ИДЕГӘЙ

Рөстәм
Мингалим
Ризван
Хамид

(НӘФИС ФИЛЬМ ӨЧЕН ДРАМА)
Беренче фильм
I бүлек
1 Пайтәхет Сарай Бәркәдә Хан Сарае. Иртән.
Ханнар бис1әсенен гышкы капкасы янына юлаучы җайдак килеп туктый һәм чыбыркы сабы белән капкага берничә мәртәбә кага.
Тоткавыл кечкенә капканы ача.
Тоткавыл Кем'’
Юлаучы Мәвәрә-ән-нәһр хакиме бөек әмир Шаһ Тимер илчесе! Жучи Улусы хакиме Туктамыш ханга фәрман!
Тоткавыл. Күрсәт
Юлаучы куенына тыгыла һәм сафнян күн тышлы.асылма тамгалы кәгазь гөргәге күрсә! ә. Кырыс йөзле капучы тамганы игътибар белән тикшерә. Юлаучы дөрес әйтә: Шаһ Тимернен өч боҗралы кул тамгасы.
Тоткавыл. Калдыр. Тапшырылыр. Кәрван-сарайга төш һәм Туктамыш ханнын әмерен көт!
Юлаучы /ич) /ы I Мин бөек әмирем- нен ярлыгын Туктамыш ханга үз кулым белән тапшырырга тиеш! Илчегә юл!
Тоткавыл (сөлгесенең очы белән илченең атына төртә). Әйтелде. /Ярлыкны бирүен сорап кулын суза.)
Юлаучы (ачу шнып чыбыркысы белән аның кулына сыдыра). Шаһ Ти- мер илчесе белән ничек сөйләшәсен, ахмак?!
Тоткавыл (сөңгесе белән селтәнә) Аксак Тимерең үзе килсен, килмешәк! Чон- тык аягын тагын да ныграк кыскартып җибәрербез! (Мыскыллап көлә.)
Юлаучы (мондый мәсхәрәне көтмәгән. күзләре киртәсеннән чыга) Нәрсә?!
Я с а в ы л (тавышка кече капкадан чыга). Ни бар? Нинди тавыш монда?
Тоткавыл (йөзенә гадәти кырыслык тосе ала) Сәмәркандтан килгән чапкын «Алтын Таш»ка бәреп кермәкче иде
Я с а в ы л (аңа йодрык күрсәтә һәм юлаучыга таба борыла) Ни йомыш9
Юлаучы (.чсавылның исе китмәвенә тагын да ныграк гаҗәпләнеп) Өнемме бу. төшемме?' Бөек Шаһ Тимернен илчесен ничек каршылыйсыз9 Туктамыш хан үз тирәсенә җыен әшәке эт аламасын җыйган диләр иде. дөрес, ахры!
Я савыл (чнаулы тавыш белән, әмма ) з дәрәҗәсен түбәнсетмичә) Кунак булсаң, тыйнак бул. юлаучы. Ни йомыш9
Юлаучы Миндә Туктамыш ханга бөек Мәвәрә-ән-нәһр солтаны Шаһ Тимер фәрманы' Мина аны ханның үзенә тапшырырга боерылды. Мине Туктамыш хан янына алып барыгыз!
Тоткавыл. гагын берәр нәрсә галәп итмисенме. дигәндәй, мыскыллап көлеп җибәрә.
Я с а в ы л (күз карашы белән аны тыч Бөек ханиябез ауда. Икс көнсез кайтмый.
Юлаучы (түземсезләнеп). Кайла1 Мин үзем барам анда фәрман кичектерелмичә хан кулына тапшырылырга тиеш' Мина юл күрсәтүче бирегез'
Я савыл (уйланып) Яхшы Шушында кет!
Капка сакчысы белән ясавыл эчкә кереп китәләр һәм кече капка, шапылдап ябылып, эчтән бикләнә. 2. Куе әрәмәлек белән каплаш ан калкулык. Көн.
Әрәмәлек арасында нке чапкынчы — Алтын Урла ханы Тукгамышнын гән сакчылары — постырмада. юллап күренмәслек булып, ат өстендә әкрен 1еиә сөйләшеп горл Аннан каршыла) ы дала уч төбендә кебек ап-ачык күренә: анда-санта зур орышлардан калган кеше Iәүдәләре. ат үләксәләре гаралып яга. Ара-тирә нидер чокчыш ан чүл шакалларына, соры бүреләргә караган га. соңгы орыш күнгән түгелрәк булып үткән.
1- нчс чапкын Ырыс хан Күк Урдасыннан Сарай өстснә өр-яңа жайлаклар жыегг килгән иде хәзер аларны шакаллар җиеп йөри1 Ярый үз сөякләрен алып кач.) рга өлгерде' (Кола.)
2- нчс чапкын (кырьи) Ялгышасын. Тимер Мәлик ханнын сугышчылары болар Ат эзе белән эт эзе буталды ансы дөрес.
I - н ч с чапкын Мина димәгәе! Икесе дә бер калыптан сөрелгән нәмәрсәләр Безгә кем боера, шул солтан! Туктамыш хан юкка әллә канларга еракка киек эзлән китте Төкле Ляк атлы лачынны монда да сынарга мөмкин булган! Кайда яңа үләксә бар шунда ерткыч киек!
2-нчс чапкын. Сиңа үгез үлсә ит. арба ватылса утын! Орышларның ике ягында да үзебезнең тагар асыллары икәнлеге башыңа ла керми Й.э Хода! Тагын берсе иренен гәүдәсен эзләп йөри..
Гаҗәпләнеп тынып калалар: каршы гагы гадала. ерткычларга әз генә дә игглибар итмичә. чәчләре туиан бер хатын үлекләр арасында кемнедер эзли. Җирдә аунап ягкан мәетләрнең һәрберсе янында туктан, йөзенә карын һәм ары үтә. Ул якыная башлагач, ерткычлар кинәт сискәнеп чи жарок китәләр һәм. гаҗәпләнгәндәй. аның артыннан каран калалар.
1- нчс чапкын Бүреләрдән ничек ку- рыкмый икән ул хатын*'
2- нчс чапкын Акылдан язганнарга бүре т үт ел. эт тә тими
1-нчс чапкы и. Л егенда кара'
Даланың икенче ятыннан балалар килен чыга: алар, әтиләрен һәм абыйларын эзләгән ара та. бүреләр ашап киткән урыннарда туктап. ат үләксәләрен кимерәләр һәм нг чәйни- чәшш туганнарын эзлиләр. Бүреләр һәм шакаллар башта. с«тер күренеш күзәткәндәй, аларны тирәләп тезелешеп басып торалар һәм. ннн тилер команда ишет кәидәИ. берьюлы төрле якка качалар.
Малайлар һәм кызлар кыр аша үтеп китәләр. Далада үләксәләр генә кала.
2-нче чапкын. Үзен бәхиллә, тән- рем!
1-нчс чапкын Нәрсә булды бу?! (Гамьсез булса да. бу күренеш аны да тетрәндергән. )
1-нче чапкын аркадашына сәерсенеп карый, ләкин шулвакыт аларнын игътибарын әрәмәлек авызыннан үткән юлдан килүче ике жайлак жәлеп итә. Тынып калалар.
1- нче чапкын Берсен бсләм: хан шыгавылы. Аңгысын батыр Кемгәдер ха- ииябез ашыгыч кирәк булган, ахрысы
2- нчс чапкын Миндә дә күз бар. тынып тор.
Җайдаклар килен жигүгә кисәк картлыларына чыталар һәм 2-нче чапкын кул күтәреп, гуктарга ишарә ясый.
2-нчс чапкын Ары юл юк. шартлы билге!
А н г ы с ы н (юлдашына сиздермичә, уч кулыны// баш бармагы белән имән бармагыннан боҗра ясап, оч бармагын югары тырпайта) Самарканд хакиме Шаһ Тимернең илчесе бу ханиябез кагына ашыга
2-нче чапкын Яхшы, синен үзенә кире китәргә мөмкин, ары юлны ул үзе табар.
Аш ысын берсүзсез атын кире бора һәм чаптырып китеп бара.
2-нче чапкын гюлаучыга) Коралларыңны калдыр
Юлаучы жәя белән уклар салыш ан салат ыи. кылычын һәм матур кынлы хәнжәрен чишеп бирә: 1-нче чапкын аларны үзенә тага һәм житез хәрәкәтләр белән юлаучыны куллары белән капшап чыта, аның куеныннан кәгазь гөрт әзе алып, 2-нче чапкынга бирә.
2-нчс чапкын (асылма тамганы җентекләп тикшерә һәм аркадашына кайтара а/и ы кәгазьне илчегә тапшыра I Үтәргә рөхсәт Юлдан читкә чыкмаска башын кисе- гәчәк Хәерле юл сиңа. Шаһ Тимер илчесе' Исән-имин борылып кайтырга язсын. Коралларыңны шушында алырсың
Юлаучы Юл еракмы әле?
2-нче чапкын Юл үзе әйтер
Шаһ I имер илчесе ул күрсәткән юлдан ары ялгызы китә.
1 - н ч с чапкын (ю шучы күздән югалгач Ьара-бара күзен күгәрер әле* Син ана хәерле юл гс гән калдың, ә ул. хәерсез, рәхмәт тә әйтә белмәде' Артык йомшак күнел- ге икәнсең син. кан дошман илчесе бит ул Ан дый кеше икәнлегеңне белми идем'
2-нчс чапкын Юкны лыгырдама' Нинди кан дошман? Туктамышка хан тәхетенә менәргә шул Шаһ Тимер ярдәм итте ич!
1-нчс чапкын Үткән эшкә салават'
2-нче чапкын, ана җавап биреп i ормыйча, куеныннан кечкенә быргы алып. 3 ганкыр кычкырта һәм. илче киткән яктан ерактан 1 мәртәбә кычкырткан быр!ы тавышы ишетелгәч. атын посIырма! а таба бора: аркалашы аңа нярә. 3. Шәрә калкулык. Кон.
Калкулыкта вәзирләре, иярченнәре Һәм тән сакчылары белән Алтын Урда ханы Туктамыш лачынны чөяргә әзерләнә: Текле Аяк ә.тсгә лачынчы Балтычак әмир Коглыкыя бн кулында. Бер чнт гәрәк чит дәүләтләрдән килгән илчеләр үзара бедер-бедер сөйләшеп 1 оралар: аларнын киемнәре бүтәнчәрәк. Барысы да ат өстендә. Туктамышның a 114 ап-ак. Менә алар каршында! ы киң далада үләксәләр арасында бер соры бүре күренә.
Туктамыш ( /ачынчы ягына карамыйча гына бармакларын шартлатып ала) Котлыкыя!
Котлыкыя башы бөркәүле лачынны ханга бнрә: Туктамыш лачыннын башлы! ын салдырып җир:ә ташлый һәм туграчта утыртан кошны югары чөя. туграчык да шулай ук җиргә ташлый. Лачын кинәт югары күтәрелә һәм. даладагы бүрене күреп, шул якка габа томырыла. Калкулыктагылар тын да алмыйча лачынны күзәтәләр. Арадагы җай-даклардан яшьрә! е җирдә аунап яткан лачын шрбиясен иярдә утырган килеш иелен алмак- чы була, ләкин ханнын ризасызлык белән кулын кинәт селкетеп куйганын күрюч. шып ■ Ыны!! кала. Ук кебек томырылып очкан лачын берни CHIMH үләксә өз!әләгән бүре I урына җигәрәк яшен утыдай |үбән кадала һәм бер аягынын үткен тырнакларын анык сыр гына. икенче ая) ынын тырнакларын алга сузып күзләренә батыра. Калкулыктагылар гәррәү: -Кһа-а!» дип кычкырып жнбәрәләр. Салкын канлылык белән бернинди хәрәкәтсез горган Туктамыш rai ын бер кат бармакларын шартлатып ала: ике яшь җайдак шундук лачын тырнакларыннан ычкыныр! а ма-ташкан бүре янына чаптырып китәләр. 4. Елга буенда тугайлык. Көн.
Бер яктан сөзәк таулар, икенче яктан елга белән чикләшән иркен яшел тулайлыкта дүрт почмаклы ефәк хан чатыры тирәсенә iai ын берничә кечерәк түгәрәк ча> ырлар корыл! ан. Хан ча i ырына керә тор! ан ишекнең ике я|ында зур савы iларда ут көирн. айбалталы ике тоткавыл баскан. Гөмбәзле түбәнен нәкь уртасына кара төстәге хан байрагы кадал! ан. Читтәрәк өчаяклар! а зур казаннар асыл! ан: ит пешә, төрле-төрле ашамлыклар әзерләнә. Ә тагын да арырак гүшкәсе-нне белән ат ите кыздырыла. Пешекчеләр, күзәтүчеләр мәш киләләр. Хан чатырында мәж- леснен дуены: Туктамыш хан үзе дә кәефләнеп өлгергән—ул и и түрдә биеклеккә утырган, ун ягында—өлкән хагыны Йәни- кә. ә башкалар, дәрәҗәләренә карап, ана каршы ярыман ясап урнашканнар. Ханнын сул ягында, кул буе чамасы чигтәрәк, алтын читлек белән Төкле Аякны элеп куйганнар: Туктамыш әледән-әле ана тәмле чи ят калҗалары каптыра. Лачынчы Коглыкыя да шунда утыра. Талг ын мон астында гүзәл кыглар бии. дүрт неремониалмейстер тәртип саклый. Бавырчылар кабул ителгән ритуал буенча алтын-комеш савытлар белән ашамлыклар гашый. эчемлек өләшүчеләр түрә янына тезләнгән килеш комеш чокырларга шәраб сала.
Туктамый! (ярым исерек таныш делан) Җантимер би!
Арадан мәһабәт гәүдәле бер ир сикереп юра һәм. ике кулын күкрә! енә кушырып, баш ия.
Җантимер. Боер, ханиям.
Туктамы ш Без сине, күп бала атасы булуынны истә тотып һәм зирәклегеңне белеп. тәхет варисларына аталык итеп билгеләдек Сынап карыйк зирәклеген расмы икән Лачынчыбыз Котлыкыя би. Урдабыз даны Төкле Аяк тиздән ана булырга җыена, ди Ул үзе бүген бөтен җиһанга таралган данын тагын бер мәртәбә раслады, нәселе нинди булыр синеңчә?
Сыйланучылар тыйнак кына көлешәләр.
Җантимер. Ходай сина тәхетебезнең алтын баганасына—озын гомер бирсен. ханиям: аталык итеп бик олыладың мине һәм мин кулымнан килгән кадәр ышанычыңны аклармын. Тик. зинһар, кичер, ханиям Төкле Аякның киләчәк нәселе турындагы сүзне җан дустым Котлыкыя бинең үзенә яисә бүтән кешегә тапшырсаң иде
Туктамыш (тиран гаҗәпләнеп/. Ник9' Бозау чаклы ата бүрене алганын син үз күзләрең белән күрдең ич!
Җантимер Күрдем һәм соклануымны яшермим, ханиям Төкле Аяк. чынлап та. арыслан йөрәкле һәм батыр ирләргә тин гайрәтле ау лачыны! Шуңа күрә анын варислары да үзенә охшар шәт дигән зур өмет бар. Әмма мине хәзер бүтән варисларның киләчәк язмышы ныграк борчый: аларнын да үз аталары кебек үк арыслан йөрәкле һәм аналары кебек зирәк акыллы булып үсүләрен телим, ә шуларнын беренчесе бүгенге көндә анасының бөере өстендә тыпырдап бии башлаганга охшый инде (Елмая.)
Туктамыш /башта берни ауламыйча аптырап карап тора, ирексездән. тыйнаклык бе /он күз карашын түбән төбәгән хатынына боры /ып карый һә и аны// сизелерлек бүлтәя башлаган корсагын күреп, кычкырып колеп җибәр,); Ха-ха-ха! Сынауны шәп үттең. Җантимер би!
Чаыардагылар барысы да аңа кушылып көләләр. Тик. юлмачны ауга алып чьпарза онытканнар, ахры, чит илчеләр генә берни аңламый җилкәләрен җыералар. Җантимер урынына утыра.
Туктамыш илчеләрне// аптырашып җилкә җыеруларын күреп) Нәрсә анда, ерактан килгән илчеләр бүген толмачсыз калканнармыни? Нишләп ауга килмәскә батырчылык иткән ул?*
Чатырда кинәт тынлык урнаша.
(Кул селти ) Ә’ Зыян юк Анасынын бөерен тынгысызлый башлаган варис, үсеп житкәч. үзе аңлатыр эле яхшылап Юлында шушылар кебек телсез башлар очраса' /Йодрыгын селтәп күрсәтә / Татарга толмач кирәкми бит!
Чатырда кабат дәррәү көлешү куба.
Туктамыш (колешу тынгач/ Йә, кем Төкле Аякның киләчәк варислары турында күрәзәлек итәргә база?
Кәмал (торып кулларын күкрәгенә кушыра) Мин фәкыйрегезгә рөхсәт ит. бөек ханиям?
Туктамыш Ә. Кәмал би Баш вәзирем нишләп күземә чалынмый дисәм, монда икәнсең. Йә. әйтеп кара тыңлыйбыз сине
Кәмал. Бөек хакимебез! Син утырган алтын тәхеттән уң ягыңа күз ташласаң, дәүләтеңнең читенә чыкканчы алты айлык юл. сул ягыңа карасаң жиле айлык юл. Аллага шөкер, синең тиңдәшсез гайрәтең Нугай илен таралмаслык игеп кабат алтын кыршау белән кыршаулады һәм хәзер синен биек тәхетеңнән бөтен жиһан уч төбендә кебек күренә. Иле күпнең ире күп акыл бәйгесендә дан тотарлык зирәк ирләребез җитәрлек Әмма син биргән сорауга борынгы ата-бабаларыбыз әйтеп калдырган бер хикмәтле сүздән дә төгәлрәк итеп беребез дә жаван бирә алмабыздыр алма агачыннан ерак төшми!
Чатырда аны хуплау, җанлану башлана.
Син итәген тутырып бала асраган һәм зирәк исле Җантимер бине тәхетеңнең варисларын тәрбияләчок агалык игеп билгеләдең чөнки, барыбызга да билгеле. Җантимер би һичшиксез өметеңне аклаячак, ә инде ул кайбер нәрсәләрне күреп бетсрмәсә. тәхет варислары янында һәрвакыт арыслан йөрәкле гаярь аталары белән аксакаллардан да үткенрәк зиһенле аналары булачак бит Ә Төкле Аякның нәселен кем тәрбияләчок? Бер ялгызы Колыкыя би Яна туган кошчыклар бары тик Котлыкыя би карамагында гына булачак Төкле Аякның үзеннән балаларыңны үзең булдырганнарның барысына да өйрәт. дип галәп игеп булмый бит инде'
Көлешәләр.
Туктамыш (елмая) Димәк?
Кәмал. Димәк, бөек ханиям. синең соравыңа мин менә бодай г ына жаван бирер идем даны йөз дәүләткә таралган лачыны быз Төкле Аякның туачак балаларының яг мышы тулысыңча Котлыкыя би кулында' Сүзем бетте. ханиям Kv чарын күкрәгем кушырып, баш ич )
’ Туктамыш Йә. ни әйтерсең, лачынчым?
Котлык ы я I әкрен генә) Төкле Аякның йомырка ларын күрмәдек бит әле. ханиям
Туктамы ш. Моның белән ни әйтмәкчесең?
Котлыкыя. Кош йомыркаларының икс сарылы була торган сәер гадәтләре бар
Чагырда авыр тынлык урнаша.
Туктамыш (ачулы/ Нәрсә, алдан ук жаваплылыкны җилкәннән төшерәсең киләме? Табынның тәмен бозарга чамалыйсын, ахры, син! Төкле Аяк ике сарылы йомырка салмас! Иртәгә ауны Ку күлендә дәвам итәбез. фикерең үзгәрер, бәлки, шуннан сон' (Мәҗлесне каш асты бе лән co леп чыга /
Шулвакыт ерактан сөрән салып кычкырган тавыш ишетелә: «Бөек ханга — Шаһ Тимер илчесе килде!»
Туктамыш (үлеп бүлдергәнгә риласыл- лык белән) Нәрсә бар анда9!
Тәртип саклаучыларның өлкәне гышка юнәлә. 5. Хан чагыры алды. Көн.
Чагыр Hiiieie алдында. ритуал буенча, кулларын күкрәгендә чалыштырып. Шаһ Тимер юлаучысы басып гора: ул монда җәяү китерелгән. Лнын як-ягында Туктамыш ханның атлы ике тән сакчысы басып гора.
Я с а в ы л. Йомышыңны әйт!
Юлаучы Туктамыш ханга Шаһ Тимер ярлыгы! Үз кулым белән тапшырырга тиеш!
Я с а в ы л. Яхшы. Көт t Чатырга керә 6. Хан чатыры. Көй.
Ясавыл чагырга керә һәм хан алдында баш ия.
Туктамыш. Йә?
Ясавыл Шаһ Тимер илчесе кабул итүеңне үтенә, ханиям Ярлык китергән
Туктамыш Iриласыл лык бе юн тирә- ягына карана хатыны Йәникә кулы бе /ән ипләп кенә анын кллына кагылып куя). Керсен!
Шундук гәргип саклаучыларның икесе гышка юнәлә һәм Шаһ Тимер илчесен, ике уд арасыннан үткәреп, чагырга култыклап а гып керә: алар, чатыр тченә керүгә, илчене хан ал пан да бер аш ына гетлән герен. беренче мәртәбә йог сидерәләр, аннан сон. ике-әч метр а.парак атлатып, тагын шулай ук нгис- илерәләр һәм. хан янына жигәрәк биш метр чамасы калгач, ике аягына га тезләндер,»- ләр. Илче ике кулын күкрәгенә кушырып биш ия һәм. куеныннан кәгазь гөрг.нс алып, аны ике уч өстендә алга таба су та. Гәхетнен уц шын га утырган ирләрнең берсе, ти» генә торып. Шаһ Тимер ярлыгын Туктамышка илтеп бирә. Ул арала гәргип саклаучылар илчене икс ягыннан култыклап артка чиген- герәләр: кергәндәге кебек үк. оч тапкыр *ө- ген rep.t-i.ip һәм аны гышга кәгеп торган тән сакчылары карамагына тапшыралар. Илче, чагырга керер алдыннан торган шы кебек, кулларын күкрәге өстендә чалыштырып, ишеккә карап баса.
Туктамыш (төргәкне сүтә һәм бераз карап торганнан соң) Битекчс1 Кычкырып укы' ( Йәникәсенең ризасызлык белән нидер ымлавын күрә.) Укысын!
Битекчс (ул. хан тәхетенең сул ягында бер читтәрәк утырган җ иреннән сикереп торып, ярлыкны ала һәм, арткарак чигенеп, кычкырып укый) «Бисмггллаһи-ирахман-ир- рахим..д>
Туктамыш Туры төп сүзгә күч!
Б и т е к ч с (баш иеп ала) «Мәвәрә-ән- нәһр хакиме Шаһ Тимер сүзе Ак Урда ханы Туктамышка Ошбу сүзем белән мин синен исеңә төшерәм син. үз атаң, Мангышлак хакиме Түли-хужа, Күк Урдада хакимлек итүче Ырыс хан тарафыннан үтерелгәч, мина килеп сыендың һәм ашарына ризык таптың Табынымда кымызымның курысын эчтең. мин сине үз канатым астына алдым, атайныкыннан күп мәртәбәләр биегрәк тәхеткә утырттым: сине —Алтын Урданың бөек ханы иттем Мин сиңа ата. син миңа - угыл булып, мәңге минем сүздән чыкмаска вәгъдә бирдең. Сүзеңне кылган эшең белән беркетергә вакыт җитте Синдә даны еракларга таралган ау лачыны бар. шуны мина тапшыр' Язылды Сәмәрканд каласында...»
Туктамыш (ачуыннан шартлардай булган) Җитте' (Сикереп тора һәм илчеләрнең үзара чыш-пыш кызу-кызу сөйләшүләрен күрә.) Толмач кая?!
Я с а в ы л (барысы да аякосте басалар). Белә алмадык, бөек ханиям
Туктамыш. Борынына чылбыр тагып. кала урамнарында йөртергә һәм. башын чабып. Иделгә ташларга' (Тирә-ягына карана ) Ә аягы чонтык Шаһ Тимергә жавап шул булыр: илчесен, табан астын телгәләп, кыл сибеп.
Й ә н и к ә (ханның җиңеннән тарта һәм ишетелер-ишетелмәс пышылдый) Илчегә үлем юк. бөек ханиям Җавапны Сарайга кайткач яздырырбыз
Туктамыш. Мәҗлес тәмам! Сарайга кайтабыз. 7. Хан сарае «Алтын Таш». Иртән.
Хан бистәсендә г адәти вакыйг аларнын берсе: чит илчеләрдән бер адым да калмый кайда да ияреп iiopepi ә би.п еләнгән толмачны, хан оештырган лачын авына бармый калганы очен. борынын тишеп, чылбыр гагалар һәм аны ике сакчы белән бер барабанчы кала күчәләре (урамнары) буйлап йөртергә алып чыгып китәләр.
Барабанчы (ул хан фәрманын җиткерүче сөрәнче дә) Хан фәрманын тыңлагыз! Котлытимер толмачның, хан боерыгын тиешенчә үтәмәгәне өчен, бүген башы чабылып. гәүдәсе Иделгә ташлана!
Барабан кагу тавышы ерагая һәм калка бикләнә. 8. Кәрван-сарай. Иртән.
Ыгы-зыгылы зур утарның бер кырыенда Туктамыш хан лачынчысы Сәмәрканд әмире Шаһ Тимернен илчесе белән очраша.
Котлыкыя Туктамыш хан Шаһ Тимергә жавап ярлыгы әзерли Җавабы нинди булачактыр миңа караңгы. Мин шуны гына яхшы белом, илче: хан ярлыгын Шаһ Тимергә синең аша җибәрәчәкләр.
Илче (гаҗәпләнеп) Туктамыш ханнын үз илчесе минем белән Сомәркандка барма ячак. димәк9
Котлыкыя (шикләнеп тирә-ягына карана) Дөрес аңладың, илче. Әмма артык борчылма юлда сине тоткарлаучы табылмас — синең кулда Туктамыш хан ярлыгы булачак, ә ул һәр йозакка ярый торган ачкыч Шуңа күрә мин. Туктамыш ханнын лачынчысы Котлыкыя би. Шаһ Тимергә кү-чтәнәчне синең белән җибәрергә булдым Күз карасы кебек сакла боларны! (Кечкенә сафиян янчык белән нидер бирә.)
Илче. Ни бу9
Котлыкыя Төкле Аяк астыннан алган икс йомырка! Юлың озын һәм бик авыр исән-имин кайтарып җиткереп. Шаһ Тимергә тапшыра алырсыңмы9
Илче Тапшырырмын, шикләнмә, Котлыкыя би! Туктамыш хан сизенсә, ни дип жавап тотарсың?
Котлыкыя Сизенмәс Мин аларны тупыйк томшыклы гадзг бидаяк йомыркалары белән алыштырдым Аермаларын күрер өчен Туктамыш күзе генә житми монда' Шаһ Тимергә телдән тапшыр Алтын Урда Сараенда ике кардәш дәүләтнең тату яшәвең теләүче лачыннар да бар. (Кәрван-сарай капкасына юнәлә.) 9. Кәрван-сарай капкасы алды. Иртән.
Котлыкыя би капкадан чыгуга Җантимер аталык белән маш ант а-маңз ай очраша. Бер- берсенә сүз катып өлгермиләр, барабан каккан тавыш артыннан борылмадан толмачны чылбыр белән йөртүчеләр килеп чыга.
Барабанчы (кагудан туктаган арада) Ишетмәгәннәр ишетсен, күрмәгәннәр күреп калсын! Котлытимер толмач, Туктамыш ханнын боерыгын тиешенчә үтәмәгәне өчен, бүген җәзалап үтерелә һәм анын гәүдәсе Иделгә ташлана!
Кәрван-сарай турыннан үтеп кихәләр: капка төбендә торучылар Котлытимер белән күз карашы белән хушлашып калалар.
Котлыкыя Ханнарның бөеклеге гаеп лене ярлыкауда беленә' Котлытимер толмачны Туктамыш хан хәтта синен хакка да ярлыкамады! Толмачның сиңа якын туган тиешле кеше икәнлеген бик яхшы белә бит! Туктамыштан рәхим-шәфкать сорау —үгез саву белән бер Нишләп ауга бармый калган соң ул? Чакырулы булгандыр ич?
Җантимер (Котлыкыяны сынагандай күзләренә туп-туры карый) Дөрес әйтәсең, чакырулы иде Ырыс ханның аркадашлары белән очрашырга тиеш иде ул бүген, шуңа Туктамыш хан тантанасын күрә алмады.
Котлыкыя Ничек91 Котлытимер дә Ырыс хан кешесе идемени?
Җантимер. Ачыктан-ачык сөйләшик. Котлыкыя Таркалган мәмләкәтебезне
Ырыс хан үз кулы астында берләштерергә йөргәндә син «әмирләр әмире» булган кеше Анын ун кулы?
Котлыкыя. Хәзер - кайчандыр Ырыс ханнын тырнагыннан көчкә качып котылган Туктамышның лачынчысы' Син дә, Җантимер дус. кайчандыр Ырыс ханнын сул кулы идеи, ә хәзер анын кан дошманы Түли-хужаның оныкларын - Туктамыш хан варисларын тәрбияләргә җыенасың! Ырыс хан дала бөркете иде, ә бүгенге көндә Алтын Урда тәхетендә күгәрчен дә тибә алмаган тупыйк томшыклы бидаяк утыра1 Сина Алладыр ул. бүтәнгә карга!
Җантимер. Чү, әкренрәк (Котлы- кыяны кэрван-сарайның таш коймасы яныннан читкәрәк алып китә / Даланың да колагы була, ә монда биек таш койма Килешәм хан тәхетенә Ырыс хан утырса, татар каны бу кадәр коелмаган булыр иде шәт Ләкин ул гүр иясе инде. Ырыс ханны аннан кайтарып булмый. Котлыкыя
Котлыкыя Анын каравы. Ырыс ханның улы Тимер Мәлик исән' Тимер Мәлик тегермәне су сорый! Туктамыш хан барыбер. Ак Урданы үз утарына әйләндергән Мәмәй Әмирне кумыйча, кан коюдан туктамаячак Бер казанга ике тәкә башы сыймый, Җантимер!
Җантимер Сарай тәхетендә кем утырса ла. безгә барыбер түгелме'1 Илнең бер кулга төйнәлеп, балаларымның тыныч гомер кичерүен генә телим мин Шуны истә ютын кына. Туктамышның варисларын тәрбияләргә ризалыгымны бирдем Туктамышның узенә буй җитмәсә. аларны. шәхси дан-шөпрөт артыннан куып, адәм канын коюдан туктатып булмасмы, ичмасам'
Котлыкыя. И. Җантимер дус! Буш хыял белән янасың икән! Туктамышның баш вәзире Кәмал бинең сүзләрен ише гген ич алма агачыннан ерак төшми Юк. Ырыс хан нәселе боларнын бөтенләй киресе! Әгәр дә Тимер Мәлик. Туктамыш хан белән Мәмәй әмирнең икесен лә себерке белән себереп чыгарып, зур тәхеткә хуҗа була алса. иң беренче эше итеп, күршеләргә дуслык тәкъдиме ясап, илчеләр җибәрәчәк Ә Туктамышны. ул бөтен Урдага хаким булып калганда да. төрле олыслардан җыелган яран әмирләре яу артыннан яу чабарга котыртып ятачаклар, чөнки сакалында карабодай чәчәк атса ла. башында җил уйнаганын күреп торалар Сукыр дәүләт бу'
Җантимер (серле итеп). Менә хәзер аңлашыла
Котлыкыя (кискен). Нәрсә аңлашыла сиңа ?!
Җантимер Төкле Аякның йомырка ларын, оясыннан алып, нинди максат белән Шаһ Тимер илчесенә монда китереп бирүең .Щ1.11ПЫ пш
Котлыкыя (югалып кала) Ни сөйлисен син!
Җантимер Шикләнмә, әлегә мин үзем генә белом бу серне. Котлыкыя дус Үзең ычкындырмасаң шулай калыр ла Мин әйтмәдем, син ишетмәдең Туктамыш. Шаһ Тимердән гаскәр алып килеп, тәхет өчен канлы орыш башлагач, авыр хөллә мине үлемнән син йолып калдың. Котлы кыя* Аш белән атканга таш белән җавап бирә белмим мин Без синең белән ул чакта, каннарыбызны тамызып, мәңге бер-беребезгә хыянәт итмәскә ант сөте эчтек! Ләкин сак бул: Туктамыш ханнын колаклары күп. күзләре үткен, куллары озын'
Котлыкыя дустына ышанып бетми/ Мин әлегә Туктамышның үткен күзләрен синең маңгаеңда күрәм. Җантимер би'
Җантимер тирән рәнҗеп Күрәм жан дуслар идек, хәзер ике эт кебек ырлашырга әзербез'
Котлыкыя. Чөнки этләр хуҗаларына охшый! 10. Хан сарае «Алтын Таш». Иртән.
Сарайның кечерәк пулаг.зарының берсендә Туктамыш хан ханәик- Йәникә белән Шаһ Тимерзә нинди җавап бирү хакында киңәшә.
Туктамыш I Тимернең ярлыгын идәнгә ташлый / Минемчә, лачынымны соравы Аксак Тимернең мине сынап каравы гына! Ничек җавап бирермен''’ Төкле Аякны ана бүләк итсәм анын мина кылган яхшылыкларын онытмаганмын булып чыга Баш тартсам мин яхшылыкның кадерен белмәүче мәнссз кеше Ашаган табагына төкергән' У-у. анда «кунак булып- яткан чорда бик нык күзәттем мин ул хәйләкәрне Кайда да мәкерле шымчылары бар анын төрле күрше илләрне аркылыга-буйга айкап йөриләр һәм кимендә атнага бер ана бөтен нәрсәләрне хәбәр итеп торалар Идел аръшын- да утырган Мәмәй әмир белән кайчандыр якага-яка киләчәгебезне бик әйбәт белә ул! Миннән ярдәм сорап киләсең бар. чамала. Туктамыш, .ти ул мина'
Йәникә (санның сүлләренә артык игътибар итми) Идел буе олысларының әмирләре белән тон буе кннәш тоттың алар ни диләр?
Туктамыш /кул селти) Атка таянма. Иделгә ышанма' Ни дисеннәр алар? Минем, берәр зур ызгышка кереп, муенымны сындырганны көтәләр!
Йәникә. Шулай да? Барысы .та бер сүздәмени?
Туктамыш. Күбесе Шаһ Тимер белән араны өзүне хуп күрә Нугай иле хәзер кичәге эт өере талашыннан арынды, синең кул астында шактый нызыды. борынгы Чыңгыз бабаң чорындагы көч-куәтен кайтарды, ниндидер нәселсез заттан чыккан Аксак Тимергә баш орып яту килешмәс, имеш Аларга нәрсә’ Туктамыш. Тимер өстенә яу чабып, максатына ирешсә баеп калачаклар, баштүбән мәтәлсә үзбашка аерылып, миңа буйсынудан котылачаклар Тегеләй дә лафа, болай да лафа' Чакмагыш би белән Дөрмән би генә нишләптер, авызларына су капкандай, теге якка та. бу якка да бер сүз кушмадылар Күптән сизенеп киләм миңа каршы нидер әзерли ул икс астыртын' Дөрмән би генә ояга утырган бөркет күрше-тирәсендә киек типми, дип әйтеп куйды Ни әйтергә теләгәндер төшенмәдем
Йәникә tиелеп Шаһ Тимер чрилгын ала һәм җентекләп карый Анын ни әйтергә теләгәнен аңладым, бугай, ханиям мина ишарә итүе, минемчә
Туктамыш Сннен ни катнашын бар бу эшкә?
Йәникә (елмая). Ояга утырган бөркет мин булам ич инде! (Җитдиләнеп ) Дәрман би сиңа: Шаһ Тимер белән ара бозарга ашыкма, Туктамыш хан. Йәникә ханә- шен ул табып, үстереп бирсен - - үзеңә ышанычлы терәк булыр, шуннан соң куәтле күршеләрен белән аяк терәп сөйләшә башларсың, ә варисың тумас борын ызгыш башлап, үзең белән ул-бу була калса, нәселен киселәчәк, диюе’ Анасының бер имчәген имгәндә икенчесен кулы белән җибәрми торган бала иде диләр аны Ләкин син аның хәйләкәр сүзләрен тыңла да. үзенчә эшлә чынлап та. астыртын мәкер әзерләп, вакыт-ны үз файдасына сузарга теләмиме икән9
Туктамыш. һе — үзенчә эшлә, имеш... Әйтүе ансат!
Йәникә (елмая) Мин сине бик тәвәккәл кешегә санап йөри идем, ялгышканмын, ахры, бөек ханиям! Башыңны югалтып, алдын-артын ныклап уйламыйча, утка ташлан димим мин сиңа Шаһ Тимернең хатын игътибар белән укыдыңмы?
Туктамыш Кырык тапкыр укысаң да— мәгънәсе бер Төкле Аякны таләп итә' Иң авыры шунда мин ана тәхетем белән бурычлы'
Йәникә Җентекләп укыганга охшамыйсың шул. ханиям. Менә кара Шаһ Тимер үз исемен алтын хәрефләр белән яздырган Ә синең исемең? Гап-гади кара белән! Бу ни дигән сүз? Артык масайма. Туктамыш хан. мин — бөек мәмләкәт төзегән хаким, ә син. Чыңгыз нәселеннән чыксаң да. минем алда бер мескен генә, янәсе! Бу — булды бер Икенче; нишләп әле ул кинәт кенә әллә кайчан аңа барып сыенганыңны һәм анын ризыгын ашаганыңны исенә төшерергә булган? Илсез-йортсыз калган бер хәерче илен син. дип сине мыскыл итүе. Өченче: -мәңге минем сүздән чык-маска вәгъдә бирдең. Сүзеңне кылган эшең белән беркетергә вакыт җитте».—дип лачыныңны сорый Юк. ханиям! Лачын монда бер сылтау гына. Синең көннән-көн көчәя баруыңны күреп тора ул. үзенә буйсынудан чыгып ычкынмагае, дип курка' Турыдан- туры шулай ачык әйтеп салыр иде — үз куәтенә ышанып битми. димәк. Икенчедән, бүген анын кайгысы син түгел - үз дәүләтен ныгытасы бар. кайда да ана каршы баш күтәреп яталар
Туктамы ш (ханәшенең акыллы фикер йортуенә шаккатып). Ә бит чыннан да шулай бу. Йәникә?
Йәникә (елмая) Димәк?
Туктамыш Димәк. Аксак Тимернең ярлыгын ертып атып, илчесен артына тибеп кайтарып җибәрергә була—баш ватасы да калмый!
Й ә н и к ә. һәм озакламый башыңны тагын да ныграк ватарга туры килер иде! Юк инде, ханиям: Аксак Тимер үзе башын ватсын Җавабын шундый булсын — көч-куә- тең барлыгы әллә кайдан аңкып торсын' Син Чыңгыз оныгы ич! Ә ул кем? Сәнәктән көрәк булган, заты билгесез бер әмир! Ачуы чыкса ла йотып җибәрер үз утарын ныгытасы бар Тик онытма, ханиям: ул койма ныгыта икән син дә ныгыт! Аксак-туксак караклар керерлек булмасын! Ә ияде Чак- магыш белән Дөрмән биләргә килгәндә (Елмая). Кичер, бөек ханиям дәүләт эш-ләренә тыгылмаска сүз биргәнемне истән чыгара язганмын' Башын иеп. е /маюын яшерә ) II. «Алтын Таш» хан сарае. Көн.
Кече пулат. Там1алык гни ага-тган кечкенә тәбәнәк өстәл артында хан катибы аякларын чалыштырып утыра.
Ту к т а м ы ш » л пулат буйлап әрле-бирле йори ) Шаһ Тимергә җавап хаты әзерлә Эчтәлеге болан булсын: ул. чонтык аяк Әмир Бырлас Шаһ Тимер. Сыр-Дәрья артында Сәмәркәндта утырса, мин аргы атам Чыңгыз хан. бирге атам Түли-хужадан туган Туктамыш хан Күк Түбәдә Ак Са-райда утырам' Ил булганга ил булам, яу булганга яу булам Тугыз йортыма дан булган кара лачын Төкле Аяк мәңге сиңа булмас. Шаһ Тимер' Аннан кайтыш Бүз Тойгыным бар. ул ла сина булмас. Шаһ Тимер! Сычкан типкән бидаяк очадыр илен күгендә шуны ау лачыны ит. Шаһ Тимер! 12. Котлыкыя би йорты. Иртән.
Коглыкыя бннен йортында ыгы-зыгы: анын хагыны бүген бала ia6apia тиеш. Котлыкыя үзе алгы як га тынгысызланып йөри: әледән- әле эчке як ишегенә колак салып гынлый. ләкин кендек әбиләре аны. аяк астында чуалма дигәндәй, абруена игътибар нгмичә. төртеп кенә җибәрәләр. Менә, ниһаять, эчке якта яна туган бала елавы ишетелә һәм Кот-лыкыя шатлыгыннан елмаеп җибәрә.
Кендек әбисе <ефәккә торгән баш күтәреп чыга) Улын бар. Котлыкыя би! Әгүзе билләхи миннә шәйтан ирраҗим. (Баланы әтисенә тоттыра • Тәңребез бәхетле итсен ятимеңне
Котлыкыя (биласын кг паннан пюше- pen җибәрә яза). Ничек ятимемне91
Кендек әбисе Бар нәрсә ла хак тәгалә кулында. Котлыкыя би Анасы мәңгегә күзен йомды, бахыр!
Тышта аг тояклары ■ авышы ишетелә.
Чапкын (тыштан кычкыра Котлыкыя би! Хан чакырта сине' 13. «Алтын Таш» хан бистәсе. Көн.
Иркен хан утарында тәбәнәк казыкка озын җеп белән кыр куяны бәйләп куелган. Туктамыш хан вәзирләре белән бергә шул тирәдә басып тора. Коглыкыя ла шунда.
Туктамыш. Улын туган дип ишеттек, котлыйм. Котлыкыя би!
Котлыкыя Рәхмәт, ханиям. Туды, ләкин анасын төтенсез йортка җибәреп дөньяга килде...
Туктамыш Алай икән Йә. артык бетеренмә: улын яшәсен, ә хатын табылыр! Без калта улыбызга Кадыйрбирде куштык, синен улыңның аты ничек булды инде9
Котлыкыя Кушарга өлгермәдем. ханиям
Туктамыш. Зыян юк. Котлыкыя' Булган атка ат кушу кыен түгел Малай ата- нын аты ул. шулай бит9 (Каламбурыннан узе канәгать булып рәхәтләнеп ко лә. яраннары аңа кыткылдап кушы шлар.) Нугай татары бишектәге бала кырыкка төрләнә. ди. син аны безгә тугрылыклы итеп үстер!
Котлыкыя (җитди) Чакырткансың икән. боер, ханиям
Туктамыш. Төкле Аякның токымын сынар көн җитте. Котлыкыя Икесен лә китер. Әлего шушы киекне тибеп күрсәтсеннәр. (Казыкка бәйләнгән кыр куянына ымлый.)
Котлыкыя. Яхшы, ханиям (Каралтылар ягына карап кемгәдер кул изи.)
Кәмал. Төкле Аяк тугыз йортнын даны, ханиябез Димәк, кошчыклары ла үзе кебек гайрәтле ау лачыннары булырлар Котлыкыя би тәҗрибәле лачынчы Сынаган- сынаган. кырга чыгып, төлке типтереп карарга иле! Бүрегә иртәрәктер
Туктамыш. Җигешербез. Кәмал би
Ул арада Котлыкыяга ике лачын китереп бирәләр.
Котлыкыя (кошларның берсен туг- рачка бастырып хан алдында йогенә) Рәхим ит. ханиям'
Туктамыш (туграч белән кошны ала һәм башлыгын салдырып, һавага чоя. әмма кош канатларын җилпи дә. туграчыңнан аерылырга теләмичә, тынып кала) Нәрсә би- рдсн син мина, лачынчы?! Томшыгы тома бидаяк баласы ич бу! (Ачудан кошны туг- рачы-иие белән җиргә ора ) Икенчесен бир!
Котлыкыя (шулай ук аның алдында йогенеп, икенчесен ханга тоттыра) Икенчесен рәхим ит. ханиям!
Туктамыш (кулына алуга башлыгын салдырып ташлый һәм кычкырып җибәрә) Бусы да сычкан тибүче билаяк баласы! ( Җиргә ора ) Кая иттең Төкле Аякның балаларын”
Котлыкыя. Ялгышасын, ханиям! Мин сипа Төкле Аякның үз балаларын бирдем Без картайганда. Төкле Аяк та яшь көенә тормас Шуңа күрә нәселе аннан күпкә кайтыш
Туктамы ш. Лыгырдама юкны, лачынчы! Самарканд әмире Шаһ Тимер Гөк те Аякны сораткан иле син мина, хыянәт итеп, дан тоткан лачынымның йомыркаларын аңа җибәргәнсең! Лачынымнын токымын кан дошманыма бүләк итеп, оясына билаяк йомыркалары салгансың'
Котлыкыя бер чин ә горг ан Жашимер белой күз алыша: саныңмы, янәсе.
Котлыкыя (горур) Дерсс әйтәсең. Туктамыш хан' Нәкъ шулай эшләдем' Салкын исәп белән ипләдем
Туктамы ш. Ни өчен'1 Башын икеме алло?
Котлыкыя Әйе. Шаһ Тимер синен кап дошманын. Туктамыш хан Бер башымны ике итеп Шаһ Тимерга сагы панмын икән синнән дәүләт. бездән ырыс КИТКӘН
дигән сүз ул
Туктамыш Миннән дәүләт киткәнме?! Алыгыз үзен!
Котлыкыяны ике яклан ике сакчы тотып ала.
Котлыкыя Башымны кистерәсенне беләм. Туктамыш хан. ләкин әйтеп бетерергә рөхсәтеңне бир'
Туктамыш (алып китми торыгыз, дип ымлый) Әйтәсен булса, әйтеп кал! Әмма шуны да белеп кит ашаган табагына тычкан ахмак син! Исән чакта дәүләт Туктамыш кулыннан китмәс Оныттыңмыни. Котлыкыя9 Мин килгәнче Алтын Урда нинди хәлдә иде? Егерме ел эчендә егерме биш түрә алмашкан ил иде бу' Ә мин аны менә шушы учыма тупладым Кем дәвере хәзер9 Туктамыш дәвере' Кем заманы хәзер9 Туктамыш заманы' Данлыклы бабам Чынгыз ни кылса, мин шуны кылдым! Шулай булгач. мин үзем дә Чыңгыз түгелме9 Миннән дәүләт киткән дигән сүзеннсн мәгънәсен ан- лат, канын котсыз. Котлыкыя'
Котлыкыя Мин аңлатырмын син аңларсынмы икән, белмим Син тәхеткә менгәнче байлыгы мәңге бетмәс ил иде бу кая булды ул маллар9 Аласыннан бирәсең күп' Сарайның дүрт капкасы бар элек җи-һанның дүрт кыйбласыннан дүрт кәрван килеп. гггул дүрт капкага сыймый иде бүген кая булды ул иргә таңнан кичкә кадәр калага кереп өлгерә алмаган озын кәрваннар9 Синнән дәүләт танганы шушы түгелме. Туктамыш хан9 Элек Идел ту лы кала иле бүген кая булдылар алар? Син. тәхет өчен сугышып, ул калаларны җимертеп, урынна-рын үлән үсмәс тозлы чүлгә әйләндердең' Кулыннан дәүләт китүе шушы түгелме. Туктамыш хан” Мин ике ханга берьюлы баш орсам Йортыңның абруе китүе ул. ханиям Чаптырдасын килсә башым җилкәмдә. чаггтырт. Туктамыш хан' / Хан алдында йогенә.)
Т у к т а м ы ггг (яраннарына каранып I Дөрмән би'
Д ө р м ә н (хан алдына йогенә) Боер, ханиям
Туктамыш Башын чаптырт мөртәтнең' Чакма! ыш бн!
Чакмагын! Iхан алдында йогенә Тыңлыйм. ханиям
Туктамыш Йортына бар: бишегендә яна туган улы ятадыр токымын корыт хыянәтченең! Йортын яндырып, оясынын көлен күккә очыр'
Җантимер хан алдында йогенә I Сүз әйтергә рөхсәт ит. ханиям'
Туктамы ш. Сузма, әйт сүтекне. Җантимер' Тнк кара аны сез бу сатлыкжан белән җан дуслар яклыйсы булсаң, үзенә үпкәлә!
Җантимер Синең алла Котлыкыя- ның гаебе зур. ханиям якын дустым булса да. яклап сүз кушарга базмыйм' Ләкин аның бишектә яткан сабыснын синең алда нинди гаебе бар9 Дөрес. Котлыкыяның хатасы зур. ата-бабатары буыннан буынга Чынгыз нәселенә ышанычлы терәк булды лар. ул - шушы изге ю лдан тайпылды' Ләкин апын атасы Баба Текләс Хуҗа Әхмәт
әүлияләр пире иде. ил терәге булган азамат ирнең оныгының синең алда нннди хатасы бар? Котлыкыяиы кичермәсәң, аталыгым хакына бишектә яткан сабыеның бер кашык канын кичер, ханиям! Буында типкән каны калсын, токымын корытма, зинһар, ханиям1
Туктамыш. Хан сүзе бер булыр, күземнән югал. Җантимер' Әмеремне үтәгез!
Котлыкыяны. кулларын каерып, алып ки
К о т л ы к ы я (башын артка каерып кычкыра). Кичер мине, җан дустым Җантимер! 14. Җантимернең йорты. Кон.
Өйдә тәрбияче хатын, әкрен генә көйлән, бишектәге баланы тирбәтеп утыра.
Җантимер ашыгып кайтып керә һәм бишек- тән баласын ала.
Сөт анасы. Чү! Йоклап кына китте! Кая алып китәсең Кобогылыңны?
Җантимер Шым бул. сөт анасы, бикәңә белгертә күрмә! Хәзер кире кайтарып куям. 15. Котлыкыяныц йорты. Көн.
Котлыкыянын сабые йоклап яткан бишек янында беркем дә юк.
Баласын күтәр! ән Җантимер килеп керә һәм иплән кенә Коглыкыянын баласын бишегеннән алып, аныи урынына үз баласын сала. Ул арада тышта ат тояклары тавышы ишетелә. Җантимер кулына тоткан сабыйны кая яшерергә дә белми аптырын һәм кнн итегенең кунычына гьггьш куя. Ул арада Чакмагыш би белән берничә кораллы кеше килеп керә.
Чакмагыш (Җантимердән шикләнеп). Син нишләп монда. Җантимер би9
Җантимер (бишеккә ым 1ый) Котлы- кыяның сабыен күреп каласым килде. Чакмагыш би! Кара эшегезне баланы уятмыйча башкарыгыз, ичмасам! /Чыгып китә.)
Чакмагыш (бишек бөркәвен күтәреп карый һәм баланы// урынында икәнлеген күрә). Алыгыз! 16. Урам. Көн.
Җантимер, куа килмиләрме икән дигәндәй, артына борылып карый-карый урам буйлап атлый: Котлыкыя дустының йорты өстеннән куе кара төтен күтәрелә башлый.
Җантимер /күз яшьләрен сөртә) Әтиеңне кичер, гөнаһсыз сабыем Кобогыл! (Итек кунычыннан икенче сабыйны// елый баш швын ишетеп, иелеп кунычны рәтләгән булып кылана һәм кулы белән ипләп кенә суккалый I Чү-чү. балакай! Кара көн килде. Сабыр гына кайт Атаң, мескен, сиңа ат кушарга өлгермәгән икән Итегем кунычы эчендә исән-имин кайтарып, бишеккә сала алсам, атып Идегәй булыр! Сөт абыйларың белән бергә Кобогыл урынына үсәрсең... 17. «Алтын Таш» хан сарае. Көн.
Туктамыш хан янына баш вәзир Кәмал би керә.
Кәмал (йөзе качкан/. Эшләр харап, ханиям! Кәрван-сарайла үләт чире! Мәскә- үдән килгән ике сәүдәгәр үлгән'
Туктамыш (куркып кала) Тагын?' Биш ел элек ярты халык кырылган иде бит инде' Чарасын күрдеңме9
Кәмал Кәрван-саранны бикләттем, ханиям Хакимлеккә синнән ярлык сорап килгән Елец кенәзе анда чак иде. нишлибез? Чыгарыгыз, дип ялвара.
Туктамы ш Ник чыгармадың?
Камал Куркам, ханиям! Смоленским егерме биш мең кешедән биш кенә кеше исән калган, имеш: кенәзләр дә. боярлар ла кырылып беткән! Шул биш кеше кырга чыгып. кала капкасын тышкы яктан бикләп киткәннәр, ди Мәскәүнен үзендә лә үләт кузгалган икән Бөек кенәз Дмитрий гаиләсе белән Ярыслауга качкан. Елец кснәзен ничек тәвәккәлләп чыгарыйм?
Туктамыш Ары нишләргә унлый-
Кәмал Белмим, ханиям! Нишләргә дә аптыраш Башым катты.
Туктамыш (ачулыI Баш вәзирем ич син! Кәрван-сарайны ут төртеп яндырт
Кәмал. Елец кенәзе белән бергәме9' Анда тагын өч йөзләп кеше бар'
Туктамыш Ә Сарайда җитмеш биш мен кеше яши! 18. Җангимер йорты. Кон.
Җантимер йортында көчле ыгы-зыгы: ашыгыч рәвеппә балаларны җәйге киез йортка күчерергә әзерлиләр. Урамда төтен, азлылар чаба.
Җантимер (имезүче хатынга Калада кыргын үләт чире! Дөнья хәлен белеп булмый, балаларның язмышын синен ихтыярга куям, сөт анасы! Бигрәк тә гәпчек улым Кобогылны күз каран кебек сакла' ( Пышылдауга күчеп.) Үзең өчен генә әй- тәм. ишетсен колагын, бикәң дә белмәсен: үз төпчегебез Кобогыл түгел ул башы чабылган Котлыкыя дустымның улы Идегәй! Минем белән ул-бу хәл булса.. Кайгың җысралмасын мин калада калам Үләт чире дан-шөһрәткә дә. байлыкка да карамый бөтенесен рәттән кыра! Шуңа күрә генә сиңа ачам бу серемне мин. Котлыкыяның нәсел чылбыры өзелмәсен өчен, анын баласы урынына үземнең төпчегемне җәллад балтасы астына саллым! Тик, кара аны. бала, үсеп җитеп, бәлигь булганчы, чын исемен беркемгә дә ачасы булма! Киез йортны Аккош күле буендагы җәйләүгә корырлар шуннан беркем дә кузгалмагыз! Азык-төлек, кирәк-яраклар берничә еллык әзерләнде Аңынчы кыргын чире калабызны ташлап китәр шәт. аллаһе боерса.. 19. «Алтын Таш» бистәсе капка төбе. Көн.
Капка гәбенә чабып килгән Җангимер агын тукта га һәм чыбыркы сабы белән кече калка! а суг а. Капка бик аз гъгна ачыла.
Тот жав ы л. Кем’’
Жанти мер. Туктамыш хан аталыгы Җантимер би
Тоткавыл (кырыс) Хан бистәсенә беркемгә дә керергә рөхсәт юк' (Капканы чба башлый )
Җантимер. Син ишеттенме: мин
Туктамыш ханнын варисларын тәрбияләүче Җантимер би! ■
Тоткавыл. Ишеттем! (Капканы шапылдатып ябып куя һәм бикли ) 20. «Алтын Таш» хан сарае. Кан.
Йәникә бүлмәсендә Туктамыш хан ханәше белән ятакта иркәләнеп яга.
Йәникә. «Алтын Таш»ны бикләттеңме. ханиям’ Ач тормабыз ашау-эчү кирәкләре ун елга -җитәрлек.
Туктамыш «Алтын Таш»ка беркем керми һәм моннан беркем чыкмый! Үләт чире ун елга сузылмас. Йәннкәм!
Йәникә. Аксак Тимериең сәүдәгәрләре кәрван-сарайда калып яндымы9
Туктамыш Янсыннар Йәникә. Кызганыч
Туктамыш. Нәрсә. Аксак Тимсрнен сәүдәгәрләрен кызганып ятасынмы әллә?
Йәникә Үзен уйлап кара, ханиям: ул сәүдәгәрләр янгач. Күк Урдада үләт чире туй иткәнен кем Аксак Тимергә кайтып сөйләр?
Туктамыш. Сөйләмәсә9 Моның ни хаҗәте бар?
Йәникә Шуны да төшенмисенме, ханиям? Кәрван-сарайда үләт чыккан, дигән хәбәр таралгач нишләп сон аның тирәсеннән бар кеше качып бетте?
Туктамы ш һе! Кемнең күрәләтә җәһәннәмгә олагасы килсен1
Йәникә Ә Аксак Тимернең башы икеме? Күк Урда аның өчен шул үләт чирле кәрван-сарай кебек бит инде!
Т у к г а м ы ш (сикереп тора) Ә бтп бик дөрес бу. ханәшем! Ә мин һаман шул аксактан сагаеп яшим1 Яу булып өстеме килмәгәе. дип шикләнеп йөрим! Күк Урдада үләт чире таралганны ничек тә ана җиткерергә кирәк. Йәникә Бүгеннән илче юллатам, болай булгач'
Йәникә. Шуннан9
Туктамыш. Шуннанмы? Шуннан тынычланып китәбез, зиһен иясе Йәникәм! I Кашынып кочак >ый т
Йәникә (ирен ип tan кенә читкә тю- рә). Аңламадың син мине! Масая башлаган Болгарны акылга утыртырга җай эзләп йөрисең ич? Бүгенге көндә синең өчен иң куркыныч дошман Аксак Тимер. Бездә үләт чире кузгалганын ишетсә, ул синең якка борылып та карамаячак Аркаңа сөңге кадаучы булмагач. Болгарга «кунакика барырга сиңа кем комачаулый? Җай килгәндә сугып калыйк! 21. Аккош күле буенда җәйләү. Кон.
Кояшлы кон. Күл буен да яшь малайлар ук агышлы уйныйлар кем ераг рак һәм төзрәк ата? Менә малайлар арасын та бер өлкәнрәге, бүләкнәргә сиздермәскә тырышып. юан имәнг ә кадалган утын тиз генә тартып алып, акбур белән билг еләнгән түгәрәкнең ү зәт енә- рәк күчереп кадый.
Малай. Минске тач уртада'
Төпчек (ул абыйсының хәрәмдә./әш уен курә/ Хәрәмдәләшмә! ( Ачуыннан угын абыйсына төзәп атып җибәрә тегесе чут- чут кенә иелеп ка ла )
Сөт анасы /куркып) Кобогыл' 22. Урман буенда киц дала. Иртә.
Кырда яшь сулышчыларны сынау һәм күнектерү уеннары оештырылган: унбашлар. нөз- башлар һәм менбашлар ei егләрне. герле төркемнәргә бүлеп, ат чабып 6api ан у наш а сикереп менеп аглану. бер аттан янәшә барган икенче атка кызу чапканда сикереп күчү, чапкан килеш алга, ян-якларга һәм apiKa таба борылып ук ату. тыгыз төркем булып чапканда кинәт гирә-якка сибелешү һәм бнл- ■ еләнгән бер урын ia кабаг берьюлы төркемләнү, һау-һаулап һөҗүмгә ташлану, сөңге белән ип итү, кылыч белән тигәнәк очын кыркып узу һәм шулар ише г әрле-1 орле хәрби хәрәкәтләргә өйрәтәләр. Абыйлары белән бергә Кобогыл да шунда: ул осталыгы белән күпләрдән аерылып тора һәм түрәләр аны әледән-әле «Егет икәнсең. Кобогыл!»— шп мактап куялар.
Менә, ниһаять, уеннарны туктатырга ппән быргы кычкырту яңгырый: командирлар яшь сугышчыларны сафларт а тезәләр.
М с ң б а ш ы (аты 6е тән сафлар алдына чыгып, кычкырып сөйли/. Оланнар' Бүген ссз тәүге сынаулар үттегез: мин канәгать сездән! Лепкә киптергән арада хөрәсән ялкаулары кебек кул кушырып ятмагансыз. Әмма болар буынга сикермәгән үсмерләр өчен генә Кан чирканычы алмаган сары томшыклы кошчыклар өчен Хәзер монда тас коллар китерерләр Сезнең дошманна-рыгыз алар. Сез барыгыз да хан баласы буласы оланнар, дошман белән маңгайга- маңгай күп очрашачаксыз! Анда икенең бере: йә дошман сине үтерә, йә син аны! Олы юлга чыгуыгыз шушында башланачак Беренче күнекмә атта чапкан у найга тас колны укка алу! Әзерләнегез’
Яшьләр ярасында җанлану башлана: кайсы ят арынган, кайсы, киресенчә, шатлану хисләре кичерә. Хәрби уеннар мәйданына, пар- лап-парлап. муеннарына бау гатътлган әсирләрне китерәләр: алар арасында төрле халыклар бар. әмма күбесе — Кавказлыларт а охшаган. Әсирләрне бер читкә илтеп туктаталар һәм арадан бер парны аерып, яшь сугышчылар алдына бастыралар. муеннарыннан тлмәкне чишәләр. Әсирләрнең берсе шактый өлкән яшьтә, икенчесе яшь ир. Яшь сутышчылар. кайсы кызганын, кайсы кыты- ксынып. әенрләртә текәлә. Менә хәрби ка-заклардан берәү әсирләргә нидер әйтә һәм алар кыр буйлап йөгерә башлыйлар. Яшь сугышчылар арасында көлешү, сыпыру башлана.
М с ң б ә ш ы Йә. кайсыт ыз тәвәккәл төп башлый?
Көлешү шундук тына.
Әллә барыгыз ла куян йөрәкләрме’’? Кыз-ганмагыз? Монла китерелгән тас колларның барысы ла. кемнеңдер якын туганын яисә атасын-анасын мәкер белән үтереп, качарга маташкан кансыз мөртәтләр! Караклар һәм көчләүчеләр! Үзегез яхшы беләсез әсир төшкән дошманны бездә үтерү гадәте юк? Болар — үз язмышларын үзләре хәл иткән имгәкләр?
Кобогыл (уң кулын югары күтәрә). Миңа рөхсәт ит. меңбашы!
М е ң б а ш ы (ел мая) Ә. Җан тимер мәрхүмнең төпчек улы Кобогыл? Рәхим ит рөхсәтемне бирәм! Кул артын жинел булсын? (Шактый ерак китеп өлгергән тас колларга таба кулын изи: әсирләр икесе ике якка йөгерә.}
Кобогыл сафтан атылып килеп чыга һәм ике качкынны ян-якларында калдырып, уртадан чабып китә, әмма аларга якынайганны көтмичә, салатыннан ук алып, өлкәнрәгенә төзәп агып җибәрә: ук гас колнын аркасына барып кадала һәм ул йөзтүбән жиргә каплана. Яшь сугышчылар дәррәү «Кһа!» дип кычкырып җибәрәләр. Кобогыл шул ук секундта әсирләрнең икенчесен куа китә һәм кылычы белән аның башын кыегг төшерә. Саф дәррәү «Аһ!» игә. Менбашынын сүзен көтәләр. Читтә торг ан тас колларның кайберләре, жиргә тезләнеп, догаларын укына башлыйлар. Кобогыл ул арада борылып кайтып житә.
Кемдер. Таштан яралгандыр бу Кобогыл?
Меңбашы (кырыс) Хуп? Егет солтаны икәнсең? Ләкин күнекмәне төгәл үтәмәдең, Кобогыл! Унбашы'
Кобогыл беркетелгән унлыкның түрәсе, сафтан чыг ьгп. меңбашы янына килә.
Унбашы Боер, түрәм?
Меңбашы Тәвәккәллек күрсәткәне өчен Җантимер утлы Кобогылга иярле ат бүләк ит һәм тәртипне бозган өчен, күнекмәләр беткәч, ун таяк суктыр?
Кобогыл елмаеп урынына баса. Сафлар каршына гагын бер пар тас колны китереп бастыралар: колларны бүлеп торучы казак, муеннарыннан элмәкне чишеп, качарга куша. Тас колларның берсе шундук йог ерә башлый, ә икенчесе, урыныннан кымшанмыйча, горур рәвештә кулларын күкрәгенә чалыштырып басып кала. Тәртип саклаучы казак ана йөгерергә ишарә ясый, әмма таза гәүдәле тас кол аңа мыскыллы караш кына ташлый. Яшь сугышчылар арасында жанлы сөйләшү башлана: кемнәрдер гаҗәпләнә, кемнәрдер тас колга сокланып карыйлар.
Меңбашы (янында торган унбашы- на). Боер?
Унбашы (үзенең унлыгына карап). Кәмал би углы Җанбай! Синең чират?
Бераз югалып калган Җанбай бер мизгелгә нишләргә белми тора һәм, атын алга сикертеп. йөгереп качкан тас кол артыннан ташлана: Кобогылдаи калышмаска теләпме, салатыннан ук алып, ерактан ук атып җибәрә, әмма тидерә алмын. Тас кол да хәйләкәррәк булып чыга: ул, төзәргә комачаулар өчен, төрле якка ташланып йог ерә. Сафлар арасында көлеш башлана, сызгыралар. Җанбай гагын ата. әмма бу юлы да тидерә алмый. Ниһаять, өченче ук тас колны аяктан ега, тик үтерә алмый, ул укны гартып алып ыргытырга маташа. Җанбай, йоланы онытып һәм г арьлег еннәи, т агын бер мәртәбә атмак- чы була.
Унбашы Җанбай' Ул каны белән үзен аклады*
Җанбай, исенә килеп, угын садагына сала һәм кылычын кыныннан алып, сафлар каршында горур басып торган яшь тас кол янына ташлана: унбашы да, менбашы да аны туктатып өлгермиләр, ул ат өстендә кызу чабып килг ән у найг а кылычын, баш өстендә айкап, тораташ кебек кымшанмый басып торг ан тас колнын муен тирәсенә селти. Шулвакыт могҗиза булган кебек, тас кол кинәт жиргә чүт ә һәм исән-имин кабат торып баса. Бу хәл шулкадәр күз иярмәслек тиз була ки. хәтта яшь сугышчылар үз күзләренә ышанмый горалар. Ачуы кызган Җанбай ул арада атын кабаг борып, тас колга ташлана һәм тагын кылычы белән селтәнә: бу юлы тас кол чүт еп маташмый, бер якка кинәт янтаеп кыпа кала. Сафтагылар ирексездән тас колны хуплап, «Кһа-а!»—дип кычкырып җибәрәләр. Җанбай өченче мәртәбә атын кол ягына бора. Кобогыл колны хуплап көлеп жнбәрә.
Кобогыл (кычкырып). Сүзем бар. менбашы?
Меңбашы Шым бул, Кәмал углы!
Җанбай атын шып туктата.
Меңбашы (Кобогылга) Сүзеңне әйт. Җантимер углы Кобогыл?
Кобогыл (алга чыга) Ата-бабалары- быз йоласы буенча, мангайга-мангай очрашкан дошман батырлык күрсәтсә, сугышчы аны ярлыкалый ала. Мин хаклымы, менбашы?
Меңбашы. Сүзем юк. син хаклы. Кобогыл?
Кобогыл Рәхмәт, меңбашы? Тагын бер соравым бар: әгәр дә сугышчы дошманын шул чакта ярлыкарга теләмәсә. анын хатасын иптәше төзәтергә тиеш, шулаймы, менбашы?
Менбашы Бусы да дөрес. Кобогыл!
Кобогыл Ишеттегезме барыгыз да’ (Иптәшләренә карап чыга.) Меңбашы үзе минем сүзләрне дөресләде! Димәк, шушы горур тас колны ярлыкарга минем дә хакым бар' Олуг акыл меңбашы! Кәмал углы Кин Җанбай ярлыкарга теләмәгән тас колны минем карамакка тапшыргыл* Сүзем бетте'
Мәйданда гъгнлык урнаша.
Җанбай (гарьләнеп.) Ә мин аны ярлыкарга теләмим!
К о б о г ы л (елмаеп). Син бар түшәмеңне күрсәттең инде. Кин Җанбай дустым!
Менбашы (кулын күтәреп. тын калырга куша) Син ярлыкаган тас кол кабат җинаятьтә тотылса, синен үз башын киселәчәген бсләсенмс. Җантимер утлы тәвәккәл Кобогыл?
Кобогыл. Белом, менбашы!
Менбашы Ризалыгымны алдын. Кобогыл!
Кобогыл (шатланып) Мина дигән бүләк атны шушы тас колга бирче, унбашы!
Ун баш ы. Ә сиңа ун таяк, киң Җанбай! 23. Сарай каласы артында болын. Кон.
Кнн болынлыкта Сабантуй: канда да ераклардан килгән түрәләрнең ефәк чатырлары, учаклар. Хан чагыры нәкъ уртада биет рәк урында коры.нан. Сабантуй агалары төрле урыннарда ярышлар, корәшләр. ат чабышлары уздыралар. Яшь кы т-кыркыннар егетләрдән аерым җирдә көянтә-чиләк белән йөгерешәләр, кашыкка йомырка салып у т ы талар. Кайбер кыюрак кызлар һәм егет- җилкенчәкләр. өлкәннәрнең сабантуй мәзәкләре белән маныг ыгг игынбар нгмәүләрен- пән файдаланып, гиз-тиз очрашып алалар, вәгъдәләр бирешәләр.
Җанбай. Айтулы! Күпме чибәрләнергә була җитәр, донья гүзәллеген бер үзенә ЖЫЙдын. тукта инде'
Айтулы. Бер-нке елдан күрерсез әле' Номә кирәк. Киң Җанбай? (Килә )
Җа н ба й. Егерме тотам толымына кул салучылар бар. имеш, яклаучы кирәк булса, миңа дәш. сылу!
Айтулы (келә) Мин дә синең киң җилкәңә апыр кулларын куючылар табылган, дип ишеттем, Киң Җанбай! Үзеңә ярдәм кирәккәндә кемгә таянырсың''
Тас кол (алар янына ки лә) Лачын юкта ябалак мәйдан тотамы, асыл кыз Айтулы?
А йту л ы (куркып Җанбайга елыша) Бу нинди кап-кара гарәп?1
Җанбай Менә минем ярдәмгә мохтаҗ чаг ын да табылды, сылуым' (Коч чакчы була ) Курыкма бу Кобогыл үлемнән коткарып калган тас кол гына' Күз алдыбыздан югал, гарәп!
Тас кол (ел мач) Тел бер. колак икс. Җанбай би! Әйдә, тагын бер мәртәбә кырга чыгын, син кылычлы, мин коры кул килеш алышабыз’
А й ту л ы (Җанбай яныннан читки тайпыла) Кобогылнын җан сакчысы икәнсең, егет! Әйтче, үткен егет карадан кара ни кара''
Тас кол. Сабынлар табышмагы. Айтулы атлы сылу! Карадан кара ни икәнен күрәсең килсә яныңа борылып кара!
А й т у л ы Җанбай чгына боры /ып карый /ым кычкырып кою) Йомышчысының акыл савытын чамаладым, хуҗасының чүлмәге тулымы икән'’
Тас KOI Гу ты гына түге т гмоге астында ут дөрли. сылу!
А й т у л ы < Җанбайга карап и ш I Дөрләсен, гарәп егете! Мин до угын өстәрмен! Учакка салкын су сибәргә теләүчеләр бар - шуларны онытмасын!
Тас кол (коля). Җавабын көмеш, үзен — алтын. Айтулы атлы сылу! Бүген кич Тимер Казыкка берәүнең атын бәйләгәнен күрсәң курыкма: дөрләп янган учак сүнмәгән икән диярсең! Калганы үз ихтыярыңда. ( Айтулыга күз кыса һәм чүрәкәй бу-лып кычкырып китә
Җанбай. Тимер Казыкның әлегә хуҗасы юк һәркемгә уртак йолдыз! Димәк аңа буе җиткән һәркем атын бәйләп куя ала. гарәп1 (Китә 24. Сабантуйның бер чите. Кон.
Яшь кыз-кыркыннар әбәкле уйныйлар, көлешәләр. тулганалар. Алар янына Айтулы килә. Кызлар аны сырып алалар: «Кем ул — синен янга килгән кара гарәп?!» «Ничек курыкмадың шул күмер кебек кара адәмнән?» һ. 6.
Айтулы (килә). Күпне белмәгез әле тиз картаерсыз1
Бер кыз. Ә майлы күз Кип Җанбай нишләп синен яннан ачы капкандай йөзен чыгып китте. Айтулы'' Айтулы. Татлы алмакчы иде. җимеш булып чыкты шуңа кызлар!
Көлешәләр.
Икенче кыз Өр-яңа җыр чыгаргансың. диләр. Айтулы апа. шуны җырлап күрсәтче?
Айтулы (тирә-.чгыиа карана: Серемне читләргә тншмәсәгсз генә, кызлар! Синең кебек бер юләр кызый турында ул җыр. аппагым! (Уртага утырып .җырлый
Җыр булачак.
Бер к ы з. Киң Җанбайның нинди ачы йотканын акладым хәзер! Җан дусты каптырган икән' Карагыз, кызлар Айтулының ике бит алмасы ут яна! (Килешәләр 25. Сабантуй кырының икенче яты. Көн.
Яшь егетләрне Кобогыл нидер сөйләп көлдерә. Кнн Җанбай килә.
Җанбай Кобогыл дусның мәзәкләре бетмәс, егетләр: форсаттан файдаланып калыйк!
Егетләр Нәрсә бар1’ Нинди форсат?
Җанбай Кобогылнын үзеннән сорагыз!
Кобогыл Җанбай дуска һәрвакытта- гыча мәйдан җитми, егетләр! Даучан кеше' I Ел ма ч ) Бил алышасын килсә әнә көрәш мәйданы, тел алышасын килсә әнә чичән мәйданы!
Җанбай Боргаланма. Кобогыл дус' Сүз минем хакта бармый бу юлы үзәктә син үзен' Күрәм: егетләр әлегә берни дә белми икән Сез Туксан бапны Урданың туксан углы Күпләрегез сабантуйга бик алысган килгән Шуңа күрә Кобогылны бик белеп тә бетермисездер. Дустым миңа күзләрен алартмасын үзе каршында үзен мактыйм ятимнәргә яр. аты юкка ат. сусаганга су. адашканга — юл. ялгызга — ясак, җәяүгә таяк ул
Егетләр Беләбез! Күрдек!
Җанбай Боларын белсәгез, калганын да белеп китегез —ул сезгә көтүче булырга чамалый!
Егетләр Аңлашылмады. Җанбай! Без сарык түгел, безгә көтүче кирәкми1
Җанбай. Аңлатам: туксан башлы Урдага кем хужа? Туктамыш хан хужа! Безнең аталарыбыз гаяр атлар кебек булса, без аларның тайлары гына ич? Тайларга да көтүче кирәктер? Барып життсме. егетләр?
Егетләр Хак сүзме бу. Кобогыл?
Кобогыл (елмая) Кин Җанбайның һәр сүзендә ике төрле тәм булыр берсе ачы. берсе төче! Әмма төп сүзе хак Барыгыз да беләсез, борынгыдан килгән бер матур гореф бар: кем алыш га бөтенесен җиңеп чыга -шул аларга түрә була! Ризамы сез шуңа?
Егетләр. Дөрес, бар андый гадәт! Уен буш түгел! Тик ант итештән булсын!
Ярым шаярып, ант итәләр.
Кобогыл Көрәшеп барың мин ексам, мин — барына баш' Сүзендә тормасан -барың җир упсын!
Егетләр Көрәшеп беребез сине екса, ул сиңа баш' Сүзендә тормасан сине җир упсын, Кобогыл!
Кобогыл Килештек! Озын таяк табыгыз! (Кемдер озын колга китерә Кобогыл кушагын /билбавын) чишеп, ту (байрак) итеп, колга очына купюра һәм җиргә кадап куя). Бисмилла әйтеп, башладыкмы, егетләр’’ Кем казый була?
Җанбай Минс.м синең белән бил алышасым юк. Кобогыл. егетләр кире какма- са мин казый булам
Егетләр Киң Җанбайны яхшы беләбез! Без—риза!
Җанбай (ту янына баса) Хәрәмләшү язык! /Каранып.) Дөрмән би углы Урман би!
Егетләр арасыннан чандыр гәүдәле бер яшүсмер чыга: Кобо1ыл аны бер селтәүдә сыртына сала.
Егетләр. Кһа!
Кобогыл. Сал туныңны. Урман би минем тәхет нигезенең беренче ташы булыр' (Егетләр килешәләр Урман би ое киемен салып бирә. Кобогыл аны ту колгасы янына ташлый.)
Җанбай Бу гадел эш! Чакмагыш би углы Хөрмәт би!
Е|е1ләр арасыннан икенче яшүсмер чьи а һәм көрәш башлый. 26. Шунда ук. Көн кичкә авышкан.
Ту колгасы янында биек итеп кием өелгән: Кобогыл егетләрнең барысын да жннеи чыккан. димәк.
Кобогыл (кием оеме остенә менеп утыра! Туктамыш хан тәхетенә мендем! Бу гадел эшме. Кин Җанбай казый? Җавабың ошаса- баш вәзирем итәчәкмен үзеңне!
Җанбай Гаделме, түгелме Туктамыш хан үзе әйтер. Кобогыл! Әнә үзе килеп ята монда
Яшүсмерләр көрәшкән җиргә яраннары, жан сакчылары белән уратып алынган Туктамыш хан якынлаша: аны «таныш булмаган ту» кызыксындырган.
Кобогыл (вассалларына) Икс якка тезелеп, каршыма утырыгыз! Туктамыш хан булса да. алдында баш имәгез Алдан үзе безгә сәлам бирмәсә. башлап сәлам бирмәгез! Мин әйттем!
Туктамыш хан болар янына килеп житә һәм берәү дә каршында йөгенеп сәлам бирмәгәч, аптырап туктый.
Туктамыш. Бу ни хәл?! Ханыгызны танымыйсызмы әллә9 Кайсы ыру үсмешлә- ре сез9 Нишләп утырасыз монда9!
Кобогыл. Таныйбыз, Туктамыш хан' Башта син өлкән, аякта чыгарбыз без өлкән! Шөгылебез -әлегә саескан бүтәкәсе санап утыру!
Туктамыш. Итагатсезлегекне анлат. калтак бала!
Кобогыл Итагатсезлск кемдә күрербез. ханиям Синең каршыла туксан башлы Урданың туксан түрәсенең утлы утыра Шушы туксан үсмсппген яшен санап чыксам, бездән дә өлкән кеше табылмас монда Шулай булгач, өлкәнне өлкән итә белмәгән кем була, ханиям9 Син буласың түгелме?
Хан яраннары яшереп кенә елмаешалар.
Туктамыш /тирә-ягына карана һәм елмаешуларны күреп. Кобогылның сүзләрен уенга ала Яхшы, синеңчә булсын, жор егет Атың кем һәм үзең кем?
Кобогыл Атым синең ударыңнан бүләк ителгән айгыр иде миңа аны сугыш уеннарында менбашы. тәвәккәллек эшләгәнем өчен, ганимәт итеп бирде Мин аны ике аяклы ганимәтемә тапшырдым. Үзем Җантимер углы Кобогыл. утырган урыным — үзем төзегән тәхетем: син килер алдыннан гына мине, туксан башлы Урданын туксан түрә утлы, гадел көрәштә барын җиңгән өчен, үзләренең ханы итеп күтәрделәр' Аргымда — кушагымнан ясалган ту булыр!
Туктамыш (ачуланырга да. кичерергә дә белми аптырабрак тора һәм кычкырып көлеп җибәрә бүтәннәр аңа кушылалар/ Ниндидер бер хикмәт бар бу балада!. (Ко- богылга.) Тәвәккәллеген турында ишеттек. Кобогыл! Авызыңнан алты хат очырганыңны да беләбез Яугир орышта сынала берике елдан сөйләшербез!
Кобогыл. Хак әйттең, ханиям җилкәңдәге тунына яурыным таман түгел әлегә! (Күкрәгенә кулын куеп, ханга баш иеп кала I
Туктамыш хан яраннары белән көлә-көлә китеп бара.
Ко богыл (хан белән тел корәштерү- еннән бик канәгать) Беренче фәрманымны тыңла. туксан угыл: иртәгә Айдалага сугыш уеннарына китәбез! Әзерлекләр иярле ат. кобә күлмәк белән турка, утызар уклы салак белән жәя. кылыч һәм калкан! Ә хәзер /Колганы сындырып, кушагын ала.) Үз туннарыгызны сайлап алыгыз! 27. Сабантуй мәйданының бер кырые. Кич.
Кечерәк ча гыр янына ике җайдак килен туктый: Кобо|ыл белән анын тас колы. Гарәп чүрәкәй булып кычкыра. Чатыр артында тү- 1әрәк ай эленеп тора.
Кобогыл (чатыр кырындагы казыкка бәйләнгән атны күрә). Тын бул. гарәп! Кемдер. бездән алда килеп. Тимер Казыкка аргамагын бәйләп өлгергән!
Тас кол (ат янына якынлашып) Киң Җанбай дустыңның аты!
Айтулы (чатырдан чыга кулында кечкенә хәнҗәр). Кем бар?
Кобогыл. Чатырыңда кемне кунак итәсең, ике сарылы Айтулы’’1
Айтулы (Кобогылны таный) Мин кемне кунак итмәм, Кобогыл! Канатларым бәйләнмәгән, күңелем ирекле кош! Ә син нәрсә эзләп килдең? Әллә адашып йөрисеңме? Юл тапмасан. хәзер шәм алып чыгып бирәм! (Әкрен генә колә.)
Кобогыл. Шәмең кирәкми миңа, сылу кыз! Үлән арасына төшеп югалган угымны, болытлар арасына кереп качкан лачынымны һәм далада адашкан чәчәкне эзлим мин1
Айтулы Угыңны үләннән, лачыныңны болыттан, дала чәчәген даладан сора, батыр егет! Мондагы чәчкәләр бөредә генә әле. иртәрәк килгәнсең!
Кобогыл Җавабыңа караганда бер чәчәк бөредән узганга охшый. Айтулы! Берәрсе. өзеп, түшенә кадамаган булса инде а гы казыкка бәйләнгән!
Айтулы (җитдиләнеп). Нинди ат?! (Тас колны күрә.) Чүл гарәбең ич. Кобогыл. йөзен кара төннән аерып булмый!
Кобогыл Арырак күз сал. сылу кыз'
Айтулы (казыкка бәйләнгән атка якынрак бара I Кем аты бу’’
Тас кол Киң Җанбай аты ич. шомырт күзле гүзәл кыз. Телең ике япле. ахрысы!
Айтулы (кинәт хәнҗәрен чыгарып гарәп остенә бара) Авызыңны үлчәп ач. чүл гарәбе! Мин хуҗаң түгел, кызганып тормам'
Тас кол (көлеп куя һәм күз ачып йомган арада Җанбай атын, тезгенен озеп куып җибәрә) Киң Җанбай дустыңның хәйләсе икән бу. Кобогыл! Чатырны тикшермәсен дә була: мондый сылуның теле ике япьле булмый! (Казыкта өзелеп калган тезгеннең бер о ипиен кисеп, кесәсенә тыга )
Кобогыл Ышандырдың, гарәп дустым! /Кинәт Айтулыны. бер кулы белән биленнән кочып, ияренә күтәреп а ш һәм иреннәреннән үбә I
Айтулы ки алып калмый: хәнҗәр очы белән Кобо) ы. шып барма! ын яралый.
Кобогыл (көлеп. канлы бар.магын Айтулының ирененә терәп а.ш һәм артыннан ук авызына кабып, канын суыра) Рәхмәт, сылу кыз. мин эшлисене син үтәден барыбер вәгъдә анты эчәсе идек! Үз бармагына да чәнчеп, иренемә куй!
Айтулы (Кобагызның кулыннан ычкынып. җиргә сикереп пюшә). Гарәбенә рәхмәт әйт. Кобогыл' Аның белән телләшү аркасында гына яныма якын килә алдын! Яңадан рөхсәтсез чатырым тирәсендә күренсәң үзеңә үпкәлә! (Чатырга юнәлә/
Кобогыл. Кереп китми тор. дала чибәре: димәк, аңлавымча, кайчан да булса рөхсәт итәчәксең? Озак көтәсеме?
Айтулы Кырык тотамлы толымым белән киңәшеп карармын, ул ни әйтер бит!
Кобогыл. Кырык тотамлы? Егерме тотамлы, лиләр ич синең чәч толымың!
Айтулы (колә) Кырык тотамга җиткәнен көтәргә туры килер, димәк.
Кобогыл. Көтәргә күп калмаган икән инде, алайса!
Айтулы (керфек зәрен җиргә чәнчеп) Юкка өметләнәсең, батыр егерме тотамын унөч яз үстердем! Калган егерме тотамы да шулай озак үссә, нишләрсен? (Күзләрен ку- тәрә).
Кобогыл Бср-икс елдан да озаккарак сузылмаячак ул. сылу кыз! Минем кулга тизрәк керер өчен, син аны үзен тартып үстерәчәксең! Тик толымың өзеп чыгара күрмә! (Колеп. атын чаптырып китеп бара тас кол аңа иярә.)
Айтулы алар күздән югалганчы карап гора һәм ча нарына кереп китә. Бераздан ча!ыр тирәсенә. 1ирә-я1ына карана-карана. Киң Җанбай килеп чыга: ачуына буылыр! а җитешеп, казыкта кисе.п әннән ка.п ан гез« ен очын сүгел ала һәм куенына яшерә.
Җанбай (Кобогыллар киткән якка карап. теш арасыннан) Күрербез кемнең өлеше өскә чыгар икән. Кобогыл! /Караңгылыкка кереп югала.) 28. Айда.та. Иргә.
Такыр далада Кобогы.тнын оланнары чын cyiunitагыча күнекмәләр ясыйлар: кылычлар белән су ышналар. Калканын кылыч астына куеп о.п ермәтәннәрнең гәнен тимердән ипләшән кобә күлмәкләр, терсәк- тез япмалары саклый. Шулай да ара-тирә вак-төяк җәрәхәт алып, кычкырып жиб.т- pi әлнләр.
Менә Дормән бинең утлы Урман бн һәм Кәмал би >1лы Җанбай би. пар туры килеп, сузышырга әзерләнәләр.
Җанбай Урман би якынаюга аның астында үзенең атын танып а.ш Туктагыз! (Уң к\ зын югары күтәрә Гаделлек таләп итәм! Кобогыл. син безнең башчы Дөрмәп би утлы Урман бнкең түрәсен бир аның астында минем югалган ат! Анын үз атының кабырга араларына карга ояларлык иде'
Бәхәсләшүчеләрне уратып алалар.
Урма и агарынып Ялган бу'
Җанбай. Тезгенеңне күрсәт. Урман би!
У рман Минем тезгендә синең ни эшең бар. Киң Җанбай?!
К о б о г ы л (кырыс). Атының йөгәнен салдырып. Җанбайга күрсәтегез.
Егетләрнең берсе шундук Урман бинең агыннан HOI әнеи салдыра һәм Җанбайга ыр| ыта, ә үзе Урман бинең атына аркылы баса.
К о б о г ы л. Йә. ни әйтерсең. Җанбай.
Җанбай. Ни әйтәммс? Менә күрәсезме: йөгән каешының эчке ягында — минем тамга? Бу гына бетмәде әле! Йөгән искереп, карала башлаган, ә тезгене яна Чөнки... Чөнки тезгене минем кесәмдә! (Куеныннан тезген очын алып күрсәтә.) Күрдегезме, оланнар?
К о богыл (елмаеп) Кайда бәйләгән идең соң атыңны, Җанбай? Минем кесәгә түгелдер бит? (Кесәсеннән тезгеннең тас колы кисеп алган олешен алып, Җанбайга ыргыта.) Киселгән җирдән ялгап карачы: туры килмиме?
Җанбай (ирексездән очны очка куеп карый туры килә). Берни акламыйм мин. Кобогыл дус?
К о богыл (кырыс) Айларга вакыт. Җанбай! (Кинәт бүтәннәргә таба борыла.) Атны урлаган карак бер языклы булса, урлаткан—ике языклы! Бүтән чак булса. Урман бидән атны хуҗасына кайтарып бир- лерер идек тә. ике араны гадел хәл итәргә Җанбайның үзенә калдырыр идек—теләсә, милкенә кул сузган каракны бергә-бер орышка чакырсын! Ләкин бу юлы—бөтенләй башка төрле очрак' Дөрмән би углы Урман бинең кырын эше — белүемчә, беренче генә түгел! Әйтегез кайсыгызга нинди кырын эше билгеле?
Берәү. Сабантуй көнне син бездән җыйган киемнәр арасыннан Урман би минем яңа тунымны киеп китмәкче булган иде — караклыкмы бу. Кобогыл башчы?
Кобогыл. Караклык. Әмма без аны ул чакта гафу иттек, чөнки ыгы-зыгы арасында аның чынлап ялгышуы мөмкин иде Тагын кемнең сүзе бар?
Икенче, олан Айдалада сугыш уеннарының берсендә Урман би минем саңагымнан унике өр-яңа ук алып, үзенең иске укларын салып киткән иде! Караклыкмы бу. башчы Кобогыл?
Кобогыл. Караклык. Әмма без аны икенче юлы да кичердек: чөнки йола икенче мәртәбә дә кичерергә куша. Тагын нинди кырын эшен беләбез?
Өченче олан Моннан ике тапкыр өч көн элек Дөрмән би углы Урман би минем җиз аеллы яңа йөгәнемне үзенең тузып чуклана башлаган иске йөгәненә алыштырмак- чы иде, кулына сугып туктаттым Караклыкмы бу, башчы Кобогыл?
Кобогыл Караклык' Әмма без Урман бине өченче тапкырында да кичтек, чөнки йолабыз өч мәртәбә кичерергә куша. Инде Дөрмән би углы Урман би дүртенче мәртәбә караклыкта тотылды! Миннән нәрсә таләп итәсез?
Оланнар. Түрәсен бир. Кобогыл! Туксан авыз сүзнең төене шушы!
Кобогыл. Яхшы Атыннан алып,кулларына җеп салыгыз!
Урман I эшнең җитди якка китүен күреп аты белән качмакчы була) Якын килмәгез! Миңа хан үзе генә түрәсен бирә ала!
Әмма аңа качар! а ирек бирмиләр: аттан сөйрәп гошереп, кулларын Җанбайның тезгене белән бәйлиләр. Җанбай аты табылуга шатланыр! а да, көенер! ә дә белми аптырый.
Җанбай. Болай ярамый ич. Кобогыл!
Кобогыл (салкын) Теләсә кем чатыры каршына илтеп бәйләмиләр атны, азагын алдан күрмәгәч! (Урман бине тотып торучыларга.) Әнә -түмгәк, шунда илтегез каракны! Чакмагыш би углы Әкмал би! Урман бине, түмгәккә салып, башын ора чап!
Урман бине акырта-акырта җәза бирергә алын китәләр.
Җанбай, атына атланып, кала ят ына чаба. 29. «Алтын Таш» хан сарае. Көн.
Туктамыш ханнын зар кабул итү пулаты. Айбалта тоткан Дөрмән бн хан янына Чакмагыш би утлы Әкмал бнне кертә.
Дөрмән (Әкмалне хан алдында пюр- men ега һәм үзе бер тезенә тишеп, йогенә). Гаделлек сорыйм, бөек ханиям' Туктамыш. Сора, Дөрмән би.
Дөрмән. Шушы бәбчи йонлы бала, җәллад булып, минем углым Урман бинен башын ора чапкан! Канын кайтием мөртәтнең, ханиям?!
Туктамыш. Кем баласы син. кансыз?
Әкмал (тора/ Чакмагыш би углы Әкмал би, ханиям!
Туктамыш (шаккатып/ Чакмагыш би углы?! Ни өчен Дөрмән бинең углы Урман бинең башын ора чаптың, явыз бала?
Әкмал Без, туксан түрә угыллары, башчыбыз Кобогылны тыңлыйбыз, ханиям. Дөрмән би утлы Урман бинең түрәсен Кобогыл бирде. Калганын ул үзе әйтер! Ул — каршына килер өчен алгы якта әмереңне көтә.
Туктамыш. Керсен!
Әкмал тиз генә алгы якка чыгып, Кобогылны ияртеп керә.
Кобогыл (бер тезенә тошеп. йогенә). Босрын. бөек ханиям.
Туктамыш. Җантимер би углы Кобогыл! Атаң яхшы кеше иде! Ул—варислар тәрбияләүче аталык булды, ә син агачыннан еракка тәгәрәгән кансыз бала булып үстеңме?' Әнә кара: азамат ир Дөрмән би. кайгысына тыела алмыйча, канлы күз яшьләре түгә! Аның углын ник чаптың?
Кобогыл (торып баса). Синең хөкемеңә таянып, ханиям!
Туктамыш. Сөйләп бир!
Кобогыл. Идел белән Җаекта. Болгар белән Сарайда синең гадел хөкемең хакимлек итә. ханиям: карак дигән кара җан өч тапкыр урлашып, котылса, дүртенчесендә тотылса аның башы чабыла Дөрмән би-
йен углы Урман би өч тапкыр тотылды гаебен кичтек, ханиям Дүртенчесендә баш вәзирен Кәмал би утлы Җанбай бннен аргамагын урлап тотылды Алла аны дөньямын бер жире буш калмасын .дип кенә яраткан булган, күрәсең Шуңа күрә без. синен гадел хөкемеңә таянып, аның башын ора чаптык* Кылуыбыз рас кылумы, ханиям9
Туктамыш ( Дорман бигә ) Белеп сукалый бу. Моннан артык гаделлек эшли алмыйм сиңа, Дөрмән би Хан сүзе бер була! Китәргә мөмкин Ә син. тәвәккәл баш Кобогыл. кал. (Ишектән чыгып баручы Дорман бигә.) Бер генә киңәш, Дөрмән би*
Дөрмән би ишек төбендә туктый.
Чакмагыш би углы Әкмал бигә рәнҗешен зурдыр: ике араны хәл итәр өчен аны бергә- бер орышырга чакыра аласың* Тик бу чакта коралны ул сайлый шуны онызма
Дөрмән (хан алдында йогенә) Киңәшен өчен рәхмәт, ханиям тик мин аннан файдалана алмам, ахры картайдым Минем өчен - бу да кара хөкем Ә картаймыш көнемдә яклар кешем Урман би утлым г ына иде (Хан алдында баш иеп чыгып кипы
Туктамыш. Гаебең чиксез зур. Кобогыл' Хан хөкемен хан җәллады гына үти ала* Әмма атаң мәрхүм Җантимер би хакына бер юлга ярлыкалыйм сине
Кобогыл. күкрәгенә кулын куен, рәхмәтен белдерә.
Бик күптән күзәтәм мин сине. Җантимер углы... Бәлигь булып, уеннан уймакка күчтең. Туксан яшьтәшен алдында, бәйге тотып, дан алдын. Орыш уеннарында, тәвәккәллек күрсәттең Чын ирләр эшенә тотынырга вакыт сиңа йөзбашы игәм үзеңне. Сараемда каласыңмы?
Кобогыл. Рәхмәт, ханиям Йөзбашы ит, ләкин Сараеңа алырга ашыкма, зинһар Башта җитди орышта сыныйсым килә үземне* Болгар җирен урыс ушкуйниклары талый: шулар белән агышырга рөхсәтеңне бир миңа, ханиям!
Туктамыш I уйланып). Я хшы. Җан тимер углы Кобогыл 30. Җантимер би йоргы. Тан вакыты.
Кобгны.т ерак яуга әзерләнә: көбә күлмәген кия. кораллана. Тас колы ана ярдәм нгә. Сот анасы керә һәм Кобогылга серле ишарәләр ясый.
Кобогыл. Сиңа нәрсә, сөт анасы ’ Сөт анасы Гарәбең чыгып торсын сүзем синең колагын өчен генә
Кобогыл (ком) Аннан шикләнмә, сөт анасы Безнең колаклар уртак* Яхшы, синеңчә булсын Ишеттеңме, гарәп дус’
Гарәп ег егс берсүзсез чьи ып китә.
Сөт анасы < пышы idai га кучә I Хәвефле юлга әзерләнәсең. Кобогыл* Арты нинди булыр бер Хак Тәгалә белә
К о б о г ы л Күк күкрәмәс борын, ләхәүләңне укымачы, сөт анасы*
Сөт анасы. Ә син бүлдерми генә тыңла! Җантимер бинең васыять әмерен жит- керәм мин сиңа Кыргын чир башлангач, сезне алып җәйләүгә качар алдыннан үземә генә әйтеп калдырды балаларымны күз караң кебек сакла, сөт анасы, диде, бигрәк тә төпчек улым Кобогылны сакла' Мин әйтәсе серне бикәнә дә белдермә, үсеп җитеп. бәлигь булган көнне Кобогылньш үзенә генә әйтерсең, ул бала безнең хәләл төпчегебез түгел. ә Туктамыш хан Дөрмән биеннән башын чаптырган Котлыкыя бннен бердән-бер углы! Хан әмере белән ул баланын да башы чабылырга тиеш иде. мин аның бишегенә төпчегем Кобогылны салып, үзен итек кунычыма яшереп алып калдым Шуңа күрә ана Идегәй дигән ат куштым, чөнки үз атасы баласына ат кушарга өлгермәгән иде. диде Чү-чү* Ни булды сиңа, балам?! (Кинәт чайкалган Идегәйне тота )
Идегәй Сүзләреңне нәрсә белән раслый аласың, сөт анасы?
Сөт анасы Сезне имезгән сөтем белән. Идегәй! Котлыкыя би белән Җантихгср би. мәңгелек җан дуслар булсалар да. җир белән күк аерылган кебек, икесе ике холык- лылар иде Җантимер йомшак күңелле, саф йөрәкле кеше иде син бертуган абыйларым, дип йөргән сөт туганнарын да. нке тамчы су кебек, аңа охшап үстеләр, ә син суйган да каплаган Котлыкыя би!
Идегәй Яхшы, сөт анам! Беркемгә дә тишмә бу сереңне вакыты җиткәч, үзем ачармын. (Чыга > 31. Кәмал би йорты. Тан вакыты.
Киң Җанбай Кобогыл белән яуга китәргә әзерләнә: хезмәтчесе ярдәм игә.
Кәмал (у лы чнына килеп керә ) Орышка әзерләнеп беттеңме, углым Җанбай9
Җанбай Әзерләнеп беттем, атам, хәвефле юлга чыгам фатихаңны бир!
Кәмал О 1ынын ко /ына чыгып китәргә ишарә ш Әзерләнеп беткән булсаң, фатихам шул: көбәкне сал. коралларыңны кире урыннарына элеп куй
Җанбай Бу ни дигән сүз. атам?
Кәмал Бу ошбу таңнан жан дустын Кобогыл белән юлларыгыз ике якка аерыла дигән сүз* Ул сугыш чукмары, аның язмыш учагы орыш кырлары Син тел остасы, сине язмышын хан тәхете тирәсе-нә чакыра Салам күшәп, кибәк төчкергән җыен әтрәк-әләмнәргә иярү сиңа төс түгел. Бсзнсн нәсел буыннаи-буынга ханнарның асыл киңәшчеләре булды Минем картаймыш көннәрем якынлашты ата-бабаннар һөнәрен сина тапшырырга вакыт Безне Туктамыш хан көтә*
Җанбай > <рышка бар мый кал\ аны ша-тландыра. ләкин әтисе әйткән һонәргә коче җитәчәгенә ышанмый < Кеше көлдермәче. әти! Мин Туктамыш ханнын баш вәзире?! I Ко ла
К ә м а г Беркайчан да көләргә ашыкма! Менә сина һөнәрен өчен иң беренче кинә- шем Беркем дә һәрнәрсәне белеп тумый* Чарланырсың Атан исән ич әле Кем сиңа бүгеннән вәзирлек Вазыйфасы тәкъдим итә? Мин сине, Туктамыш хан рөхсәте белән.
үземә киңәшче итеп алам Ә чынында мин үзем сиңа киңәшләремне биреп торачакмын һәр эшнең үз жае була Түрә булуның да үз сере бар Ачкыч таба белергә генә кирәк Берничәссн хәзер үк колагына киртеп куй үзеңнән югарыларны беркайчан да ачыктан-ачык җиңәргә тырышма Авар якка терәү сал беркем сизмәсен. Көтмәгән адым ясау уңышның ачкычы! Синең хаҗәтен кешегә төшмәсен, бүтәннәрнең хаҗәте синдә булсын: шуна күрә беркайчан ла гозер белән яныңа килгәннәрнең теләген тулысыңча канәгатьләндермә, юкса суы сыгылып беткән җимешкә охшап калырсың. Эчеңдәге— тышында булмасын: чын көчеңне белмәүләре яхшы яратмасалар ла хөрмәт итәрләр Беркемгә дә көндәш булма дошманың шундук кимчелекләреңне эзләп табачак, һәр теләк тормышка ашмый - жаваплылыкны башкалар җилкәсенә күчертергә өйрән: үз җилкәң исән калыр, һәр адымыңны алдан уйла һәм күңелендә мая сакла әйтелеп бетмәгән фикер бөтенләй ачып салган фикердән көчлерәк! Сорамаган чак га акланма Ярым-йорты эшеңне беркемгә дә күрсәтмә!
Җанбай. Җитте-җитте, зат Шәрифләре. башым әйләнә башлады!
Кәмал. Әлегә—соңгысы: яна кеше булуыннан файдаланып кал! Баштарак кояшны айга бәйләп чабарга туры килер 32. «Алгый Таш» капкасы. Иртән.
Капка янына Туктамыш ханның баш вәзире Кәмал бн яугир киемен саран кешесе киеменә алмашкан углы Җанбай белән килеп туктый. Кәмал бн Кече капканы кат арга үреләм ди- I әйдә генә, эчке якгаи барабан каккан, со- рнай-быргы кычкырткан тавышлар яңгырый һәм Олы капка шар ачылып китә. Хан бистәсеннән банпанаяк коралланган җайдаклар йөзлеге чыга. Кнн Җанбай, йөзбашы Идегәйнең күз карашы белән очрашкач, күзләрен гүбән гөшерә. Идегәйнең иреннәрендә аны кнмсстүле елмаю чагыла. Кырыс чырайлы җайдаклар капка гәбен дә торучыларны тузанга күмеп үтеп китәләр.
2 бүлек 33. Идел буе тугайлыгы. Кичке як.
Идегәйнен җайдаклары чатырлар корып ял итәргә туктаган: учаклар өстендә ашлар пешә, атлар үлән утлап йөри.
Идегәй Идел дулкыннарына карап тирән уйга баткан.
Тас кол (хуҗасы янына килә) Беренче тапкыр җитди эшкә алынуы куанычы култыгына сыймыйдыр түрәмнең, дисәм Хуҗама нинди авыр уйлар тынгылык бирми'1 Нишләп мыегын чуалган? Әллә Сарайда калган егерме тотамлы толым, тышау булып аягына уралып, ерак сәфәреңә куз-гатып китәргә ирек бирми торамы? Икс көн инде шушы тугайны саклыйбыз, ә урыс ушкуйниклары үзләре. Болгар җирләрен талап туйганнар, ахры, монда төшеп киләләр!
Идегәй (кинәт башын күтәрә). Кем хәбәре, гарәп?'
Тас кол. Гарәп егете түгел мин. Кобо- гыл би! Мин — Кырым татары Бу якларда якташларым күп минем Шулар әйтте Ушкуйниклар иртәгә кичкә монда булачаклар Икс меңнән артык юлбасар
Идегәй (аңа сынап карый). Димәк, син бүген миннән качып китә ала идеи. Кырым татары?
Тас кол (келә). Син мине үлемнән коткарган көнне үк качып китә ала идем, киң күңелле йөзбашы'
Идегәй. Нишләп качмадың?
Тас кол Кырымга качып нишлкм мин?!
Идегәй. Ә минем белән калып нишлисен?
Тас кол. Син Сарайга хуҗа булгач, мине ун кулың итәрсен. дип өмстләнәм, Ко- богыл би! (Елмая )
Идегәй (ирексездән тирә-ягына карап куя/ Авызыңнан җил алсын. Кырым татары! Май кап. тимер йот! Каян килде башыңа андый тузга язмаган уйлар?! Мин гап-гади йөзбашы'
Тас кол. Ачуланма, Кобогыл би: мин синең чынында кем икәнлегеңне беләм Син —Туктамыш хан җәзалап үтерткән Ко- тлыкыя бинең утлы Идегәй!
Идегәй (аны// авызын кулы белән каплый/. Шым бул! Кемнән белдең?!
Тас кол. Сөт анаң белән сөйләткәнегезне очраклы ишетеп калдым Курыкма. Идегәй шымчы да, җинаятьче дә түгел мин. Ишеткәннәрем, колагыма керүгә, синең үзеннән башка беркемгә дә җитмәслек булып төпкә сеңделәр. (Кызу-кы зу сай т I Без икебез дә Туктамыш .ханга бурыч кайтарасы кешеләр! Ул синең атаңны да ора чаптырган. үзең дә тәкъдирен белән генә исән кал-гансың. Минем нәселем дә затлы ыру иде — Туктамыш хан аның тамырына балта чапты. Чөнки без Мамай ягында идек Үземне кол иттеләр Качмакчы идем тотып алдылар Шунда кемнедер яраладым менә минем бөтен гаебем' Үч сәгате сукты! Хан сараенда Туктамышның жан сакчылары арасында минем бер-ике ышанычлы якташым бар алар минем өчен утка-суга керергә әзерләр Мине үлемнән алып калганыңны яхшы беләләр Синең бер сүзен җитә миңа. Идегәй Туктамыш ханның куян җаны бүген үк җәһәннәмгә олагачак!
Идегәй. Атын кем, Кырым егете?
Тас кол. Атым Бәхтияр. атамның исеме—Нургадел би!
Идегәй. Әгәр дә мин сине Тукта.мышка тотып бирсәм. Нургадел би углы Бәхтияр’
Бәхтияр (кырыс) Тотып бирмисең. Идегәй! Тотып бирсәң, минем башым чабылган сәгатьтә синең башын да жиргә тәгәрәячәк!
Идегәй. Чын йөземне Туктамышка ачасыңмы?
Бәхтияр ( чрсыпI Мин — сатлыкжан түгел, Идегәй! Якташларым минем өчен үч алачак!
Идегәй (уйланып). Яхшы. Бәхтияр. Мин кешене ике кат сынамыйм: бер күрүдә үк ышандым мин сиңа Ләкин Туктамыштан үч алуны әлегә онытып тор!
Бахтияр. Бүтән уңайлы чак булмавы бар. Идегәй'
Идегәй. Мин хан канын коючы гади башкисәр түгел. Бәхтияр! Туктамышны бүген үтертсәк без гап-гади җинаятьче булып калачакбыз' һәм ин түбән җанлы әтрәк-әләмнәр дә безнен йөзебезгә төкерәчәк' Юк. Бәхтияр Туктамыш ханны орыш кы-рынла гына җиңәргә мөмкин
Бәхтияр. Ничек итеп? Аның гаскәрендә хезмәт итепме?'
Идегәй Тиз кулга эшлисе нәрсә түгел ул Бәхтияр мин әлегә йөзбашы гына Ләкин мин үземә ышанам, мәңгегә йөзбашы булып калмаячакмын мин Гомеребез булса, күрерсең берничә елдан Туктамыш хан мине ун кулы итәр! Туктамыш хан әле- го~ илне бер учка тупларга тырышучы азамат ир һәм мин аңа бу изге эштә бөтен көчем белән ярдәмләшәчәкмен Әмирләрне әйбәт беләм мин бүген алар Туктамышка ышыкланалар, чөнки Мамайдан оркәләр Мамайны җиңеп, илне үз кулына гуплап бетерүгә, Туктамыш хан әмирләр белән санашмый башлаячак Табигате шундый' Ме-нә кайчан мин әмирләрне үз яг ыма аударачакмын
Бәхтияр ком). Әйтәм ич, син кайчан да булса Сарайга хуҗа булып керәсе кеше! Мине онытмассыңмы ул чакта. Идегәй?
Идегәй iMfunulu) Башларыбыз сау булса, онытмам, гарәп егете Сизгәнсеңдер, мин синең чын Йөзеңне вакытлыча опыт тым. син дә минем Идегәй икәнлегемне онытып тор! Ә хәзер җайдакларга әмеремне гапшыр: чатырым янына җыелсыннар Урыс ушкуйниклары килеп җиткәндә бу тугайда гап-гади балыкчылардан башка беркем лә булмаска тиеш Балык шулпасы белән буза эчереп, әйбәтләп сыйлыйк әле үзләрен!
Бәхтияр Аңламадым, хуҗам?
Идегәй (e.t.ua.n) Ике меңнән артык дисен ич алар? Ә без йөз җайдак кына Кайчагында кораллы йөз җайдактан йөз балыкчы көчлерәк була' 34. ( аран каласы храмы. Кон.
Киң урамга. Идегәйнең кораллы җайдаклары сагы астында, иксез-чиксез колонна булып. әсир ушкуйниклар килеп керә: алар барысы да бер-берсенә бау белән бәйләнгәннәр. Илег әй бер төркем атлы ■ вскоре белән алдан килә: янын ы җан сакчысы Бәхтияр. «Әсирләр колоннасы артыннан иярт он йозәр ләгән Я1.1Ы олаута утнкуйникларнын Идел буе халыкларын талан жынтан байлыклары һәм кораллары тоялгән. Колонна хан бистәсе ятына таба юнәлә. Урямта чыккан халык «Ура!» кычкыра, арада «Кобогылга дан!» нт ир са.н ан тавышлар та ише телгәли. Ай-тулы да халык арасында. И детой аны күреп елмая. 35. Хан сарае. Иртән.
Киң Җанбай саран алдында әтисе Кәмал би белән әкрен т енә сөйләшен йөри.
Кәмал. КобОГЫЛ дустың, чынлап та. бик елтыр егет булып чыкты китеп күләгәсе күмелеп өлгермәде - дан-шөһрәткә чумып кайтып та төште! Сиңа да хан күзе бизмәненә берәр нәрсә салырга вакыт Хан иртәнге ашны тәмамлауга Диван утырышы башлана Менә шунда үзеңне күрсәтеп калырга форсат табылыр, утлым!
Җанбай. Куй. әти! Утырышта нәрсә караласын да белмим мин!
Кәмал /башын чайкый/ Шулай килеп чытар, дип көткән идем мин! Диван утырышы булачагын кичә үк белдең ич' Нишләп нәрсәләр караласын сорашмадың?! Бүтәннәргә тел ачкычы табалмасаң. яныңда мин бар! Ике колагыңны да киереп тыңла Кобо- гыл әсир иткән урыс ушкуйникларынын язмышын хәл итәчәкбез бүген. Хан Диван киңәшчеләренә мөрәҗәгать итәр кемдә нинди тәкъдим бар. диер’’ Менә шунда синен тәкъдимең үтәчәгенә шикләнмим
Җанбай Минем тәкъдимем?' Ә мин ни әйтергә дә белмим, әти!
Кәмал Кем сиңа беләсең диде’ Тәкъдим игәргә синең хакын да юк әлегә. Синең исемнән мин сөйләячәкмен Ә син колагың белән карап, авызын белән тынлап утырма' Игътибар ит кемнәр ни сөйли, ничек сөйли, үзен ничегрәк тота'
Җанбай. Ә син минем исемнән нәрсә тәкъдим итәргә уйлыйсын* Хан утлын үзе сөйләсен дисә, нишләрмен’ Шуна соравым
Кәмал. Ниһаять, башына җитте* Мә- скәүдә бүгенге көндә бөек кенәз Дмитрий утыра, ул тәхет ярлыгын Туктамыш хан кулыннан алмаган кеше. Солтан Морат биргән иле ана ярлыкны Шуна күрә Дмитрий Туктамыш алдында борынын чөяргә маташа. Әсир төшкән ушкуйниклар анын баскагын танырга теләмәгән Новгородтан чыккан башкисәрләр Дмитрий инде ничә тапкыр ушкуйникларны тыйдым, минем гаебем юк. дип ялганлап ята. Туктамыш хан өчен җайлы форсат бу икс мен башкисәре аның кулында Синен исемнән Дми трию а чакыру хаты язарга киңәш итәчәкмен шулай итеп без икс куянның койрыгын берьюлы тотабыз Туктамышка Дмитрийны үзенә чакыртып алырга яхшы сәбәп тә була, син дә анын алдында абруй казанып каласын! ' Сарайга кереп китамр . 36. Туктамыш ханның кабул итү пулаты. Иртән.
Пулатка Идегәйне кер юләр: ул хан алдын га бер тезенә чүгеп йөгенә.
Туктамыш ачык йоз беюн Тор. гор. батыр' Бет синнән бик канәгать* Сора, тартынма батырлыгың өчен бездән ни үтенер идең?
Идегәй I тыйнак <ык беюн Кечкенә хезмәтемне шушылай олылау үзе зур бүләк мина, ханиям’ Әмма шулай да бер үтенечем бар мина Айтулы атлы бер кызны туйлап хатынлыкка алырга рөхсәтеңне бир
Туктамыш f мондый гади үтенечне ко- тмогон ки ten җибәр/)) Кыз чибәрме сон? Нишләп без белмибез андый кызны'*
Идегәй Тома ятимә ул. ханиям Бага- выл кулында яши
Туктамыш Яхшы, теләгеңә каршы килмим менбашы Кобогыл*
Идегәй Ялгыш ишетелдеме колагыма, ханиям? Мин—синен гади йөзбашын
Туктамыш Колагың ялгыш ишетмәде, Кобогыл Без сине шушы минутта менбашы итеп билгеләдек! һәм калабызның иң матур йортларыннан берсен бүләк итәбез Туйга әзерлән чыгымнарыңны хан казнасы каплар Китәргә мөмкин, ары тотмыйм: Диван киңәше көтә мине (Тәхетеннән кузгала һәм. алдында түбәнчелек белән баш игән Идегәйгә карап тормыйча ян ишектән чыгып китә) 37. Идегәй йорһа. Көн.
Иде1Әйнеи Туктамыш хан бүләк иткән йортында зур учак яна: тынгга кыш. Хуҗа орышка ки гәргә әзерләнә — җылы тунын киясе генә калган. Зур туйлап алган хатыны Айтулы борчулы.
Айтулы. Туебыз узганга өч көн дә юк мине ташлап орышка китәсең! һәр ягын да ныклап уйладыңмы, Кобогыл9 Йортыңны кем саклар син әйләнеп кайтканчы9 Суык тешләсә, яшь бичәңне кем җылытыр?
Идегәй. Мин - хан ихтыяры кешесе, йөрәк маем Айтулы Карлуклар, Шаһ Тимергә ант итәргә теләп, ханга каршы баш күтәргән шуларны бастырырга мине җибәрә Мин әйләнеп кайтканчы йортыбызны кем саклармы? (Елмая / Келәсе булмаса да, ишегебез кыршаулы йокларга ятканда кыршавыннан кырык тотамлы толымын белән бәйләп куярсың, күз нурым! Сине кем җылытырмы9 Учагың сүнсә толымыңны горур күтәреп йөрткән акыл чүлмәген бар — шул җылытыр, фәрештәм! Болары мин әйтәсенең чәчәге генә. Мин урап кайтканчы баһадирдай ул табып куй син миңа, сылуым! Менә монсы җимешем була Әгәр дә еракта башым салсам
А й т у л ы. Әйтмә андый сүзне! (Кобо- гылны иреннәреннән үбә.) Мснге атың арысландай таза — мин җиңел сөякле, ал мине үзең белән'
Идегәй (хатынын йомшак кына читкә этәрә) Аякларыма тышау булма. Айтулы! Син җиңел сөякле дә мен җайдагымның сүзе авыр1 Шуны белеп кал: ул тапсаң, әйләнеп кайтсам-кайтмасам да аты Нора- дын булыр! (Җылы тунын кия ) 38. Кәмал би йорты. Иргә.
Кәмал белән Җанбай хаи сараена барырга җыеналар.
Кәмал. Кобогыл эзеннән җибәргән дә-рвишебез бик вакытында кайтып җитте: хан безне киңәшкә чакыра Дәрвиш алып кайткан яңалыкны хан үзе дә, якыннары да белми әлегә менбашы Кобогыл. карлук- ларны буйсындырып, күрше олысларны да безгә тугрылыклы булырга кабат ант иттергән. Ә бу хәбәрне хан күптән дүрт күз белән көтә' Киңәш барганда мине игътибар белән тыңла! Кирәк чакта файдаланырсың Кара аны: яңалыкны белүеңне ханга сиздертмә! Әз генә каушасаң да зыян итмәс: ханны олылау булып кына күренә ул. Әмма үз сүзендә нык тор!
Җанбай Кичер, атам, минем башта болар түгел! Кобогыл исән1 Кобогыл өенә әйләнеп кайта! Карлуклар арасында башын җуяр, дип өметләнгән идем мин! Ә ул — җиңеп. дан-шөһрәткә күмелеп кайта! Миңа Айтулы кирәк, атам'
Кәмал Ахмак! Син хан тәхете янында урын яула! Айтулы турында кытыгы качканчы уйларга иде! Туктамышның уенда — Мамай әмир Алдан күрә бел: Кобогылны ул. кайтып керүгә. Мамайга каршы җибәрәчәк* Чөнки мин көн саен шуны тукыйм! һе! Кобогыл исән! Бүген аның башы исән булса, иртәгә мәтәлер! Бәйрәмеңне көтеп ала бел’ 39. «Алтын Таш» хан сарае. Иргә.
Туктамыш хан тәхет палатасында вәзирләре белән киңәш кора.
Туктамыш Кара дошманыбыз Мамай, бөтен гаскәрен җыеп. Мәскәүгә каршы яу чыккан Литвалы Җахайлу да аңа ку- шылмЛкчы. имеш. Мәскәү кенәзе Дмитрий, сүздә безне таныса да, чынында Мамай белән генә эш итә аннан курка, ана ясак түли Күрәсең Мамайның нәфсесс Мәскәү кенәзенен юмартлыгыннан артыграк Юкса яу чапмас иде Ышанычлы кешеләребез хәбәр иткәнчә. Дмитрий гадәтенчә Ярыслауга качар, дип көткәнебез расланмады—Мамайны каршы алырга унбиш төмән гаскәр туплаган, имеш! Колак ишетмәгән, күз күрмәгән хәл! Мәскәү айлап-еллап түгел, кө- нләп-сәгатьләп куәтләнә бара Мамайны куып. Идел-Йортыбызны бер кулга туплыйк, дидек, олыс түрәләрен күндереп булмады! Шуңа күрә бүген сандал белән чүкеч арасында калып барабыз! Мамайга арттан китереп орсак. Дмитрий тегермәненә су коябыз булып чыга Ике йөзле Дмитрийга янасак Мамай да ота. безнен өскә таш-ланырга ындыр арзыбызда җай гына көтеп яткан Шаһ Тимергә дә форсат ачыла! Кем акыллы киңәш бирер9 Мин әйттем!
Палатада тынлык урнаша.
Туктамыш. Баш вәзирем Кәмал би! Синен сүз.
Кәмал (күкрәгенә кул кушырып, баш ия). Баш өсте, ханиям! Минем, әлбәттә, баш вәзир буларак, үз тәкъдимем әзер. без. ханиям. бүген орышка кушылсак, нәтиҗәсе бик томанлы. Беренчедән, менбашы Кобо- тылның нсе-коны юк тун киеп киткән иде. инде җәй үтеп, кылычын сөйрәп икенче кыш кило - яңа тун әзерләргә вакыт, ә без һаман да ачык кына белмибез Сыр-Дәрья буе олыслары ханыбызның ярлыгын таньшлар- мы. юкмы9 Димәк, көчле гаскәр җыя алмыйбыз әлегә Икенчедән, орышка кушылган очракта кем ягын тотарга? Мин — орыштан читтә торырга кирәк, дим.
Туктамыш Сүзен беттеме?
Кәмал I елмая I Бетмәде, ханиям: үзен беләсең, минем хәзер бер акыллы кннәшчем бар Углым Җанбай би минем фикергә кушыла. ләкин ул мина чиннарнын бер хикмәтле мәкален китерде: арыслан белән юлбарыс. үгез итен бүлешә алмыйча. көч алы-
шканда маймыл тау башыннан карап тора, нмеш һәм икс ерткыч бср-бсрссн үтергәч, түшкәне үзенә ала! Үзебезне маймыл белән чагыштырып кимсеткәнгә киңәшчемнең авызына сугарга туры килде, әлбәттә! (Ко- .киюләр) Шулай да... нидер бар бит монда. ханиям Маймыл кебек хәйлә белән эш итсәк. Мамай белән Дмитрий бер-берсен кара канга батырганын көтеп торырга да. икесенең дә якаларыннан алырга! Углым- ның киңәшен мин үзем шулай аңладым, ханиям.
Туктамыш (елмая). Углын үзеңнән гакыллырак, ахры. Кәмал би! Үзең урыныңа баш вәзирем ясап куюым бар! (Колешә- ләр.) Ләкин аның киңәшендә сүз ике ерткыч хакында гына бара, ә өченчесе белән нишлибез'’ Шаһ Тимер белән? Киңәшчең мондамы. Кәмал би? Безгә күренсен?
Җанбай (торып баса һәм кулларын ку - шырып баш ия ул дулкынлануыннан тирләп чыккан беренче тапкыр уз авызыннан суз әйтүе/ Монда, ханиям
Туктамыш. Йә: Шаһ Тимерне нишләтергә киңәш итәсең, Җанбай би? Тыңлыйбыз сине
Җанбай (бераз тотлыгып). Шаһ Тимернең бездә кайгысы юктыр, дип уйлыйм мин. ханиям
Туктамыш Менә ничек? Дәлилләрен?
Җанбай. Мсңбашы Кобогыл аның күршесендә генә әгәр дә Самарканд әмире безгә каршы астыртын нидер әзерләп ятса. Кобогыл шундук сиңа атчабарын җибәргән булыр иде. ханиям Сыр-Дарья олыслары да сиңа тугрылык саклыйлардыр, дип уйлыйм: Кобогыл бу турыда да дәшми калмас иде
Туктамыш (кырыс) Ялгышсаң?
Җа н б a ft. Ялгышсам җилкәмдәге башымның язмышын синең кулыңа тапшырам. ханиям1
Туктамыш (ана яшь киңәшчене// Хаттабы ошый) Яхшы Без синен киңәшеңә колак салдык!
Тоткавыл (ишектә күренә) Мсңбашы Кобогыл!
Пила I а да җанлану башлана.
Туктамыш Керсен!
Идегәй (кызу хәрәкәтләр белән килеп керә һәм. бер тезенә тешәп йогенә) Киңәшеңне бүлдерергә базганга ачуланма, ханиям: ике яхшы хәбәрем бар!
Туктамыш. Тыңлыйм сине, мсңбашы!
Идегәй (торып ошa). Беренче карлу- клар һәм Сыр-Дәрья буендаг ы башка олыслар. Шаһ Тимер янына качкан ике-оч әмирдән башкалар, сина тут рылыклы калуларын белдереп, кабат лит иттеләр һәрберсе ешы берәр гомән таскәреи бирергә әзер! Икенче ышанычлы кулдан х.нюр алдым Мәскәү кенәтс Дмитрий Мамайны гар-мар иткән һәм у I кал гык гаскәре белән Калка елгасы буена качкан1
Ту к т а м ы ш Ә Дмитрий ’
Идет әй Орыш канлы булган Дмитрийның да унбиш гомәненнән бер-ике гөмә- не генә исән калын, шуңа күрә, анысы Мамайны эзәрлекләүдән баш тартып, яраларын яларга Мәскәвенә кайтып киткән!
Туктамыш (шатлыгын зченә сыйдыра алмый) Хак сүзме бу. Кобогыл?
Идегәй. Башым белән җавап бирәм. ханиям!
Туктамыш (тора, елмаеп Димәк, маймылга таудан төшәргә чират җитте!
Барысы да торып басалар һәм көлешәләр.
Төмәнбашы Кобогыл әмир' Елмая. Колагың ялгыш ишетмәде. Кобогыл: әмеремне тыңла! Бүген үк төмәнең белән Калка елгасы буена юнәләсең һәм кара дошманыбыз Мамайның башын минем алга китереп саласың! Ә без. Аллага тапшырып, аның тәхетен кабул кылырга китәбез! Көтеп алган көнебез килде! 40. Идегәй йорты. Кон.
Айтулы учакка ут дөрләтеп маташа.
Идегәй (атылып кайтып керә Фәрештәм! Норадынны күрсәт'
Айтулы (сикереп тора һәм иренен и, - енына сарыла) Кобогылым! Кайттын! Син исән! (Колә.) Озак йөрден. язмышым1 Син югында кайберәүләр мине кысыр калган язгы басуга тинләмәкчеләр иде! Дусларымның кулларында хәнҗәр эзе күрсәң үч алма берүк' Үзем бирә килдем мин аларга җәза-сын! (Оялып, күзләрен түбән тоби Үпкәләмә. җаным: Норадынымны кулларыңа тоттыра алмыйм әлегә... Теге чакта «ба- су»да. игенче дә чәчүгә әзер булмагандыр, бәлки?
Идегәй (колә-колә хатынын үбә> Ә хәзер'’ Йә. Алла! Син. чынлап та. тагын да ныграк чибәрләнә төшкәнсең, фәрештәм! Вакытым бик чамалы минем' Нишләтим сине?! Вәгъдәңдә тормаган өчен үтеримме, кашыкка салып суырып йотыйммы "
Айтулы (оялчанлыгын җиңеп Ике- ссн дә бергә эшлә, язмышым' Тик башта суырып үп' Безгә Норадын кирәк ич!
Идегәй кычкырып көлә һәм Айтулыны ятак бүлмәсенә күгәреп алып кереп китә. 41. Азов диңгезе буенда Идет әниең сугыш чатыры. Кичке як.
Бер төркем атлы йөзбашлары һәм менбашля- ры белән бергә Идет әй үз чагырына кайта.
Идегәй / бик шат. әм ма аны нидер б<>р- чый) Мамайны җиттек, әмирләр! У т хәзер Урдабызга мәңге аяк баса алмаячак Караңгы төшүгә чатырыма рәхим итегез! Табынымның түрендә утырырга барыгызның да тулы хакы бар, баһадирларым1
Бер әмир. Рәхмәт, гөмәнбашы Кобогыл әмир! Тик без синең йөзендә шат тык белән бергә ниндидер кара күләгә дә күрәбез.
Идегәй. Син хаклы. Исәнтой ут ты Хо-дайбирде әмир Мин ханыбызга Мамайның башын алдыңа китереп салырмын, дип вәгъдә иттем ә ул берничә нөгәрс бе лән качып котылды' Вәгъдәмдә тора алмадым
Икенчедән, берничә мәртәбә мине үлемнән саклап калган гарәбемне күрмим Ә ул — сирәк очрый торган асыл егет иде Орыш кырында югалды.
Икенче йөзбашы Мин күрдем аны түрәм: ул берничә егет белән Мамайның байрагы тирәсендә сугыша иде Ары ниләр булгандыр язмышын белмим Башын җуйган булса, ару үлем — ак кәфен бирсен!
Б ә х т и я р (чатырдан елмаеп килеп чыга кулына яссы савытка салып өстен япкан нидер тоткан) Анын каравы, мин яхшы белом гарәбеңнең язмышын, төмәнбашы Кобогыл әмир!
Барысы да кинәт ана таба борылып карыйлар.
Икенче йөзбашы Менә ич ул!
Идегәй. Син... ничек монда?
Б ә х т н я р (бераз кыланып, уң кулын кү-крәгенә куеп баш ия). Түрәм минем өчен борчыладыр, дип тизрәк монда ашыктым. Кабул итеп алчы, түрәм! (Кулындагы савытын Идегәйгә таба күтәрә )
Идегәй. Нәрсә ул?
Бәхтияр (кинәт япмасын ачып ташлый). Ханиябез дүрт күз белән көткән бүләк.
Ходайбирде (гаҗәпләнеп кычкырып җибәрә) Мамай башы!
Бәхтияр. Хаталык эшләгән булсам, кичер, түрәм!
Идегәй (атыннан сикереп төшеп, Бә- хтиярне кочаклый). Шушы яхшы атымны бүләк итәм сиңа, гарәбем! (Башкаларга.) Менә хәзер йөземдә күләгә әсәре күрмәссез, дусларым! Чөнки, ниһаять. Алтын Урдабыз бөтенләе белән бер учка тупланды
Бәхтияр (серле итеп). Аны куй да, моны әйт, батыр түрәм димәк, сиңа да чын асыл ат алырга вакыт!
Иде1әй башта ана гаҗәпләнеп карый һәм аңлап келә башлый: бүтән әмирләр дә, сүзнең гөп мәгънәсен аңламасалар да, аңа кушылалар.
Идегәй Вакыт, гарәп дустым, бик вакыт! Тик шуны онытма: асыл ат алу — уен эш түгел.. Ашыккан ашка пешкән! (Гаскәр баш /ыкларына ) Мәҗлескә сонга калмый рәхим итегез, ил өстендә иләмән батырларым.
Әмирләр үз чагырларына таралалар: Идегәй белән Бәхтияр ялгыз кала.
Идегәй (Мамайның башын савыты белән кулына алып, уйланып тора) Сөйлә, ничек булды?
Бәхтияр Анла ир-ат өчен эш калмаган иде инде Байрагы авып төшкәнен күрүгә, Мамай, үзе тирәсендәге унбишләп нөгә- ре белән, камышлыкка кереп качты. Артларыннан ташландык Казнасын гел үзе белән йөртә икән дигән сүз таралган иде бит буш хәбәр булып чыкты, табалма- дык. Диңгезгә ташлап өлгергәннәрдер, бәлки Киләчәккә зур сәрмая булачак иде, кызганыч Менә шул гына!
Идегәй (башны җиргә куя. уйчан). Ә бит, беләсеңме, заманында Җиһанны тетрәткән Нугай әмирдән дә куәтлерәк баһадир иде бу кеше Күпме ханны курчак кебек уч төбендә биетте1 Арысландай көчле Ырыс хан ничә тапкыр аңа ыргылып карады — үз борынын гына канатып китте . Мәскәү кенәзе Дмитрийга Донской дигән данлы кушамат биргәннәр, имеш Киресенчә дә килеп чыгасы булган! Мәскәү кенәзен данлыйсы урынга, бүген шушы Мамайны Дон батыры, дип мактарлар иде! Үз көченә артык масаеп, алдан вәгъдәләшкән аркадашы литвалы Җагайлунынорыш кырына ки-леп җитүен көтәргә теләмәген һәм ran- гади тас кол кулыннан китте! Күпләр өчен сабак бу. тас кол дустым!
Бәхтияр Коллыкка төшкән һәр халыкның богауны ватарга хакы бар, түрәм
Идегәй. Сүзеңнең төбенә төшеп җитмәдем?
Бәхтияр Мәскәү кенәзе Дмитрий бүген җиңмәсә. иртәгә башка берәрсе аны тар- мар итәр иде1
Идегәй (ногәренә гаҗәпләнеп карап тора) Мин сине чиксез кыю егет бу. дип йөри идем, чүлмәген дә шактый шәп кайный. ахры, синең..
Бәхтияр Кичер, түрәм башымны бер уй бораулый Кайчандыр Ырыс хан. үзе тәхеткә менәр өчен. Урданы таркаткан, ләкин таркаткан илен, кабат җыеп бетерә алмыйча. дөнья куйган Анын артыннан шушы Мамай Урданы тарката башлаган: ул да үзе җимергәнне кире төзәтә алмады — башы аягыбыз астында ауный Боларнын икесен дә. үзенә тәхет яуларга теләп, Туктамыш хан синең кул белән юк итте Бусы, ичмасам. Урданы кабат бер учка туплап бетереп килә, бугай Инде хәзер син. кобогыл түрәм, яңабаштан алар юлыннан китәргә чамалыйсын! Мәгънә күрмим Халык каны коелганын гына күрәм Сукырайган булсам, күзләремне каплаган кара пәрдәне алып ташла, сәргаскәр!
Идегәй (нөгәренең сүзләре аны бераз аптырашта калдырган). Саташма, гарәп! Мин әлеге — төмәнбашы гына!
Бәхтияр (Мамай башын күрсәтә). Ошбу бүләктән сон. Туктамышның сине бөтен гаскәренә баш итеп куюына шикләнмим мин
Идегәй. Ә мин шикләнәм! Тик эш анда түгел, гарәп Син мине Ырыслар. Туктамышлар. Мамайлар шикелле. зур түрә булырга ярата торган кеше, дип уйлыйсындыр Бөтенләй үк кире какмыйм Син үзен дә горур җан ич! Ләкин син аерманы бел-мисен Минем төп максат икенче. Күргәнсеңдер: Мамайны куып йөргәндә Туктамыш баскаклары безнен арттан әсир җыеп. Сарайга кайтара тордылар Хатын-кызлармы алар, карт-корылармы, бала-чагалармы — кол сатучылар өчен барыбер' Орыш кырында әсиргә алуны аңлыйм мин. Ә гали кара халыкның сугышка ни катнашы бар'” Менә нәрсәне бетерергә телим мин* Гаделлек ур-наштырырга Әйт әле: син кайчандыр шушы башнын тугрылыклы нөгәрс илен, ә бүген ник аны җилкәсеннән кыеп төшердең'’
Бәхтияр (ярсып) Ул безне сугыш кырында дошман кулына ташлап качты!
Идегәй. Менә-менә! Чөнки син аның ниятен үтәүче корал гына идең! Ә мин сина дус булырга телим!
Бәхтияр. Кол түрәгә дус була алмый. Идегәй Натижә күрмим1 һаман, сумалага утырган кебек, кузгалганыбыз юж...
Идегәй (ул да саклыкны оныта). Мине татлап китәсен. димәк. Бәхтияр?
Бәхтияр. Юк! Дошманыма үч кайтармыйча—китмим!
Идегәй. Ә аннан соң? Ник дәшмисен?
Бәхтияр. Авызга сүз төшми тора
Идегәй, һәр колның богавын ватарга хакы бар. дип әйтәсең киләме? 42. Идет әйнен йорт ы. Көн.
Айтулы (Идегәйгә бала тоттыра) Бисмилланны әйтеп ал Норадыныбызны. күз нурым' Улыбызны беренче мәртәбә кулына аласын
Идегәй (елмая) Бисмилласын әйтү генә түгел, әгүзебилләхи-миннә-шәйтани- иражим. бисмиллаһир-и-рахманир-рахим. дип авыз тутырып әйтә алабыз инде без улыбызны Әйе бит. йөрәк маем бер- гсном?
Айтулы. Йәникә хаиәш белән бер көнне таптык без балаларыбызны, атасы Туктамыш ханның ике игезәк кызы бар Йәни- кәсе бөтен жиһанга шаулатып бәби туе яса- макчы, имеш
Идегәй. Бәби туе'’ Без дә ясыйбыз аны. жанашым1 Шулай бит. утыкаем31 Туктамышның кызлары алтын бишектә ятсалар. безнең Норалыныбыз да көмеш бишектә ятмас! Ул ту бияләр суйдырса, без дә кәжә чалдырмабыз! Ул игезәкләрен тәрбияләргә абруйлы аналыклар алдырса, без дә әтрәк-әләм аталык тотмабыз! Аның игезәкләрен котларга ханнар жыелса. безнең улы- каебызга ак бәхетләр теләргә баплык дусларыбыз җыелыр. Аллаһы боерса1 Атаң туры сукалыймы. Коралын'1
Айтулы (улы булып кы юнып) Сукаң буразнаны бик дөрес сала да бит. кадерле әтием. Туктамыш ханның ханәшс Йәникә апа үтә көнчел хатын, диләр 43. Хан сарае. Иргәи.
Тәхет залы алды. Залга килеп ягучы Идегәй! ә пли ыирь ( әйф Саран очрый.
Сарай (Идегәйле танып Мамайны жиңгән данлыклы баһадирга сәлам
Идсг ой Ә. мөхтәрәм Сарай шагыйре Сәйф Саран1 Вәгаләйкемәссәлам!
Саран Хан бистәсе «Алтын Таш» шагыйре. дип әйтүенме бу. Кобогыл баһадир’ Хәер, сиңа әйтергә ярый син җиһан батыры1
Идегәй Аллам сакласын, бөек чичән1 Киресенчә, син бөтен Җир шарын бер карашың белән айкый аласын! Гыйшык тоткан кызларның сөйгән егетләре янында чуалуын Җир шарының кояш тирәсендә әйләнүенә тиңли а.нан чичән хансарайла куштанланып бөтерелмәде Мин үзем, мисалга, Җирнең шар икәнен дә белми идем1
Сарай / җитди Ә кайбер батырларыбыз. кызганычка каршы. Сөһәйлне күреп гашыйк булган Гөллерсен күк. әтрәк-әләм ханнар тирәсендә әйләнә. Хуш. янадаи күрешергә язмаган булса, туры юлыңны табуыңны телим. Кобогыл батыр ерак сәфәргә китүем
Идегәй Ничек, хөрмәтле чичән’ Идел-Йортыбызга тыныч көннәр килгәчме’ Сараебызда болай да чичәннәр калмады барысы да чит мәмләкәтләргә кнтеп беттеләр!
Сарай (елмайгандай итә) М ине аярга тырышма, батыр, качып беттеләр, дип туп- туры ярып сал1 Мин лә алар артыннан Идел-Йортыбызнын һавасы тынчу Идегәйга ихтирам белән кулын күкрәгенә куеп, башын ия һәм китә ) 44. Тәхет залы. Иртән.
Залга Иде!әй килеп керә һәм. үз гәрәҗәсеи саклап. Туктамыш хан алдында йөгенә. Заплатил ар. анын үзен хөрмәтләп, аяк-өеге басып каршы алалар. Туктамыш хан үзе дә ирексездән тәхетеннән күтәрелә гөшә һәм. күрмәделәрме икән дигәндәй, гиз генә 1нрә- ягыиа каранып ала. Тәхетнең сул ягында утырган ханәше Йәникә. иренен йомшаклы-гын күреп, авызын кыйшайтып куя.
Туктамыш (үз-узен кулга ала Уң ягыма рәхим ит. меңбашы Кобогыл әмир (Идегәй \ л әйткән урынга урнашкач. Ярлыгыбызны игълан ит. Диван битекче
Би текче (торып хан и /дында йогснә Баш өсте, ханиям (Укый I «Туктамыш каган сүзе Кара дошманыбыз һәм тәхет карагы Мамай әмирне тар-мар итеп, каһарман Чыңгыз бабаларыбы здан безгә мәңгегә мирас булып калган җирләребезне кайтарып алуда кылган эшләренә карап, әмирләрем Исәптәй углы Ходайбирдене /Үз исеме аталган әмирләр аякосте басып ханга йөгенәләр һәм урыннарына утыралар .) Акбал- тыр углы Уакны. Монжыр углы Чуакны. Ариан би Кара Кужаны. Туктар ут лы Туга- чаны. Мөйтөн углы Кыпчакны, мәмләкәтебезгә кайтарылган олысларга түрә итеп билгеләдем. Мин әйттем» Канга йогенеп. утыра. I
Идегәй бераз сәерсенеп хан ярлынан гын- лый: исемнәре атал!аннар барысы да — үз кулы аегында сугышкан әмирләр, ә анын ү зе хакында ярлыкта бер сүз дә юк!
Туктамыш Идегәйне күзәтеп торган икән е лмаеп). Хәзер тагын бер сүземне тыңлагыз МснбаШЫМ КобоГЫЛ ӘМИр' Идегәй торып баш ия. > Син кара дошманымны жи ңүдя аеруча зур батырлыклар һәм зирәклек күрсәттең Шуны истә тотып, без сине уң кулыбыз игеп билгеләдек
Әмирләр арасын га чыш-пыш китә: «Кобогы- шын кояшы байый башла гы! Мснбашын- нан га гүбәнрәк урын ич ул! Ияреннән ауды. Кобогыл!»
Идегәй /күңеле кителүен күрсәтми Боер, бөек каган (Утыра
31 «К У » № 7
129
Ту к г а м ы ш Камал би углы Җанбай! (Киң Җанбай аякөсте басып, түбәнчелек белән йөгенә ) Вакытсыз вафат киткән атаң Кәмал би кебек син дә безгә киңәшләрең белән яхшы хезмәт күрсәттең. Шуны истә тотып, без сине сул кулыбыз итеп билгеләдек. (Ханәшне Йәникә янындагы буш урынга күрсәтә.)
Җанбай (авызы ерылуын чак-чак тыеп I Боерык, бөек каганым' (Шулай ук түбәнчелек белән йөгенеп, күрсәткән урынга барып утыра.)
Туктамыш Монда исемнәре аталган әмирләремнең барысы да каган җилкәсеннән асыл туннар белән бүләкләнә. Мин әйттем. (Тәхетеннән тора һәм ишеккә юнәлә. Ханәше аңа иярә.)
Залдагылар аякөсте торып басалар һәм, кул-ларын күкрәкләренә кушырып, баш ней калалар. Хан чытып ки түтә, Киң Җанбай Идегәй янына авызын ерып килә.
Җанбай. Хан тәхетенә тагын бер адым якынаюын белән котлыйм, жан дустым Кобогыл би!
Идегәй (мыскыллы көлемсерәп). М онда керер алдыннан гына бөек чичән Сәйф Сарай бер тапкыр котлады инде мине! t Аның учында җәрәхәт эзе күрә.) Уч төбендә хәнҗәрдән калган яра җөе күрәм тәхет тирәсендә урын яулау сиңа да җиңел булмаган, күрәсең? 45. Сарай каласында коллар базары. Иртә.
Кораллы сакчылар карамагында коллыкка сатылачак кешеләрне тактадан эшләнгән кү-перчеккә берәм-берәм мендереп бастыралар. Базар маклеры сатылачак һәр кешенен кайдан. кем. ничә яшьтә булуын һәм ниндн һөнәрләр белүен нгьлан итеп тора. Сагын алучыларга бәяне әйтә, ә алар үз бәяләрен мәйданнан кычкыралар. Бер читтә сатылачак коллар горкеме: арада нр-атлар. хатын-кызлар, бала-чат алар күренә.
Маклер (күперчеккә менеп баскан ир- атны таныштыра) Җәмәгать! Сезнең алдыгызда Арыслан атлы Мамай батыры! Шәп тимерче Кулыннан килмәгән эше юк Ат дагасын сыңар кулы белән бөгә' Егерме ике яшьтә Өйләнмәгән. Бәһасс —ун алтын!
Сатып алучылар. Биш алтын! Җиде алтын! Үзенә булсын!
Маклер. Җәмәгать! Аршиндай киң җилкәләренә карагыз сез аның! Ишетмәгән булсагыз, ишетегез бервакыт ул. бәхәсләшеп, ястык сыртлы зур атны җилкәсенә күтәреп. базарга сатарга алып барган! Булдыклы кеше!
Хатын (йөзенә пәрәнҗә чпкан) Унбиш алтын!
Халык хатын ягына борыла һәм көчле көлеш башлана.
Маклер. Унбиш алтын! Менә бу — чын бәя ичмасам! Кем арттыра’’ Юкмы’’ Сатылды! Игелеген күр, яшь бикәч! Картайганчы файдаланырга язсын!
Халык дәррәү келә. Колны, муенына бау салып, аяк-кулын богаулап, алып китәләр. Күперчеккә җиде-енгез яшьлек кыз баланы бастыралар: ул елый-елын шешенеп беткән. Иреннәре әллә дерелди, әллә «Әнием!» дни кычкырырга телиләр.
Маклер (кызчыкка йодрык яный). Затлы нәсел баласы! Буй-сынына, йөзенә игътибар итегез, җәмәгать! Сөлек кебек зифа гәүдә, бөреләнеп килгән алсу чәчәк! Баг алма кебек кыз! Иртәгә үк бер кашык суга салып йотарлык булачак!
Мәйданга ике җайдак керә: Идегәй белән Бәхтняр әкрен генә сөйләшеп киләләр.
Идет әй. Дөрес сукалыйсың, гарәп... Икебез дә ялгышканбыз: син Туктамыш мине югары күтәрәчәк, дигән идең, мин — ши- кләнәм, дидем, ә ул—мине, күкләргә чөеп мактап, түбән төшереп куйды!
Күперчек янына жнтәр-житмәс туктыйлар.
Бәхтняр Нәрсә, түрәм: син дә кол сатып алырга булдыңмы9
Идегәй Юк. гарәп' Синең үзеңне китердем
Бәхтняр /кинәт куркып кала/ Мине сатарга телисең?!
Идегәй. Ахмак булма! Хәтереңне яңартырга уйлыйм' Карап тор! һәм мыегына чорна Әнә ниндидер сабыйны саталар. Ә тегендә бер хатын кулларын чытырдатып изүенә ябышкан Анасы, димәк!
Бәхтняр (башын түбән төшерә! Зинһар. китик моннан, түрәм! Бу коллар базарын мин ләхет тактам так иткәндә дә онытмаячакмын . Маклер да яхшы таныш миңа!
Идегәй (атын читкә бора). Яхшы Китик (Бераз дәшми-тынмый баралар.) Зур үтенечем чыкты сиңа, нөгәрсм. (Ул берни булмагандай, дустанә сөйләшә башлый.) Күк Урданың элекке ханы Тимер Мәлик Туктамышка каршы фетнә башларга тора, имеш Аның әмирләре арасында минем якын әшнәләрем күп. Шуларга җиткерәсе сүзем бар Идегәй исеменнән Аңлыйсындыр, теләсә кем аша юллый алмыйм Сиңа гына ышанам. Ризамы?
Б ә х т и я р (уйланып) Кийчан юлга чыгыйм?
Идегәй (йөзе ачы 1ып) Менә бу мин белгән Бәхтияр сүзе! Икс көннән бәби туе. Шуннан сон г Атына камчысы белән сугып, кыра тартып чаптырып китә.) 46. Хансарай. Көн.
Туктамыш ханпын аш бүлмәсе. Хан ханәше белән бергә ашап утыра: җарияләр ритуал буенча аш-су китерәләр, кәнизәкләр талгын музыкага бииләр.
Йәникә. Сәнәктән көрәк булган Кобо- гылыңны ун кулын ясап ашыктың, ханням. Томәнбашы гына булуы бик җиткән иде әлегә!
Туктамы ш I көлә i Күтәрелде, дип уйлыйсынмыни?
Йанико. Тахетсн кырына утырттың и*
Туктамыш. Хатын-кыз хатын-кыз инде1 Ун кул. имеш. Төмәнбашы чагында анын кулында ун мендек гаскәре бар иде. ә хәзер бер тас колы белән ялгызы торып калды Әмирләрен уч төбендә тота белергә тиеш дәүләт башлыгы: бүген татлы бал каптырам мин аларнын авызына, иртәгә аре.м суы бирүем дә мөмкин! Кичә Кобогы- лны күтәргән булсам, бүген аның кулы астындагы әмирләрне үзеннән зуррак дәрәҗәле иттем. Олыс хуҗалары булдылар. Урыннары Кобогылныкына караганда төшемлерәк тә. иркенрәк тә Ә Кобогыл минем тәхет кырында күзле бүкән булып утырып калды Телим икән майлы ботка ашатам, телим икән суган суы чөмертәм! (Коли ) Шушы аны күтәрүме9
Й ә и и к ә (ханның сүзләренә исе китми). Әйтәм аны. улларының бәби туен безнең игезәкләребезнекеннән дәрәҗәлерәк итеп уздыра алмады! Ике туй да синең казнаңда булганына карап бертигез узды. Игезәкләребез Ханәкә белән Көнәкә ни ашаса, малайлары Норадын да шуны гына ашый!
Туктамыш (елмая). Куйчы. Йәни- кә... Колыңнан көнләшеп утырасын' Ни ашатса да ул үзе дә. бишектә яткан баласы да минем белән синең коллар!
Йоннкә. һе! Моңа кадәр каганнарның үз колларын аякөстс торып басып каршы алганын белми идем
Туктамыш (гаҗәпләнеп/ Тузга язмаганны сөйләнә башладың, ханәшем Кәефең начар булса җарияләрең белән, күл буена чыгып, күңел ачып кайт
Йәникә (сүзне читкә бора) Синнән башка нишлим мин анда ялгызым? 47. «Аягын Таш» бистәсе капкасының эчке ягы. Кон.
Капка кырында тоткавылына нидер аңлатып торт а» ясавыл янына Йәннкә килә.
Тоткавыл (үрә ката) Ханбикә кило!
Ясавыл (Йәникәгә каршы ашыга һәм түбәнчелек белән аның а/дында йогенә) Боер, олуг ханбикә
Йоннкә. Бүген монда хан киңәшенә олуг ханның уң кулы Кобогал әмир килер Син аны. берәр сәбәп табып сөйләндереп, беразга тоткарла Әмирләрне киңәшкә чакырып чаң тавышы яңгырагач кына, ха- нсарайга керсен. (Ясавыл кулыма нидер
Я с а в ы л (башын ия) Үтәлер, олуг ханбикә! (Йәникә киткәч аптырап җилкәсен җыера ) 48. Хянсарай. Кон.
Җанбай (хан алдында тугызга боге- леп) Бөек каган! Диван киңәше алдыннан бер сүз әйтергә рөхсәт ит
Т укта мыш. Әйт
Җанбай Күзәтче.тәрем хәбәр игә Күк Урданың элекке ханы Ырыс хан yi iu Ти- мер-Молик. үз тирәсенә әмирләр җыен, сиңа каршы баш күтәрергә котырта башлаган'
Туктамы ш Ышанычлы хәбәрме бу?
Җанбай Ышанычлы, бөек каган Ниндидер Идегәй атлы бер кеше коткысы белән кузгалган фетнә, диләр.
Туктамыш. Киңәшең9
Җанбай. Ун кулын Кобогыл әмир соңгы вакытта үзенә шөгыль табалмынча интегә: я сәүдә эшләренә тыкшына, я - кала биләренә тәртип сакламыйсыз, дип бәйләнә икән. Мин яхшы анлыйм аны ул орыш өчен туган кеше. Без анын белән балачактан аерылгысыз якын дуслар.
Туктамы ш Яхшы Диван би текчесенә җиткер 49. Тәхет залы. Көй.
Әмирләр һәм вәзирләр -җыелып беткән. Туктамыш хан тәхетендә утыра. Аның сул я1 ы- на ханәшс Йәникә белән баш киңәшчесе Киң Җанбай урнашкан. Хаинын ун куды Кобогыл әмирнең генә урыны буш.
Туктамыш түземсезләнеп ■ Битскче! Уң кул нишләп юк һаман?' Хәбәр ителдеме9
Днван битекчесс юрын баса, әмма җавап биреп ол!ерми — Иле! әй килеп керә. Әмирләр барысы ia ана хөрмә i нозеннән кзрып басалар. Туктамыш хан да. ирексез юн. аягына күтәрелә башлый һәм кинәт артка iap- ты.тып туктап кала: ханәше анын кием чабуын энә белән тәхетенә беркетеп куш ан.
Туктамыш (ханәшенең хәй. зәсен аңлый. ачуы килә) Кхм.. Кхм! Kai аныкны көттерәсең, уң кулым Кобогыл әмир!
Идегәй (йогенә/ Кичер, бөек каган* Чаң тавышы икс генә тапкыр яңгырады Олега. (Урынына үтә )
Т у к т а м ы ш Тугрылыклы әмирләрем' Ышанычлы кешеләребездәи яман хәбәр алдык: тәхетеннән колак каккач, кырда йөргән киек кебек йортсыз-жирссз калтыраган Ги мер-Мәлик безгә каршы мәкер оештырмак- чы. имеш. Битскче' Каган ярлыгын әмирләребезгә җиткер!
Битскче (торып каган алдында йогенә һәм укый). «Туктамыш каган сүзе Ошбу ярлыгым белән мин уң кулым Кобогыл әмирне төмәнбашы итеп билгелим һәм аңа Тимер-Мәлнкне тотып, әгәр дә ана кушылучы әмирләр табылса, аларны да минем каршыма китерүне тапшырам Мин әйт тем.»
Идегәй (торып баса һәм йогенә > Әмерең тиешенчә үтәлер, бөек каг ан ' За /да х тыречы әмирләргә карап чыга iio.i lopeimoii берни аңлап булмый, биры тик Киң Җанбайның иреннәрендә генә елмаюга охшаш нәрсә чагылып уза.) 50. Җаек буенда Идегәй чапары. Кич.
Идегәй әле 1снә таныш әмирләре бс юн ише рен киңәшмә үткәр!ән: борчуны йөзле әмирләр Iяралышыр! а җыена.
Идегәй. Коткыга бирелмик, ил шала- ры! Мин сезгә ышанам!
Әмирләр (барысы да аның күтәренке рухына кушылмый' Шулай. Кобогыл
әмир Уйлашырга кирәк. Тимер-Мәлик ханның сүзенә дә колак салмый булмый (Таралышалар )
Бәхтияр (әмирләр таралып беткәч чатырга керә) Егетләр җилле, чикмәннәре генә тар! Йә. син ни әйтерсең, Идегәй"’
Идегәй Ишетеп тордың ич (Дулкын шнып әр ле-бирле йореиә ) Күбесенең кендеге искегә береккән' Тимер-Мәликкә нәрсә аңа... Ул үзенә Нугай иленнән бер кисәк җир сындырып алырга гына тели! Үтелгән дәвер инде ул! Алтын Урда ничә мәртәбә, вак өлешләргә бүленеп, үзара сугышып ятты. Юк. Тимер-Мәлик безгә юллаш түгел! Ә уллары акыллыга охшаган Агалары артыннан ялгыш юлга кереп адашмаса- лар...
Тыш га ат тояклары тавышы ишетелә. Бәхтияр тиз генә тышка юнәлә һәм атчабарны ияртеп керә.
Атчабар (хөрмәт йөзеннән баш ия) Туктамыш каганның уң кулы Кобогыл әмир! Тимер-Мәлик. гаскәр туплап. Сыгь- нак каласын камап алган'
Идегәй Син кем?
Атчабар Туктамыш каганның сул кулы Җанбай бинең ышанычлы кешесе
Идегәй Хәбәрең өчен рәхмәт Хәзер үк Сарайга юнәл һәм түрәңә җиткер!
Атчабар (икеләнеп) Үз түрәм мина
Бәхтияр Каганның уң кулы кушкан әмерне үтә. атчабар!
Атчабар (куркып) Баш өсте. Кобогыл әмир! (Югала )
Идегәй (ат тояклары тавышы ерагайганнан сон) Киң Җанбайның шымчысы димәк! Әмирләр белән сөйләшү алып барганыңны күрдеме ул?
Бәхтияр (уйланып). Хәтерләмим Идегәй...
Идегәй (кискен) Хәтерләргә тырыш' Кылыч йөзе өстендә йөрибез! Ә хәзер - Тимер-Мәликкә каршы яу чабабыз, мен- башларны җый.
Бәхтияр (гаҗәпләнеп) Тимер-Мәликкә каршы1! Туктамыш ханның дошманы ич ул!
Идегәй. Дошманыңның дошманы сиңа дус. дигән сүз түгел Миңа аның әмирләре кирәк! 51. Сарай каласы. Көн.
Аулак җирдә Кнн Җанбай үзенең шымчысы атчабар белән очраша.
Җанбай Идегәй дигән кешене күрдеңме?
Атчабар Уйдырма түгелме икән ул Җанбай би? Кобогылның гарәбенең берничә тапкыр Күк Урда әмирләре белән чыш-пыш килгәнен күрдем. Ни сөйләткәннәрдер белә алмадым
Җанбай (кырыс) Бик начар' Белергә кирәк иле! Кобогыл үзе кайда1
Атчабар Син кушканча, Тимср-Мә ликнен Сыгьнакны камавын ишетүгә, бу хәбәрне Кобогыл әмиргә җиткердем
Җанбай (түземсез) Йә-йә. ничек кабул итте хәбәреңне1
Атчабар Бик текә холыклы! Шундук сина җиткерергә боерды!
Җанбай (ризасызлык белән) Йөзен тел аегына яшергән, димәк! Сине җибәреп, я ягышмадыммы икән мин! Йөреп-йөрсп. бер зш чыгара алмагансың! Яңалыкларың шул гынамы1
Атчабар (хәйләкәр елмая, Кичер, хуҗам мин аның боерыгын шундук үти алмадым: башта Кобогыл үзе нинди чара кү- рәсен беләсем килде
Җанбай <җанланып) Сузма, белә алдынмы соң?
Атчабар. Кобогыл Тимер-Мәликкә кушылырга китте!
Җанбай Ялгышмыйсынмы, шымчы?' Башың белән җавап бирәсен кара аны!
Атчабар Кобогылнын төмонендә минем якын кешеләрем бар! 52. Хансарай. Көн.
Кнн Җанбай Туктамыш хан янына агылып килеп керә: бөек каган ау кошлары кезэтендә яраткан лачынын ашатып тора.
Җанбай Кичер, бөек каган: бүлдерәм сине! (Йөгенә '
Туктамыш (кырыс) Сүзеңне әйт. киңәшче
Җанбай Имеш хәбәрләр йөри Кобогыл төмәнс белән хыянәтче Тимер-Мәликкә кушылган!
Туктамыш (дертләп китә) Бәдбәхет икән, йөзе кара'- Киңәшен әзерме?
Җанбай (җаваплылыкны ] з өстеннән тошеру нияте белән). Ләкин мин бу нмеш- мимешкә ышанырга ашыкмас идем, бөек каган Йомыркадан сап эзләмиләрме икән?
Туктамыш. Аңлат1
Җанбай. Кобогылның көче зур түгел Тимер-Мәликнен гаскәре лә санау лы гына Шуны күрә торып, сиңа хыянәт итү ахмаклык Кобогылнын башы ике түгел ич' Шулай ла мин кайбер чараларны күреп куйдым, бөек каган: әмирләргә Төмәннәрен әзер тотарга кушылды Кобогылның ниятен ачыклау өчен шымчылар җибәрелде
Туктамыш (тынычлана төшә Яхшы. Хуп. Лачынын ашатуын дәвам итә .
Кнн Җанбай хан алдында иөгенә һәм. арты белән чигенеп кетәклектән чыгып китә. 53. Хансарай. Кичке як.
Туктамыш хан бтекчесеиә ярлык өтерләтә.
Туктамыш (әйтеп яздыра). Мәскәү кенәзе Дмитрийга ярлык әзерлә' Без ана Мамайнын башын чаптыруыбыз хакында хәбәр итеп, уртак дошманыбызның юк ителүе белән котлау хаты юлладык ■ ул хатыбызны җавапсыз калдырды! Үзен берничә тапкыр каршыбыз) а чакырдык куна) ыбыз буласы килмәде! Ясак түләми! Соңгы тапкыр кисәтәбез: әгәр дә бу хатыбызны да җавапсыз калдырырга батырчылык итсә, үзенә үпкәләсен! Иле бүлемсез түгел! Тамга җыючыларымны юллыйм. Мин әйттем'
Ишектә Тоткавыл күренә.
(Кискен). Нәрсә бар?
Тоткавыл. Кичер, бөек каган: томән- башы Кобогыл әмирдән чапкын.
Туктамыш Керсен!
Бахтияр (түбәнчелек белән йогенә). Бөек каган! Төмәнбашы Кобогыл әмир Ти- мср-Мәликнс тар-мар итте һәм аның ягына чыккан әмирләре белән бергә әсир кылды Ике көннән монда синец каршыңда булачаклар.
Туктамыш (битекчегә). Баш вәзирем Җанбайны чакыртырга! 54. Сарай каласы каршында дала. Иртә.
Кян Җанбай, берничә кораллы ялчылары белән бергә, шымчысын ат койрыгына тактыра.
Атчабар (аның алдында тезләнә) Кичер. зинһар, хуҗам! Ике балам хакына кичерә күр! (Елый.)
Җанбай (ачулы). Бәйләгез, ни карап каттыгыз!
Бер жайдакнын япанын койрыгына шымчыны ике кулыннан га» алар.
Җанбай (атка чыбыркысы белән сыдыра) Сөякләре таралып бетсен бәдбәхетнең!
Җайдак агын чаптырып китә. 55. «Алтын Таш» хан бистәсе утары. Иргә.
Туктамыш хан яраннары белән бергә ayia китәр! ә әзерләнә: ана хансаран хезмәтчеләре иярле ат китерәләр, бүтәннәр ханны олылау йөзеннән, түземлелек күрсәтеп, атларына менми торалар. Олуг капкадан томәнба- шы Идегәй килеп керә: Туктамыш хан. аны кү ргәч, янына килеп җиткәнен ко тә. Идегәй аның алдында йогенә.
Ту k т н м ы ш (хуш күңеллелек күрсәтеп) Без синнән канәгать, мсцбашы! Сүзебезне мин аудан кайткач дәвам итәрбез Сине сәргаскәребез итәргә чамабыз бар ныклап уйла күгәрә алырсынмы9 Кабул итмим дисәң, гаепләмәбез һәркемнең үз тү-шәме Кузгалдык! (Ат китергән хезмәтчеләрнең берсе, тиз генә чүгәләп. хан аягы астына аркасын куя: ул. аңа басып, авыр гәүдәсен ияргә ташлый.) 56. Хансарайда Йәннкә тирмәсе. Кич.
Й ә н и к ә. Дөресме ул. ханиям. Кобогы- лны. бөтен гаскәреңне биреп, сәргаскәрең итмокче икәнсең?
Т у к т п м ы ш Ирләр эше ул. Йәннкә
Йәннкә. Хак сүз әйттең, ханиям' Ирләр мне! Үз-үзенә нык ышанган, корыч ихтыярлы хаким гаскәрен колына тапшыра Чөнки андый хан колга үзенең кол икәнлеген бер мизгелгә дә онытыр! а мөмкинлек бирми! Ә синдә мин андый кочле ихтыяр күрмәдем, ханиям Менә ни өчен бу ниятең-не башсызлык, дип атыйм!
Туктамыш Син үзен онытылма. Йә- никә! Мин Чыңгызлар оныгы'
Йәннкә. Ырыс ханнар да. Тимер-Мә- ликләр дә Чыңгыз нәселеннән иде Нугай морза. Мамай заманнарында да Урла тәхетләрендә гел Чыңгыз нәселеннән ханнар утырмаган иде.мени9! Чыңгыз каны аларны заты билгесез әмирләрнең күләгәләреннән өркеп яшәүдән коткара алмаган' Әгәр дә инде Аксак Тимердән дер калтырап, тәхетләрендә утырган ерак туганнарын шикел ле, син дә Кобогыл күләгәсендә яшәргә риза булсаң, бер сүзем юк Ул. чынлап та булдыклы яугир. Гаскәреңне үз кулында нык тотар'
Туктамыш. Йөрәкне яндырма, Йәни- кә Яхшы агадан туган бала ул Җантимер мине җандай күргән бер ир иде. Алма агачыннан ерак төшми. Кобогылнын мина кырын кылыгын белмим мин' Миңа тугрылыклы хезмәт итеп килә!
Йәннкә. Ә анын уенда ниләр бар шуны беләсеңме сон? Ә минем күңел аңа ышанмый! Кобогылнын кулы астында сиңа тугрылыклы әмирләр күп Белешү зыян итмәс. ханиям берсе әйтмәсә, берсе әйтер Кеше турында кешедән сорашу борынгы дан килгән саклык йоласы ла ул!
Туктамы ш. Яхшы! Соңгы тапкыр синең сүзеңә колак салуым! Монсы да үз күңелем дә тыныч булмаганга гына Миңа кадәр Идсл-Йортыбыз ханнары тәхет өчен генә талашканнар Шуңа күрә дәүләтебез эттән таланган тун кебек теткәләнеп беткән иде мин кабат җөйләдем аны! Менә нәрсә кадерле миңа! Шуңа сак кылану кирәк дигәнеңә кушылам Ләкин, ишетсен колагын, соңгы мәртәбә кушылуым булыр! ( Чыга )
Йәннкә янын артыннан елмаеп кала.
Җанбай (пасын торган җиреннән чыга, Күндердең, рәхмәт, бөек ханбикә' 57. Кече тәхет залы. Иртә.
Тукюмыш хан яшерен кннәшкә Идеюннец әмирләре Ходайбирде. Уак, Чуак. Кара Ку- җа. Тугача һәм Кыпчак биләрне җыйган.
Хяннын баш вәзире Кнн Җанбай да шунда.
Туктамы ш. Тугрылыклы әмирләрем' Ишеткәнсездер безтөмәнбашы Коботылны сәргаскәребез итеп куймакчы булабыз Ләкин хак тәгаләбез сакланганны саклармын. дигән Ялгыш адым бу гмасмы бу? Зур дәрәҗәне булдыксыз ир>ә тапшырмыйбызмы икән9 Сез барыгыз ла Кобогыл кулы астында йөргән әмирләр идегез Ут- ны-суны бергә кичкәнсез Фикер ләрегезне белергә телим!
Залда тынлык урнаша. Әмирләр бер-осрсенә карашалар.
Туктамы ш Исантәй утлы Ходайбирде би!
Ходайбирде. Ниятен яхшы, боек каган. Ялгышмассың
Ходайбирде!ә бүтәннәр ы кушыла: «Дөрес әйпсн. Ходайбирде би! Коб<ны1 моңа лаек! Гадел булыр!» һ. б.
Туктамыш (әмирләрдән бутан төрле җавап ала аямаячагын аңлый. бик сак кыланалар. андый зш зәрдә авызлары куп пешкән) Безнең ният яхшыдыр Ә менә Кобогыл- ның үз нияте нинди? ( Үзалдына уйга кала.) Асылы кем? Нугай йортында киңәш тотышырдай кеше дә калмадымы әллә?!
Шулчак Кыпчак би кузгалмакчы була. Киң Җанбай аны җиңеннән тартын кире утырта.
Туктамыш Киңәшчем Җанбай' Кыпчак бигә ник аркылы гөштең: әйт!
Җанбай /тора) Кобогылнын асылын монда беребез дә белмәстер, бөек каган Синең илендә Субра атлы бер юраучы бар: гадел сүзне әйтсә, бердәнбер шул гына әйтеп бирә алыр: ашыйсын ашаган, яшисен яшәгән, җитмеш җиде ил гизгән кеше ул.
Туктамыш. Хәзер үк атчабар җибәреп. чакырт шул картны!
Җанбай Агчабар җибәртеп кенә китертеп булмастыр аны, бөек каган: дөрес булса, йоз яшәгән ап-ак сакаллы карт ул ат менеп юл йөри алмастыр. Борынгы бабаларыбыз андый аккамнарны алтынлы көймәле так арбага алты ат җиктереп, астына мамык ястыклар салдырып барып ала торган булганнар.
Т у к т а м ы ш (Җанбайга бармагы белән төртеп күрсәтә). Үзең барасың! 58. Идегәй йорты. Көн.
Идегәй иркен болдырда ял итеп утыра, хатыны Айтулы белән улы Норадын ишегалдында «әбәкле уйнап» күңел ачалар. Иорадынга ун яшьләр чамасы.
Норадын (әнисенә суккандай итә һәм читкә йөгерә) Әбәк! (Ялгыш биек койма янындагы таш баганага бәрелә һәм ачуланып аңа тибә ) Менә сиңа! Менә сиңа!
Айтулы (улының кинәт усалланып кызып китүенә гаҗәпләнеш Чү-чү. Норадын улым! Рәнҗетмә аны! Таш багананың да җаны бар (Улын читкә тарта.)
Н о р а д ы н. Ялганлыйсың син! Ташның җаны юк!
Айтулы. Җаны булмагач, ник тибәсең соң аңарга? Җаны бар аның... Менә тынлап карале! (Ниндидер тимер кисәге табып, баганага суга.) Колагыңны куеп тыңла...
Икәүләп баганага колакларын куеп тыңлыйлар.
Ишетәсеңме’’ Зенләп тора... Ә хәзер колагыңны ал... Бер тавыш та килмиме? Хәзер кабат колагыңны куеп тыңла... һаман зсң- ли! Эчендә җаны булмаса. зеңләр идеме? Их. син! Ә типсәң, ачуланып бер генә кычкырачак та шундук тынып калачак... Кара аны каты типмә...
Улы ышаныр-ышанмас баганага тибеп куя.
Колагыңны куй... Ышандыңмы инде?
Аларны күзәтеп утырган Идегәй кычкырып көлеп җибәрә.
Норадын Чын, әти!
Айтулы. Кил. атасы, син дә тикшереп кара! (Кул изи.) Кил инде: юкса багана йокыга китәчәк.. (Улына сиздерми генә күз кыса.)
Идегәй (елмаеп, гаиләсе янына килә). Йә-йә...
Хатыны 6ai анага сукмакчы була да i имерне улына тоттыра.
Айтулы. Син сугып кара. улым... Бик каты сукма, яме?
Норадын. Сугыйммы, әти?
Айтулы. Кара син бу баланы: әтисе кайтып кергәнгә атна-ун көн узмаган - аның сүзеннән башка берни эшләргә теләми! (Көлә.)
Идегәй. Биләүсәдән бик соң төшергәнсең. ахры, син аны. Сук. улым, сук
А й т у л ы (киная белән) Атабыз безне киләчәктә дә мендәр почмагын тешләтеп яшәтергә уйласа, тагын ныграк иркә булып үсәчәкбез әле без'
Идегәй хатынына гаҗәпләнеп карап куя. Норадын шикләнеп кенә 6ai anai а суга һәм алар өчәүләп колакларын куеп гыңлынлар. Капкадан Бәхтняр белән Туктамыш ханнын шы1 авылы килен керә: хуҗаларның кыланышларына гаҗәпләнеп карап торалар.
Идегәй (кунакларны күрә) Ник капка төбендә катып калдыгыз? Түргә үтегез, рәхим итегез. (Улы белән хатынына.) Ышандырдыгыз мине җаны бар икән шул!
Бахтияр Нәрсәнең җаны бар. зат Шә-рифләрегез түрәм?
Идегәй /елмая) Бер сере бар аның .. (Хатынына 1 Кунакларга сусын чыгарт. Айтулы!
Айтулы (улын кулыннан җитәкли). Әйдә, улым!
Өнгә кереп китәләр.
Бәхтняр (алар күздән югалуга Туктамыш синнән кыйбла алыштыргандыр дип шикләнә, түрәм. Бу минем якташым Аннасын Ханның шыгавылы. Теге чакта сиңа әйткән идем бит' Тынгысын атлысы хан- сарайда калды Икесе бер кашыктан ашыйлар. Сөйлә. Ангысын!
А ң г ы с ы н Мин кичә кич ишектә сакта тора илем. Кобогыл би Ханәш тирмәсе ишегендә. Башта Җанбай би. ханәш янына кереп, синнән шикләнүен әйтте Шуннан сон. хан килеп кергәч, ханбикә иренә сөйләде: сәргаскәр итеп куяр алдыннан Кобогыл бине яхшылап сына. диде. Дошманын булып чыкмагае, ди.
Бәхтняр (түземсезләнеп. Кыскасы. Җанбай киңәше белән Субра атлы бер ак- камны чакырт ып, сине анардан сынатмакчы булганнар.
Идегәй. Субра? Ишетеп бсләм мин аны! Гомергә Чыңгызлар җырын җырлаган юраучы Ничегрәк итеп мине сынатмакчы- лар инде?
Б ә х т и я р. Ачыгын белмим, әмма Җанбайның нидер маташтыруына шигем юк' Ак яктан кусаң, кара яктан керә, кәбих! Сине
хыянаттә гаепләгәч, бер авызы пешеп, абруе хирләгән иде тагын хан алдында абруй тота Картны ул чакыра китте: юрауны ул үз файдасына хәл итеп кайтачак Битлеге ачылды! Сине сынауда катнашачак әмирләргә корал яшереп килергә кушкан, имеш’ Иртәгә, ауга чыккан булып, сиңа тозак кормалылар икән. Бәладән баш-аяк. тозакла-ры ябылганчы таярга кирәк сиңа. Идегәй' Дус бар. дошман бар. дигәндәй
Идегәй. Качарга өлгерербез Икс үлмәм. бер калмам! Кызганыч, болгарлардан хәбәр килеп җитмәде! Кисәтүегез өчен рәхмәт. дусларым! Бәхтияр. син иртәгә, кеше аягы басыла төшкәч. Җантимер би улларын сөт абыйларымны әйтәм — Җаск арьягына алып чык. Мин сезне шунда кояш сөнгс буе күтәрелгәндә куып җитәрмен Очрашкач, калганын аңлашырбыз. Син дә безнен белән китәсеңме?
Аңгысын. Миннән әлегә шикләнмиләр. Идегәй батыр... Без иртәгә Тынгысын белән икәү хан чагырын сакларга тиеш: сиңа кирәгебез чыгуы мөмкин.
Идегәй. Яхшы. Мин сиңа ышанам, егет.
Айтулы белән хезмәтче кызлар тустаганнар белән сусын чыгаралар. 59. Тугайлык. Тон.
Тугайлыкка хан ча гыры коры.и ан. Аш ысын белән Тыңласын чагыр ишегенең икс ягында айбалталар гогып сак га г оралар. {ур чүлмәкләрдә күмер көйрн. Чнтгәрәк — аглар утары. Аглар барысы да иярле.
Чатыр эчендә — хан мәҗлесе: Туктамыш үзе. ханәше белән бергә, гүргә урнашкан. Аларнып уң ягында бик гә бетәшкән кыяфәтле бер карт угыра: ияге, салынып төшмәсен өчен, ефәк яулык белән бәйләш ән. Туктамышның сул ягында—Киң Җанбай. Әмирләр, бнләр. дәрәҗәләренә карап. Туктамышка каршы урнашканнар. Идегәй чатыр ншег е т нрәсспдәрәк. Хезмәтчеләр герле ашамлыклар, эчемлекләр кертәләр.
Туктамыш Уң кулым Кобогыл әмир' Син нишләп үз урыныңда түгел?
Идегәй (уч кулын кукрәгена куя) Бүген синең яныңда бөек хан кунагы бар. каган Мин үземне аның алдында сабый бала кебек кенә тоям. Шуңа күрә урынымны аңа бирдем. Дөрес эшләдемме''
Ту к т а м ы ш (килешергә маҗбур Син һәрвакыттагыча зирәклек күрсәтәсең. Кобогыл би! Ул чагында без сине аякчыбыз иген билгелибез
Идегәй. Боер, бөек каган1 I Баш кагып ала һәм хезмәтчеләр кертеп куйган чапчактан эчемлек коя башлый: бер касәгә әче бал агыза һәм тәхет янына якынайгач сул учына берничә тамчы тамызып, узе йотып ку.ч, аннан cui) гына алтын касәне ханга тәкъдим итә I Рәхим ит. боек каган. Көрәгәгә бәрәкәт'
Бар ы с ы д а. Көрәгәгә бөракәг'
Ту к т а м ы ш (касәне ала һәм бик ә г генә эчеп саркышын Субрига биро Субра атлы бөек чичән! Беренче саркыт ым енна иң кадерле кунагым!
Барысы да. Тау сиңа!
Карт тавыш-тынсыз эчемлекне эчә. Ул арада Идегәй икенче касәгә бал шыза. сул учына әз генә коеп у зе но г а да ханга бнрә.
Туктамыш (касәне алып, бераз йотып куя һәм беренчесе кебек ук, кунагына бирә Субра атлы бөек чичән! Икенче саркытым да сиңа иң кадерле кунагым!
Барысы да. Тау сиңа!
Карт шулай ук гавыш-тынсыз эчемлекне кабул итә. Бу ритуал тагын бер тапкыр кабатлана.
Туктамыш (карт оченче касәне б г ша- ткач) Субра атлы бөек чичән' Бушаган касәләрне үзеңә калдыр: без аларны сиңа бүләк кылдык (Борылып карамыйча гына ун кулын җилкәсе аша артка сузып, бармак шартлата картның җилкәсенә искиткеч зиннәтле тун китереп салалар ) Кадерле кунагым! Хәзер кичләр салкыная төште каган җилкәсен җылыткан шушы тун сине ачы җилләрдән сакласын' Кадерен күр өстеңдә тузсын!
Барысы да Өстеңдә тузсын!
Субра г./ канәгать) Кадерләдсн-сын- ладың мине, олуг каган! Озак яшә' Ләкин ( Такмаклап китә.)
Йөздән артык яшәгән. Җаны-сөяге какшаган. Азауларын тездереп. Ак ефәк белән бәйләгән Бер алҗыг ан картыңмын!
Табыныштың ямен җибәрүче булмаммы? Биллә ыштан, телдә сүз тормый хәзер минем.
Көлешәләр.
Туктамыш Бу гмассын. чичән' Син даның еракларга җиткән юраучы Теләсә кемнсн төп асылын әйтеп бирүче Икс яг ымда ике кулым сут кулым баш вәзирем Кәмал би углы Җанбай булса, уң кулым каршында торган аякчым Җантимер утлы Кобогыл! Безгә икәненең дә төп асы тын әйтеп бирче!
Субра Алайса. Икесен лә сынап багыйк. каган' (Киң Җанбайга I Дүрт колак белән тыңлагыз' Бездән борын заманда кырык илгә баш булып Тупику атлы хан торган Шуның Колатай атлы вәзире даладан ятим бала табып үстергән Гете бала, үсеп җитеп яутир булгач. Туникуны тәхетеннән кудырып, тәрбиячесе Колнтайны хан иткән. Ханга ирешкәч. Ко га гай. яуг иренен башын чаптырып. Туникуны тәхетенә кире кайтарган Кайсы дөрес эшләгән''
Җанбай Телдән гел узып, яна сүз әйтә алмам, йорт агасы Субратай’ Минемчә, вәзир Колатай азамиг ир яман юлга басарга теләмичә, гаделлек эшләгән тәхетне хуҗасына кире кайтарып биргән!
Субра. Тел тобенә сары май. Җанбай угыл* И<4 гәйгә таба борыш Ягиен утыз җитмәсн тугыз йортка дан булдың, азамат нр Кобогыл* Синең сүзне котом
Идегәй. Уйга бай йорт агасы! Кола- тай вәзир үстергән ятимнең аты Тимертау иде син, күпне күргән Субра чичән, нигә атын әйтмәдең? Гөнаһын кая куярсың? Өнә- ндәге сигез хан, эресе-вагы, Туникуга баш булган! Нигә моны әйтмәдең'’ Гонаһын кая куярсың9 Тунику. Кытайны басып, күккә ашкач, үзен хан итеп үстергән йортка кыңгыр карый башлаган Көчле көчсезне зар иткән' Тимертау моны аңлаган һәм шуңа күрә гамьсез ханны иленнән куалаган — нигә моны әйтмәдең? Гөнаһын кая куярсың9 Мылҗырап йөргән вәзир Колатай асрама углы Тимертауның башын чаптырып бик ялгышкан минем белгәнем шул, чичән!
Чатырда тынлык урнаша.
Субра (уйланып).
Яшь җелектә май була, Акылы уйга бай була!
(Туктамышка.) Касәм коры чылаттыр- чы, бөек каган!
Туктамыш бармак шартлатуга KapiKa бал тулы касә бирәләр.
I Идегәй белән Җаноаиның икесенә дә карап.) Икегезгә — бер касә, кайсыгыз эчәргә базыр?
Җанбай икеләнеп ropi ан арада Идегәй, картның кулыннан касәне алып, эчеп куя.
Тау сиңа' Афарин, куш йөрәкле батыр икәнсең. Кобогыл! Кулыңнан да, теленнән дә килә Ханга дуслыкны ничек аңлыйсың?
Идегәй Ханга дус булганда казна өстенә казна арттырып, дәүләт иминлеген күз карасы кебек саклау, дип!
Субра. Ханга дошманлыкны ничек аңлыйсың?
Идегәй. Тәвәккәлләп ат менеп, аның өстенә карчыга булып куну, дип! Казнасын алып — илгә, тәхетен — лаек иргә бирү, дип'
Субра (Туктамышка) Сына да. сына дисең, бөек каган Әйтмәгә авызым бармыйдыр, бармаса да әйтием! (Кулына думбра ала һәм. талгын гына чиртеп, койли ) Ыгына кергән картыңмын! Карт бабагыз Туктата, Аның углы Туйгужа Аны күргән картыңмын. Әй, Туктамыш, Туктамыш: Яланаяк, яланбаш Йөреп торган бала идең. Бүген син дә хан булдың — Сине дә күрә торамын Күп батырны мин күрдем. Күп батырны мин белдем. Утыз тешем беткәндә. Утыз ханны үткәндә Кобогылдай ирне мин Бер күрмәгән картыңмын! Алтыннан суккан Ак Урдан. Көмештән суккан ак ишек: Төшсә тимер чукмары — Ишегеңне ачар ул Кисмә-кис.мә сары алтын - Кисеп илгә сибәр ул.
Кашыклап җыйган малыңны Чүмечләп чәчеп бетәр ул! Бар урдаңны алыр ул. Тәхетеңә бау салыр ул! Камчы тияр муйныңа. Кан соргылыр куйнына. Такыя олы башыңны Кисәр булгай шул угыл. Инде мин кеше танымам. Әгәр кеше танысам, Котлыкыя би улы Идегәй ул — Кобогыл (Тына.)
Табында шазлашу башлана. Туктамыш хав югалып калган.
Җанбай Кобогыл дип йөргәнебез шундый азамат ир Идегәй булгач, күтәрик аны дәрәҗәгә! Бөек каган! Бер аяк бал бирикчс үзенә!
Й ә н и к ә ( Җанбайны бер сүздән аңлый, иренә пышылдый) Агулап бир башы моннан чыкмасын!
Иәннкәнең сүзен тынлап юрган Ангысыи Тыш ысына күз кыса: ансы шундук караңгыда югала.
Кара лачын. Бүз тойгын Икесе ике ояның кошы икән, әй! Мин картыңмын. картыңмын. Күпне күргән картыңмын Ни күрмәгән картыңмын?
Башлык та башлык Башлык хан - Аны күргән картыңмын Аннан соңгы — Чыңгыз хан Аны күргән картыңмын, Бәянду хан, Саен хан — Аны күргән картыңмын Билгә булат бәйләгән Бура солтан Бәрки хан Аннан калган картыңмын Өзәңгесе өзмә алтын, Бер өзмәсе мең алтын, Үзбәк дигән хан үткән Аны күргән картыңмын Бирдебәк тә хан булган. Биреме синнән күп булган Аны күргән картыңмын. Олы ханнан тугыз хан. Кече ханнан утыз хан
60. Тугайлыкта атлар утары. Төн.
Тынгысын атлар янында посып торган бер шәүлә күрә.
Тынгысын (шомланып) Кем бу?!
Б ә х т н я р Бу мин якташын Бәхтияр' Тынгысын, синме9 Идегәйнең атын үзем әзерләдем Калган атларның ияр каешларын кисеп чыктым Йөгәннәре дә яраксыз Син бар: Идегәйне кисәт'
61. Хан чагыры. Төн.
Әмирләр барысы да сикерешеп торганнар: жин гчләрендә пычаклары күренә. Идегәй, әмирләрнең кайсы үзенә дошманлык күрсәткәнен хәтердә калдырыр! a iырышып. ишеккә таба чигенә.
Җ а н б а й. Тукта, җан дустым! Йоланы бозма бөек каган сиңа үз саркытын бирә' (Идегәй янына касә тотып килә.)
Ангысын (ул Идегәйне// артында гына ишек катында пышылдый) Эчмә. Идегәй’ Ачы салынган'
Җанбай (шыгавылга Идегәйне// юлына аркылы бас. дип ишарә /и һәй Идегәйгә касә сона Мә. җан дустым Эчеп җибәр! Аннан җавап сүзеңне әйтерсең Картның ялгышын төзәт' (Идегәй касәне алмагач, j з куш белән зчермакче булып, аны авьиына чкын китерә )
Ул арада Туктамыш әмирләргә Идегәйне урагын алырга ымлый: әмирләр ана якынаялар.
Идегәй (юри кыланып! Аһ' Иренемә төртеп канаттың, Җанбай' IАвызын тотып тышка ташлана.)
Туктамыш Беркая чыгармаска*
Әмнр.гәр Идегәй артыннан ташланалар. Ан- гысын белән Тынгысын да яларга ярдәм иткән булып кыланалар. 62. Атлар утары. Төн.
Атка атланган Бәхтияр. Илегәйнен атын җитәкләп. анын каршына чыга.
Бәхтияр Идегәй! Мин монда'
Идегәй (күз ачып йомган арада атына сикереп менә) Очтык, Бәхтияр дустым'
Бәхтияр Юк. бу якка. Идегәй!
Караңгылыкка томырылалар.
Туктамыш Атларыгызга менегез, йоклаган сарыклар! Җанбай! Кулымнан агу биргәндә син юри аның борынына сугып канаттың' Качарга мөмкинлек бирдең! Бастырып готмасаң башың чабылыр!
Җанбай. Минем арттан'
Җанбай әмирләр белән аглар янына гашлана: ләкин еикерен агланабыг гигәндә генә барысы га иярләре-ннләрс белән җирг ә ег газын төшәләр. 63. Хан чатыры. Гөн.
Туктамыш, чыгырыннан чыгын, аягы туры килгән урынлыкларны тибен очыра. 1алгын моң аегында биюче җарияләр куркудан кагын калг яннар. Ханның у тләренә габа килүен күрен. чырулашып чыгын качалар.
Җанбай (move китеп, урап керә) Кичер, боек каган! Ияр баулары киселеп беткән куа чыга алмадык' ( Хан алдында телләнә ) Башымны чаптыр!
Т у к т а м ы ш Бик кирәк иде миңа синең ахмак башың! Идегәй башын кигереп сал син минем а н а'
Субра Ялгызы ерак китә алмас ул. каган Артыннан берничә гаярь егет тәреңне чаптыр Исән-имин китеп котылып. Шаһ Тимергә барып сыенмагае! Шаһ Тимер Сарайны җимерергә форсат кына көтеп яга. булса кирәк Мин күп яшәгән, күн HIIICI кон карг ел ел артыннан Идел-Йортыбызның талануын күреп сыкрандым мин. каган! Инде, ниһаять, син илебезгә тынычлык ки-терерлек азамат ир Идегәй исән калса иленә дә. үзенә дә аннан аяу көтмә*
Тукта мыш (Җанбайга тибә Бар күземнән югал: тан атканда артыннан бастырып төшкән булыгыз! Көч белән кулыңа төшерә аямасаң. атаңнан калган хәйләңне җик' Тик чабылган башы минем алда булсын! 64. Җяек елт асы яры. Иртә.
Яр буенда учак яна: казан асылган. Берничә ир-аг иг пешерә. Илегәйнен сөт агалары — Җантимер бигген өлкән уллары алар. Бәхтияр дә шунда. Иярләнгән а г лары чнттәрәк у глап йори. Идегәй елга бусагасында агач аегында уйланып ята. Анын күз карашы ел- I анын аргы ягына — артта ка.пан туган иле ягына төбәлгән. Идегәй сикереп тора: олтанын аръягында җайдаклар күренә. Ул жай- гаклар арасында Кнн Җанбайны таный. Ала- pi а мыскыллы караш ташлап, кире урынына утыра. Илегәйнен тынычланганын күреп, юлдашлары ла г амьсег рәвештә аш пешерүне дәвам итәләр.
Җанбай (а /гарак үтеп, елга аша кычкыра) һай! Идегәй' Kai анын сине ханса- райга чакыра' Хыянәтче Тимсртау кебек хурлыкка төшмә, оятына кайт' Игелекле көннән башына имгәк табып йөрмә!
Идегәй Кара елан. Киң Җанбай! Акылын чонтык. тинтәк би! Тунику утыз йортка дан иде Тимсртау анын данын юк итте!
Җанбай. Туктамыштай олы ханга кем каршы тора ала?' Көчленске замана' Янын булса чык бире' Тугызга да тузмыйсың ич син! Яудан качкан ир түгел'
И дс г ә н Тугызга тулмасам, күләгәмне кушып сана! Ир булсаң суны үтеп мине тот!
Җанбай Атынны кире бор. Идегәй, җан дустым! Туктамыш хан сина игезәк кызларын бирә княвс бу г' Яу түбәгә башчы итә кайтып түрә бул* Җил җитмәс иң шәп атын бирә кайтып кабул ит' Алтын якалы тунын бирә кайтып җилкәңә сал' Биленнән чишеп бу лаг кылычын бирә кайтып биленә бәйлә* Мен алтын көбә киемен бирә кайтып яугнр бул* Туктамыш хан сиңа үпкә тотмый сүзләрен үз колагын белән ишет* Әйдә безнең белән кайт*
Идегәй Ерактан өреп, якыннан койрык кыскан Кәмал утлы зт Җанбай* Ары китеп сөйлә, бире килеп тыңла! Атан мал биргәннең колы булды, син дә акча исе чыкса койрык болгый башлыйсың' Анаң аш бирюннсн олтаны иле син лә Алла бозавы' Юха телеңне сузма бу якка* Пычратмаган куагын юк' Мине ханга сагтын акчаңны тешләп үләрсең'
Җанбай Кат кат уйлан. Идегәй* Илеңдә яшь улын белән зифа буйлы тагынып ятим калды! Улыңны кем өйрәтер' Хагыны- нны кем юатыр9
Идегәй Биек очсаң ла сай Йөгәссң. эт Җанбай! Улым синнән зирәгрәк, тиздән синен үзеңне акылга утыртыр* Хатыным синнән кыюрак уч төбенә кара, астыртын эт Җанбай* Bv киткәннән яу кайтып, кырык түбәле Идсл-Йортымны аямасам. агым Ко- т.тыкыя утлы Идегәй булмас*
Җаекның аръягындагы жайдаклар аларга ук а I алар, ләкин уклары елгы ургасын да үтә алмый. Бу HKiaibi.iap алар) а таба борылып та карамыйлар. Идегәй кәгазьгә нидер яза. аны ут ынын сабына урап, бәйлн һәм жәясен ала
Идегәй җ ирдә утырган ки. иш ■ Калканыңны күтәр, эт Җанбай' ' Төзап тә тормыйча атып җибәрә.,' 65. Җаекиын алгы ягы. Иртә.
Кип Җанбай ирексезләп калканы белән каплана: Иде1әннен угы. сыпырып килеп, калканын iHiuen чыга. Иозе ai арынган Киц Җанбай кочкә читкә янтаеп өлгерә. Иптәшләре аны сырып алалар һәм укка бәйләш ән язуны сүгеп карыйлар. Анда эре хәрефләр белән болан (ни язылган: «Әгәр дә минем йортым тирәсендә синең үзецнен яисә бүтән берәр- сенен бөтерелгәнен ишетсәм, кайткач, ир горурлыгыңны печеп, авызына каптырачакмын. Киң Җанбай! «Җан дустын» Идегәй.» Җанбай кәгазьне йомарлый һәм ип төшләренә күтәрелеп карамыйча, калаг а кайгыр якка чабып китә.
Идегәй (әкрен генә җырлый).
Ап-ак кына тирмәм түбәсендә Дога гөрли микән күгәрчен? Ак догасы мина ирешми шул. Ишетмәсләр булдым, күрәсең?! - Ишетмәсләр булдым, күрәсең, ай. Ишетмәсләр булдым, күрәсең Якыннарым янда шикелле дә. Кулым сузсам тапмыйм үзләрен. Әллә күрмәс кенә булдымы соң Бөркетләрдән мирас күзләрем?! — Бөркетләрдән мирас күзләрем, ай. Бөркетләрдән мирас күзләрем
Алтын бакча. Алтын Урдам шаулый. Бу кайларда тынар жил икән’’ Тәкъдир җиле куган алтын яфрак — Мин микән ул. әллә ил микән? — Мин микән ул. әллә ил микән, ай. Мин микән ул. әллә ил микән
Б ә х т и я р Аш пеште. Идегәй батыр* Идегәй /бер карарга килеп, сикереп тора) Тамак сипләп алыйк та — Шаһ Тимергә киттек, егетләр* Ризыгыбыз читкә язган бу- лмаса. исән-имин урап кайтырбыз! Сәхрә малайлары ла без* Яңабаштан башлыйбыз!
66. Җаекиын ар<ы Я1Ы. Иргә.
Ат пешерүчеләр кычкырып көлеп жибәрә- ләр. Җигди йөзле Идегәй дошманнары качкан якка уйланып карап тора.
Беренче фильм тәмам
Дәвамы бар