би белән Илтәрәс би аргамак сайлап китерә Кәрим би белән Гомәр би дирбия таба Мин әйттем. 51. Иде1әйнен Сарайда! ы йорты. Кич.
Йорт янына жабага атка атланган Нора-дын якынлаша: балача! алар анын артыннан мыскыл итеп көлә-көлә иярә ки.ңәннәр. Но-радын, агыннан төшеп, бала-чагаларны куып җибәрә. Тавышка өйдән анын әннсе Айтулы чыга һәм исе китеп катып кала: Норадынныи остендә ямаулы иске тун. билендә кынысыз тутык кылыч, аты менә-менә егылып үләм дип тора кебек, дирбиясе — киндерәдән, ияре каралып тишелеп беткән киездән!
Айтулы (вай-вайлап/ Энекәем! Туктамыш хан шушы тайны бирер өчен чакыртканмыни сине. Норадын улым'’! Битенә төкерергә иде! Ник алдың?1
Норадын (исе китмичә/ Җабага тайны хурлама - язга чыкса аг булыр. Айтулы әни' Аның каравы мин әти янына барам Гайсә киткән җиргә түгел ич' Кояш Иделгә төшеп чумганчы, кала капкасыннан чыгып, гаип булырга тиешмен. Туктамыш ханның фәрманы шундый!
А й ту л ы Төнгә каршымы, юләр гәүдә?!
Норадын Кайгырма, әни кара төн ул — байларга гына куркыныч дошман, минем кебек ярлыга ин якын дус' (Атының сыртына салынган ике капчыкның берсен чишеп. әнисе алдына куя. i Киң Җанбайны мәңге яратмый идеи - бердәнбер ул миһербанлы кеше булып чыкты шыплап тутырылган ике капчык азык-төлек җибәргән мина Берсен сина калдырам, бер башыма күп кирәкме минем9 Укларым белән жәямне чыгарчы. Айтулы әни Әтигә бүләк-санак булмады, дип кайгырма, ярты дөнья байлыгын талаган патшада яши Әтигә җиткерәсе сүъләрсң булса, колагыма әйт тә — Сәмәркандка карап теркелди башлармын. Аллага тапшырып Баш сау булса, вакытсыз үлмәбез әле! 52. Сәмәркандта И.кчәйнен йорты. Ир-тән.
Идегәйнең портын танырлык түгел: дива-рларны канлап lopiaii чаршаулар, ефәк ча- ■ ырсыман нәрсәләр алып ташлаш ан —
бүлмәләрдә җиһазлар )ына калтай. Түшәм-нәрдә, диварлар ла булган тишекләр гомала- Hiaii. Йорг эчендә элекке кебек кизү юрган нө: әрләр дә күренми: тышкы ишек янына гына ике шыт авыл баскан.
Илег линен йорты янына берничә HOI әре белән бергә Гимср Котлый хан килеп туктый.
Бер йөгер (шыгавылларга} Туран со-лтаны Шаһ Тимсрнсн кунагы Тимер Котлый хан төмоибашы Идегәй баһадирны күрергә тели!
Шы1 авылларның берсе йортка кереп китә һәм шундук кире әйләнеп чьи а.
Шыгавыл. Идегәй баһадир Тимер Котлый ханны көтә. Нөгәрләр монда кала' Идегәй (узе ишектә курена). Әйдүк, хуш киләсең. хан дусларым өчен минем йортның ишеге һәрвакыт ачык' (Кулын күкрәгенә куеп, хормәт белән баш ич ) Сине исән-имин күрүемә бик шатмын Сәламәтлеген ничек. Тимер Котлый хан хасталап торасын, дип ишеткән идем'’
Тимер Котлый (бер ногәр аңа чүгәләп аркасын куя: ул. аның аркасына басып. атыннан тешә) Аллага шөкер, хөрмәтле агам Идегәй баһадир. (Ул да кулын күкрәгенә куеп. Идегәйгә баш ич ) Яудан дан-шөһрәт белән кайтып кереп, баһадир исеме алуыңны ишеткәч, бик куандым!
Идегәй (тыйнаклык бе (ән) һәр яугир- нын бурычы үзен орышта сынатмау. Тимер Котлый хан... Йортка рәхим ит (Ханга юл бирә, аның артыннан кереп китә ) 53. Өйдә. Шул ук вакыт.
Тимер Котлый хан белән Идегәй зчке бүлмәләрнең берсенә үтәләр. Идегәй кунак-ка урын күрсәтә: икесе лә аргсыт утырт ым-лар! a урнашалар. Идегәй ишектә күрешән хезмәтчесенә ишарә ясый: кунак алдына шу-ндук сусын белән кальян, алтын савыт белән Жиләк-жимсш китереп куялар.
Идегәй Җи Iеш. хан ( Каш ын те пиең, үзең сайла дигәндәй, кулы белән сый шрыни күрсәтә Үзе. аңсыз рәвештә. булса кирәк. Кесәсеннән сәер форма IN кечкенә со.чк алып, кулында әйләндерсә tan утыра Бәхтиярдән калган борынгы ыру тамгасы ул )
Тимер Котлый (t усынны кулына аш) Сөекле жиңым Акбсләк солтан сау- сәламәтме. агам.’
Идет әй Тәңребезгә үпкәбез юк. Тимер Котлый хан (Ханга сиздерми генә килем- сс/юп куя .ханны ботенләй бүтән нәрсә ха-фага тошергәнен белә г i I
Тимер Котлый (ул үзен бераз уңайсыз тота Теге вакыт 1.1 Бәхтияр дустыбызның фаҗигале вафа тын күз алдымда тотам синең язмышын өчен бик нык борчылдык. агам A i i.ihe тәгалә гомерен озын итсен. падишаһ Шаһ Тимер гадел хоксм йөртте Нишлисең биI Бәхтиярнең тәкъдиренә шулай язылган булгандыр инде Бик әйбәт егет иде Монда беркемнән дә шик тәнмичә сөйләшергә ярыйдыр?
Идегәй Соңгы сүзен бик серле тоела миңа, хан
Тимер Котлый. Дөресен әйтим, шөһрәтле агам актыккы мәртәбә күрешүебез- дән канәгать түгел мин Әлегә кадәр жанны нидер тырный Гаепнен юан башы минем үземдәдер, бәлки’’
Идегәй Үткән эшкә салават, хан
Тимер Котлый Шулай да. Никтер һаман борчып тора ул мине Арабыздан кара мәче узган кебек, дип әйтимме
Идегәй Куйчы, хан Якын туганнар арасында ни булмас9
Тимер Котлый Адаен алай Туган туфрагыбыздан бик алыс яшибез Юлга чыкканда шактый күп идек синен белән икәү генә калдык, дияргә бу ла Бер-беребезгә ышанычлы терәк булсак иде. хөрмәтле агам' Ничек карыйсын*
_ Идегәй (илтифатсыз гына < ораган була) Сүз жаеннан. әтиеннен бертуган энесе Коерчак солтан Шаһ Тимердән сыеныч сораган, имеш, хак сүзме ул. Тимер Котлый хан9
Тимер Котлый Чынлапмы9 Мин ишетмәдем, агам (Идегәйдән кузен яшерә .)
Идегәй (Тимер Котлыйның кызарынуына игътибар итә) Хәер, ул үзе сиңа сугы лыр якын энекәшен сагынгандыр
Тимер Котлый Үз атам булса да. турысын әйтим, төпле кешегә саный алмыйм мин аны!
Идегәй. Менә ничек9
Тимер Котлый Ныклы кыйбласын күрмим Юк. аны белергә дә теләмим, дип өздереп әйтмим мин Тик. Ир кешенең бер җитди максаты булыр! а тиеш гер Менә синен белән уртак сүз табу җиңел мина. Иле гәй агам'
Идегәй (серле итеш Берәр горле астыртын максат китермәде микән аны Шаһ Тимер янына9
Тимер Котлый (кузгала) Кичер агам, синең әле генә хәвеф-хәтәрле зур яудан йончып кайгып төшкәнеңне онытып җи-бәргәнмен. Хәлеңне беләсем генә кинән иде хәзер күңелем тыныч
Идегәй (ул да тора! Бераз удырыр идең, хан?
Тимер Котлый. Икенче вакытта, агам Акбсләк җиңгәмә миннән сәлам тапшыр. зинһар үземнең борчыйсым кнлми
Идегәй Тапшырырмын, хан (Тимер Котлыйны озатып керә һәм кычкырып ко ю Күмәче көлгә төшкән моның!
Акбсләк (ишектә күренә иренең ч >гы- зы гына шаркылдап колеп торуына гаҗәп- ншеп) Нинди кызык күрдең, җаным*
Идегәй хатынына таба боры ш! Бер малай астына шыр җибәргән дә Мине ах макка саный, ахры, ыштан төбемә берни булмады, дип ышандырырга маташа1 Әле генә шуны озатып кердем
Акбсләк Нинди малай9
Идегәй кою Киләчәктә уртак арбага җигеләчәк атларның берсе Ә икенчесе синең ирең булыр
А коеләк Ә дилбегәсе кемдә булачак9
Идегәй Оһо' Алны-артны уйлап сон ләшергә кирәк икән синең белән! Атаң кы зы. ахры, син'
Акбеләк. Ә мин берни аңламадым! (Ком.)
Идегәй (хатынын кочаклый) Күп аялау хатын-кызга зыян гына ул, былбылым! Син менә нәрсәне аңламыйсын һаман малай бүләк ит син мина! Малай — ата кешенең ышыгы ул!
А к беләк (Идегәйнең кулындагы сояккә күрсәтеп) Кулында нәрсә уЛ?
Идегәй (шунда гына үз кулына карый) Картлык галәмәте! Миңа кырык тулып килә бит инде... Яшең җитсә кырыкка, акылын китәр шырыкка, диләрме әле? (Колгән бу-лып. тамганы, хатынына күрсәтми генә, кесәсенә сала.) Син минем сүзгә җавап бир-мәдең, былбылым?
Шыгавыл (керә). Кичер, Идегәй, баһадир. сүзегезне бүлдерәм: Сарай хәерчесе сине сорый.
Идегәй (ризасызлык бемн). Куып җибәр! Тукта бир үзенә (Кесәсеннән комеш акча алып, идәнгә ташлый.)
Шыгавыл Алтын Урдадан килдем. ДИ ул.
Идегәй Алтын Урдадан! (Урамга та-шлана.) 54. Йорт алды. Шул ук вакыт.
Идегәйнең йорты каршында йончыган кыяфәтле Норадын тора. Аты да үзе кебек үк йончу. Ишек төбе саклаучы шыт авыл аны мыскыллы караш белән күзәтә. Идет әй чыг а һәм йолкышка йотылып карын; ул малаен танымый.
Идегәй. Кем син?
Норадын (елмая) Чит җирләрдә шулай бик озак качып йөрмиләр аны. Идегәй баһадир1 Үз каныңны танымый башлагансың
Идегәй Норадын улым, синме бу! (Улы янына баскычтан йөгереп төшә.) 55. Оазис. Кичке як.
Яшеллеккә—суга бай җир буйлап, атла-рын лүрт-лүрт юрттырып. нке җайдак бара: берсе Идегәй, икенчесе — үзенә бик ятышлы һәм затлы кнем киенгән, шәп аргамакка ат-ланган Норадын. Йөз нлле-ике йөз адымнар артка каларак алар! а берт әркем җайдак ияр-гән: алар, парлашып-парлашып. аякларын-нан киртәләргә бәйләнгән җәйрәннәр күтәр-гәннәр. Ау бик уңышлы булг ант а охшый.
Идегәй улы янында булуга шатланып туя алмый: аның һәр хәрәкәте, һәр ымы шуны күрсәтә. Норадын ла бик шат, әмма ул әтисе белән күпмедер дәрәҗәдә кинаяле сөйләшә: бу— аның үз әтисенә ияләшеп бетә алмавын-нан да килә, булса кирәк.
Идегәй (кинәт атының башын бора һәм күз ачып йомган арада улы тирәсен урап чыга) Күземә генә күренмисен, микән, дип кинәт шикләнеп куйдым, Норадын утлым (Колә.)
Норадын Әллә шаманга әйләнә баш-лагансың инде, әти? (Ком.)
Идегәй. Башлы-күзле булып, үз малаең тугач, минем хәлне аңлый башларсын әле. улым!
Норадын. Ә мин. өйләнсәм, хатынымны беркайчан да ташлап калдырып йөрмә-ячәкмен, Идегәй әги ка йберәүләрнеке кебек, минем башта җил уйнамый. (Елмая.)
Идегәй (җитди) Адәм башын җил йөртми, ил йөртә, улым (Сүзне икенчегә бора ! Күз аткан берәр чәчбиен бармы сои?
Н о р а д ы н. Ә син үзең ничек уйлыйсын1
Идегәй (елмая) Бардыр, дим. Миңа охшап туган булсаң.
Н о р а д ы н Мин дә шулай уйлыйм, әти! Тик әлегә кем икәнлеген син сорашма, мин әйтмим Икәү генә чакта иркенләп ачыктан-ачык аңлашыйк. Идегәй баһадир.
Идегәй (аңа улының исеме белән дәшүе дә ошый) Аялашыйк соң. кабәм.
Норадын Гидай булып, мескенлектә күпме йөрергә чамалыйсың, Идегәй баһа-дир? Бу якларны минем күңел бер дә йөк-ләми.
Идегәй. Әйтеп бетер, улым (Йозе ка-раңгылана г/ мондый сорауны көтмәгән j
Норадын Кеше икмәгендә яшәү гарь-ләндермиме сине? Өстеңдәге киемен —ке-шенеке. Астындагы атын кешенеке. Торган йортың кешенеке Хәзер үзен дә. бәлки кешенекедер1 Хәер, ник сорап торам Шаһ Тимернен уяу күзе Акбеләк солтан бар ич өеңдә!
Идегәй (у 1ЫНЫН каты бәгырьле сүзе кәефен кыра) Әйтеп бетер, дидем.
Норадын (кызатошеп) Идел-Йортка бүген — синен атаңның, минем баба.мнын башын чаптырган мүкләк хуҗа! Сине бер-дәнбер улыңнан һәм сөйгән хатыныннан ае-рган шакал хуҗа! Улыңны, әмирләреннән мыскыл иттереп, кара төнгә каршы кала капкасыннан эт өстерә-өстерә, япа-ялгызын соры бүреләр арасына куган мәрхәмәтсез ишәк хуҗа’ Болгар туганнарын аның тимер дагалы күн итеге астында зар-интизар ың-гыраша' Нугай кардәшләреңнең аркасында аның аяусыз камчысы уйный! Кырым ыру-дашларыңның. анын өчен тоз чыгарып, бозык күлләрендә сөякләре чери' Син качып киткәндә сөлек кебек сылу гәүдәле булып калган Айтулың, вакытсыз ялгыз картаеп, элек елкылдап торган кырык тотамлы то-лымына төшкән кырауны кеше күзеннән ни-чек яшерергә белми' Тагын бераз зимлим- ме. Идегәй баһадир?!
Идегәй (кырыс) Зимләмә! Бузан бо- лай да әрем кебек ачы . Морадыңны әйт. улым!
Норадын Менә Шаһ Тимер сиңа үзенең киеккә бай оазисында рәхәтләнеп ауда йөрергә рөхсәт иткән бик әйбәт Сиңа, гаскәрен ышанып тапшырып, лан-шөһрәт казанырга мөмкинлек биргән һәм син баһа- лир лигән ат казангансың - мин горурланам синең белән' Ләкин һич анлый алмыйм мин сине туган гуфрак бер дә тартмыймыни сине?! Монда килгәндә авыр юлда мина күп кенә әмирләр очр;гды синен улын икән-легемне белгәч, алар мина затлы тун, шәп аргамак һәм озата баручылар бирмәкче бу-лдылар—мин берсенә лә ризалашмадым. Туктамыш ханның улыңны ничек мәсхәрәләп җибәрүен сиңа күрсәтәсем килде! Күрдең — кәефен кырылды Хәзер минем кәефем кырыла: кара дошманыбыздан үч алырга әзерләнүеңне күрмәдем! Күк Урда әмирләре минем мыекка чорнап җибәрделәр: Идегәй батыр кайтсын, без ана гаскәр-
тәребезне да. үзебезне да тапшырырга әзер. Туктамышнын өнен туздырыйк, диделәр Кайтыйк. Идегәй баһадир җәйрән атып йө-ргән үткен укларыңны явыз дошманыбызга агыйк1 Тутыга башлаган кылычларыңны кайрыйк! Морадым шул. минем әти
Идегәй (улын кочаклап маңгаеннан үбә/ Менә хәзер таныдым мин сине, утлым! (Кесәсеннән алып, борынгы ыру тамгасын улына тапшыра ) Изге әманәт бу. Но- радын утлым: югалтма, күз каран кебек сакла? (Атын чаптырып китә. j 56. Туран ханы Солтан Мәхмүт сарае. Иртән.
Шаһ Тимер искиткеч матур эшләнгән тә-хет пула тында ү тенен улы Гомәр Шәех һәм шагыйрь Әхмәт Кирмәни белән колешеп утыра. Тәхет буш: «курчак хан» Солтан Мә-хмүт кермәгән әле.
Шыгавыл (ишектә курена ) Идегәй ба-һадир1
Тимер Керсен.
Идегәй (үз-узенә нык ышанган адымнар бе tan килеп керә һәм уң кулын күкрәгенә куеп, йогенә) Тәңребез сина озын гомер бирсен, бөек солтаным (Бүтәннәргә дә тыйнак кына баш ия. ләкин бер сүз да әйтми )
Тимер. Гозерен нинди икәнен беләбез. Идегәй баһадир Утырып тор: соңгы сүз Солтан Мохмәт хан авызында Хәзер килеп керертә тиеш (Идегәйгә бер утыргычка утырырга ишарә ясый )
Идегәй (Шаһ Тимернең үзен гади та-туына бик нык гаҗәпләнә/ Рәхмәт, бөек солтаным (Утыра /
Тимер (кәефе бик яхшы күренә, бүленгән сүзен дәвам иткән тонда/ Дөрес әйттең, чичән Әхмәт Кирмәни һәркемнең үз бәясе була Колның үз бәясе, кунакның үз бәясе Ә менә син мина турысын гына әйт әле әгәр дә, мисал өчен. мине. Шаһ Тимерне. коллар базарына илтеп сатсалар, күпмегә бәяләр идең?
Әхмәт Кирмәни 25 алтын
Тимер (чын күңелдән гаҗәпләнеп). Еге-рме биш алтын!
Әхмәт Кирмәни Мин бил каешыңны күт алдында тотам. Шаһ Тимер Үзең син сукыр бер тиен дә тормыйсын
Шаһ Тимер бертын күзләрен шакмаклан- гырыгт юри га кычкырып көлеп җибәрә: ша-гыйрь үзе тә ана кушылып көлә. Идегәй бу сәер сөйләшүне ничек ан-тарг а да белми: бөек илбасарның мои гыи чагын күргәне ток анын.
Тимер бераз һаваланып Уенда ни ба-рлыгын каян белүемне ник сорамыйсың. Идегәй баһадир ’
Идегәй (дәрә җ-.з < аклап I Хакимнең бө-еклең мом 1.1КӘ1СНДӘ кем ничек сулаганын белеп торудадыр, дип исәплим мин. боек солтан
Тимер Киресенчә. Идегәй баһадир мә-мләкәтендә кем ничек сулаганын белеп тор-ган кеше генә боек хаким була ала
И дегәй Аермаларын тойдым, бөек со-лтан (ТI иач
Тимер Кызыбызны сагындык бүген кичкә чатырыма рәхим итегез Норадын улыңны да калдырма
Идегәй (бераз гаҗәпләнә) Улымның миндә кунакта икәнлеген сина бүтен әйтер-мен. дип тора идем.
Шаһ 1 имер әкрен генә көлеп куя.
Гомәр Шәех Улыңның Самаркандка киләсен без ул Сарай каласыннан чыкканчы ук белә идек, кияү
Шаһ Тимер улына күз койрыгы аша усал караш ташлый: ансы шундук, артыгын ыч-кындыруын аңлап, телен аркылы тешли. Авыр тынлык урнаша.
Тимер Гаскәри кешенең шунсы начар, кияү үз балаларына тиешле тәрбия бирергә вакыты калмый
Ишек аргынга кинәт: «Бөек Туран ханы Солтан Мәхмүт!-*—тигән кычкырулар ка-батлана. Идегәй Шаһ Тимернең иозенлә мы-скыллы елмаюга охшаш нәрсә күреп ала.
Идегәй (тавышы кадрлар артында/ Чынлап га Солтан Мәхмүт бу сөрәннең үзен түбәнсет көнен тоймый микәнни’ «Туран хакиме бөек Солтан Мәхмүт хан'» дип кычкырырга тиешләр ич Шушы карт төлке бодай игълан итәргә боергандыр инде
Т и м е р (Идегәйгә карап Хан исемен дә дөрес хәбәр итә белмн пор. наданнар
Идегәй (дертләп китә тавышы кадрлар артында Кешенең ни уйлаганын да укып бара, ахры, бу' Шаһ Тимергә . Бәлки ялгышмыйлардыр алар, бөек солтан?
Шаһ I имер ү залдына елмая.
Ике яклы зур ишек ачылып кзпә һәм Солтан Мәхмүт хан хансараи аксөякләрен няргеп килеп керә: ул чагыштырмача бик яшь күренә. Тәхет залын га у тыручыларнын Шаһ Тимерлән башкалары, хөрмәг йөзеннән, горып басалар һәм. башларын иеп. анын гә- хеткә утырганын котен торалар. Солтан Мә-хмүт хан. гәхегеиә угыргач. нәрсәгә җыел-дыгыз монда дигәндәй. залга карап куя.
Тимер Ходай тәгалә иминлек бирсен сиңа, Солтан Мәхмүт хан Синең кадерле вакытыңны алып, борчуыбызның сәбәбе Алтын Урла ханы Туктамышның элекке ун кулы, хәзерге көндә синең гаскәреңнең тө- мәнбашы Идегәй баһадирның гозере
Солтан Мәхмүт хан. кайсыгыз ул И тез әй .иш, сорау белән карый. Идегәй, аяк өсте торып, ханга баш ия: каш астыннан тына Шаһ !имсргә карап ала һәм. анын бү тән сүз тк*тәртә уйламатанын сизеп, тураен баса.
Солтан Мәхмүт Тыңлыйбыз сине
Идегәй Идегәй би. бөек хан
Хан боек дип дәшкәнгә канәгать була/ Тыңлыйбыз сине. Идегәй би
Идегәй Бөек хан' Сүземне кыска тотам Синен илгә уз илемдә гаде.итек тапмаганга килдем Үз түрәңнең данын читтә
сату ир-ат эше түгел Әмма һәрнәрсәнең бер азагы була: Туктамыш ханның мәкерлеге чиктән ашты күп ханнарнын, тәхетләрен тартып алып, башларын нахакка кыйлы. исән калганнары читтә каңгырып йөрергә мәҗбүр. Ул ханнар барысы да — бөек Чыңгыз варислары иде. Туктамыш хан хәзер синең мәмләкәтеңә турыдан-туры яу килмә- кчс. Аның мәкерләренә чик куярга чакырырга җөрьәт итәм Мин үзем ошбу галел орышта гап-гади укчы булып катнашырга ла әзер' (Сүзе бетүне атлатып. баш и.ч һәм урынына утыра.)
Тынлык урнаша. Утырышта катнашучы-лар Солтан Мәхмүт ханга карыйлар: ул Шаһ Тимергә сорау белән текәлә.
Тимер (юри бераз көттереп) Карары-бызны гозерчегә җиткерик, Солтан Мәхмүт хан?
Хан (беренче мәртәбә ишетүе йозенә үк чыга) Э...
Тимер. Әйе Кичә кабул иткән карары-бызны Без синең гозереңне канәгатьләнде-рергә булдык, Идегәй баһадир. Туктамыш хан өстене яу чыгабыз Якын кардәшләребе-зне авыр хәлдә ярдәмсез калдыру килешмәс
Хан (берни ai/ламаса да). Әйе... Әйе.
Тимер. Идегәй баһадир'
Идегәй торып баса.
Тимер Сине, зур тәҗрибәңне истә тотып, Солтан Мәхмүт хан үзәк маңгайга сәргаскәр итеп билгели
Идегәй күкрәгенә кулын куеп баш ия: ул шат.
Тимер Уң канатны Ир Каплан әмир җитәкли Сул канатны — Күк Урданың элекке ханы Ырысның углы Коерчак солтанга тапшырабыз (Елмая.) Солтан Мәхмүг хан белән мин үзем, гадәттәгечә, үзәктә булабыз. Яуга 200 мең яугир катнашачак
X а н (нидер әйтмәкче була). Э
Тимер Самаркандыбызның язмышы өчен борчылма, Солтан Мәхмүт хан: кече утлым Шаһ Рәйх монда иминлек саклауны үз өстенә алырга ризалыгын бирде
Шаһ Тимернен икенче улы Гомәр Шәех әтисенә шаккатып карап тора: ул вазифаны башта аца вәгъдә иткән, күрәсең.
Хан. Э - э... Аңа ялгызына авыр булмасмы. Шаһ Тимер?
Тимер. Күтәрер. Башына бүрек кигән.
Тыйнак кына колешәләр.
Хан (<п/а чигенер юл калмый) Килештек, Шаһ Тимер.
Тимер (елмая) Ә елъязмачы чичәнең Әхмәт Кирмәни, хан, синең тарихи җиңүлә-реңне җентекләп теркәп барачак
Шагыйрь Әхмәт Кирмәни торып, ханга баш ни.
Хан. Э... Кайчан.
Тимер Искә төшерүен өчен рәхмәт, хан яуга кыш кузгалабыз Мин, урау булса да. Корган Түбәне кичеп. Урал тауларының көньяк итәге аша Җаскка таба юнәлергә тәкъдим итәм чөнки без анда ау өчен киек тә. атларыбыз тукланырлык җирләр дә җигәрлек табачакбыз Идегәй баһадир яхшы белә. Самарканд белән Сарай каласы арасындагы туры юл күбрәк сусыз-үләнсез ком чүленнән гыйбарәт Аннан соң Туктамышның да безне туры юлла сагалап ятуы бар Солтан Мәхмүт хан минем тәкъдимне хуплар, дип уйлыйм?
Хан (үзенә мөрәҗәгать итүен көтмә-гән). Э. Әйе-әйс
Тимер. Хуп. Мин әйттем Монда ише-телгәннәр монда калырга тиешлеген береге-зне дә кисәтәсе юктыр’ (Барысына да кырыс караш ташлый.) 57. Самарканд капкасы. Тан тишелеп килгән чак.
Кала капкасы ачыла һәм атлы гаскәр чьи а башлый: барысы та күгелҗем киемнән, сөю е, кылыч, хәнҗәр, гөрзи. салак тулы ук һәм мөгездән эшләнгән авыр җәя, озынча калканга өстәп, иярләренә элмәкле корык, озын аркан һәм күн капчык бәйләгәннәр. Көбә күлмәк өстеннән, -җиңсез кыска тун кнг өннәр: кыш салкын — атларның борыннарыннан куе пар бөркелә, бөтен гаскәр өстендә дә шундый ук аксыл пар бетерелә. Гаскә- рнен һәр өлеше алдыннан унбашлары, йөз- башлары һәм меңбашлары бара. Командирларяын күбесенең ияренә ат койрыгы тагылган: бу — а.тарный элекке сугышларда казанган батырлыклары билгесе. Мен- багггы белән янәшә байракчы, быргычы һәм ике адъютант бара. Беренче меңлек артыннан икенче, өченче, дүртенче... унынчы менлек чыга. Бу бер төмән тәшкил итә. Төмәнгә керт ән меңлекләр бер-берсеннән байракларындагы тамт алары белән генә аерылалар: күгелҗем кием, күт елҗем калканнар, күт елҗем ат япмалары, күгелҗем байраклар. Төмән- башыиын байрагы да күгелҗем, әмма ул зур һәм ыру тамгалы.
Беренче төмәннән сон кала капкасыннан икенче төмән чыкканы күренә: бусы — зәңгәр гаскәр. Анын артыннан — яшел гаскәр чыга башлый. Дүртенче булып—-кызгылт г аскәр күренә һ. б.
Әнә шулай кала капкасыннан төсләре бе-лән генә бер-берсеннән аерылып торган егерме төмән чыга. Әмма кала капкасы һаман ябылмый әле: жиг үле дөяләр, атлар һәм үгезләр олавы чыгасы бар: аларнын зур арбаларына меңәрләгән хезмәтче коллардан башка һәр 18 г ади сугышчы, һәр 5 каһарман исәбеннән берәр чатыр төялгән. Унбапгыннан алып һәр командирга — аерым затлы чагыр. Бола- рдан тыш, арбаларда запас кораллар, азык- толек һәм табиблар очен кирәк-яраклар бар. Буш арбалар да санап бетергесез: алары — трофей тояр очен. Иксез-чиксез олау чыгып бетүгә, кала капкасы ябыла. Моның сәбәбе шундук аңлашыла: гаскәрнең чыгып беткәнен капканын ике яг ында да ат өерләре көтеп торган икән. Цнрк очен өйрәтелгән диярсең: атчыларның «Хуп-хуп!» днп кычкырулары
були — атлар олау1а арпан килеп кушыла-лар. Беренче карашка запас атларның саны очраклы кебек, ләкин ул алай түгел: һәр укбашына—биш, һәр йозбашына— ун, һәр менбашына — ил.те запас ат билгеләш ән. Ә ауга катнашкан әмирләр — йөздән алып, ике йом ә кадәр (бу — аларнын дәрәҗәләренә ка-рап рөхсәт ителә), ә төн сәрг аскәр (башкома- ндуюшнй) — берүзенә 300 запас ai ала.
Авторлар искәрмәсе. Режиссер нгъ-
■ ибарына: монда китерелгән саннар — бары тик мөмкинлек! ән чьпьш файдалану өчен генә.
Өстәмә информация: ханнарны, әмирләрне, со.гтаннарны һәм а тарный ияр-ченнәрен 12 меңлек махсус казаклар гаскәре саклый: алар марш вакьпында үзәктә була-лар, ә гаскәр төше ялта тукта!анда, дүрткә бүленеп, башкомандуюший ставкасы янына (бу очракта — Шаһ Тимер һәм янын кече ха-тыны Чулпан мәликә белән аксөяк иярчен-нәре күз алдында тотыла), дүрт чакрым читтә беркемне дә, я: ьни парольне белмәүчеләр- не якын китермичә, сакта йөрел торалар. Бу
■ аскәр киемнәренең за!лылы!ы һәм корал-ларының нәфисле! е белән бүтәннәрдән бик нык аерыла, атларның япмалары юлбарыс тиресеннән миләш ән. 58. Хансарай мәйданы. Ир:ән.
Мәйдаша халык җыелган: яуга китәсе ханнарнын һәм әмирләрнең хансарай утарыннан чьи уын көтәләр. Махсус i аскәр, халыкны хансарай тирәсенә якын китермичә, сафка гезел: ән.
Менә барабан каккан, сорнай кычкырт-кан. быргы уйнаткан танышлар яшырый: ха-нсарай утарының кин капкасы ачылып кигә һәм аннан ни элек Шаһ Тимернең баиратын күт эреп, берничә байракчы, алар артыннан ап-ак атка ai.iaHian Шаһ Тимер үзе. Солтан Мәхмүт хан һәм бик күп түрәләрнең чытып кил) эне күренә. Шаһ Гнмернен командирла-ры һәм аксояк иярченнәре арасында Идегәй баһадир, Тимер Котлый хан да бар. Мәм- ләкә! башлыкларынын ике япаннан, IUIUI рәт булып, махсус гаскәр казаклары бара.
Аларны күрүтә халык ташкыны арасында кочле алкышлау шаушуы кузгала: «Ура!», «Баеп каи1ьиыз! Шаһ Гимер: ә— даи!» кебек сүзләр яшырый. Хан CBHIасыннан махсус бнл1еләш ән кешеләр халык ecie- нә көмеш акчалар учлап-учлап сибәләр.
Горур кыяфәтле Шаһ Гимер мәйданда!ы алкышларга бө!енлән шынбар да итми кебек. Менә яу башлыклары мәйданнан киң урамга габа борылалар. Шуны 1ына кеткәйдәй, урамның ике ят ын да сырып а.һ ан халык арасыннан сәләмә киемле бер ир HOI ереп чын һәм нәкь Шаһ Тимер ашның аяклары астына каша баткан сарык түше Hie :ашлый: бөек солтанлык аты. өркеп, аргка чше- HCII куя. Бу хәллән кин урам һә»! iүрәләр белән гаскәриләр шым була. < әләмә киемле ир шашынып көлә башлый. Идегәй аны :а- ный: юлда очрагын. Сәмәркандка үзе белән алып КИЛ1ӘН дивана ул. Шаһ Гимер бер мизгелгә каушап кала.
И act әй (ул бу вакытта ничектер Шаһ Тимер бе иш янәшә туры ким ' Өргонеч ди-ванасы ул. бөек падишаһ Аягың астына сарык түше ыргытуының бер мәгънәсе бу-лырга тиеш: Алтын Урла да — жирнсн нәкъ түше бит!
Тимер (Идегәйга ра т иәльтс караш ташлый бер казагының диванага камчысы белән сугарга әзерләнүен күреп < i i кулын күтәрә / Кагылмаска' Изге кеше ул!
Атлы казак куркып артка ЧИ1 енә.
Тимер (ягымлы тавыш белән дияана- га) Атын кем. изге жан иясе?
Дивана (авызын epai Баба-Сәнгу' Ә син үзең кем9
Тимер (елмаеп җавап бирә) Мин синнән фатиха өмет итәм: ак юл телә мина, изге жан Баба-Сәнгу' Яныма якынрак кил ' Дивана курка-курка аның янына килә Шаһ Тимер яшьләрчә сыгы/чалы хәрәкәтләр белән кинәт аңа таба иелә һәм сул кулының сырты белән аның маңгаена кагы ш һәм уз маңгаена куеп ала Халыкка ишетелерлек итеп кычкыра ) Бу изге адәмнең минем аяк астына сарык түше ташлавы Хак Тәгаләбезнең ниятебезгә хәср-фатиха бирүе ул! Юлыбызның уңачагына ышанычыбызны арттыра бу' Димәк, Алтын Урла иле безгә баш иячек! Шуның хөрмәтенә Солтан Мәхмүт хан. Оргәнеч каласын кабат тергезеп, Хәрәзем халкын туган жиренә кайтарырга фәрман игълан игә' Баба-Сонгуны казнам исәбенә яхшылап киендерергә һәм ai бирергә! Ул безнен белән бергә .Алтын Урдага яу чабачак' (Кузгалырга ишарә ясый.)
Д|лы I аскәр юлын дәвам итә: аргтан «Юлын ун булсын, бөек падишабыз! Кылы-чын күт эрмәсен! Исән-нмнн урап кайт!» — дин кычкырып калалар. Кемнәрдер дивана-ның жнлк.ктнә тун сала, аны атка атлаи- гырып үзләре белән алып киюләр. Дивана, авы !ын ерып, халыкка кул изи. 59. Олы-Tay итәге. Көн.
Апрель лыҗырдавы. Шаһ Гнмернен :а- скәре берничә кон хәл җыярга, авыр юлда йончыган арык а!ларына ял бирер! ә туктаган. Гаскәриен бер өлеше ауга киткән.
Шаһ Тимернең яу ча пэрында сөйгән яшь хатыны мәликә Чулпан, Идегәй һәм бөек падишаһ үзе генә. Шаһ Тимер белән Идшәи шахма! уйныйлар. Чулпан, жиләк-жнмеш атый-ашыи. аларнын уенын кү зәтә: ана Иде-гәй. ир кеше буларак, ошый, булса кирәк, ул еш кына, иренә сиздермичә, ана io6o.ieti карап юра, Идсюитн күз карашы белән очрашса, елмаеп, янын күңелен үзенә HI ь- ■ ибар ит icpepi ә тырыша. It нч айг ә аиын кы-ланышы ошамый; анын йөзе отыры каран- гылаиа бара. Ниһаять, ул, Чулпанның ачык- таи-ачык каш aucepiepio азаплануын си ten. юри гиз-гиз Iенә ашышлар җибәреп, бөек падишаһка бирелә.
Идегәй (елмаеш Бүтен дә уңышка ирешә алмадым, бөек падишаһ!
Тимер I киявен сынагандай) Та:ын бер тапкыр омтылыш ясап карарга теләмисенме. кияү? Бәхет елмаер, бәлки?
Идегәй (ул падишаһның нәрсәгә ишарә ясавын аңлый). Кичер, бөек падишаһ.. Никтер баш авыртып тора. Салкын жил бәрдеме Рөхсәт итсән — үз чатырыма кайтып, черем итеп алыр идем?
Чулпан (ризасызлык белән), һу! Уены-гызны рәхәтләнеп карап торырмын дигән идем... Үзем уйный белмәсәм дә. яратам мин (Киная белән Идегәйгә карый.)
Тимер (хатынының сүзенә игътибар итми) Башың авыртуның сәбәбе җитдирәк түгелме икән, кияү?
Идегәй Мин дә шулай дип шикләнәм шул, падишаһым.
Тимер. Кыстамыйм, кияү, алай булгач Ял ит. Минем гаскәр башлыкларым һәрвакыт сау-сәламәт булырга тиеш' (Кузгала Идегәй дә тора.) Ә минем башка бер матур уй килде: бүген шахматсыз да күңелсез булмас шәт. (Чатырдан чыгалар. Идегәй, Чулпанга күтәрелеп карамыйча гына, баш иеп чыгып китә ) 60. Олы-Tay итәге. Көн.
Шаһ Тимер ике тән сакчысы һәм битик- чесе белән җирдә аунап яткан дүртпочмаклы зур гына таш янына килеп туктый.
Тимер Монсы — ярый. (Битикчегә.) Өстен тигезләп шомарттырып, мондый сүз-ләрне чокып яздыр: «Мин, Туран солтаны Шаһ Тимер. 200 меңле гаскәрем белән Алтын Урда ханы Туктамышның канын коярга яу чыктым. Фәләненче ел, фәлән ай.» Шушы урында кеше гәүдәсеннән тирәнрәк итеп тар чокыр казылсын, ә өске өлеше — шушы ташның төбе шыплап сыярлык булсын (Битикче аның сүзләрен язып тора һәм башын иеп кала ) 61. Шунда ук. Кичке як.
l ap гына тирән чокыр казылтан. Чокыр янында, яссы я> ын шомартып, гарәп хәреф-ләре белән Шаһ Тимер кушкан сүзләр чокып язылган таш ята.
Шаһ Тнмернеп чатырлардан корылган лагерына сугышчылар бик күн болан, поши, җәйрән һәм башка юрле кнек түшкәләрен киртәләргә бәйләп алып кайталар: гаскәр букауллары ау ганнмэглэрен исәпләп то-ралар.
Таш янына үзенең иярченнәре белән Шаһ Тимер килә. Мәликә Чулпан һәм Идегәй дә шунда.
Битикче (падишаһына баш ия). Әмерең үтәлде, бөек падишаһ.
Шаһ Тимер чокырны һәм язулы ташны җентеклән ■ икшерә.
Чулпан (шукланып) Бр-р! Нәрсә була бу. солтаным?
Тимер (кырыс). Тиздән аңларсың... (Ике тән сакчысына.) Мәликәгезне шушы чокырга төшереп бастырып карагыз әле — үзенә таманмы икән?
Бөтенесе дә аңа гаҗәпләнеп карыйлар: Чулпанның күзләре маңгаена менә.
Чулпан (шаяртуга борырга теләп, артка чигенә) Юк-юк. мин теләмим, анда бик пычрак һәм салкын!
Тимер (икеләнеп торган казакларына) Әмеремне үтәгез!
Чулпан. Энекәем! (Чиный-чиный читкә йөгерә.)
Таза казаклар аны, куып тотып, чокыр янына китерәләр.
Чулпан (елап) Гаебем булса, кичер мине, падишаһым! Синең алда бер гөнаһым да юк ич минем! (Тезләнергә тели.)
Тимер (казакларга) Нәрсә көтәсез! Үзегезгә дә чокыр казытасьггыз киләме?
Казаклар Чулпанны, акырта-акырта кү-тәреп, ипләп кенә чокырг а гошереп җибәрә-ләр: анын буе чокырның яртысыннан гына була. Чулпан кулларын күтәреп, чокыр чите-нә тотынмакчы була, әмма үрелеп тә буе җитми.
Тимер. Ташны өстенә утыртып куегыз!
Унлаган казак язулы ташны, көч-хәл бе-лән күтәреп. Чулпанның баш очында ясалган чокырга утырта: чокыр капланыр алдыннан бичара хатынның жан өшеткеч ачы тавышы яңгырый һәм кинәт гына — жир ашыннан ни-ндидер тонык авазлар гына ишетелгән кебек була. Барсы да. а> арынып, тын алырга кур-кып басып торалар.
Тимер Менә хәзер беркемнең дә башы авыртмас. (Уң аягына аксый төшеп, чатыры ягына китә, иярченнәре аның артыннан
Язулы таш, җир астыннан аваз бирергә азапланган мескен Чулпанның кабер iашына әйләнеп, Олы-Tay итәгендә тырпаеп кала. 62. «Алтын Таш» хансарай. Иртән.
Туктамыш ханның йокы бүлмәсе. Чуклы бәрхет чаршаудан корылган балдахин эчен-дә— хан ятагы. Туктамыш хан шәп-шәрә яшь кәнизәге белән йоклап ята. Саташа, булса кирәк, ыңгырашып куя. _
Ханның йокы бүлмәсенә Йәннкә атылып килеп керә: аның башы-күзе тош ан. Йәникә- неи аяк ■ авышыннан уянып, кәнизәк сикереп тора һәм ханбикәне ганын. куркуыннан ана карап ката.
Й ә н и к ә (кәнизәккә исе дә китми). Прес1 (Мәче кугандай кулын гына селти.)
Кәнизәк кыз, җиңел котылуына шатла-нып, күлмәге белән түшен каплап чыгып йө-герә: анын каршына Киң Җанбай очрый.
Йәникә (аны төрткәләп уята). Тор тизрәк, каган1 Идегәй Аксак Тимерне Җаск- ка китергән! Урдаңа куркыныч яу килә!
Туктамыш (йокы йөзеннән аерылмыйча сикереп торып утыра/ Фу! Әллә нинди төшләр күреп, саташып беттем! Нинди ау?! Баш вәзиргә әйтсеннәр: бүген ауга чыгарга кәефем юк.
Йо ни кв (аны җилтерәтә; У ян. дим мин став! Синд.» һаман кәнизәкләр белән ay кайгысы! Идегәй иленә яу алып кайткан! Аксак Тимер капкан төбендә! Вакытында башын чаба бслмәдсн шул мөртәтнең!
Туктамыш (күз алдында агарына) Бу-лмас?!
Җанбай (сүзгә кушылырга вакыт җи-ткәнлеген чамалый) Кызганычка каршы хак сүз. бөек каган Туп-туры йокы бүлмәңә килеп керүемне кичер вакыты шундый Шаһ Тимер, ике йөз меңле гаскәре белән Җаекны кичеп. Ку күле буена урнашкан Идегәй аның гаскәренең маңгаена баш. Ырыс ханның өлкән углы Коерчак сул кана? башы. ди.
Туктамыш (ботен.ый югалып калган) Нишлибез" Йолым түләп, килешеп булмас-мы9 Яныбызда бер гом-зн гаскәребез дә юк бит барысы ла язгы кыр эшләрендә!
Йәникә Нинди салым" Дүрт йоз меңлек гаскәрең була торыпмы9' Тавыклар көләр!
Туктамыш (ачык изүе аша йонлач күк-рәген кашый, күкле-яшелле тавыш белән) Җыеп өлгерә алмыйбыз, дип горам ич мин сила, тавык мие эчкән хатын'
Җанбай Ханбикәнең сүзе нигезле, боек каган Болай Игорю кирәк, минемчә: Идегәй заманында пир Галәветдингә бик нык табына ндс әл анын остазы булган сәст бит Пир Галәветдинне Идегәйгә илче булып барырга күндерик
Туктамыш (түземсез зек белән аны бу- tdepo) Моның белой без нәрсә отарбыз9 Шуны әй геп бир син миңа'
Җанбай Пир Галәветдин Шаһ Тимер гаскәрен берпзта тына булса да тоткарлап тора алмасмы? Ишетүемчә. Идегәй хәзер анын кияве, имеш Әыр дә ул остазының сүзенә колак салса Аңынчы без ерак олыс-лардан гаскәребезне туплан өлгерәбез.
Туктамыш (ниһаять i т бераз җанлана тошә). Фәрманымны өзерләт. Җанбай би' 63. Ку күле буенда Шаһ Тимернең литеры. Кичке як.
■Huh Тимер чирүе, килеп җитмәгән гаскә-рләрен кәгеп алыр очен. Ку күле тирәсенә laiipi. корып туктаган: ii.ni алу тан фин тала-нып, су тышчы тар коралларын рәткә китерә-ләр. кылычларына иоз салалар. кием-салым* карын сиплиләр, ат ларын гага тый тар. күлдә балык тоталар. Чатырлар тан коры й ан ла-герь күт күреме ботен офыкны сырып алтай.
Идегәйнең минтай гаскәре, нн алдан йө-рүче буларак, нәкь күл буена урнашкан: монда атларга үлән тә яхшырак, су та җи-тәрлек. Идегәйнең улы Нора тын белән уртак чатыры күлгә терәлеп үк тора. Алар чагыр эчендә.
Норадын Меңбашы ит мине. Идегәй .чи! Үз гаскәрем белән орышта катнашып, мине мәсхәрә иткән Гухтамыш бәкләреннән үч аласым килә
Идегәй Бу минем кулдан кило тор- тат ........... түгел. Норадын У ДЫМ гаскәр бант
тыкларын Шаһ Гнмср шәхсән үк билгели Аннан сон ул орыш и. т.тыннан беркайчан ла .гтарны алмаштырмый Гаскәр баш тыкла-рының тәвәккәллеген киметә ул. дип саный Мин үзем дә анын белән килешәм: кичүгә житкәч. атны алмашмыйлар.
Норадын Ул чагында мине Болгар иленә җибәр: болгар түрәсе Бодай би көтә мине: урап кайтканыңны көтәчәкбез, дип әйтеп калды ул. Син бирә алмаган гаскәрне ул бирәчәк мина!
Идегәй (улының кәефен кырасы килми Уйлашырбыз, улым
Норадын (түземсезләнеп Уйласы юк. эти! Син үзең дә монда Шаһ Тимернең әмерен үтәүче генә' Туктамыш җиңелсә Шаһ Тимер яуны бөтенләе белән үзенеке итәчәк Тәхеткә дә кемне тели шуны куячак! Синең белән тамчы да санашмаячак ул, мин әйтте, диярсең. Идегәй баһадир Синен урынында булсам, мин анын баһадиры булып йөргәнче, үз гаскәремнен батыры булырга тырышыр идем Әйдә үзен дә минем белән — үз гаскәребезне җыярга киттек'
Идегәй /ет.нояЛ Күз алдында көннән- көн ир-егет булып барасың, бугай, син. бәбкәм. Тик артык кабаланасын Шаһ Тимер тырнагына эләгә күрмә: аның талканы коры!
Тышта: «Идегәй баһадирга—Туктамыш хан илчесе!»—ДИП кычкырган тавыш яңгы рый. Ата белән ул бер-беренә аптырашып карыйлар.
Идегәй Кем булыр икән? Тышка юнәлә Норадын да аңа ияреп чатырдан чыга
Аның чатыры янына кораллы казаклар сагы аегында пир Галәветдин белән Алгый Урганын берничә гин җитәкчесе килә. Тук- гамыгпиын шыгавыллары Аю ысын беләи Ташысын да алар арасында — илчеләрне озагын йөрүчеләр игеп билгеләнгәннәр, кү-рәсең.
Бер казак Маңлай башы Идегәй баһадир! Туктамыш хан илчеләре сине сорыйлар.
Идегәй (остазын танып аларны ачык күңел белән каршы ала) Хуш киләсең, оста-зым пир Галәветдин сәст' Аяк астыгиа туган булыйм' /Чын күңелдән хориәтләп аңа баш ич ) Чатырыма үтегез, хөрмәтле илчеләр ( Чатыр ишегенең чаршавын ачып тора. Озата килгән казак зарга Сезгә китәргә мөмкин, кирәк булсагыз чакыртырмын (Казак зар киткәч Аңгысын бе зән Таңгысынга әкрен генә дәшә I Икегезне лә исән-имин күрүемә бггк шатмын Нора дын улым, кунакларны сыйла Пышы Шап Минем кешеләр болар, чит колак булма ган чакта сөйләш яхшылап. Кычкырыбрак Кадерле кунакларыма сый китерсеннәр. утлым Чатырына керә I Келәмгә \ тырышыгыз, хөрмәтле илчеләр 4< ларына күт мендәрләре таш зый Үзе дә a зар янына зрнаша.)
Галәветдин Йә. бер дога кылыйк
Кулларын күтәреп, бөтенесе бергә дога кыла.
Галәветдин Амин' (Ике \чы белән битен сыпыра
И де гай. Исән-имин килеп җиттегезме барыгыз да, остазым пир Галәветдин абзый9 Юл газабы бик авыр булмадымы?
Галаветдин. Ходайга шөкер, Идегәй углым әйбәт килеп җиттек Юлдашларымның бөтенесен дә таныйсыңдыр? Илнен хөр-мәтле иман-сәетләре болар
Идегәй. Бик әйбәт таныйм, остазым. Онытып бетермәгәнмен икән әлегә.
Гаскәр коллары алларына юрле ашам-лыклар кертеп куялар. Берсе, комган белән җнз газ алып кереп, кунакларның һәм Иде- I әйнең кулларын юдыра, сөл! еләр бирә. Хез-мәтчеләр чыгып китәләр.
Идегәй Хәзинәдә булганыннан -җите-шегез. хөрмәтле сәстләр
Галәветдин Тыңлыйбыз сине, Идегәй углым безгә әйтер сүзең күптер
Идегәй. Дөрес, остазым әйтер сүзем күп. Тик —сез барыгыз да миннән өлкәннәр, сезнең сүз алдан йөри
Сәстләр. Хуш, хуш, Идегәй батыр Ата-баба горефен читтә онытмагансың
Идегәй (елмая) Кайда да кеше кешечә юреф тота, хөрмәтле сәстләр.
Сәетләр. Әйе Шулай Шулай булырга тиеш Кайда да адәм баласы яши1 Бик мәс-лихәт!
Галәветдин. Сүзебез кыска безнең Идегәй углым: үз йортыңа яу чакырып, бик начар эшләгәнсең Атыңны кирегә бор яисә Сарайга кайтып, кабат Туктамыш ханның бие бул! Үз халкыңның канын нахакка койдырма ләгыйньнән! Илләштермәк - илчедән, яулаштырмак — яучыдан!
Сәстләр. Әйе Ыруың канын койдырма Агыңны кире бор. Идегәй батыр!
Идегәй (йөзе караңгылана). «Илләште-рмәк илчедән, яулаштырмак — яучыдан» .. Яхшы әйттең, остазым! Тик минем сорауларыма җавап бир. пирсм Котлыкыя атамның, йортын яндырып, башын ора чап-канда син кайда идсн?
Пнр Галәветдин дәшми.
Идегәй. Алты угыл үстергән Җантимер би дә синең кебек пир иде: ул. үз башын пычак астына куеп, атамны йолып калырга тырышкан Менә ул пир! Бишектә яткан чагымда башымны ора чабарга торганда, ул, үз төпчеген кызганмыйча, минем урынга салып, мине ачы үлемнән йолып калган ул чакта син, пирсм. кайда идең?
Пнр Галәветдин дәшми.
Идегәй. Туктамыш хан мине кендек каным тамган туфрагымнан аерганда син кайда идең, пирсм9
Пнр Галәветдин Дәшми.
Идегәй. Гөнаһсыз Норалын углымны Туктамыш хан мәсхәрәләп минем арттан куды — ул чакта син кайда булдың, пирем?
Пнр Галәветдин дәшми.
Идегәй. Урда тәхетенә бер үзе хуҗа булып калгач. Туктамыш хан кардәш ыру-ларыбызны тимер дагалы күн итекләре астына салды син кайда илен, пир Галәве-тдин?!
Пир Галәветдин дәшми.
Идегәй (яңак калкымын уйнатып). «Илләштермәк илчедән, яулаштырмак яучыдан» Атынны кайтыр юлына бор, Ту-ктамыш илчесе!
Галәветдин Авыр сораулар бирдең остазыңа, Идегәй батыр Ниятеннән кайт- масан синең үзеңә боларлан ла авыррак сорауларга җавап бирергә туры килер! (Ку-згала.)
Идегәй. Тәкъдиргә язылганы булыр. Туктамыш илчесе! 64. Идегәй чатыры аллы. Кичке як.
Уңышсыз сәфәрт ә чыккан Туктамыш ил-челәре карашы чырай белән чатырдан чыта-лар. H.ieiәй аларны озата. Чатыр янына Шаһ Тимернең сәете Бәркә килә: ул нәсел-дәшләрен күрергә ашыккан.
Бәркә Әссәламегаләйкем. Рәсүлебезнең варислары' Мин ерак нәселдәшегез Бәркә сәет булам I Күкрәгенә кулын куеп, сәетләргә баш ия.) Килүегез хакында ишет-кәч. сезне күрәсем килде.
Галәветдин tаңа бертын карап тора һәм кырыс йвз белән китәргә борыла.) Лә-гыйньгә ялланган сәет белән уртак эшебез булмас безнең!
Туктамыш илчеләре ашыгып китеп бара-лар. Сәет Бәркә каушап басып кала.
И дегәй (аны кьиганып) Чатырыма рәхим ит, сәет Бәркә
Сәет Бәркә. те!еләрнен юрфальпына Иде) әйне гаепле санат айдай, бер су з дә дәшмичә үз чатырына китә: бу очрашу аны бетеп салт ан.
Ул арада Лңгысын белән Гангысын. юл өстендә!е бер чатырдан чытып. Туктамыш илчеләренә кушыла. Норалын әтисе янына килә: алар чатырга керәләр. 65. Чатырда. Кичке як.
Чатырга кергәч. Идегәй белән Норалын мендәрләргә таяналар һәм пышылдап сөй-ләшә башлыйлар.
Идегәй Йә. нинди яңалыклар белдсн?
Норадын Нигә килгәннәр иде сон алар?
Идегәй. Яуны туктатуны сорыйлар
Норадын Шул гынамы?! (Көлә.)
Әмма Идегәй ана кушылмый.
Норадын. Аңгысын белән Таңгысын- ның Туктамыш ханның шыгавыллары икәнен беләсеңдер? Хәзер аларны Туктамыш хан байракчылар итеп билгеләргә тели икән Чөнки Сарайда гаскәр бик аз калган бер төмән чамасы гына Илчеләрне җибәрүе нидер өмет иткәннән түгел, ди. яше-
рси максаты яуны бераз тоткарлап, гаскәрен җыеп бетерү, имеш. Мин Аш ысын белән Таңгысынга әгәр дә Туктамыш хан чынлап та ниятендә торса, орыш кызган чакта Урда байрагын аударырга кинәш иттем Риза булдылар Дөрес эшләгәнменме, Идегәй баһадир'* (Елмая >
Идегәй (йозе ачылып кипи; Үз гаскә-ребезне җыярга чыгабыз, утлым* (Улының маңгаеннан үбә.) Ыру тамгасын дөрес бир-гәнмен икән мин сина. Норадын* (Сикереп пюри ) Юлга чыгарга әзерлән мин Шаһ Тимер чатырына киттем* 66. Шаһ Тимер чагыры. Кич.
Шаһ Тимер уллары белән бергә кичке-лекне ашап утыра: әкрен генә музыка ише-тел», кәнизәкләр бии. хезмәтчеләр ризыклар кергә.
Шыгавыл ( ишектә курена; Маңгайба- шы Идегәй баһадир кабул итүеңне сорый, боек падишаһ
Гомәр Шәех. Туктамыштан илчеләр килүен яшерен калдырыр, дип көткән идем түзмәде, килде.
Тимер (улына кырыс карап куя: ансы пи лен тыя) Керсен
Идегәй (кереп, йөгенә). Кичер, бөек солтан сиңа бер яхшы хәбәрем бар (Чит колак юкмы икән дигәндәй. чатырдагыларга күл йартеп чыга Сәет Бәркә дә анда утыра )
Г и мер. Тыңлыйм сине, кияү
Идегәй Миндә Туктамыш ханның сә- стләре булып китте: явыңны туктатуымны үтенделәр (Ешая). Ургак гел габа ал-мадылар. кичер, солтаным (Җитди.) Әмма сиңа җиткерәсе хәбәрем икенче сәстләр белән бергә икс ышанычлы кешем лә килгән иде. Туктамыш аларны Урда байрагы күтә-рүчеләр итеп куймакчы икән Егетләрем, орыш кызгач, байракны аударырга вәгъдә бирделәр. Мин аларга үземә ышанган кебек ышанам, бөек солтан!
Чагырда тнрән тынлык урнаша: барысы га ашаудан туктыйлар. Музыка гына, биюче кәнизәкләр ганыггг-гынсыг юк булалар.
Тимер (әкрен генә урыныннан пюрып Идегәй янына ки м һәм аңа текә гә Хак
Идегәй, ун кулын күкрәгенә куен, ана биш на.
Егетләреңә әйттер, үзләре күтәрә алыр-лык алтын бүләк итәчәкмен мин аларга*
Идегәй (горур) Алтынга хезмәт итмиләр алар, боек солтан Алар минем егетләр
Тимер июленнән ачу билгесе йәгереп ум. ләкин гл аны шундук яшерә) Ихтыярлары. Идегәй кияү Ихтыярлары Шулай да., сүзләрендә торсалар, исемнәрен оныг- гырма Яудан коры кайтканчы, яралы кайт Табыныма рәхим ит. кияү
Идегәй Рәхмәт, беек солтан Рөхсәт нтсән мин. ү г кешеләремне алып, тугрылы к ты кардәшләрем арасында гаскәр җыярга китәр идем Миннән хәбәр көткән әмирләрем бар: яута үз өлешемне кертеп, бәхетемне сынап карыйсым килә* Рөхсәтеңне бирче, бөек солтан’
Тимер /уйланып/ Яхшы Орышка со- ңга калма. Идегәй баһадир!
Идегәй (шатланып) Калмам. Шаһ Тимер* (Йогенеп. чыгып китә .
Тимер (үз алдына) Ә без — сине сонга калдырырга тырышырбыз Орышны Чул- ман елгасы тирәсенә күчерәбез анда карур-маннар күп икән Туктамыш үзе безне шуннан эзләп тапсын Идегәй дә* 67. Ку күле буе. Төн.
Куера башлаган караңгылыкта күл буен-нан егерме-утыз җайдак Гимер Казык йолдыз! а таба каран кузг «ЛЫП китә. Жай таклар арасын га Идегәй, анын улы Нора тын һәм Тимер Кот лый хан күренә. 68. Шаһ Тимер урдасы. Иртән.
Шакгын биек калкулык: аны арттан, уннан һәм сулдан дугасыман итеп куе карурман уратып а.нан. Шаһ Тимернең чагыры калку лыкнын н.нсъ уртасына корылган һәм аны алгы яктан зур арбалар чылбыры ярым түгә-рәкләп коршап алган: ул чылбыр-ныг ыгма-нып икс очы еракта урман читләренә барып тоташа. Тезмәнең тышкы ягына туфрактан биек вал өелгән һәм ул туфрактан ясалган ныгытма белән арбалар чылбыры арасын га тирән канау хасил булган. Кыскасы. Шаһ Гимернен ставкасы — көч.ге калы аны хәтер-ләтә. Калкулыктан тирә-як уч төбендә кебек ап-ачык булып күренә. Шаһ Тимер гаскәре- иен күп өлеше артгаты карурман зчеидә. ә анык янында 12 мен.тек гаскәреннән башка— үзәк машай. ун һәм сул канат тарный магнай гаскәрләре генә.
Шаһ Тнмер уллары—оныклары һәм өл-кән коман тиры белән киңәшмә у гдырг ан. со-та ы әмерләрен бирә. Шунда ук дистәләгән а тьютантлары, кузәтчеләре. вәзирләре һәм киңәшчеләре жыелт аи. ( әет Ьәркә. тез аегы-на намазлык салып, иртәнге намазын укый.
Күзәтче (шатланып) Туктамыш гаскәре* (Еракта калыккан караларга күрсәтә. )
барысы га җанланып: «Кһа!» — тип кыч-кырып җибәрәләр. Чларнын шатлануы аң-лашыла: алар, монда күнгән килеп, ип уңай-лы урынны сайлан алганнар, саклану чарала-рын булдырт аннар. орыш башлануын гына көтәләр. Ә Гуктамыш ханга ерактан килгән уңа ит а г аскәреи рәткә тезәрг ә, ставка урыны сайларга һәм башка чаралар күрергә туры киләчәк. Шаһ 1имер алдан күр,) белүеннән бик канәгать, әмма ул моны сиздерми. йоге тыныч. Гуктамыш ханныи кырлата еракларын килт ән т аскәре алар күзе ал тында әкренләп сафларга тезелә башлый, ыгы-зыгы күтәрелә. 69. Туктамыш хан урдасы. Шул ук вакыт.
Кечкенә елга буенда тугайлык- артта та ал да та — сир<н>-сир,»к әрәмәлекләр. шыр-
сүзме бу. Идегәй баһадир?
чакырлар. Туктамыш ашыгыч рәвештә ci явка урынын сайлый: анын чатырын коралар. Сугышчылары да, Туктамыш үте дә юктан да ярсыр: а әзер: чөнки алар — кыздырыр: а таба: а салын: ан балыклар кебек. Шаһ Гиме- рнец күте алдында ап-ачык жнрдә туктар: а мәҗбүр. Тоне буе килгәннәр, ахры, барысы ла шактый йончы: ан күренә. Калкымлы җи-рдә туктыйлар.
Туктамыш Гаскәр башлыкларын минем янга' (Карага кабынып, адьютант- шрына җикерә I Тиз селкенегез, аякларыгыз маймакланып черегән нәрсәләр!
Адъютантлары кадала-кадала герле якка сибелә. Туктамыш, ярсуын тыя алмыйча, бертуктаусыз мыегын чәйни.
Җанбай (ул да тыныч түгел) Шаһ Тимер орышны хәзер үк башласа, нишләрбез’’ Күзе алдында иңкүлектә җәйрәп ята быз! Бигрәк лап җир эләкте
Туктамыш дәшми: ул. ниндидер могҗиза көткәндәй. lll^i Тимерне:: байра:ы җилфердән торган калгулыкка төбәл: ән. әнтерсен лә. күтләрен бераз йомып торып, кабат ачу: а дошман тылсым көче белән юкка чыгачак. Ул. чынлап та. күзләрем йома һәм бераздан ача: юк. кан дошманы һаман үз урынында. Анын янына әкренләп өлкән командирлары җыела. Алар хан сүзен көтәләр.
Туктамыш (беркемгә дә кара мыйча) Урда байрагын күтәрсеннәр.
Байракчылар — Аш ысын белән Таш та-сын да шунда — Чыш ыздан мнрас булып ка-лган кара туны, биек колгага беркетеп, күтә-рәләр.
Адьютант. Ту күтәрелде, бөек каган' Туктамыш Ун кулбашы Кыпчак би! Кыпчак. Тыңлыйм. каган Туктамыш һөҗүмне син башлыйсың.
Әнә теге урман очына кадәр ара—синең өстә1 Иң мөһиме көньяклап юлыбызны кисмәсеннәр! Исабәк би!
Исабәк Әмереңне көгәм, бөек каган Туктамыш М ина сулъяклап сузылган урман ошамый Без орыш белән мавыккан арада. Шаһ Тимер шул урман аша Идел ярына артыбызга төшмәсен! Идел ярын күз караң кебек сакла'
Исабәк. Үтәлер, бөек каган
Туктамыш Маңгайбашы Кара Хуҗа Аргын би!
Аргын. Мин монда, бөек каган
Туктамыш Маңгайга маңгай торырга Әзер бул!
Аргын Мин һәрвакыт әзер, бөек каган!
Т у к г а м ы ш Әзер булсаң Калганы Хак Тәгалә ихтыярында Шаһ Тимергә чапкын җибәрегез: илме, яумы? Курыккан башлап йодрык күтәрә.
Аргын би үзенең адъютантына ншарә ясый: ансы, атын камчылап, дошман урнаш-кан калкулыкка габан чаптырып китә. Боген гаскәр, тын калып, нәтиҗәне кәгә. Чапкын, бер кулына ак яулык күтәреп, каршыла яткан елгачык аша чы: а һәм ике арадагы кыр буйла:: чаба. Шулвакыт юптман ставкасын-нан да бер җайдак аерыла: аны. арбалар чылбырын бер җирдә:: өзеп, болын: а чы: аралар. Шаһ Тимер җайла::.: көтмәгәндә күз алдында юкка чы:а һәм бераздан кабат кү-ренә. Туктамыш ставкасында таҗәттләнен: •<Кһа'" — дип кычкырган тавы::: яшырый. Барысы :а арбалар тезмәсе белән ныгыгыл- гап Шаһ Тимер оавкасынын гирән канау һәм биек туфрак вал белән урагы:: алынуын аңлыйлар. Бу хәл Тук:амыш гаскәрендә та-гын да ныграк каушау уята: Шаһ Тимер орышка бик нык әзерләш ән!
Исабәк. Шаһ Тимер ставкасы:: тирән канау белән дә уратып алган, димәк.
Җанбай Орышка әзерләнергә вакыты җитәрлек булган, күрәсең
Туктамыш ачу /ы, Шым торыгыз!
Ул арада ике нлче болын уртасында очракта. Бер-берсенә кыска-кыска гына сүзләр әйтешәләр, күкрәкләренә кулларын куеп, баш иешәләр һәм а:лзрын үз ставкаларына таба боралар. Туктамы::: хан. тү земсезләнел, мыек очтан чәйнәргә керешә. Чапкын ставкага әйләнеп канга.
Туктамыш Илме, яумы0 Чапкын Яу. бөек каган!
Гаскәр бер мәлгә өнсез кала.
Туктамыш Галәветдин сәет канда? 70. Шаһ Гнмер урдасы. Шул ук вакыт.
Шаһ Тимер каршына уллары һәм онык-лары тезләнгәннәр.
Гомәр Шәех. Агабыз! Туран мәмлә-кәтенең бөек хакиме Шаһ Тимер' Без — угылларың һәм оныкларын, енна мәңге туг-рылыклы булырга һәм соңгы тамчы каныбыз җиргә тамганчы орышны ташламаска анг эчәбез' (Ку ияндагы касәсен кутәреп зчә һәм саргытын җиргә түгә: бүтән туганнары да шулай ук эш ш tap )
Тимер Антыгызны кабул кылдым, угылларым'
Уллары һәм оныклары. Шаһ Тимергә йө-генеп. үз урыннарына таралалар.
Тимер Сәет Бәркә' Орышка фатихаңны бирче Аның алдына тезләнә һәм түбән-челек белән башын ия.)
Сәет Бәркә /кулын Шаһ Тимернең башына куя) Рәсүлебез га.тәйһнссәлам исеменнән фатихамны бирдем, енна. Шаһ Тимер' Юддашын Хызыр булсын' Агың абынмасын' Кылычың күгәрмәсен! Зиһенең томаланмасын! /Җиргә иелеп, бер гч туфрак ала һәм Тсктамыш хан гаскәре ягына чч тапкыр сибә.) Ягы качты! Ягы качты! Ягы качты' Ә хәзер. Шаһ Тимер, ялгызымны калдыр. (Алдына намазлык җәя.)
Шаһ Гнмер гора һәм тәхетенә барып утыра.
71. Туктамыш хан урдасы. Шул ук вакыт.
Туктамыш (ул атыннан тишмәгән» Орышка фатихаңны бир. Галәветдин сәет'
Галәветдин (Туктамыш янына килә һәм аңа баш ия) Изге фәрештәләрнең амин дигән сәгатендә башланган орыш булсын, боек каган! Хызыр юлдашын булсын! Кылычын авыраймасын' Күзен томаланмасын' Акылын зәгыйфьләнмәсен! Рәсүлебез галәй- һиссәлам сиңа уңыш бирсен1 (Җиргә иелеп бер уч туфрак ала һәм аны оч тапкыр Шаһ Тимер ставкасы ягына таба сибә / Ул як качты! Ул як качты' Ул як качты' Җинүенне теләп, дога кылырга рехсәт ит. боек каган'* IАлдына намазлыгын җәя ) 72. Калкулык астында! ы болын. Көн.
Икс ставка ят ыниан ля көчле барабан ■ авышлары мшырын: шулвакыт ■ Әскәрләр-дән жинел атлы укчылар аерылып чыга һәм. кызу чапкан уңайга бер-берсе өстеиә меңлә-гән ук яудырып, дошманнары алдыннан ду-галап, читкә чыталар һәм кырый шн агалар Алар ар!ыинан авыр атлы сөңгечеләр!ә юл ачыла, болын уртасында ике якчан да уннар-ча сут ышчы ет ылытт кала һәм җай таксы т ка.п ан атлар. бср!ә кушылып, болын буйлап таралалар. Калканнар тишелә, тын саплы сөңгеләр сына, атка аг бәрелешә, сугышчы-лар маташа мат ай орыша башлый — кан-койгыч кисеш кыл аннан кыза бара. До-шманнар орышка әледән әле яна таскәрлә- рсн кертә торалар: Шаһ 1нмср ун кул мат аен а.па җибәрсә, Туктамыш хан ана каршы сул кул матаен кутт ата һәм — киресенчә. әлетә үзәк 1аскәрләр. сузышка катнашмыйча. болындагы хәлне кү зәтәләр. Көчләр IHI ез сыман: бер як уцышка ирешә баш- ляут а. икенче як, үз гаскәрен көчәйтеп, орышны төзәтә юра. Болында ауназаи гәүдәләрнең саны артканнан apia бара, хуҗасыннан япан атлар менәрләп-менәрләп болын буйлап чабып йөри. Шаһ 1нмсрнен i я- скәр.тәре. киемнәре бер төрле булуы белән аерылып торт аш ямы. болынны басып а.нан сыман юеля. ләкин алар да әле! ә сизелерлек җннүт ә ирешә алмыйлар. 73. Шаһ 1 имер урдасы. Кон.
Тимер (кырьи I Ир Каплан* Көньяклап Туктамышның юлын кис!
Боек әмирнсн бер адъютанты шундук аның әмерен Ир Каплаша җиткерер! ә чаба: чөнки командирлар үз 1аскәрләрс янында торалар. 74. Туктамыш урдасы. Көн.
Т у к т а м ы ш Шаһ Тимернең чаневрын сизенеп Кыпчак би' Күрдеңме* .Чарасын тап!
Туктамышның бер ап-зотвиты әмерне Кыпчак бит ә җиткерергә яшыт а: анын кома-ндирлары да. шулай ук. үз гаскәрләре белән 6epi ә ханнан фәрман көюләр. 75. Болынның коньяк өлеше. Көн.
Ир Каплан җитәкчелегендә Шаһ Тимер I аскәренен сул канаты Туктамышны көньяктан уратып алу нияте белән, флаштса томырыла: берничә минут эчендә кин бодынный көньяк өлешен атлы чирү каплый. Бу шулкадәр тиз була ки. хәгга болын уртасында кылан орыш та бераз сүрелә төшкәндәй тоела. Туктамышның гаскәре Ир Капланның кысрыклавына чы.тый алмыйча, тәртипсез рәвештә читенә башлый: бетен кырт а һөҗүм итүчеләрнең дәррәү «Ура!»сы янтырыи. 76. Шаһ Тимер Урдасы. Шул ук вакыт.
Тимер (караңгы чырай белән > Ахмак! Кая ашыгасын?! Дошман авызына зләгеп. чәйнәләсең киләме'”
Анын шул сүзләрен генә көткәндәй, бер а.тьюгант Ир Каштан артыннан ташлана, әм-ма сон инде: Кыпчак бинең ■ аскәре. икегә аерылып. Ир Каплан т аскәрен ургата ала һәм аяусыт кыра башлый. Ир Каплан би белән анын бик күп офицерлары һәм сугыш-чылары Кыпчак би кулына .кир төшә. Мондый хәлне көтмәгән Шаһ Тимер зрласында ыгы-зыгы күтәрелә: әмма бөек әмир үзен бик тыныч тота.
Тимер (берни булмагандай: Әбүбәкер мирза'
Әбүбәкер (йогереп килә т пары һәч онык шры аның чнындарак торалар Тын лыйм сине, боек бабам'
Тимер (сул кузы белән арба tap чылбы-рының тышкы ягына нәкъ Туктамыш ур-дасы каршына калку зык итәгенә күрсәтә: Маңгай гаскәрең белән чыгып, шунда казан-нар астыр һам кичке аш пешертә башла
Шаһ Гимер тирәсендә! ел әр барысы ia шаккаталар: юлбашчылары акылдан ычкын- 1 анмы әллә?! Әбүбәкер ■ аскәре- янына iаш-лана.
Тимер (беркемгә дә карамыйча Сул канатның икенче өлеш башы Арыслан баһа-дир! Туктамышка көньяк юлны кис'
Адъютант ларының берсе анын әмерен тапшырыр! а чаба. 77. Туктамыш урдасы. Шул ук вакыт.
Кыпчак би әсирләрен Туктамыш каршына китертә. Ир Капланның кыл киеме кый- пыкланып беткәй.
Кыпчак Шаһ Тимернең сут кулбашы Ир Каплан пәһлевәнне кабул ит. бөек катан' Ул батырларча сугышты*
Ту к га м ы ш I т бик шат > Күрдек Кул артың җиңе т булсын. Кыпчак би' Мина хет- мәткә күч. Ир Каплан батыр'
Ир Каплан : тЗә/юҗ.». сн сак лап Шаһ Гимер янында мин яхшы яшәдем әмир һәм хаким булдым Ул сиңа тәхет яулап бирде ә син аңа хыянәт иттең сине исән күргән күзлорсмнс үзем йолкып агар идем мин' Әгәр дә мина мәрхәмәт күрсәтер! ә теләсәң.
башымны чаптыр Бөек түрәмә, кулыннан бәхет кошы ычкынып, орышта аварга язган булса башымны аның башы, гәүдәмне - аның гәүдәсе астына куеп, җирләгез аның кебек бөек юлбашчының изге тәне җирдә ятарга тиеш түгел!
Туктамыш. Яхшы. Батырып әйттең. Теләгең үтәлер. (Алып кигиегез, дип кул изи.)
Кыпчак. Нәрсә бу?!
Туктамыш хан ул күрсәткән якка карый: дошман гаскәре, нәкъ алар каршысына ка-заннар асып, учаклар тергезеп маташа! Тук-тамыш хан урдасы каушап тешә, чөнки Шаһ Тнмернен үз көченә бик нык ышануын күр-сәтеп тора ул.
Җанбай. Менә әрсез Алабай1 Барыбер жинәм мин сезне, димәкче инде бу'
Туктамыш. Бала-чага уены! Мине алдый алмассың, карт төлке! Кыпчак би каршыңда кабат дошман гаскәре! Уяулыгыңны югалтма!
Кыпчак бн гаскәре янына ташлана.
Туктамыш Җанбай би! Бер төмән гаскәр ал да, туздырып ташла шуларны! (Ул арада меңләгән учак тергезеп өлгергән дошман гаскәренә күрсәтә.)
Җанбай /атына менә) Баһадирлар! Минем арттан! Измәләрен изик! (Бер төмә- нбашына кул изи һәм елга аша атын сикер-теп чаба бишлый. тик атыннан егылып то- шеп кала, ә ул кабат атына менгәнче, гаскәре ерак китеп өлгерә. Киң Җанбайга арттан сөйрәлергә генә кала.)
Туктамыш (үз-үзенә). Менә нинди камыр батырлар белән орышка чыгарга туры килә миңа Тфү! Егәрсез яу булды, ахры, бу!
Ә бу вакытта Кыпчак бн гаскәре Шаһ Тнмернен икенче сул канатын да аударып ташлый: Арыслан баһадирдан башка гагын берничә командир һәм бик күп сугышчысы әсир төшә. Калганнарын кырып бетерәләр. Туктамыш, моны күреп, шатланып көлеп куя.
Туктамыш Менә ничек орышырга кирәк!
Ләкин шулвакыт анын ут ягучыларны куып таратырга җибәргән гаскәре үзе тәртипсез рәвештә чигенә башлый.
Туктамыш. Кара Куҗа Аргын би!
А р I ы н Аңлашылды, бөек каган! (Киң Җанбайга ярдәмгә ташлана ) 78. Шаһ Тимер урдасы. Шул ук вакыт.
Тимер /оныгы Әбүбәкер мирза өстенә тагын бер гаскәр килүен күреп) Әһә! Хата-лар җибәрә башладыңмы. Туктамыш Кыпчак биен үзеннән зирәгрәк икән шул! Бер би белән озак каршы тора алмассың
Солтан Мәхмүт Арыслан баһадирны әсир алдылар. Шаһ Тимер! Рөхсәтен бир артларыннан төшәм?
Тимер (тыныч/. Солтан Мәхмүт хан мина Арыслан баһадирдан кадерлерәк. Әбүбәкер мирзага маңгайдан тагып бер төмән аерып бирергә.
Анын фәрманын шундук үтиләр: казан асучылар янында сугыш гагын да ныграк кабыныи китә, Туктамышның сулышчылары, Шаһ Тнмернен нке зур гаскәре бер-бер артлы гар-мар ителгәнен күргәнгәме, дошманнарын бик нык кысрыклый башлыйлар, Хәзер кисеш учаклар тирәсендә үк бара. Менә озакламый орыш арбалардан корылган ныгытмага якынлаша: берничә ук хәтта Шаһ Тимер тирәсенә төшеп кадала — махсус аңа төбәп аталар.
Тимер (укларга игътибар итми) Тагын бер төмән (һөҗүм итегез дип кулын аяга таба изи).
Анын әмерен үтәп, гагын бер төмән га-скәре алг а ташлана: әмма, шуны гына көт-кәндәй, Туктамыш ягыннан да атлы гаскәр ташкыны ыргылып килеп чыта. Шаһ Тимер сул кулын алга изи: сул канаттан бер төмән орышка ташлана. Туктамыш та аннан калы-шмый. Берзаман ике арадагы кнн болын атлы гаскәрләр белән тула: кычкырыш, ат кешнәү, тимергә тимер ору тавышлары җиһанны каплап китә.
Ул да булмый. Шаһ Тимер гаскәре, хәле кыеная барып, әкренләп артка читенә баш-лый. Шаһ Тимер уң ку .тын алга селти — әмма анда гаскәре калмаган. Сул кулын алга таба селти — анда да запас гаскәре беткән! Ә Ту-ктамыш хан һаман анын ягына гаскәр ар-тыннан гаскәр җибәреп тора!
Гомәр Шәех (атасы янына атын чап-тырып килә) Чатырыңны урманга күчерик, бөек атам1 Идегәй килеп җитмәде безне алдады, кабахәт!
Тимер /тыныч). Үзебезгә катнашырга чират җитте, утлым. Ходай тәгалә ярдәмен-нән таптамас—сынатмабыз, шәт. Кул ар-тыбыз китмәсен!
Гомәр Шәех Бөек солтанга—ат! 79. Туктамыш урдасы. Шул ук вакыт.
Туктамыш Менә хәзер бөтен көчебез белән Шаһ Тимер өстенә ташланырга вакыт' Исабәк би! Сул кулдан төш! Кыпчак би! Уң кул —синеке' Калган биләр - минем арттан!
Туктамышның бөтен гаскәре, соңгы көчен җыеп, дошман өстенә томырыла: анын урдасында хезмәтчеләр белән байракчылар гына кала. Ацгысын белән Таң- ■ ысын да шунда. Исабәк бинең гаскәре Шаһ Тимер ставкасынын ун ягындагы урманнан чыгып килүче гаскәргә каршы чаба. Кыпчак би Шаһ Тимер гаскәрен унъяк- лап кысрыклый. Хәлиткеч мизгел якынлаша— Шаһ Тимер меиә-менә атын качу яг ына борачак. Ләкин шулчак көтелмәгән хәл була: уңъяктаты урман аргыи- нан нинди тер көчле гаскәр ташкыны атылып килеп чыга һәм таралып сирәкләнгән Исабәк бн җайдакларын кыйгачлап кисеп
ум. Болгар якларыннан Идете* җыеп кайткан I аскер бу.
И л е г а й (Исабәк абыйсын таный) Иса-бәк би! Бу мин имчәктәш туганын Идегәй! Минем якка чык!
Исәбәк Игәр эткә имчәктәш бул — нәсел корткыч бәдбәхет син! (Идегәй ягына ук ата-ата артка чигенә.)
Идегәй Исабәк жандакларын болынга та-ратып ташлый һәм, сугъшта-сугыша, Тукта-мыш тирәсенә омтыла. моны күргәч, Шаһ Тимер I аскәренә яна сулыш өстәлт ән.гәй бу-ла: гайрәтләнеп, Туктамыш гаскәрен кыс-рыклый башлыйлар. Шушы хәлиткеч миз-гелдә Туктамыш хан артында -җилфердәп торган кара байрак кинәт авып тошә.
Җанбай (ул Туктамыш тирәсендә чуала) Туктамыш хан1 Ханбайрак ауган' Безне камыйлар!
Туктамышның гаскәре арасында паника күтәрелә; кайда да — «Ханбайрак кая?! Хан-байрак аут ан! Харап булдык—безне камый-лар!»— дип каушап кычкырган сүзләр яңгы-рый, ә дошмант а, киресенчә, дәрт остәлә.
Туктамыш (атын кинәт туктата һәм урдасына борылып карый Чыңгыздан калган байрак чын ит та. күренми / Ничек булды сон әле бу9' (Югалып ка ш /
Җанбай Идегәй эше' (Үзләренә таба якынлашып килгән Идегәйгә тортеп күрсә-тә.) Ун кулда юл ачык әлегә, соңга калтайчы качып котыл, бөек каган!
Туктамыш Ай. эшләр харап! (Тирә- ягына карана аныч гаскәре паникага бире- ten. торле якка сибелеп кача башлаган инде )
Җанбай Синен исән калуын Алтын Урдабыз очси кирәк, бөек каган' Халкын күп. жирен житорлек: яна гаскәр табылыр, илен дә сакланыр' Күрәсебез булганны ил белән күтәрербез' Тән сакчылары' Боек каганны урап басыгыз' Бсзнсн арттан! /Атын чаптырып китә Туктамыш хан да. башын иеп. ача иярә.) 80. Шаһ Тимер урдасы. Шул ук вакыт.
Шаһ 1имер, ап-ак атына атланган килеш, зурлык-олылык белән калкулык өстендә то-ра: ул Туктамышнын тар-мар игелүсн аңлый. Ирексездәи, сул кулы белән күт яшьләрен соргә.
Тимер (үзалдына пышылдый) Бәхетен, бар икән. Идегәй кияү Вакытында кнлеп җиттең*
Шаһ Тимер каршындагы кин болын тиз-дәй атлы гаскәрләрдән арына һәм имән тер- геч күренеш ачыла: аның бер генә карыш жире тә буш түгел — болынны йог меңләгән яралылар һәм мәетләр каплаган. Ат үләк-сәләре .гә ясәпсез-хисапсыз күренә. Орыш- тавышы коньякка, офык артына китеп, тына. Күктә каракошлар коркыл.тый.
Тимер /беркемгә дә карамыйча) Тук-тамыш чатырына юл ачыгыз' 81. Туктамыш урдасы. Кичке як.
Туктамышнын чатыры янында ерткала-нып беткән кара байрак аунап ята. Шунда ук—ике гәүдә; Унтысын белән Татысын мәетләре алар.
Идегәй белән улы Норадыи килә.
Н о р а д ы н (ул әле һаман да орыш кызу ■ ыннан арынмаган) Күңелем булды' Мине, корчангы тайга атландырып. Сарайдан мы-скыллап куып жибәргән биләрнең берсен дә аямадым, әти! Барысыннан да туйганчы үчемне алдым!
Идегәй Булдыргансың, утлым!
Норадыи /у.г әтисенең халәтен сизми/ Тукта. Идегәй батыр ары нишлибез9' Туктамыш хан исән бит әле! Ә Илсл-Йор- тыбызда Аксак Тимер гаскәре'
Идегәй. Арымы Ары Шаһ Тимер белән исәпне өзәбез Аннан соң. заман кемнең заманы дигәндә Идегәй әтиең заманы башланачак! Ары дәвер кемнең дәвере дигәндә синең белән минем дәвер булачак, Норалын утлым! Чатыр янына килеп җиткәч. атыннан тошә һзм мәет tap осте- нә иеш) Ангысын белән Таңгысын' Менә кемнәргә рәхмәтле бет, утлым Бсзнсн өчен башларын салдылар алар бүген Урыннары оҗмахта бутсын! Хөрмәт гәп җирләрбез (Дусларының күз кабак шрын яба/
Алар янына уллары һәм якын кешеләре белән Шаһ Тимер кнлеп җигә.
Идегәй (а.якәсте торып, аның алдында йогенә) Зур жннүен белән котларга рөхсәт ит. бөек падишаһ
Тимер (сынип) Ургак жннү. кияү, уртак жиңү Дан уртаксыз булмый Норалын утлыңның батырлыклары хакында ла сөй-ләделәр миңа азау ярган шоп яугир үстер-гәнсең. Идегәй баһадир!
Норалын /ача хормәт бе иш йогенә/ Бсзнснчо батыр лиләр, бөек падишаһ
Тимер /кырыс/ Тел тезгене генә бераз озынрак нкән
Идегәй (улына ярдәмгә ашыга/ Са-быйлыгы белән ул бөек падишаһ: кичер, зинһар! һәм безгә Туктамыш ханны эзәр-лекләргә рөхсәтеңне бир?
Тимер (бераз коттереп/ Дөрес әйтәсең, бер кыныга икс кылыч сыймый Ләкин кабаланма Алда озын төн бар. уйлашырбыз, кияү сездә дә, безлә лә иргә кичтән хәерлерәк'
Икенче фильм тамам.