БОРЫНГЫ ҺӘМ УРТА ГАСЫР ӘДӘБИЯТЫ

БОРЫШ Ы ТОРКИ РУН ЯЗМАЛАРЫ ҮРНӘКЛӘРЕ (VI VII ГАСЫРЛАР‡
Йөз йәшойсн! Тәңрем-очук безкә Идел-йәремә бәнгү бал'
Торжемөсс:
Йөз яшә (йөзгә кадәр яшим)! Тәнрем-безгә таяныч (учак. йорт, -оча! саклаучы). Идел-җиремә мәңгелек һәйкәл (балбал)!
Энем йитс. урым өч. кызым оч әрти Әбләдем угдымын Кызымын калыпсыз биртсм.
Тәрҗемәсе:
Энем җиде, улларым оч. кызым өч иде Улларымны өйләндердем Кызларымны ка намсыз бирдем
‡ Малом С I Енисейская письменность тюрков Тексты и переводы-М-Л Ип- во АН СССР. I*>52.-С 66. 84 XS
Ә
Сеземә. йөз кадашыма, алты будуныма, сеземә адрылтым.
Тәржемасе:
Сездән, йөз дустымнан, алты ыруымнан (халкымнан), сездән аерылдым.
КҮЛТӘГИН ЯЗМАСЫ (732-735 еллар)
(өзекләр)'
... Ерак әрсәр йаблак агы бирүр. Йагык әрсәр әдгү агы бирүр Тәржемасе:
Ерактагыңа начар бүләк бирер(.тәр). Якындагыңа затлы бүләк бирер(ләр).
» * *
Чыгаң будуныг бай кылтым. Аз будуныг үкеш кылтым. Тәржемасе:
Ярлы халыкны бай кылдым. Аз халыкны күп кылдым.
Иллег будун әртем,— Илем амти каны?..
Каганлыг будун әртем,—
Каганым каны?..
Тәржемасе:
Дәүләтле (илле) халык идем,— Илем инде кайда?..
Каганлы халык идем,— Каганым кайда?
♦ • ♦
_. Каным каган сүсе бүре әрмеш. Йагысы кон тәг әрмеш.
Тәржемасе:
Атам каган гаскәре бүре (кебек) иде. Дошманнары куй кебек иде.
Кыркыз. курыкан. утыз татар, кыдан. татабы — күп йагы әрмеш. Тәржемасе:
Кыргыз, курыкан, утыз татар, кыдан, татабы — бары да дошман иде.
Каның субча йөгертте, Сөңүкең тагча йатды, Бәгелег ари утлың кол булты. Сөлек кыз оглы кон булты...
Стеблева И В Поэтика древнетюркской литературы...—М.: Наука. 1976.
Таржсмасе:
Канын суча (су кебек) акты.
Сөяген таудай ятты (өелде). Бәктән саф (затлы) ул(лар)ын кол булды. Сөлектәй кыз балаларын кәнизәк булды
Күрер күзем күрмәз тәг. Белер белегем белмәз тәг булды.
Та ржем асе:
Күрер күзем күрмәс. Белер белегем белмәс булды.
ЮРАУ КИТАБЫ (IX гасыр)
( озекюр)
Әр бушушлуг, тәңре болытлыг булды. Ара көн тугмыш. Буша(н)нч ара мәни кәлмештер Айча беленләр: әдгү ол!
Таржсмасе:
Кеше кайгылы, күк болытлы иде. Арада (алар арасында) кояш чыкты Кай1ы арасына шатлык килде. Шуны белегез: яхшыга (игелеккә) ул!
Су гамыры корыйсәр. - Яшь явышгу корыйыр. Кеше көче корыйсәр. Ят кешегә басытыр Тәржемәсе Су юллары корыса. Яшь яфрак та корыйдыр Кеше көче корыса. Ят кешедән басылыр.
Махмуд Кашrapый
(XI йөз)
ДИВАНЕ ЛӨГАТЕТ-ТӨРК (1072 1074)
Макальлар һа.ч ойпимнар'
Ai асы ачьп алымла йнйсә. углынын теше камар. [Агасы ачы алма ашаса, улының теше камашыр)
Ач ни йиймәс. тук пи тимәс. [Ач ни ашамас, тук ни димәс |
Бер карга берлә кыш КИЛМӘС
Бер юлкү тиресен икилә суймас. [Бер төлке тиресен ике мәртәбә тунамый-лар]
Боздан сув тамар
Йыгач озын кис. гимүр кыста кис. [Агачны озын кис. тимерне кыска кис ]
Йыгач очына йил тигер, күрклск кешегә сүз килер. [Агач очына жил гняр. матур кешегә сүз килер [
' Махмутов X Гугыз гасыр кичкән мәкальләр Мирас 1992 № 5 9| 99 б
Канигъ кан белә йумас. [Канны кан белән юмыйлар ]
Куш кылыч кынга сытмас [Куш кылыч кынга сыймас.]
Кыш конукы —ут. [Кыш кунагы — ут.]
Күздән йыраса, күнелдән йемә йырар. [Күздән ерагайса, күнелдән дә ерагаер.]
Көнгә бакса, күз камар. [Көнгә (кояшка) бакса, күз камашыр.]
Тегермәндә тугмыш сычган күк күкрәгенә курыкмас. [Тегермәндә туган тычкан күк күкрәгәннән курыкмас.]
Олыгны олыгласа. кот (бәхетле.— X. М.) булыр.
ШИГЫРЬЛӘР'
Каты юллар йомшара
Йалвын аның күзе, Йалкын аның үзе. Тулун айын йөзе. Йарды мәнен йөрәк.
Әйдем аңар: «Сәвүк, Безни таба нәлүк, Кичтең йазы кәрик. Кырлар әзиз бәзүк?»
Әйде: «Сәнең узу — Әмгәк тәлим ызу. Йомшар катыйг узу.— Күңлем сәна йөгрек».
Т әрҗемәсе:
Сихерле аның күзе. Ялкынлы аның үзе. Тулган айдай йөзе — Телгәләде йөрәгемне.
Әйттем анар: «Сөеклем, Безгә таба ничек
Кичтең киң дала(лар)ны.
Кырларны, биек тауларны?»
Әйтте. «Сиңа килү юлы (узу) — Күп газаплы үзе.
(Әмма) йомшый каты юл да. (Чөнки) күңлем сиңа ашкына».
Йәй күркенә инанма, Сувлар үзә таянма. Әсизлигиг анунма. Телдә чыкар әдгү сүз.
Тәрҗемәсе:
Җәй (яз) күркенә ышанма. Су өстснә таянма,
1971 '<'теВ'|сва И В Развитие тюркских поэтических форм в XI веке М : Наука.
Явызлыкка алынма. Телеңнән яхшы сүз (генә) чыгар.
Бирмеш тавар сәнен, бел, Иалыңук табар карынка Калмыш тавар ажуннын. Керсә кара урынга.
Тәржемәсе:
Биргән мал — синеке.
Кеше карынга табына.
Калган товар- дөньяныкы (башкаларныкы).
(Әгәр дә) керсә (кеше) кабергә
Йосыф Баласагунлы
( XI йоз)
КОТАДГУ БЕЛЕК' (1069)
Тел турында
Укушка, белегкә бу телмәчи тел, Йарутгачы ирне йорук телен, бел [Укуга, белемгә тылмач ул бу тел. Кешене нурлаган нәрсә тел ул бел ]
Кешег тел атырлар, булыр кот кеше, Ксшег тел очызлар, йарыр ир башы [Кешене тел хөрмәтле, бәхетле итәр. Кешене тел очсызлар, башын ярыр ]
Тел арслан торыр, күр. ишекдә йатар.
Әйа эвлүг арсык башыңны йийәр
[Тел ишектә (читлектә) яткан арслан кебек ул.
Аның белән бераз гына саксызлык башыңны ашар ]
Телен имгәмеш ир никү тәр. ишнт, Бу сүз эшкә тотгыл, үзеңә иш ит: [Начар телле ир ни дип әйтә, ишет. Бу сүзне гамәл кыл, үзеңә иш ит ]
«Мәне имгәтер тел иди үк тәлим.
Башым кисмәсене кисәсн телем» [«Мине тел күп бәлаләргә сала. Башым киселгәнче, (мин) телемне кисәм» ]
Сүзеңне күдәзгел. башын бармасын.
Телеңне күдәзгел. тешен сынмасын [Сүзеңне күзәт, башың китмәсен. Телеңне тый. тешен сынмасын ]
Будун теле йаулак сине сүзләгән. Кеше кылкы киртүч итеңне йийюй
' Юсуф Хос Хожнб Кутадгу билиг Тошкент: Фан. 1971. 84 88.656 659. 666 667.934 939 6
[Халыкның теле яман — сине сүзләгәй (гайбәтеңне), Кешенең холкы киртле (начар) — итенне ашар. ]
Исәнлек теләсә синең бу үзең,
Телендә чыкарма йарагсыз сүзең.
[Син үзенә исәнлек теләсәң,
Тедеңнән яраксыз сүз чыгарма.]
Белеб сүзләсә, сүз белегкә саныр,
Белегсез сүзе үз башыны йийыр
[Белеп сүзләсә, сүз акыллыга (белемлеге) саналыр. Наданның сүзе үз башына житәр.]
Үкеш сүздә артык асигъ күрмәдем.
Йәнә сүзләмешендә асигъ булмадым [Күп сүздә артык файда күрмәдем.
Янә (күп) сөйләшүдән файда алмадым.]
Үкеш сүзләмә сүз, берәр сүзлә аз, Төмән сүз төгенен бу бер сүздә йаз. [Күп сөйләмә сүз. бераз (гына) сөйлә, Ун мең сүз төенен бер сүз белән яз (чиш) ]
Кеше сүз белә купты, булды мәлик, Үкеш сүз башыг йиргә кылды күлик. [Кеше сүз белән күтәрелде, хөкемдар булды. Күп сүз башны жиргә идерде (башны жирнең күләгәсе итте).]
Үкеш сүзләсә, «йаңшады.— тир.— теле».
Йәнә сүзләмәсә, «агын».— тир кеше.
[Күп сөйләсә, әйтерләр: «теле йомшарды (бушка әйләнде)». Янә сөйләмәсә, «телсез»,— дип әйтерләр.]
Кали мондаг ирсә. йорык утру ор.
Йорык утру орса, кешег йөкөтер [Әгәр алай икән, урталыкны тот. Урталыкны тотса, кеше күтәрелер.]
Телег кәд күдәзгел, күдәзелде баш.
Сүзеңне кысыргыл, озай(й)тылды йәш. [Телеңне кыска тот, баш(ын) сакланыр. Сүзеңне аз сөйләсәң, гомерең озынаер ]
Нәчә мондаг ирсә. белеб сүзлә сүз.
Сүзең булсы(н) курсу карагыка күз [Әгәр шулай икән, сүзеңне белеп сөйлә. Сүзен күзсезгә күз кебек булсын ]
Белегсез карагы торыр, билгелүг.
Йөре, әй белегсез. белег ал өлүг [Белемсез сукыр торыр, һичшиксез.
Кил, әй надан, белемнән өлеш ал.]
Тугуглы үлер. күр, калыр билгесез.
Сүзең идгү сүзлә, үзең үлгесез.
[Туган (кеше) үләр, күр. калыр билгесез. Изге сүз сөйләсәң, үлмәссең үзең ]
Ике нәң белә ир карымаз үзе.
Бер — идгү кылынычы. бер идгү сүзе. [Ике нәрсә белән кеше үзе картаймас. Бере- күркәм холкы, бере—изге сүз.)
Кеше тугды, үлде, сүзе калды, күр. Үзе барды йанлук. аты калды, күр.
[Кеше гуды, үлде, сүз калды, күр.
Үзе киткәч тә (яхшы) исеме калды, күр ]
Tepei лег теләсә үзен үлмәгү.
Кылыкчың, сүзен идгү тот, әй бәгү.
[Үзенә бетми торган тереклек теләсәң.
Холкыңны, сүзеңне изге тот. әй акыл иясе .]
Белем турында
...Белег бирде йанлук бэдүде бу көн.
Укуш бирде өтрү йазылды төген
[Белем бирде, (шуның белән кеше) бу көн бөеклеккә иреште.
Уку аркасында күп төеннәр чишелде ]
...Бслсгне бәдүг бел. укушны олуг.
Бу икке бәдүтер одүрмеш колу!
[Белемне бөек, укуны олуг бел.
Бу икегә коллык кылган бөек булыр...]
Белек мәгънәсе, бел. никү тир белег
Белек белсә өтрү йырар ирдә HI
[Белем мә1ънәсен бел. ни дип әйтер белем:
Белем белгән кешедән бәла-казалар ераклаша ]
Белексез кеше барча ш лиг булыр.
Игиг имләмәсә. кеше тәрк үлер
[Надан кешеләрнең барчасы авыру була.
Чирен дәваламаса, кеше бик тиз үлә.]
Йөрс. әй белексез, игенне ута.
Белексез онытсән, и билгә кота.
[Кил, әй надан, авыруыңны дәвала.
Белемсез (икәнсең) түбән син. белемле (икән) бәхетле ]
Укуш ул борындык, аны йитсә ир.
Теләккә пи әр ул төмән арзу йир
[Белем ул (гүя) тезген (йөгән; ияр), әгәр дә кеше аны тләктерсә. Теләгенә ирешеп, күп максатларын гамәлгә ашырыр]
Укуш булса иргә. күр. аегы үкеш,
Белек белсә, о грү булыр ир көшеш
[Белем булса кешедә, күр, (ул) күп файдалыдыр.
Белем белсә, кеше кадерле буладыр ]
Укуш берлә лиләр камуг эш көдүг.
Белек берлә бикләр бу булмыш өдүг.
[Белем белән барлык эшләр гамәлгә ашар.
Гыйлем белән бикләр максатларына ирешә ]
lllai ынрьләр белән аралашу турында
Баса килде uiai ыйрь бу сүз тергүче.
Кеше) үггүчеләр йәмә йоргүче [Янә килде шагыйрь - ул сүз тезүче. Кешене мактаучы һәм дә сүгүче ]
Кылычта йэтигрәк боларнын теле.
Йәнә кылла йинчкә бу чаиайр йулы [Кылычтан үткенрәк боларнын теле.
Янә кылдан нечкәрәк хәтер юллары ]
Татыг. йинчкә сүзләр укайын тисә. Болардин ишет сүз. у кылтай баса
[Татлы, үткен сүзләр белим дисәң.
Боларны тыңла, аларның сүзләре җиңел төшенелә.]
Тиңизгә керер күрсә күңлен төгәл.
Гүһәр. йенҗү. йакут чыкарыр мәсәл.
(Күрсәң: алар күңел диңгезенә тәмам керерләр. (Аннан) гәүһәр, энҗе, якутларны чыгарырлар ]
Улар үксәләр, үкде илкә барыр. Калы сүксәләр, аты артыб калыр. [Алар мактасалар, мактаулары илгә таралыр. Әгәр сүксәләр, (кешенең) яманаты калыр ]
Уса. идгү тотгыл боларны. кадаш.
Боларның теленгә эленмә, адаш [Уйла, яхшы тот боларны. кардәш, Боларның теленә эләкмә, адаш.]
Калы идгү үгдс теләсә үзең,
Боларны сэвендср. кисс i-.үкн
[Әгәр яхшы мактау сүзләре теләсәң үзең.
Боларны сөендер, бепе-кш гс сүзем ]
Никү кылса, биргел боларка төгәл.
Боларның телендин үзен сатгын ал [Ни сорасалар, бир аларга төгәл. Боларның теленнән үзеңне коткарып кал.]
һөнәрчеләр белән мөгамәлә кылу турында
Тәкый бер котысы бу узлар торыр. Терелтү теләб үзгә узлук кылыр [Янә бер төркеме бу һөнәр ияләре торыр. Яшәр өчен (алар) осталык кылыр ]
Кирәклек кешеләр йәмә бу сиңа. Йакын тот боларыг. тосулгай тоңа. [Болар сиңа шулай ук кирәкле кешеләр.
Аларны якын тот. (алар сиңа) файда китерерләр ]
Тимерче, итекче йәнә кырмачы. Йә сырчы, бидезче. йә укчы. йачы. [Тимерче, итекче һәм дә кыручы (столяр), Иә буяучы, бизәүче, яисә ук-җәя ясау остасы ]
Бу дөнья йитеге болардин торыр.
Ажунда тан эшләр болардин торыр. [Бу дөнья байлыгы алардан торыр.
Галәмдә таң (калырдай) эшләр болардан булыр ]
Боларның белә ма катыл һәм карыл.
Сэвендер уларыг сэвенечен терел [Болар белән катыш һәм аралаш.
Аларны сөендер — (үзең дә) сөенеч белән яшәрсең.]
Эшең кылсалар, тәрк тирен тигру бир, Йийдыргыл. зчертел ашың киңрү бир [Эшеңне башкарсалар, бик тиз тиешле хакын бир.
Ашат, эчерт, ашларын мул итеп бир ]
Әйенләмәсенләр сине халык ара.
Атың артмасын моны кәд күрә. [Сөйләмәсеннәр синең хакта (гайбәт) халык. Яманатың чыкмасын, моны яхшы бел ]
Йәмә йакшы әймеш белеклек сүзег.
Будунга багырсак. ни күнле төзек
[Ничек яхшы әйткән белек иясе сүзне.
Халыкны яратучы вә күңеле төзек кеше:]
««Тереклек теләмә, ат әдгү телә.
А г әдгү кирәк бу терекле белә.
[«Тереклек түгел, ә изге ат (исем) телә.
Бу тереклеккә изге ат кирәк ]
Үзең үлгү. ахыр бу атын калыр.
Атың әдгү булса, тереглек татыр
[Үзең үләрсең, ахырда изге исемең калыр.
Атың изге булса, тереклек татлыдыр ]
Кемен аты әсиз булыб артаса.
Анар йегрәке ул терек тормаса
[Кемнең аты яман булып калганчы.
Аның өчен тере тормавы яхшырактыр ]
Мүн — ул тереклек, телә әдгү ат.
Эсиз кылма, әдгү кылын мәнү ат>- [Бу тереклек бозыклык, телә изге ат.
Үзеңне пычратма, изгелек кыл. (шунда сиңа) яхшы исем!»]
Яшьлекне сагыну һәм картлык турында
Йөреглс болыт тик. йегетлекне идтем.
Төби йил кичәр тик. тереклек төтәттем [Аккан болыт кебек, яшьлекне үткәрдем.
Искән жил-давыл кебек, гомерне уздырдым ]
Эсизем йегетлек. эсизем йегетлек.
Тота белмәдем мин сине, тәрк качыттым [Яшьлегем үкенечле, яшьлегем үкенечле.
Г-ч | белмәдем мин сине, тиз качырдым ]
' кипел имли, йегетлек. моңа син.
■ чәйни, агы, жоз түшәттем.
: in инде, яшьлегем, миңа син.
I ] гәп го г армын, ефәк-парчаларга гына салып ]
Эсиз бу йегетлек каны, канча барды"’
Теләб булмадым мән ничә ма теләттем.
[Бу яшьлек эзсез генә (сиздермичә) кая. кайчан китте*
Эзләп таба алмадым, никадәр теләсәм дә ]
Тереклеккә татгы сөчек. жан сәвенчс.
Йегетлек тик әдгү йук ирмеш әйеггем
[Яшәешкә затлы эчемлек, жан сөенече
Яшьлектән башка нәрсә юк икәнен белдем инде ]
Кечеклек татыгы. йегетлек эрәже
Йнтердем мән имди тозарда күрәттем
[Сабыйлык таг ысын, яшьлекнең рәхәтен
Мин инде югалттым, тотар мәлдә качырдым ]
Әсиргәб ачырмән сәңа, әй йег стлек.
Камуг күркеме сан йыраттың. йыраттым
[Үкеним, ачынам сиңа, әй яшьлегем.
һәммә күркемне син үзләштереп качзын. (ә мин) югалттым ]
Тәмам аргуван тик кызыл минзем ирде. Бу көн зәгьфәран оргын иңдә тарыттым
[Тәмам алсу төстә иде минем йөзем. Бу көн ана инде сары төсне сиптем.]
Йыпарсыг кара башка кафур эшедем.
Тулун тик талу йөз кайука иләттем?
[Җөфардай кара башыма (ак) кафур бөркедем. Тулган айдай матур йөземне кайда калдырдым?]
Йарук йаз тик ирдем төмән тү чәчәклек, Хазанмы түшәттем.— камугны корыттым. [Күп чәчәкле нурлы яз кебек идем, Көз җилеме исте,—- барысын корытты]
Каен тик будым, ук тик көни, төз. Йә тик игри булды, ителдем, төңеттем.
[Каендай буем ук тик туры төз (иде),
(Хәзер ул) җәя кебек бөкрәйде иелдем, хәлсезләндем.. ]
Кечеклек кичердем, йегетлек йитердем,
Көнем чалпаладым. үземне чөкеттем [Балачакны уздырдым, яшьлекне калдырдым, Көннәремне (бушка) үткәрдем, үземне чүктердем.]
Йимәк, эчмәк ирсә — йийдем, эчтем уд тик, Теләк сөрмәк ирсә, төмән тут тузыттым.
[Ашарга, эчәргә булса, сыер кебек ашадым, эчтем.
Теләкне үтәү өчен, күп вакыт уздырдым (тузан туздырдым)...]
Теләк арзу берлә йөгердем ничә мән.
Котырмыш бүре тик ажунны улыттым. [Теләгемне үтәү өчен күпме йөгердем мин. Котырган бүре кебек дөньяны шаулаттым.]
Кешег тоттым, алдым көчен йармакын мән, Кемег сөрдем ирдем, кеме ма ачыттым...
[Кешеләрне тоткын кылдым, коч белән акчасын алдым, Берәүләрне сөрдем, икенчеләрен газап кылдым...]
Никү аегы? Ахыр йәнеш йиргә булды. Тору калды, дөнья ике бәз эләттем.
[Ни файда? Ахырда җиргә кайтасы булгач.
Дөнья торып калды, (мин) ике бәз (кәфенлек) альт китәчәкмен.]
Йалың килдем ирде, йалың кирү йиргә.
Нилүг дөньяка үзне монча исетдем
[Ялангач килдем инде, җиргә дә (кабат) ялангач керермен.— Ни өчен дөньяга исем китте!]
Кичәр дөнья кичте түби йил кичәр тик.
Кичәр дөньяка үз осалын басыттым.
[Кичәр дөнья искән жил-давыл кебек китте.
Фани дөньяга үземне бастырдым. ]
Никү иктем ирсә. аны ургу ахыр.
Никү урдым ирсә. аның үз сөчеттем.
[Ни чәчкән булсам, аны (хәзер) урам.
Ни урган булсам, аның (белән) үземне (хәзер) юатам...]
Әхмәд Ясәви
(?-нбб)
ШИГЫРЬЛӘР'
Гарибләр
Гариблегьдә гариб булган гарибләр, Гарибләр хәлене белгән гарибләр, Сәбәб берлә ерак йиргә барибән2, Карендәш кадрене белгән гарибләр.
Сусаганда суга мохтаж булган.
Терскдә1 зар улыб улган гарибләр. Кеше белмәс гарибләр халс нидер. Мәгәр белгәй гариб булган гарибләр.
Гариблсгь катыйг ишдер, и газизем.
Кем ул би кадер улар мескин гарибләр4. Кил имди Әхмәдә4 5. үзенә бакгыл.
Гариб син. син гариб. мескин гарибләр
«...Гафу кылгыл гөнаһымны»
Күндем кошы очар даим канат тукыб*. Икс күзем нәдамәтдә’ канлар гүкеб. Тән үлтерсб, риазәтдә* тезен чүксб.
Йа иляһи, гафу кылгыл гөнаһымны
Наданлыкда кылган эшем барча хата.
Тәүбә, тәкъсыйр’ әйдәмәдем йакам тота. Гордәнемгә тоук йанлитъ салыб фуга10,- Йа иляһи. гафу кылгыл гөнаһымны.
Дөнья сөеб, дин сәүдәсен үткәреб мин". Йазык йөген, әйа дустлар, бөткәреб” мин. Дәргаһына” мәгьсыятьләр'4 кгглтереб мин,
Йа иляһи, гафу кылгыл гөнаһымны
Шом” дөньяга күңел баглаб кәһел булдым”. Гыйшрәг белән, ва(й) дәрша. җаһил булдым1’
' Хуҗа Әхмәд бине Ибраһим бине Махмуд Ясәви Диване хикмәт хәзрәте солтан Казан: Университет тәбыгханәсе, 1893. 104,253 254 6
* Барибән барып, барган
’ Т с р е к л ә исән чакта
4 «Кем кадерсез алар мескен гарибләр»
’ Әхмәд iiiaif.iftpi.Hen исеме
5 Тукыб кагып
’ Н од а м от үкенеч
' Риагет теләкләрне (нәфесне) тыеп тору
’ Т ә к ь с ы й р дин әһелләрен олылау
«Муеныма (гәүдәмә) сөлге (чүпрәк) урап чылбыр кебек»
" «Донья соси, дин шөгылен (эшен) калдырып мин»
” Бөткәреб үстереп, күтәреп
" Д ә р г я һ ы н а бусаг асына, катына
14 Мәгъсыять ■ онаһ. йазык эш
” 111 о м шомлы, ышанычсыз мәгънәсендә.
'• К ә һ е л булдым ир уртасы булдым, i омер уздырдым
” «Күцсл ачып, ай үкенеч, надан булдым»
Бу дөньяны(ң) үтәрене имди белдем.—
Иа иляһи. гафу кылгыл гөнаһымны...
Кол Хужа Әхмәд гөнаһига каил'. ирер. һәркем алла дисә аңа йари2 бирер. Ирәнләрне сөхбәтегә маил ирер’.—
Йа иляһи. гафу кылгыл гөнаһымны.
Сөләйман Бакырганын
(?—1186)
ШИГЫРЬЛӘР4
«Мән еглармын, һәммә галәм көләдер»
Мәнем жаным сәнең гыйшкың белә(н)дер. Тәнем гажиз. вәли жаным уладыр’.
Бу гыйшк гәр булмаса. мән ниткәй ирдем6.
Камуг’ аһым мәнем гыйшкым кыладыр.
Зиһи халь’. зиһи халь. зиһи халь! — Мән еглармын. һәммә галәм көләдер.
Гашыйкдин сормаңыз’ дөнья вә гокба"1.— Гашыйк мәгъшукы өчен һәр дәм уладыр"
Гашыйкны көйдерер гыйшык уты.
Гашыйклар гыйшык утига мөбтәлядер12
Мәнең сән бакмагыл бу сурәтемгә.
Йөрәгем кан булыб. бәгърем суладыр
Аерды гыйшык мәне хәйл-хишемдин".
Күзем яше акыб. мәңзем14 суладыр.
Күрен: ни хәлгә төшде Кол Сөләйман".
Камуг гыйшкым мәнең рәнжем беләндер16
‘Каил —әйтүче, җиткерүче.
2 Йари дуслык: куәт
’ «Кешеләрне әңгәмәгә (үзе белән аралашуга) һәвәс итәр»
* Бакырган китабы Казан: Кокобин тәбыгханәсе. 1878.— 10—11. 19. 25 б.
’ «Тәнем көчсез, әмма жаным бардыр (яшидер)»
• Ниткәй ирдем нишләр идем.
’ Камуг — һәммә, барлык
“Зиһи халь (зәһи хәл) — гажәеп хәл.
’ Сормаңыз —сорамагыз.
'• Дөнья вә гокба — дөньяны һәм теге дөньяны, бу һәм теге дөньяны.
" «Гашыйк (кеше) һәр сулышында (мизгелдә) үз сөйгәне өчендер»
12 «Гашыйклар гыйшык утына дучардыр»
” Хәйл-хишемдин -туган-тумачамнан, дус-ишләрдән
14 Мәңзем йөзем.
” Кол Сөләйман Сөләйман Бакырганыңның әдәби кушаматы.
14 «Барлык гыйшкым минем газабымдадыр» (ягъни, газапларда күренәдер).
«Сиңа кол булганым — солтаннан артык»
Сәнең дәрден бона дәрмандин артык.
Сәна кол булгам — солтандин артык
Сәнең ядыңны әйсәм1 чүл эчендә.
Булыр ул чүл мана бостандин2 артык
Сәнең ядың әгәр китсә телемдин.
Вөҗүдем корыйур (корыр —X. М.) вәйрандин артык2.
Мәнсң хар6 7 8 9 10 11 12 булмышым үз гафләтемдин’,
Мәгәр кыйлсан нәзар ихсандин артык6
Газиз хар кыйлгучы солтан сынуксән.
Сәнең лотфың каму әлвандин артык’
Нә хуш бу дөньяда иман вә «Коръән»!
Ни булгай дөньяда имандин артык!
Мәнем дәрдеме һич кемсә белмәс.
Әгәр белсә хәким Локмандин* артык
Бу йаңлигъ гасый иркен’ Кол Сөләйман,
Гыйнаять уманыр барандин артык13 14
«Кнчә-көндез хәзер торып — килер әҗәл»
Белен, дуслар, ничә кичде". ничә калды,— Нә булгусын, нә килгүсен белгән бармы15 16 17 18?!
Монда кыйлган эшләр анда соралгучы, Соралмаен котылубән калган бармы1’?!
Соралма! ай, әгәр булса изге гамәл.
Кылмыш гамәл җөмләмезгә хирыс әмәл19.
Кичә-көндез хазыйр торың. килер әҗәл. Әҗәл килер тибиян. йараг1’ кылган бармы?!
Коллыксыз бирелмәсдср икән дидар16.
Им1әксез” ир морадыга качан йигәр?!
Гаувас ксрсб гомманга гәүһәр табар1*, Рәнжсез, гәнеҗ зетәйүбән табкан бармы?!1’
1 Сәнең ядыңны әйсәм сине исемә төшерсәм.
I Бостан бакча, гөлбакча.
1 «Яшәешем корыр хәрабәләрдән лә артык»
9 X а р түбән, гөнаһлы
’ Гафләтемдин ваемсызлыгымнан. пошмаучанлыгымнан.
• «Мәгәр күз ташласаң (карасаң) ярдәмнән (игелектән) артык»
’ «Синең мәрхәмәтен барлык (төстәге) чәчәкләрдән (нигъмәтләрдән) артык»
• X ә к и м Л о к м а н Шәрык дөньясының легендар акыл иясе
• «Мондый гөнаһлы икән»
111 «Ярдәм көтәр яңгырдан артык» (ягъни, аннан яңгырдан да артык мул шәфкать, мәрхәмәт көтәр)
" Кич л е монда: үлде, теге дөньяга күчте
14 «11н буласын, ни Киләсең белгән (кеше) бармы ’!»
” «Соралмыйча котылып калганнар бармы?'»
'* «Кылган гамәл барчабызнын комсызлыктыр»
■’ Тибиян (тыйбиян). йараг игелек, ярак (кирәкле азык); хәстәр
“ Дидар очрашу, кавышу; йөзен күрү
” Имгәксез мәшәкатьсез, хезмәт кылмыйча
" «Водолаз кереп диңгезгә (Гарәбстан ярымутравындагы Оман култыгы да күздә тот ыла) җәүһәр табар»
'• «Мәшәкатьсез, (кемнең) хәзинә эзләп (теләп) тапканы бар0»
Коткаргу' үзене монда коллык берлән, Кермәгү тәмуг эчрә мәнлек берлән1.
Коллык кыйлгы мәүлясенә ирлек берлән1,
Коллыксыз үзене утдин йолган (йолып калган.—X. М.) ба-рмы?!
Йарак кыйлгу хәмд-ү сәна шәһадәтне20 21 22 23 24 25.
Гадәт кыйлгу коллыгда кыяфәтне.
Бер көн менгү (менү,— X. М.) ул женаза атлыйг атны.
Ушал атка һич менмәйен калган бармы?!’
Белер булсаң: гәнеж. торыр йир вәйран торыр*,
Хозыр берлә Муса кәлим(е) йаран торыр26 27 28.
Кал әһеле’ сүз эчендә хәйран торыр.
Хальне күреб кал әһеле салган бармы?!
Кол Сөләйман, халь берлә, хикмәт төзәр’.
Халь берлә тагать нәфсене өзәр29 30.
Заһир хәраб. батыйн мәгъмур булыб гизәр", Гыйшык базарын бүлеп, рәх(ә)тен алган бармы?!
«КОРЪӘН»НӘН ТӘФСИРЛӘР”
«Җир тетрәү» («Зилзилә»)
(99 нчы сүрә. 8 аять)
Мәрхәмәт итүче рәхимле Аллаһ хакына (1).
Кайчан жир үзенең гстрәү вакытында тетрәтелмеш булса (2). Җир үзенен авыр йөкләрен чыгара (3). шул вакытта адәм әйтер: «Ни булды бу жиргә?» -дип (4). Шул көндә ул халыкка үзенең тетрәвен һәм дә йөкләрен чыгарып ташлавын бәян итәр (5). Моны бәян итүгә җирнең Раббесе Аллаһы Тәгалә аңа вәхи" белән белдергән булыр Шул вәхи сәбәпле бәян итәдер (6). Ул көндә адәмнәр таралышып, хисап мәйданына төшәләр, үзләренең гамәлләренең җәзаларын күрсәтмәкләре өчен (7). Инде берәү дөньяда вакытында тузан кадәр изгелек эшләсә, шуны да күрер (8). һәм тузан кадәр.явыз гамәл кылган булса, аны да күрер, ягъни тузан кадәр генә изгелекләре булмаган кешеләр дә шул гамәлләренең җәзаларын күрерләр.
20 К о т к а р гу—коткар.
’ «Кермә тәмуг эченә минлек белән (үз-үзенне югары куеп)»
’ «Аллага коллык кыл син ирлек белән» мәгънәсендә.
23 «Ярак (теге дөньяга әзерлек) кылуның дәлиле Аллага мактау-дан уку»
’ «Шул атка (ягъни җеназа атына) һич менмичә калган (кеше) бармы?»
* «Белсәң: хәзинә, торган жир (һәммәсе) вакытлыдыр»
’ «Хозыр белән Муса (пәйгамбәрләр)-- якын дуслар (фикердәшләр) торыр»
' Кал әһеле сүз сөйләүче: буйсынып гыйбадәт кылучы
’ Хикмәт төзәр хикмәт (шигырь) язар.
29 «(Аллага гыйшык) хәле белән буйсыну нәфесне өзәр»
30 «Тышың харап, эчең төзек булып гизәр»
"Әнвәр Хәйри тәрҗемәсендә // Казан утлары 1991 — № 11 178. 179 180.
185 б.
Җәя эчендәге саннар аятьләрнең тәртибен күрсәтә
" Вәхи — иңдерү; җибәрү
«Кыямәт көне» («Әл-Каригаһ»)
(101 нче сүрә. 11 аять.
Мәрхәмәт итүче рәхимле Аллаһ хакына (1).
Кыямәт көне (2). Нәрсә ул Кыямәт көне (3)? һәм син Кыямәт көне нннди булуы турында нәрсә беләсең (4)? Кыямәт көне һәр нәрсәне куркытучы һәм һәр нәрсәне урыныннан кубаручы, куркынычлы көн. Ул Кыямәг көнендә' адәмнәр таралган чикерткәләр (5), таулар тетелгән йоннар кебек булырлар (6). Инде ул көнне берәүнең гамәл үлчәүләре авыр булеа (7). ул кеше үзенең күңеленә ошаган кәеф-сафада булыр (8). Әмма берәүнең гамәл үлчәве жиңел булса (9). ул кешенең урыны һавийәһ булыр (10) һәм син һәвийәһнен нинди булуы тү рында нәрсә беләсең (11)? Ул кызулыкта чиктән чыгып янып торучы ут '
«Байлык белән мактану» («Тәкәсүр»)
(102 нче сүрә. 8 аять)
Мәрхәмәт итүче рәхимле Аллаһ хакына (1).
Байлык белән мактану— сезне Аллаһыдан аера (2). Каберләргә барып күмелгәнче сезне байлык белән макгану шогыльләндерде (3). Каберлеккә күмелүне онытып, байлык белән мактанышу яраклы эш түгел, андый эшнең яраксызлыгын киләчәктә белерсез, ягъни үлгәннән һәм дә үлеп кубарылганда белерсез дә үкенерсез (4). Әгәр дә сез киләчәк куркынычлы кыямәтне үзегез күреп белгән кебек белсәгез иде (5), маллар белән мактанышуны сөймәс идегез (6) Әмма эш сез уйлаганча түгел, ант итәмен, кыямәттә жәхим. ягъни жәһәинәм тәмугысын алдыгызда күрерсез (7). Шул вакыт га Аллаһы Тәгалә тарафыннан үзегезгә бирелгән нигъмәтләреннән соралырсыз, ягъни. «Мактанышкан малыгызны кая куйдыгыз, фәкыйрьләргә бирдегезме'.’» дип соралырсыз да. җәһәннәм тәмугысы- на кертелерсез (8)! Шулай булгач, каберлеккә барганчы алдыгызны һәм эргыгызны карагыз*
«Заман» («Гасыр»)
(103 нче сүрә. 3 аять)
Мәрхәмәт итүче рәхимле Аллаһ хакына (1).
Заман белән ант итәмен (2). дөреслектә адәм һаман хәсрәттә (3). мәгәр иман китереп, изге гамәл кылып, хаклык белән һәм дә сабырлык белән васыять итешкән кешеләр генә хәсрәтгә түгелләр. Ягъни, дөнья-ахирәт(тә) сәгадәтле (бәхетле X М.) булачак кешеләр шундый кешеләрдер алар Аллаһыга һәм башка ышануы тиешле булган нәрсәләргә иман кигерерләр, өсләренә тиешле булган изге гамәлләрнең кулларыннан килгәннәрен кылырлар Шуннан соң бер- берсенә хак голда булып, яманлыктан тыелу белән үгет бирешерләр
«Кешеләр» («Ән-нас»)
(114 нче (соңгы) сүрә. 6 аять)
Мәрхәмәт итүче рәхимле Аллаһ хакына (I).
Әй. Мохәммәд* Әйт син «Мин адәмнәрнең Раббесе (2). адәмнәрнең Алласы булган Раббемә сыенам (3) Вәсвәсә кылып. ягъни күңел аздырып, изге гамәлләрне кичектерүче заттан, яг ъни шайтаннан (4). женнәрдән һәм адәмнәрдән дә булып (5). адәмнәрнең күңелләрендә вәсвәсә кылучы заттан сакланам» (6).