ГОМЕРЕМНЕҢ УН КӨНЕ

СӘЯСИ АЧЛЫК КӨНДӘЛЕГЕ
Айдар Хәлим исеме укучыларыбыз! а күптәннән таныш Ул. Тукай әйтмешли, «коеп куйган шагыйрь» генә түгел, танылган драматург та. прозаик га Әдипнен иҗат гомерендә публицистика, ил-донья вакыйгаларына карата үз вакытында кайнар сүзне батырып әйтә белү маһирлыгы — үзенә аерым бер урын биләп тора. Аның публицистикасы тормыштан, үз биографиясеннән аерылгысыз Милләт азатлыгы өчен көрәш мәйданы уртасына ташланган Айдар Хәлим сонгы елларда хәтәр вакыйгалар эчендә кайнады, күп әдипләр дәшмәү -алтын, дип тыныч култыкка посып яшәгәндә иң четрсклс мәсьәләләрне татар-башкорт арасындагы мөнәсәбәтләрне куертуның эчке, яшерен сәбәпләрен ачып салып дөньяга гадел аваз бирде —мең авырлыклар белән бу китабын Литвада бастыра алды
Айдар Хәлим хәзерге көндә зур күләмле әсәрен төгәлләп килә. Чор-дәвернен кардиограммасын чагылдырган бу язмада әдипнен үз биографиясе, шәхси уй- хыяллары да. милли көрәш фонында мөнбәргә менгән кайбер шәхесләрнең, сәяси җитәкчеләрнең битлеген ачып чын йөзен күрсәтү дә. әдәби мөхиттәг е һәртөрле каршылыклар, намусына хыянәт иткән каләм әһелләренең эшчәнлет е дә тәфсилле сурәтләнә. Давыллы холкына хас булганча. Айдар Хәлим чордашларына бәһа биргәндә рәхимсез дөреслеккә омтылам дип. урыны-урыны белән артык усалланып та киткәли, чама хисен арттырып га җибәргәли Әмма ни генә булмасын, фәлсәфи уйланулар, лирик чигенешләр, бәхәссез документлар, аяусыз гомумилә-штерүләр белән сипләнеп барган бу әсәр замана сурәте булырлык Без татар публицистика тарихына олы кораб булып керәсе бу осәрнен кыскартылган бер өзеген журнал укучыларына тәкъдим итәргә булдык, язучының күңел карлыгачына хәерле сәгатьтә! диик.
Марсель ГАЛИ
Калфак астында
Беренче кон. җомга
ынлыкны ярып, сәгать чылтырады. Дүрт сәгать утыз мину г Төнем минем бу минутны көтеп, йокысыз үтте. Сәгатьне исә. йокымсырап китсәм дип. болай гына уятырга куйган идем. Тан аткан Күк йөзе өметле генә яктырып килә. Төнлә яуган кар-янгырдан соң юеш асфальт чуен сыман ялгырап ята...
Октябрь ае очен гадәти булмаган авыр, жылы киемнәремне киенә башлыйм Буровойдан кайткан сырма чалбар, сырма бишмәт аның өстеннән резин плаш. аякларга жылы оекбашлар, кирза итек
Чыкма, дим. һичкенәләр дә рөхсәтем юк Йөрәгемнең нинди икәнен беләсең..
Минем кебек төне буе йокламаган хәләл жефетемсонгы тапкыр гозерен әйгә. Бу хак га бәхәс ике ай дәвам игә инде. Гамәлдә, гомер иткән хатыным ла. унсигез яшьлек кызым да мине тулысынча аңлыйлар, әмма, теләктәш булсалар ла. бер гаспсезгә еллар буе яман сүздән төшмәгән якын кешеләренең «тагын ла адәм көлдерүен» теләмиләр. И сабыйларым' Мин аларны бер мәжүси сөю белән сөям Тошенәм, хатынымның хәле минекеннән лә авыррак Ул бала өчен дә. минем өчен дә. үзе өчен дә икеләтә жа валлы
Кичтән үк әзерләп куйган әйберләремне эчке бүлмәдән гышкы ишек катына ташый башлыйм һәм сигезенче кап агы фатирым гәрәзәсеннән аска подъезд алдына күз ташлыйм. «Москвич» килеп туктаган Молодей. Ирек' Әмма нигә Кадерле күренми'’ Әллә бер-бер хәл булдымы'’ Кире ун галымы'* Кеше буларак, мин аны аз белом. Минем белән бергә сәяси ачлыкка чыгачагын ут берничә көн генә алдан әйткән иде Монда реактив романгнка белән генә әллә ни кырып булмый. Сизенәм, Кадерле буш куык чиле-пешле романтик түгел «Йөрәк минем инфарктам соң. Айдар дускай, түзә алганчы, ике-өч көнгә булса та сиңа иптәш буласым килә», дигән иде ул. Мин. әлбәттә, чиксез куандым Уфа бит бу. Уфа! Рәсми исәп белән әйткәндә, жиде миллион тагар бер миллионлы шәһәр алдында мондый адымга бару бу бит безнен милләт га бу гмаган. күренмәгән, аңлашылмаган. димәк, бөгештәй «кирәкмәгән эш» Уфа га тар мәдәният мәркәзенең сәяси ачлыкны әзерләү буенча яшерен штабы утырышында мина кечкенә язу килгән иде «Утырышта чит кеше юкмы'» Гагар хәрәкәтенә теләктәшләрдән анда бер-ике «чит», әле мин белеп бетермәгән кеше булса ла, мин гомуми уй-планнарны яшереп тормадым Чөнки рәсми рәисе профессор Марат Рамазанов исәпләнсә дә. фактик житокчесе Кәрим Яушев булган һәм нибары биш-алты очраклы кешедән торган Татар ижтимагый үзәгенең безнен сәяси ачлык акциясен.» каршы булуы, «көрәшне бары тик парламент юлы белән ген.» алып барачаклары» билгеле иде мина Хәбәрнен КГБ һәм МВД органнарына да билгеле икәнлегенә шикләнми идем Мин гомуми колактан бары тик ачлык игълан гттү урынын һәм көнен генә яшердем
Минутлар еллар сыман озак үтте Дүрт сәгать кырык мину г Тагын яргы сәгатьтәнбез милләт хакына вахтага басарга тиеш Бу яргы сәгать эчендә бешен әле ничә борылыш, ничә чатны үтәсебез бар” Хәтердә остазым Снбгаг Хәкимнең «Кырыгынчы бүлмә» поэмасыннан юллар калкып чыга
Тынгысыз чаг. гынгы бирмәс җанга.
Үзем гынгач. шушы чат гынап.
Тукай гаяыгны. кычкыра күк Тукай.
Бер генә сүз HHI ырый саттылар Багарлар ы печән, он сатылган. Җир сатылган, кеше сатылган
Юк. булмас' Мин яңадан тәрәзә катына ки ым Карлы яшыр астында, автомобиленә кадакланып. Ирек Әхиярсглинов мине когын Искиткеч зыялы, төгәл егег Күптән гүге г маржасы бе юн аеры гды Чсрннковка тат ы оер м.жгәгпо гагар сыйныфы оештырып, кызып шунда татарчага өйрәгә Өн ынергә гагар КЫЗЫ пли Күк йоге актарылып. юеш асфальтка капланган кебек күрен.» мина хәзер Тагын оч минут көтәчәкмен Кадерле белән булган сонгы сон ышү тәрнсн берсен хәтерлим «Хәлләребезне аңлатып. Ельцинга хат яи.пг и гсм Ку гынны куеп жибәрм.ксеггме’» дигән иде ул мнгга Нигә үзен җибәрмисең’ Кайчанга
Т
кадәр үз жаваплылыгыбыздан куркачакбыз’» «Мин бит бәләкәй кеше, аннан ярымхәрби заводта эшлим. Үзең беләсең». Юк. булмас Кадерле бит әле теге хәтәр заманнарда Үзәк Комитетларга хатлар язган, аларны завод ксероксларын- да күбәйткәне өчен күзәтү астына алынган кеше. Анын шундый бер хаты минем архивымда саклана «Башкортстан составына көчлән кертелгән татар халкы алдында ике юл бар: га тарлар күпләп яшәгән элекке Уфа губернасы районнарын Татарстанга кушу, йә Башкортстан эчендә үз милли мөхтәриятләренә ирешү. Безнең үз язучыларыбыз. композиторларыбыз, рәссамнарыбыз, газета-журна.т- iapi.i6i.n ки 1.111 нәшрия1ебсз булырга шеш -
Мин. аркама капчык йөкләп, сак кына ишекне ача башлыйм Хатын сикереп тора һәм тупсага аркылы ята:
Чыгармыйм! Җибәрмим!
Мин аны күтәреп алам һәм тынычландырырга тырышам:
— Кирәк, жаныкаем. кирәк! Аңлыйсынмы?!
— Бар! Мин синең янына эз дә басмаячакмын'
Белгән догаларымны укып, амин тотам һәм фатирдан чыгам. Гильотина пычкысы гөймәсенә баскандай, лифт төймәсенә басам һәм аска убылам...
Бирелгән иле шундый коч кимсез Тукай затыннан. Киерелгән иде шундый үч анты Гали батырдан Алдадык, ләгънәтле ялган' Актардылар эчләрем Тапшыра.гмалым милләткә миллион атлы эшләрем . Килер кон. гяур көл иткән жир-тормыш чәчәк атар; Хокугьгм яулыйм мин татар! Пи ләззәт әйтү татар’ Ля иляһы илляллаһу* Мин сезнең өчен үләм Тан атканда тәкбир әйтеп, ишектән чыгып киләм
Лифттан чыгуга — Кадерле! Мин аны кочаклап алам
— Раяны тынычландырып тордым, малай. Хатын-кыз бит Кичә -риза, бүген — икеле-микеле...
— А-а-йдар а-а-бый. д-д-винули? — ди Ирек гадәттәгечә матур тотлыгып. Ку. Ирек!
«Москвич», кар-янгыр суын чәчрәтә-чәчрәтә. әле уянып өлгермәгән Уфа урамнарыннан Салават һәйкәле тарафларына — милли хәрәкәт көрәшчесе Роберт Яруллин фатирына таба жилдерә. Анда безне көтәләр Кичә егепләр ялгыз яшәгән Робертның шыр ялангач бүлмәсендә унбиш минут эчендә чатыр корырга өйрәнделәр Киң эшләпәле, бармак юанлыгындагы дюбельләр. чүкечләр, баулар, транспарант, галәп-чакыру.тар һәм башка кирәк яраклар барысы да әзер. Ятарга урын-җир. раскладушкалар. термослар— җыя башласаң, байтак жыела икән ул. Нурфаяз Шәрәфиен. Мәҗит Нугаев. Роберт Яруллин безне дүрт күз белән көтәләр иде.
Әйберләрне төяп, без ике машинада Совет мәйданына юл алдык. Минем ин курыкканым мәйданга керә алмау иде Информация чыккан хәлдә органнарның бу урынга сак куячаклары көн кебек ачык иде Дөрес, без бу акцияне коннән-көнгә кичектерә килдек һәм. ниһаять, бик җаваплы вакытка Башкортсган Югары Советының дәүләт мөстәкыйльлеге һәм Телләр турындагы Законын кабул итәчәк сессиясе ачылырдай жнде көн алга 5 октябрьгә тәгаенләдек. Совет мәйданы Уфаның иң стратегик ноктасы Анда кереп булмаса. чагырны КПССнын Башкортстан Өлкә комитеты алдына куячакбыз. Шуна күрә, хакимиятне саташтырыр өчен, без сәяси ачлык урыны итеп Черниковка белән Уфа уртасындагы Ленин мәйданын сайлавыбыз турында ялган хәбәр дә җибәргән идек. (Соңыннан раслануынча, органнар безне чынлап га Ленин мәйданында көткән һәм аны почмаклатып. бер взвод милиция белән ураткан булып чыкты)
Көндәлекләрдән. 19.02.86.
Төрм регионнардан гәзитләрдә хәбәрләр чыга: hap республикада иҗтимагый- сәяси һәм ми пи оешма uip оета. Аларны ни өчендер «формаль булмаган» оешмалар дип атыйлар Кем тапкан икон мондый «сәср» исемне? Гомумән, кемнәр эзләп таба шундый «милләтара мөнәсәбәтләр» 'формаль булмаган оешмалар* кебек атамаларны* Әйе мил ш мәсьәлә юк. ә менә « милләтара мөнәсәбәт» бар. Ничек кенә аталмасын. Уфада татарның мондый «формаль булмаган оешмасын» тергезеп җибәргәндә чхшы or 1ыр иде Әмма кемнәр белән? Кемгә чишелергә мөмкин' Хәер мин алтмышынчы е пар азагында Түбән Камада татарның беренче мондый оешмасын оештырып җик күргән идем инде Бу эшне. бәлки. Казан башларга тиештер' Ш\ иш да аннан мондый хәбәрләр ишетелми...
Мин үземнен кайчаннан алып һәм нинди басым астында яшәгәнемне яхшы белә идем Бу хак га рәсми житәкчеләрнен мина турыдан-туры әйткәннәре бар иде. Хәтердә, моннан ике ел чамасы элек. 1988 елнын апрель азакларында. «Дружба народов» журналында «Язык мой друг мой • исемле мәкаләм басылып чьи ар алдыннан, мин бу хакта Уфада бары үзем генә белгән кеше буларак, язмамның бер нөсхәсен кү гәреп. Башкортостан прокуратурасында һәм КГБ сында булдым. Эш шунда ки. мин милли мәсьәләләрне тавыш-тынсыз. урында хәл итү өчен чаралар эзләдем. "Советская Башкирия- газетасының бүлек мөдире Иван Тряпкин бу мәкаләне дүрг санга әзерләгән дә иде Әмма редактор вазифасын башкаручы Вячеслав Устинков аны басарга курыкты. Өлкә комитетының идеология буенча секретаре, үз гомерендә үзе теләп бер китап, бер кулъязма укымаган «рухи җитәкчебез» Әхнәф Дилмөхәммәтов мәкаләне басудан тыйды Яклау эзләп, имештер ки. мин иң жаваплы кешеләргә барам Республикадагы милләтара мөнәсәбәтләрне адәмчә кысаларга кертү прокуратура белән КГБ эше тутелмсни? Нәрсәдән куркырга? Киресенчә, ачыкган-ачык сөйләшергә һәм хәт игәргә кирәк! Әмма мин никадәр беркатлы булганмын х.эер мин аларнын бу мәсьәләдән йөз чөерәчәген алдан ук белә идем инде. Гомеребездә бер тапкыр күрешмәгән прокурор Крайнев (ул соңыннан СССР Генераль прокуроры Трубин- иың урынбасары игеп күчерелде күрдеңме безнекеләрне!) мине бик яхшы белә булып чыкты.
С чем пожаловали?
Мин аңардан мәкаләне укып чытуын һәм матбугатта күрсәтү өчен юридик этәргеч бирүен, ятыш прокурорлык күзәтүен тәэмин итүен үгенә.м Мин бер боек җинаять эзеннән прокурорга килдем Ул җинаять шәхес иреген кысу Шәхесне шәхескә, милләтне милләткә каршы котырту Бер милләттән Тәңре-милләг. икенчесеннән вак. Кол-милләт ясау. Берсеннән мәңгелек дус. икенчесеннән мәңгелек дошман образы әвәләү Тын голларын бикләп, бер милләтне икенчесенә хезмәт иттерү Кешеләр арасында гына түгел, милләтләр арасында да сорыкорт милләтләр тәрбияләү
Так. причем я? диде Кравцев, мант аен җыерып Обращайтесь в Союз Писателей, в «Советскую Башкирию»
Устинков великодержавный шовинист, дидем мин. Он никогда не пропустит статью о «давно решенном'' национальном вопросе Нужна помощь со стороны органов законности
А вт>1 кто интернационалист?! Кравцев каһкаһәләп көлде. Вы же травите народ на парод! А. кстати, почему татары сами нс открывают школы, журналы и издательства'’
Ары таба сөйләшеп торуның мәгънәсе юк иле Мин КГБга киттем Мине милләтара мөнәсәбәтләр бүлеге начальнигы «төп кү гәтчем» полковник Фәснм Ямалиев кабул итте Ярты сәгать вакыт үтмәде у i Банткоргсган КГБсы рәисе полковник В Поделякиннытт минем белән танышырга геләвен җиткерде (Озак ламый. гадәттәгечә. Мәскәүдән китереп угырты.пан ки гбэчы полковник тенера т дәрәҗәсе алыр һәм Рәсәй КГБсы рәисе урынбасары итеп үстерелер күрдеңме безнекеләрне! Владимир Иванович Поделякин, психология фәннәре кандидаты, чынлап та бик нечкә психолог, үт гшенсц остасы булып чыкты Макалоне укын чыкканнан соц. без аның бетон милли мәсьәләләр буенча а тты сәтать буе аяусыз сүз алыштык КГБныц үз оясында минем үземне шулкадәр ирекле тотканым өчен уңайсызланган татар Яматиев. вакыт вакыт урындытына сеңеп, юкка чыта и те Ә Поделякин түзем те. Ойтен бетермәгәнен күз кысып аңлата Шактый уңышты оешып барган татар миллн-азатлык хәрәкәтен шундый ук уңыш ое тән таркатуда Союзда беренче буларак У фада һәм тулаем Башкорт станда нечкә экспериментлар үткәртән Владимир Иванович күз кысып, мина болан ди:
А вы ничего нс бойтесь Будьте смелее. Вы давно находитесь под нашим колпаком.
Көндәлекләрдән. 07.08.87. /»|.чи «Лызы.г Гаңеда Фәрит / ><«)<•/*.»\ии тнын«»</ кши<-г ио.-.э/г /ни кызык таныш/ <>чраш\ о\.<ды Мин ки ten кер} бе.юн әдәбичт бу/е.-ендэ M.H. vm Са.шхов 1юи Марат Фәтхе шс шмов дигән чшь егет пәйда 6v.idbi.iap Беренчесе ое юн күптән түге/ .<•»<.» Фәрит таныштырган иде Бик тә сашәтгюрвәр кеше күренә Фронтовик ,1аск.1ы ч /да Марат г« юн шунда таныштык «Бс/гә татар /арның iftop.ua ш гһ /иаган оешчасын оештырырга кирәк» диде М.н г\т аб/ый Тсс дип мин аның авы УЫН точа юды и 1ыч Марат й, юн икесен күршедәге йсш күрше />} г.иәл» а./ып кереп сой юштеи Мин и шрнын кеч 1юч нинди кеше юр икш ик юрен oeiuuu Бениннәрен качн табасын' Андый шрны
котеп күпме вакыт үткәрергә мөмкин? Башларга кирәк. Ышанам, бүгеннән башлап Уфада һәм Башкортстанда татар милли азатлык хәрәкәтен оештыру буенча ачыктан-ачык көрәш башланачак...
Кабул игү бүлмәсеннән кызкай кәһва ташый. Берничә мен квадрат метр мәйданны биләгән, подвалларына, коне килсә, ботен Идел буе һәм Урам төбәгенең барлык акыллы башларын сыйдырачак мәрмәр бинада тынлык Беләк юанлыгы кабельләрдән телефоннан сөйләшкән рыясыз адәмнәрнең йөрәк тавышын тыңлыйлар. Бодай гына. Хәбәрдарлык өчен. ҮКның махсус карары белән шул заманның биш миллионына төшереп Уфада салынган «регионалы» КГБ бинасының түбәсендә ерактан һәм якыннан тыңлау антенналары. Кеше түгел, танк колоннасы үтәрлек биек һәм калын броня ишекләрдән урам тупигына чыккач, халыктан яшереп, төнлә куелган бөек чекист Дзержинский һәйкәле.
— Значит, бывшею первого секретаря Башкирского обкома Шакирова могу отдать под суд народов? дим мин тагын да батыраеп.
— Нс сильтесь.— ди Поделякин нәзакәтле генә елмаеп.— Не тратьте время попусту. Ведь у вас и других дел предостаточно...
Әлбәттә. Мин милли аңы булган егет һәм кызларыбызны татар азатлык хәрәкәтенә кертеп, ә Поделякин меңләгән штаттагы һәм штаттан тыш хезмәткәрләрен җигеп, аларны сафтан чыгарып тора.
— О посещении нашего ведомства такими крупными птицами, как вы. завтра в девять угра будет доложено первому секретарю обкома товарищу Хабибул- лину. Я передам ему вашу просьбу о необходимости публиковаться в -Советской Башкирии»...
Без жылы хушлашабыз. Кирәк чакта тагын да килергә кушалар. Никадәр хуш күңеллелек!
Әмма мәкалә чыкмый. Ә менә минем «үз теләгем белән» КГБда кабул ителүем турында хәбәр Башкортстанның барлык газеталарында басылып чыга Никадәр нечкәлек!
иһаять, без Совет мәйданына килеп керәбез. Тып-тыныч. Андый-мондый сакчыллык та сизелми, милиция нарядлары да күренми. Мәйдан уртасындагы чәчәк түтәле янәшәсеннән, әгәр элекке Министрлар Советы бинасыннан карасаң, сул кулда (урынны алдан сайлаган идек), асфальтта чүкечләр белән чең-чең килеп, егетләр чатырны урнаштыра башлады. Кадерле белән без тимер өчаякларга ныгытылган «Сәяси ачлык тотучыларның таләпләре»н куеп маташтык. Ун-унбиш минут үтеп тә өлгермәде, чатыр әзер иде. Иң тәүдә раскладушка, мендәр-юрган, термослар һәм башка кирәк-яракларны керттек. Аннан мин Нәүрүз бәйрәме уңаеннан татар милли хәрәкәте үткәргән митингта мөфти хәзрәтләре Тәлгат Таҗетдин бүләк иткән Коръәнне алып кердем. Кинәттән «Башнефть» бинасы башындагы сәгать сукты Биш сәгать утыз минут икән Коръән дә кергәч, сәгать тә суккач, безнең өй эче яктырып киткәндәй булды, күңелләр дә ничектер тынычланды. Егетләр белән бергәләп, дога кылдык. Шулай и геп, сәяси ачлык башланды. Инде бу юлдан, бу урыннан безне беркем дә кузгата алмаячак. Амин! Без кочаклашабыз. Мин бүгеннән башлап тәмәке тартмаячакмын. Егетләр безне ташлап китмәячәк. Алар —кизүдә. Кизүләр хезмәте белән көрәштәшебез Зөфәр Хәйбрахманов җитәкчелек итәчәк Тегенди-мондый сәяси һәм хәреф хаталары китмәгәнме, дип. мин «таләпләр»не яңадан укый башладым.
— Татар телен башкорт һәм урыс телләре белән беррәттән дәүләт теле итеп игълан итү:
— «Нефтяник» мәдәният сараен татар «Нур» театрына бирү;
— Татар мәдәният мәркәзе һәм иҗтимагый үзәгенә КПССныц Башкорт- стан өлкә комитетының ике катын бирү.
— татар яшь тамашачылар театрын ачу.
— татар балаларын кичектергесез рәвештә туган телләрендә укытуга күчерү: татар балаларын «интернационалист» миссионерлар түгел, татар мөгаллимнәре укытырга тиеш:
— «Дружба народов» журналында чыккан «Язык мой — друг мой...» мәкаләсен (1988. 6) кичектергесез рәвештә башкорт, татар һәм урыс телләрендә басып
Н
чыгару, жу) бутча Растае пмктуЛже ташерган 1»м Үмк те кварете ж- ранынззин Үзәк Комитет тыйган «Как стать экстре мисто м» филь.мызз Бтикорте тан телевидениесе буенча курс,этү
Тугандаш Эзәрбайҗан. Латвия. Литва һәм Эстония территориясеннән совет гаскәрләрен чыгару
Башкортстазз Югары Советы рәисе Рәхимовны мәдәният министры Әми- невны. мәгариф министры Гардановны КПСС өлкә комитетының митбзгат секторы мөдире Тимербу затаены. Башкортстан радио һәм телевидение комитеты рәисе Кильдинны — татар халкы мәнфәгатьләренә каршы көрәшүче көчләрне — отставкага җибәрү
Лялар Хәлим. Кадерле ИмамеI.IHHOB.
5 октябрь. 1990 ел».
Шулай итеп, без плацдарм яуладык Машиналарыбыз шундук шыллы номерларын күрә күрмәсеннәр Мин. кичтән үк ашказанын юдыртып яткан кеше һаваны тәмләп карыйм Ул ниндидер әрем балы, сәер татлы тәм белән айкый кебек «Кузгала тәмле һава » дип кабатлап куйдым мин аксакалыбыз Сәйфи Кудаш шигырен
Архивтан. «Уфада яшәп иҗат иткән куренек ie шагыйрь Сәйфи К'удаш 99 яшендә вафат булган. Б\ турыда соңарып хәбәр ителде Күрснск ie шәхесебезне үзләштерә күрмәсеннәр диптер инде шагыйрьнең җеназасына татар чзучыларын чакырып тор маганнар»
«Татарстан яшьләре». 10.08.93.
Кәйләлекләрдән. «13.08.93. Берт\ган Кашашы зар шәбенә • 4ргамак» җ\р- налы каршында оешкан безнең «Алтын Урда» концерт бригадабыз Пае зодар далаларыннан кайтып тошугә. Уфадан кайгылы хәбәр Сәйфи бабай ) згәзз \/ин иның белән соңгы тапкыр былтыр җәй очрашкан идем 99 яшьлек тере «музей» унтугыз яшьлек егетләргә биргесез чнх-ялкынланү бе зән « Аргамак» журна зының беренче 11991. октябрь/ санында ук «Тисә тиенгә тимосә ботакка « дигән искиткеч көчле мәкаләсе белән катнашкан иде «Син. энем, үзеңнең нәрсә сөйкәгәнеңне белебрәк сөйлә», дигән иде i i аны соңгы елларда тәмам пычракка батыру очен тырышкан әрсез публицист Газыйм Шафиковка Татар доньчсы әле беренче китабын 1917 езда ук чыгаргазз асыл у зызз юга типы 4нын искиткеч архивы, егер ме меңнән артык хатны } з эченә алган йиз зәгән папкалары бе зән нәрсә булыр' Башкортстанның тарих, тел һәм әдәбият институтындагы наданнар кулына күчеп, череп, юкка чыгар мы ' Ә злә Казан аны | зеззә а здырыр.иы'» һаман да шул «кысылмыйбыз». - диярләр инде Тукайдазз соң сирәк кабат зангазз мзэнз i зык »
Әмма бу әкият и халәт озак дәвам итми Милиция УАЗы мәйданга тәгәрәп килеп чыга һәм безнен куышыбыз осгенә үк менеп диярлек туктый Әчегән помидор кебек тулышып, знә белән гортсән. шартлардай конт ырг-кызыл йөзле капитан симертелгән гладиаторны хәтерләтә иде Бәләк танау ( әйлән күтләр Бу күзләрнең гомерендә бер тапкыр Байронны да. Тукайны да укыганы юк Әмма «үз кеше» Тазар Илеш-Дүртейле сөйләшендә урыс зелен шактый бозып ул безгә беренче гарихи сөйләм ычкындырды
Ыхту тздись? Зәчим тзднсь?
Без. Советлар Союзы гражданнары язучы Айдар Хәтим һәм имче Кадерле Имаметдинов. милләтләр тигезлеген яклап сәяси ачлык ш ълан иттек
Эздись нильзә'
Ә кайда ярый'.’
’ В Воркута!
Рәхмәт
Ыспасибо сыт не бутишь' Офшгер шаркылдап ко i ie Оч милыон чагыр ишеген ачып карадылар, аннан эленгән язуларга күз төшерде тәр Вәләй әт- суды! _ _ ,
Без беркая да китмәячәкбез Сәяси ачлык бары тик шушында дәвам итәчәк.
Ха! Типыр мы все галудные' Дүрәки вы н вчу. вәг ышту я скажу' Помирай те т ал\дные!
Машина inucie шарт ябыла УАЗ. көпчәк тәре гк- юн ырылдап, китеп бара
Баш танды Баш юна башлады Бу беренче жннү иде Әмма беренче мондый жинүне гаiap дөньясында Чаллы ми г ш-аыт тык хәрәкәте жнтәкчссс Зиннур
әфәнде Әһлиуллин яулады Шәһәр советы бинасы каршында унике көн сәяси ачлык тотты ул. Казаннан Чаллыга килгән Борис Ельцинны һәм Шәймиевны уз янына чыгарга, әңгәмә корырга мәҗбүр итте. Ә без бу көннәрдә «Кызыл таң»иың кеше күрми торган урынында булса да. Зиннур Әһлиуллинга теләктәшлек белдерә һәм Башкортстан татарларына хәбәр бирә алдык, һәм менә без икенче булып калыктык Безнен арттан. 1991 елның 35—40 градуслы эссесендә, кара асфальтка милләтебез каһарманнары Фәүзия Бәйрәмова. шагыйрь Рәшит Әхмәтҗанов. актер Илдус Әхмәтҗан. язучылар Зәки Зәйнуллин. Газинур Морат. Заһит Мәхмүди. Әхәт Мушинскии. Азнакай якларыннан Фазыл Вәлиәхмәтләр чыгар һәм ундүрт көн буе халык диңгезе һәм эрегән сумала эчендә кайнар..
Министрлар Советы бинасын чәүкәләр камап алган. Әле алар көньякка китеп бармаган мыни? Безне көткәннәр мәллә? Күңелдә шигырь ярала, әмма язарлык түгел чатырда караңгы, тышта сибәләп кенә янгыр ява башлады.
Бу мәйданда без барыбыз да ирексез Шартлы рәвештә генә Башкортстан дип аталган татар-башкорт республикасында бүген татарга каршы алып барылган сәясәттә шундый ук ирексез гади башкорт халкының бер гаебе юк бит. Нәрсә белә дә. нәрсә уйлый ул? Совет мәйданын "Буйсындырылмаганнар мәйданы» дип атыйсым килә башлый. «Площадь непокоренных».
Егетләр тышта йөренгәләп тора Кадерле алар белән. Мин. башкорт халкына изгелек эшләү урынына, бөтен көчләрен шушы изгелекне явызлык итеп, татарга каршы юнәлтү турында баш ваткан әһелләр утырган биналар, ягъни Совет мәйданы хакында уйланам Әйе. урын гаять дөрес сайланган. Артта татарны аңгыралату өчен башкортча гына китап чыгаручы китап нәшрияты. Китапларын сата алмагач, ел саен дистәләрчә мен сумлык китапларны списать итеп, кошчылык фабрикаларына чебеш аяк астына җибәрәләр Бер-ике татар бар анда, әмма «башкортса һәйдәшәләр». Бераз арырак КПССнын Киров райкомы Шул тирәдә үк КГБ резиденту расы.
Көндәлекләрдән. «27.11.87. Татар хәрәкәте активисты булып киткән Марат Фәтхе лисламов. инженер егет, мш/а бүген болай диде »КГБда мин полковник Фәсим Ямалиев белән очраштым. Әгәр сез татар мәдәният клубына җитәкче итеп Айдар Хәлимне сайласагыз, бездән өмет көтмәгез». Кызык, кайдан танышкан бу егет КГБ полковнигы белән? Нигә полковник кадәр полковник бер очраклы танышка мондый җаваплы фразаны әйткән? һәм нигә моны минем үземә әйттерәләр ' Их. кадрлар, милли хәрәкәткә кадрлар җитешми, теш кысып, турыдан ярмаска, һәркемне сакларга, якларга туры килә, шайтан алгыры!»
Якында гына Башкорт педагогия институты бинасы. Шунысы кызык. Казандагы югары уку йортлары гел генә «Казанский» исемен, ә Уфада гел генә «Башкирский» исемен йөретәләр.
Казан дәүләт университеты Башкорт дәүләт университеты. Казан авыл хуҗалыгы институты. Башкорт авыл хуҗалыгы институты Кызык бит' Башкорт педагогия институтында, әлбәттә, башкорт филология факультеты һәм кафедрасы бар.
Куышымда ниндидер тавышлардан айнып китәм. Автомобиль тормозы. Авазлар:
Голодовку объявил, говорят
— Зачем?
— Кто?
Какой-то Хаким что ли...
Мин беренче тапкыр термостан кайнаган чишмә суы эчәм. Җанга җылы йөгерә. Сигез сәгать кырык биш минут икән. Чуендай авыр киемнәрем белән урыннан күтәреләм һәм тышка чыгам Мәйданны «Башнсфть»кә эшкә килүчеләрнең Икарус»лары биләгән. Кайда карама халык Алар безнен чатырны күреп, аптырап кала һәм. кызыксынып, тирәләп йөри, безнең язуларны укый башлый .
Дөрес язганнар...
Противопоставляет народы! Под суд его!..
Милиция майоры. Танышабыз. Фәрвәз Исламов дигән кеше икән.
Сезнең куркынычсызлыгыгызны саклау безгә тапшырылды. Тәртипне милиция наряды саклаячак Әгәр инде ситуация'үзгәреп куйса, анда күз күрер, ди ул ачыкган-ачык һәм кулны кыса Тазалыгыгызны сакларга иде. Айдар абый.
— Рәхмәт, туганым.
. СТГЛЖИЖДӘИ ТОРЫП- көрәштәшләрем Сәид әфәнде Еннкеев
һәм Зөфәр әфәнде Хәибрахмановлар төркеме мин биргән житмеш-сиксән адрес буенча Уфа. Татарстан һәм Союз буйлап, шул исәптән Башкортстан Эчке эшләр министры Хәсәновка. КГБ рәисе Поделякинга. безне сак белән тәэмин итүтәрен үтенеп, телеграммалар бирергә тиешләр иде Димәк, алар тиешле җирләргә барып та җиткән
— Кая сон ул үзе9
Әнә басып тора, диләр.
Аю күргән кебек, минем тирәдә өерелә, рентген нурлары белән капшый, тикшерә, шикләнә, ләгънәтли, үз итә һәм ярата башлыйлар Күрмәгән күзләре белән үбә. күргән күзләре белән төкерә, инкарь итә. бәхәсләшә һәм кочаклый һәм бу манзара ун көн буе дәвам итәчәк. Хәтердә- бу хәбәрдән кайнарланган ике татар апасы кулны кыса
И-и туганкаем' Нык торыгыз. Бездән, татардан да бар икән'
Кемнәр без? Нинди каһарман, нинди батыр булыйк ди без ” Без бары тик ин гади кешелек бурычын үгибез. Без башкача булдыра алмыйбыз чөнки бу кадәр түбәнчелеккә төшәргә ярамый Татарны милләт итеп ялгаган җеп менә-менә өзелергә тора Без аны күрәбез Күрә юрып та. күз йомарга һәм берни күрмәгән-дәй, күз йомып, күши башларга без бары тик корсак колы сыер түгелдербез бит9! Тукай милләт намусы безне шулай тәрбияләдеме9 Мәйданда ятканда күз алдымнан Тукай. Гаяз Исхакый. Җәлил кыяфәтләре беркайчан да китмәс Татар шигъриятендә ин яраткан поэмам Сибгат Хәкимнең «Кырыг ынчы бүлмә»сс тагын телгә килә:
Килде шагыйрь. Тукай килде жирю.
Язганнары безгә бүләге
Күрсәт, тарих, бар кайгысы белән
Татар халкы сыйган бүлмәне
Үлде боек токым Кем лә әйтмәс
Улларыннан син. дип. уңмадың.
Халкым, алда улларыңны сакла.
Авыр чорлар кичерә улларын
Мәктәбем дә. телем лә ул, Тукай.
Тукайдагы кебек тел кайда’ Мен елдан сон да бер синен, илем, Кайтасынны беләм Тукайга
1985 елның апреленнән милләтебез Тукайга кайга башлады Әмма шушы гүзәл әсөрнен авторы мәшһүр шагыйрь, остазым Сибгат Хәким генә бер ай »лек. көтелгән үзгәрешләрне күрә-ишстә алмын, якты дөньядан китеп барды
Ә мәйдан кайный. Хәбәр, күрәссн. бөтен Уфага таралып та өлгергән Шактый гына танышлар да күренә башлады Танышлар шундук безне электән күргән, күрешкән, хәл белешкән һәм күрмәмешкә салышкан танышларга аерымы Кешеләр юркем-төркем булып безнең «Тәлапләр»гә килеп туктала үзенчә бәя бирә, моңа кадәр бердәм булган «совет халкы» төрле сорт ларга бү ленә Милли ансыз булу коммунизмның нигезен тәшкил иткәнен ап-ачык күрәсең Коммунизмны урысча укып, урысча сөйләп, урысча язып, урысча кнно-телевиденнесен карап гозү урыслар һәм милләтсез манкортлар өчен ин гадел юл икән Бу беренче сорт Ә менә үз телеңдә укып һәм сөйләшеп коммунизм гозү милләтчелек икән. Болан эшләргә теләүчеләр икенче сорт Бешен «Таләпләр» кеше аңын мизгел эчендә уята. ул түя үзенә каршы үзе фетнә күтәрә, ягъни чистара Читләп карат анда, безнең чатыр тирәсе су тегермәнен хәтерләтә: агымсу килә, бөтерелә, китә. Кило, бөтерелә, китә
Ниндидер фотограф аерым бер тырыш тык белән мине алдан-аргтан. уннан- сулдан төшер.» башлады Бу озын буйлы кешене мин газета фотокор тары арасында күргәнем юк иде Бу шундый үҗәтлек күрсәтә башлады ки. канда барсам, минем арттан бара һәм шалт. шалт, шалт' Бу мине туйдырды
Син кайдан, комитеттан мәллә9 дидем мин КГБны кү тдә тотып
Әйе. диде ул һич яшермичә
Ул чакта татын берне чәкет. дидем мин киң елмаеп Сездә минем сурәтләр болай да аз иде инде
Рәхмәт
Без. Кадерле белән кирәк-ярак тарны алып. Министрлар Советы бинасы бәдрәфендә тешләребезне чистартып чытабыз Табиб тар безгә һәр ике сәгать саен тешләрне чистартып торырта кушты Бу ихтыяҗны үтәмәсән. ач юрган ашказанга бактерияләр үтү куркынычы бар икән Әлегә. әлбәттә, бу кхркыныч
янамый, шулай да үзебезне беренче сәгатьләрдән үк шуңа күндерергә тырыштык, Аннан йөрештереп алу туктаусыз урында яту. йә булмаса ат кәмите ролен үтәүгә караганда кызыклырак.
Әлегә кадәр телеграмм биреп азапланган егетләребез һәм кызларыбыз килеп җиткән. Аларнын йөзендә горурлык Риф Гомеров. Зөһрә Баязитова. Галия Батыршина. Зөфәр Хайбрахманов. Җәвад Мәһәдиевләр... һәм. әлбәттә, җитмеш биш яшьлек ветераныбыз Сәид Хәнәфи угылы Еникесв. «Кошларны төрле тарафларга исән-аман очырдык, дип пышылдый ул минем колакка. Мәркәз кассасыннан биш йоз акча тотылды...»» Мин аңа сокланып карыйм. Күпләр безнең көрәштән, аны күтәрә алмый, китәр. Ул китмәс. Ул ташламас. Озын буйлы, яшьләрчә чая күзле. Рим легионерларына хас борынлы бөек мишәр. Гомер буе партократия һәм тоталитаризмга каршы көрәшкән каһарман йөрәк. Атаклы Еники морзалар нәселеннән.
Чагырны ачып карарга, хәтта ниндидер тикшерү үткәрергә теләүчеләр дә күп булмакчы. Без монысын исәпкә алып җиткермәгәнбез. Роберт Яруллин кайдандыр ак шнур табып килә. Егетләр, күпмедер ара калдырып, җиргә тимер сөңгеләр кагалар һәм шнур белән чатырны уратып алалар. Алмашлап сакка басалар.
Кемдер мине арттан кочаклый, аннан бүрәнә әйләндергән кебек үзенә әйләндерә һәм кулны кыса. Бәрәч. Леонид Павлович бит бу! Софронов!
Успехов тебе. Айдар. Духовно с тобой, а телом — нет. Начальник!..
Үзе ыржаеп көлә. Тагын бер мәртәбә иңемә дустанә суга да. баскычлардан йөгереп үзе эшләгән департамент материаль-техник тәэминат идарәсенә кереп китә. Идарәнең начальнигы булып Софронов күптән түгел. КПСС өлкә комитетының беренче секретаре итеп Шакиров урынына Мәскәүдән Ревмир Хәбибуллин куелып бераз вакыт үткәннән соң гына эшли башлады. Шакиров тираниясенә каршы беренче булып баш күтәргән, анын тарафыннан төрмәгә утыртылган кеше ул Софронов. Уфа шәһәр комитетының элеккеге Икенче секретаре «Правда» газетасының Уфадагы үзхәбәрчесе Владимир Прокушев- ның бөтен дөньяны шаулаткан һәм Шакиров диктатурасының җимерелүенә китергән атаклы «Преследование прекратить.. исемле мәкаләсенең каһарманы. Сәерсенде Уфа: мона кадәр Шакировны хөкемгә тарттыру белән янаган Софронов көтмәгәндә генә ошбу идарә белән җитәкчелек итә башлады. Нәрсә, сындырдылармы'.’ Вазифасыннан алынса да. яшерен рәвештә икътисади киңәшчесе булып калган Шакировнын киңәшен тотып куйдымы аны бу урынга Хәбибуллин? Мәкаләгә килгәндә, аның миңа билгеле өлеше дә шактый гыйбрәтле Төрмәдә чакта Софронов Үзәк Комитетка хат артыннан хат яудыра. Әмма фәтвасы булмый. Ахыр чиктә ул хатыны аша Венгрия социалистик эшчеләр партиясе беренче секретаре Янош Кадарга мөрәҗәгать итә. 1956 елгы вакыйгалар чорында Леонид Софронов Кадарнын шәхси сагында хезмәт иткән була Венгрия җитәкчесе турыдан-туры Михаил Горбачевка мөрәҗәгать итә. Горбачев исә. әле күптән түгел генә Башкортстанда. Шакиров белән бергә Илеш игенчеләрендә кунакта булган булса да (Р. М Горбачеваның бертуган сенлссе Людмила Максимовна Уфада яши. теш врачы, ире татар.) мондый абруйлы лидер үтенечен аяк астына сала алмый Үзәк Комитетка килгән хатларны •■Правда- редакциясенә тикшерүгә тапшыра. Әмма мәкаләнең юлы озын булып чыга. 1987 елның гыйнварында ук редакция секретариатына тапшырылган мәкалә бары так 14 май санында гына дөнья күрә...
1987 елның август урталары иде булса кирәк. «Книга печалимның беренче ике нөсхәсен Үзәк Комитетка һәм «Дружба народов» журналына тапшырып кайткач, өченче нөсхәсен яңа г ына бу урында эшли башлаган Софроновка керткән идем мин. Аңарчы кулъязманы Фәннәр Академиясенең Башкортстан бүлеге җитәкчесе академик Генрих Толстиковка укыткан идем. Поделякиндагы кебек чынаяк-чына- як чәй эчтек, әмма Толстиков ran мин татар һәм башкорт халыкларының хәленә кергән бер генә кәлимә дә ишетмәдем. Саф күңелле булып кыланган урыс колонизаторы иде ул. Инде менә Софронов нәрсә әйтер? Алар бит. башка .милләтләрне бары тик урыс ярдәмендә генә бит юарга өйрәнгәннәр дип тәрбияләнгән «өлкән туган», татар-башкортны монгол токымы дип кенә белә. Өч-дүрт айдан соң без аның белән очраштык.
Монда минем очен яңалыклар ифрат дәрәҗәдә күп,- диде ул елмаеп.— Уңышлар сезгә Берәр бүлеген чыгарырга ярдәм итәргә дисезме'’ Була ул. Мин иртәгә үк Дильмөхәммәтовка шалтыратырмын. Кирәк икән Үзәк Комитетка — Снежкога чыгарбыз Мин ярдәм итәчәкмен!..
Әмма кирпеч һәм цемент мәсьәләләренә кереп баткан «өлкән туганыбыз» ярдәм итмәде, хәтта качты. Хәер, мин ана үпкәләмим Җылы сүз өчен дә зур рәхмәт
Кадерле Имаме гдинов бер төркем башкорт студентлары белән сүз көрәштерә Мин читтән тынлап торам
— Нинә бында татарга театр? Казанда бар бит
— Халык монда яшәп һәм эшләп, театр карарга Казанга барсын мыни?
— Бәй. Казанга китегез.
— Ә1әр миллион ярым татар Казанга күчеп китсә, мондагы промыселлар, заводлар туктап калыр бит? Сәхнәдән башкортча кем җырлар’’ Ке.м нген үстерер9 Кадрларыг ыз юк бит.
— Бында — Башкортстан! — дип кәперәя логикасы җитешмәгән студент. Башкортстан башкоргтар өсәк!.
— Көчекне артык әрәм итмә, дим мин якын килеп Кадерленсн колагына — Көрәшләр алда әле
Зөфәр безне чатырга чакыра 23 нче хастаханәнең баш табибы урынбасары Константин Михайлович Лапии килгән икән Без анын белән җылы күрешәбез
Бу искиткеч мәдәни, мөлаем кеше, махсус табибыбыз булмат айлыктан. ар- табан да килгәләп. безмен саулыкны карап горды Ә лег ә ул 'безмен пульсларны тикшерде, гамәли кинәшләр бирде Мондый шартларда кирәклек ихтималы булган байтак кына дарулар да кигергән ул Бигрәк тә Кадерле өчен Әйткәнемчә. анын йөрәк белән эшләр хорти
— Иң мөһиме ашказанын чиста тоту, ана бернинди дә инфекция үткәрмәү,— ди ул Димәк, кич белән көн саен ашказанын юдыртып торырга кирәк. Зарарлы микроблар тешләрдә үрчеп, авыз аша керә Шу на күрә, егетләр, тешләрне даими тазартырга кирәк. Совмин шифаханәсенә барып, алдан ук сөйләшеп куярга иде сезгә
Лапин китеп бара Без Зөфәр сагы аегында үзебездән түбәндәрәк. Пушкин урамында урнашкан шифаханәгә юл алабыз Тагын да кар кагыш яңгыр ява башлады Өстәге болай да авыр киемнәр ифрат дәрәҗәдә авырайды Без язучылар, композиторлар, гомумән, барлык иҗади халык, шушы шифаханәдә исәптә торабыз Монда барысы миңа таныш. Таныш кынамы’ Мин килеп керү белән һәркемнең йөзенә елмаю балкып чыга торг ан иде тете «әйбәт» заманнарда Әмма бу юлы безнен киемнәрдән сәерсенгән регистратор хатын кычкырып җибәрде
Баш врач Ишмохәммәтов чит кешеләрне кертмәскә кушты’
Мин чит кеше түгел, унбиш ел монда дәваланам
Хатынкай мине танып ала Мин аңа гозерләремне аңлатам Ул Ишмөхәм- мәтовка йөгерә
— Баш врач; «Ачлык тотучылар республика сан тпидсганниясе шифаханәсенә
барсыннар, диде», ди ул уңайсызланып _
«Башнефть» шифаханәсенә киттек Заманында. Урал-Ссбер маг истра ть нефг ь үткәргечләре идарәсендә өлкән инженер булып эшләгән елларда, мин анда дәвалана идем Безне күрү белән өлкән шәфкать туташы
Процедурный™ түгел, бәдрәфкә дә чит кешеләрне кертмибез’ Спил. малярия. тиф! Тьфү-тьфү! дип читкә төкеренде Чыгы-гы-ыт. чы-ы-ык’
Без мәдәния г министрлыгы һәм ки ran нәшрияте бинасына юнәлдек Бешен үтенеч бик кечкенә ачлык гогкан көннәрдә үзебезнең адәми ихтыяҗларны ү тәү өчен бәдрәфкә кереп йөрергә рөхсәт алу Якаларына аркылы-торкылы кисешкән штыклы винтовкалар билгесе кадаган сакчы хатын мина, үз профсоюздвшларым эшләгән бинага кертми
Хту? Куда? Бәдрәф? Никакхн бәдрәф ниту! Фу тяган какун
Ксчксн.1 проблеманың халыкара ниаагка оверелуе момкнн ик Бемеа чын барлык исә кирәккәндә эшне зурга җибәрү, кирәкмәгәндә йомып ка иыру буенча иң уңдырыш лы туфрак инде Шу тай игеп, юыну-кырыну. теш чистарту һ б әчеп бая кереп чыккан иске Совмин бәдрәфеннән дә кулай урын калмады Вахтеры ла үзебезнең кеше. г .
Кертмәскә куштылар Комендант белән сөйләшеп карагы» ә гс
Комендант безне аңлады. «Бәдрәф ирекле, әмма листовка, япан акча бас магыз» диде ул. Без көлештек Мин ана оер анекдот сөйләдем Брежнев үз гомерендә бер генә бүләктән баш тарта һиндстанга баргач, анын танавына Һиндләрдәгечә, алтын боҗра кидертергә бу галар Нәселле үгез сыман «Юк. мин мондый »\р награда.а таек түге г» дип жавал бирә Леонид И п.ич
Намусны рәнҗетә юрган кы танышлары өчен әрнеп, ое» Башкортстан сау тык саклау министры Турьяновка. С овмин шифаханәсе баш врачы Ишмөхәммәтовка
протест телеграммасы суктык Никадәр «җитди» мәсьәлә бит! Әмма хәл үзгәрмәде Ун кон буена без иртәсен дә. кичен дә ашказаннарыбызиы юдыртудан мәхрүм булдык
Архивтан: Мәскәүдәлл китереп утыртылган Чакмагыш татары Ревмир Хабибу ллинның Башкортстандагы иң «биек лие» утыз җиденче еллардан соң күрелмәгән масштабта мине эзәрлекләүне оештыруы булды. Ел ярым чамасы каните ль тартканнан соң. нә сәяси. нә икътисади әзерлеге булмаган беренче секретарь Хәбибуллин өлкә комитетның тулы составы белән отставкага очырылды Безгә бәдрәф бирдертмәгән КПСС Үзәк комитеты әгъзасы Ревмир Хәбибүллинның бераздан башка сөйкемле эшләре дә ачы лды
• КПССның Башкортстан и лкә оешмасының контроль-ревизия комиссиясе президиумында
Р X. Хәбибу ллилл иптәшнең 1987 елның сентябрь-декабрь айларында алты кешедән торган гаиләсенә өч квартира берсен Пермьдә, икесен Уфа каласында алуы ачыкланды. 1987 елның сентябрендә i л Уфа каласында хатыны белән биш бүлмәле квартира— КПСС өлкә комитетының кунакханәсен били ремонт барышында аны )'з теләге белән дүрт бүлмәле итеп үзгәртә Октябрьдә г л әнисен Ла,и кызын өлкә комитетының яңа төзелгән йортта торак алучы хезмәткәрләр исемлегенә кертә, аларга ике бү лмәле квартира бүлә. Ноябрьдә ул Пермьдәге дүрт бүлмәле квартирасын улы белән килененә яздыра, әле генә Уфада квартира алган әнисе белән кызын ордерга керттерә. Хәбибу л шнның хатыны Л. 3 Сафинага «РСФСРның атказанган юристы - дигән исем бирү фактын тикшерү барышында шул ачыкланды Башкорт АССР Верховный Советы Президиумының б,г мәсьәлә буенча 1989 елның 11 декабрендә кабул ителгән карарына, президиум әгъзалары белән сөйләшеп тормыйча, аның элекке председате ле Ф В Салтанов иптәш кул куйган Конлпролъ-ревизия комиссиясе президиумы үзенең карарында. Р X Хәбибу ллилл юл куйгалл эшләре өчен каплы партия җәзасына, хәтта КПСС әгъзалыгыннан чыгарылырга лаек, дип билгеләде. .»
«Кызыл Таң». 6 октябрь 1990 ел.
Чатыр янына җитеп килгәндә, кемдер миңа кычкыра:
Айдар агай! Айдар агай! Без зә сыгабыз!..
Үзе кул болгый, үзе шат елмая. Үзе өйдә генә яланаяк кия торган чүәкләрдән Карасам. Артур Иделбаен Култык астына бөгәрләп, матрас тыккан да. мәйдан аша Октябрь революциясе урамына табан чаба. Нәрсә булган? Кайда чыгалар'1 Артур Иделбаев университетның тарих факультеты студенты Башкорт яшьләрен оештырып йөрүче Шактый акыллы, заманча фикерләүче егет РСФСР Югары Советы депутаты. "Башкортстан кызы • журналы мөхәррире Гөлфия Юнысова һәм филология фәннәре кандидаты Мирас Иделбаевнын улы. Ул берничә тапкыр тарих факультетында минем белән очрашу оештырырга тырышып карады Булмады Ишеккә кысгырып киткән язуы болай иде «Булмай. Айзар агай Укытыусылар һеззен менән осрашыузы теләмәй».
Бер сәгать үтмәгәндер. ял!ышмасам. Риф Гомәров хәбәр җиткерде:
Башкортлар Ленин урамындагы «Нефтяник» сарае каршына тирме корган Артур Иделбаев җитәкчелек итә. Суверенитетны яклап имза җыялар.
Мин сәгатькә карыйм. Халык дингезендә айкалып-чайкалып. вакыт үткәне сизелми дә икән: көндез: с ундүрт сәгать. Соңыннан бу акциянең безнең сәяси ачлыкның абруен киметү, икс милләтне капма-каршы кую һәм бәрелештерү өчен КГБ оештырганлыгы ачыкланды Афәрин, тиз эшлиләр егетләр Нәрсә әйтәсен'’ Иртәнге тугыздан нибары биш сәгать вакыт үткән, әмма барысы да әзер. Мәдәният министрлыгы складларыннан атлар сыйдырышлы тирмә дә табылг ан Бизәлгән дә. Тик шунысы гына сәерсендерә нигә башкорт хәрәкәте имзаларны безнең ачлык игълан итүгә кадәр җыя башламаган? Моның өчен үз башың булу кирәк шул
Әнә баскычтан вәкарь белән генә мәдәният министры Салават Әминев менеп бара. Хакы бар. Соңгы вакытта министрлыктан барлык татарларны чүпләп бетерде бит ул.
Чатыр тирәсендә халык тагын да ишәя төште Күрәсең, хәбәр чынлап та тирәнгә үтеп керә башлады Вакыт-вакыт кемнең нәрсә сөйләгәнен аңларлык га түгел Безнең егетләр төркемнәр уртасында бәхәс алып бара, аңлата, күз-кашын җимермичә фикерләр төрлелеген якынайтырга тырыша. «Түземлек күрсәтегез, тупас булмагыз-, дигән идем мин аларга кисәтеп.
Бер марҗа минем җиңемнән эләктереп ала һәм илһамлы пулемет кебек мина ут яудыра башлый:
Так спокойно жили, зачем ты травишь народ на народ?! Зачем татаробашкирских дегеи должен учить только мусульманин9 Куда вы без русского языка? Нет. мы национализм не допустим' '
Ана икенчесе кушыла Талаганда күмәклек хисе гадел булу хисенә әверелеп куя
■ Тут нас голодом морюгь. а они нас политикой Голодовкой травють! Бездельники и все туть!.
Ишь. театр захотел Ты сам театр паршивый!
Каракучкыл иозле. маңгае минле гагар абзые безгә ярдәмгә килә Ул тирән белемле кеше булырга охшый Әмма аңа сөйләргә бирмиләр
Колбасы не г. мяса нет вот что надо требовать' А он вывода войск из Литвы. Азербайджана На кой нам сдались эти фашисты?
Талоны отоварить нечем'
Йэ. хода, монда нәрсә генә ишетмәссең9
Зөфәр яна хәбәр алып килде: башкиристлар тирмәсе янында кымыз һәм азык-төлек сата башлаганнар. Суверенитет өчен егерме имза җыйганнар да ди инде Шунда ук икенче хәбәр дә алынды: бүген төнлә безнең чагыр өстеннән йок машинасы жибәрмәкчеләр. имеш. Мин бу хакта майор Исламов белән кинәшәм «Борчылма! ыз. барысы да торг ип гә булыр», ди ул Шунда ук «г ирмә» сү зсн дөрес әйтә алмаган бер урысның кызык тәгъбире хәтердә калган «Тул Айдар Хазим палатку разбил, там башкиры тюрьму поставили » Ко торга генә кеше ток. Мина чынлап га кызык булып китте. Мина бу мизгелдә урыснын «тюрьма» сүзенен горки «тирмэ»дэн, ягъии «караңгы, ябык урын» дигәннән килеп чыкканлыгын аңладым
Октябрьдә карашы иртә төшә Күз бәйләнергә дә озак калмады Мин сәгатьләр буе чагыр эчендә ятам да. сирәкләп мәйданга чыгам Чыгу белән халык уратып ала. Күп сөйләшергә, борчылырга мәҗбүр буласын. Кадерле исә коне буе куышка кергәне юк «Коне буе аяктасын. бар. кереп, ял игеп ал .» «Юк. ди ул. Арымадым ..»
Сәгать кичке дүрт белән җиде арасы беренче көннең ин авыр, ин хәлиткеч мизгеле булды, минемчә. Көндезен мәйданда тыныч яшәгәнбез икән. Кадерле дускай! Министрлыклар, заводлар оешмалар, югары уку йортларыннан кайтучы эшчеләр, хезмәткәрләр. студен г лар һәм профессорлар: башкорт академия театрына кичке спектакльгә баручы актерлар һәм тамашачылар; кайдандыр пәйда булган мог гәбәр мәежед карг тары һәм әбиләр; КГБ бинасыннан төш е информация җыярга чыккан филерлар һәм шулерлар, тшлеклсләр һәм эшлексезләр, ябык һәм ачык авызлар, сау-сәламәт һәм гарип-горабалар; бер сүз белән әйткәндә. күп катлы, биек йортларда яшәсә дә. подвалда яшәгән кебек яшәгән йомык Уфа халкының чуар массасы безнең таләпләрне укын, миенә сеңдерә. тыныч игеп күршесе белән мөгамәләгә керә, сеңдерә аямаса. гөлт игеп кабына, шаулый, даулый, җикеренә башлый иде.
Мин. Кадсрлснс култыклап, мәйдан буйлап йөри башлыйм У з кырык өченче калын аяк кисме кия. шул калыпны иләп үзе дә. хатыны Рая ханым да хәлләрдән гая Мин егетләргә ана ярашлы киез итекләр табарга куштым Кнст итексез булмаячак. Чагырга керү белән калын ирләр тавышы янтырады:
Бында сык1 Асыктан асык һой гәшәйек'
Кадерле, чагыр япмасын бераз кысып, тышка күз сала
Тирмәдән «дусларны» җибәргәннәр шикелле, Бай г ак күренәләр
Бу дөрес булып чыкты
Чагыр ишеге тупас рәвештә тартылып ачыла һәм табак битле, чабата кашлы адәм бар мәйданга аваз сала
Нимә эштәп сыкһыгг ill ул. ана бит тыгынып улгыра! Ас юра. имеш!
У лай казылык һогонһам мин дә ас ултырам ул! Ха-ха-ха'
Чыгу белән кара албасты мине өермә кебек бөтереп ала һәм фанер такта сыман кипкән тәү гәмне җилтерәтә башлый
Кем һнн" Кем һнн"
Егетләрем мине аралап ала
Гражданин дим мин
Гражданына сыегым! Башкортмо. тагармы’
Тагар
Юк. һнн башкорт' һатлык йәгг башкорт һин. бина кем' Башкортстанда гагарзлр юк Тагарзар Татарстанда! һнне башкорт кына ягыусы итте'
Монып белән еү I көрәштереп гору кирәкмәс гә иде Әмма ул бит үзе сыман егерме гәп кешене а гып ки iron Аңлатырга кирәк Бәлки аңларлар
Башкорт га гагар халкы кебек хокуксыз, алданган халык Без сетнсн хокукларны ут як ran бу мәйданга чыктык Ми г тәтемә килгәндә. мин тагар
Мине татар атасы һәм анасы тудырды, тәрбияләде, татар мәктәбе адәм итте Язучылыкка килгәндә, мине табигатем һәм галантым язучы ясады...
Ә һин галантһыз! Талантһыз!
Анысын киләчәк әйтер...
Ә һин ниңә башкорт телендә яззын. бәдбәхет?— Кара түмәр тынгы бирми -җикеренә иде Ниңә га i арса язып языусы булманың?!
Эшнең typia китәчәген чамалап алган егетләр милиция ярдәмендә мине бу тозактан йолып алдылар «Кайда күрдем мин бу кешене.— дип җәфаланам мин Кайда күрдем'!» Ул безне жиде кон буе бимазалар, жиде кондә жиде провокация оештырыр, әмма мин бу бик таныш кешене беренче тапкыр кайда күрүемне әле булса искә төшерә алмам...
Халык алдында бирелгән мондый ҖИТДИ, әмма провокацион сорауга җавапсыз калу ярамый иде
— Бу минем туган жирем,- дидем мин Авыр заманнарда туган җиремдә туган телемдә ижат итү. китап чыгарудан мәхрүм ителгәч, мин тугандаш төрки тел —башкорт телендә дә ижат иттем Әмма мин татарча уйладым, әсәрләремдә тагар, гомумтөрки идеясын үткәрдем Хәзер, заманалар яхшыга үзтәрә башлагач. бервакытта да анардан китмәгән милләтемә кире кайтам. Әйтегез әле. монда нинди җинаять бар? Кемгә зыян китергәнмен'1 Башкорткамы, татаргамы*
Кинәттән икенче бер табак битле мине кочагына кыса башлый:
А-а-а. эго ты что ли Айдар-Борис?! Ты еще отсюда не удрал’’ И-их. как я тебя люблю!
һәм ул мине шытырдатып кыса. Минем сөякләрем кораб мачтасы кебек ыңгырашып куя. Монысын инде таныйм. Күптән түгел таныштырды ул барлык татдр милләтен үзе белән Ринат Шәйхетдин улы Баимов. 1961 нче елгы әзмәвер. С аф башкорт Башкортча белми Маг нитогорскидан. Уфа сәнгать институтынын V курс студенты. СССР халык артисты, композитор Заһир Исмәтилев кызы Ләйләнең икенче кияве.
Бәй. бар үзендең Казаныңда татарса яз!.
Монысы күптәнге танышым, җирлексез һәм игелексез татарым Марат Рафиков Башкортстан телевидениесенең элеккеге дикторы. «Башкортстанныннн чибәр ир-егете», дип үзе турында үзе дан таратканнан сон. хатын-кыз белән чамасыз уйнап, эшеннән куылган. Ташкент якларына чыгып сызган һәм кире әйләнеп кайтып, башкорт милли хәрәкәтенең актив «штыгы»на әверелгән «үз гатарымыз» Марат Рафиков.
Ринат Баимов турында урындагы газеталар «умартачы һәм слесарь» дип язалар. Заһир агай Исмәтилев остәленә ул нинди бал куядыр, слесарь буларак, кайда, нинди, кем кранын төзәтәдер, анысын белмим. Башка кешесе булмагач, башкорт яшьләр хәрәкәтен ул җитәкләргә маташып карады.
Ринат Баимов.. Мин аны беренче тапкыр 1989 елның 15 октябрендә «Нефтяник» сараенда мен ярым кеше катнашлыгында үткәрелгән гомумтатар митин- гысында күрдем. Безнең хәрәкәттә искиткеч зур роль уйнаган шушы корылтайны озү очен гаять зур көч куйган шәхес бу. Ул чакта әле. һаман да Сибгат Хәким сүзләре белән әйткәндә. «Казан әле. Казан уянмаган» иде Үзенең оештырылу формасы, төгәллеге, эчтәлеге. батырлыгы белән бөтен Идел-Урал төбәген тетрәткән шушы җыелыш ботентатар хәрәкәтенә бәяләп бетергесез этәргеч бирде. Моннан сон Башкортстанда яшерелеп киленгән татар темасы бөтен республика, хәтта ил күләменә бәреп чыгачак Әйе. митингның нәкъ уртасында. Казаннын Явыз Иван тарафыннан яулап алынуына 437 ел тулу у нае белән кин халык катламнары белән бергә, партия функционерлары. КГБ офицерлары, шымчылары һәм сексотлары шыплап тулган залны аякка бастырып, бер минутлык тын торуны игьлан итүне әзерләү йөзеннән (Уфа шәһәр советында, рәсми рәвештә беркемгә дә әйтмичә, без митингны нәкъ шул көнгә туры китерергә тырыштык, сәяси надан җитәкчеләр шуңа каптылар да!), мин үземнең сыналган көрәштәшем Сәид Еникеевка сүз биреп, ул «канлы Казан буйлап, толымнарыннан сөйрәтелгән татар кызлары» турында сөйли генә башлагач, залда сызгырулар яңгырады һәм бер әзмәвердәй егет сәхнәгә сикереп менеп, теленә ни килде, шуны кычкыра башлады:
Родина моя! Любовь моя'
Родина моя! Любовь моя!..
Үзе бии. әллә нинди кыланышлар ясый. Зал үрә катып калган иде. Алдагы рәттә утырган «үз татарымыз» Марат Рафиков:
-- Долой татарских националистов! дип кычкырды.
Мин моның алдан уйланылган провокация икәнлеген төшенеп алып, ишек катында катып калган милиция полковнигы Таиповка. граждан киемендәге дистәләгән офицерларга:
— Алып чьп ытыз! дип кычкырдым.
Ләкин алар сәер рәвеш гә хәрәкәтсез иделәр. Сәхнәдә биегән Ринат Баимов үзен йөг әнсез сизеп, президиум ә анда шәһәр советы житәкчсләре дә утыра! тирәсендә өерелә башлады.
Алып чыгыгыз! — Зал да шаулый һәм таләп итә башлады. Алып чыгы* гыз! дим мин кабат-кабаг
Ниһаягь. Таипов һәм граждан киемендәге офицерлар, тсләр-теләмәс кенә урыннарыннан кузгалып, аны залдан альт чыталар Әмма ул берничә минуттан кереп утыра провокаторларга штраф га салынмый, алар кулга да алынмый Сәид әфәнде яңадан сөйли башлый Ул тәмамлауга, миннән мондый адымны һич тә кәгә алмаган залга — бу бит нинди заман, аннан гайре уйланылган акция 437 ел эчендә беренче тапкыр эшләнелә! мөрәҗәгать итәм
— Кадерле туганнар! Явыз Иван тарафыннан җиңелеп. Рәсәй империясе нигезенә түшәлгән, әмма беркайчан да рухы сынмаган татар халкының милли азатлык, прогресс һәм гуманлык өчен башын салган. Санкт-Петербург. Метрострой. Днепрогэс. Магнитка һәм Амурдагы Комсомольск саллыкларында черегән, большевизм һәм фашизм концлагерьларында һәлак булган йөз меңләгән уллары һәм кызларының якты истәлеген бүген. Казан алынуга 437 ел тулган көнне, басып. бер мину г тынлыкта искә алуыгызны үтенәм!
Шушы 437 ел коллык чорында татар тарихында беренче мондый көтелмәгән искә алу иде бу Залны гүя яшен сут а Әмма ул тиз айный Минем арттан бөтен президиум, аннан залдагы гади халык дәррәү баса Халык белән бергә аптырашка калган КГБ офицерлары, партия функционерлары. шәһәр советы җитәкчеләре баса...
Менә бит. биш йоз ел бус тупланган милли проблемалар турында сөйләсәң, таләп итсәң, нинди генә ярлыклар алмыйсың. Бишбүләктән булган «үз татары- мыз» хәбәрче хәтта чыгыш башында әйтелгән бнемнлланы да «дини фанатизм» дип атый «Амбиция, национальный душок», йә хода, нәрсә генә юк!
«Перестаньте играть в самостоятельность республик!» 1921 елда Наркомнан коллегиясе утырышында Мирсәет Солтангалиевнсн Сталинга ыргыткан шушы репликасы Солтангалиевнсн генә түгел, меңләгән «солтангалисвче»иен гомерләрен кыйды Әмма мәсьәлә хәл ителмәде. «Что же такое местный национализм;’ Если местный национализм есть проявление борьбы прог ив великодержавного шовинизма, эго не национализм, а но просто борьба с проявлением великодержавного шовинизма». Солтангалиевнсн РКП(б) Үзәк Комитетының милли секциясендә пәйгамбәрләрчә яңгыраган бу сүзләре большевистик урыс миссионерларын акылга утыртмады. Сумгаитлар шуннан башланды түгелме’
Ә менә Татарстан Югары Советы Президиумының глеккс рәисе, безнең Чакмагышыбыз гагары. Салих абзый Ьагысв икенчерәк сөйли. В 1552 году татары были присоединены к Русскому государству С лого времени гагары, долгие годы страдавшие под гнетом зологоордынских и казанских ханов, вошли в состав развивающейся в более прогрессивном направлении страны непосредственно связали свою судьбу с русским народом»
Тагарлар очегг татарның үз А ггын Урда һәм Казан ханнары урыс «ханнарына» Караганда күпкә начаррак булганнар икән'?.
Татарстан Югары Советы Президиумының гнулап ук злекке рәисе Камил абзый Фггсесв та икенчерәк сон ш присоединение земе п. Казанского ханства к русскому государству, хотя осуществленное с помощью оружия, путем слома сопротивления ханских войск, местных феодалов, духовенства и фанатически настроенных 1 гехгенгов. было воспринято основной частью татарского населения с надеждой на лучшие условия жизни»
Әйе. иреккә караганда корсак кадерлерәк. ш фон докторы Шулай днмәсә. aria бу исемне ул чак гарда кем бирә до. югары түрәлектә кем гота’
Телеграмма. «Москва Верховный Совет России Хиа>\ штов\
Москва. Президенту России Ельцину
Стыдно оеотать тт что Российскич империи подвидом миротворческих cut ввела танковые армады против бесправного ингушского народа и кроим иной Чечни тчк Естественный процесс распада империи неостановим тчк Остановите кровопролитие тчк Примите закон о «деколонизации народов России тт те и самый
Россия встанет в ряд цивилизованных государств зпт вы же завоюете всемирное уважение тчк В противном случае все народы империи встанут в защиту ингушского и чеченского народов зпт которых вам не задушить тчк Айдар Халим главный редактор журнала «Аргамак» 12 март 1993».
Көндәлекләрдән. «22.11.89 Шунысы кызык, митингта булган вакыйгадан соң. мине «изге теләк» белән Уфа. Башкортстан татар хәрәкәтеннән аеру, ягъни «зур талант» булмавым сәбәпле. Казанга кучеру тенденциясе кочәйде. Кемнәрдән генә әйттермиләр бу фикерне' Ничек кенә хәбәр таратмыйлар! Имеш, без фатирны алыштырганбыз икән. Имеш, без күчеп тә киткәнбез икән. Казаннан да импульслар килә башлады Рәсми рәвештә беренче булып Татарстан китап нәшрияты директоры язучы Ринат Мөхәммәдиен искә төшерде. Егерме ел басылмый торганнан соң. ул мица кулъязмамны әзерләп җибәрергә кушкан. Рәхмәт аңа. (Телефоннан сөйләшкәндә кулъязманы 10—13 табак күләмендә әзерләргә килешенер. әмма өч табак күләмендә 1400 данә тиражда басылып чыгар «Йөрәк ташы». 1991.) Шулай ук моннан егерме ел элек Түбән Камада татар дөньясында без оештырган беренче «неформал» оешма ---------------------------------------------Кама таңнары» әдәби берләшмәсен
тар-мар итүдә, минем Татарстанны ташлап китүемдә төп гаепле кешеләрнең берсе Рахмай Хисмәтуллинның мине һәм җырчы Фән Вәлиәхмәтовны «Җидегән чишмә» берләшмәсенә очрашуга чакыруы аеруча игътибарга лаек. Минем хакта язу өчен ул Уфага хәтта журналист улын да җибәргән. «Перестройка» кушкач, үзгәрәме әллә?
Уфадан мине кудыру өчен җирле башкорт матбугаты да телгә килде БССР Югары Советы рәисе М. Рәхимов. «Урал» башкорт милли үзәге рәисе Р Шәкүрев, Башкорт яшьләре Союзы рәисе Р Баимов исеменә Ринат Баимов үзе язган «Җәмәгатьчелекнең ачык хаты» басылып чыкты
Кемдер кесәгә нидер тыга, кемдер этә-төртә Бәладән баш-аяк. Ринат Баимов сөйләр-сөйләр дә китәр. Егетләр мине бу өердән аралап, чатырга алып керәләр. Ә тегенең тавыш көр ишетелә:
Наш славный предок Салават Юлаев!. Наши славные предки первыми вошли в Париж! Наши славные предки
Куышыбызга, йомгак кебек күренмичә тәгәрәп, бер кеше килеп керә.
Энем' — ди ул мине кочаклап алып Мин Баймактан! Юлык авылыннан Ул якта бердәнбер татар авылы ул. Мирхәйдәр Фәйзи яшәгән «Гали- ябану»ны да шунда язган!
Чатырда караңгы. Шырпы кабызып, мин аның йөзенә карыйм. Өлкән яшьләрдәге. йөзенә дала туты яткан мөлаем кеше.
Беләм.—дип мин — Алтмышынчы елларда. Баймак газетасында практика үткәндә мин ул авылда бер генә сәгать булган идем
Шулаймыни’! — ди ул куанып—Нигә ул чакта таныша алмадык икән? Насыйһ итмәгән, күрәсен Энем, син ышанма, бу башкорт халкы түгел... Син боларны гафу итә күр —һәм мосафир, ышанасызмы, үксеп елап жибәрә Җы- лыйм әле. туган Бу бит шатлык яшьләре Безнен авылда да укытуны көчләп башкортчага күчергәннәр иде Әмма, ходайга рәхмәт, синен ■ Дружба народов» журналындагы мәкаләңнән соң. райкомга бардык Аңладылар. Хәзер балалар, быелдан башлап, татарча укый башлады, ышанасыңмы” Казаннан әсбаплар алып кайттык Без бит. ни дисәң дә. башкортның үзәге Баймактагы бердәнбер татар авылы, энекәем...
Баймак ягы искиткеч матур як. Халкы да ифрат яхшы Кин күңелле... Мин термостан су эчәм һәм көне буе тәмәке тартмаганыма куанам.
Мин Руставели урамындагы кызымда тукталдым, ди абзый.—Сиңа чишмә суы китеримме? Ул тирәдә бик чиста чишмә бар
Баймак. Баймак'
Күңелең айлы тугай!
Болытларга жнткән кыялар.
Әйтерсең лә. морадына җитеп.
Җиргә төшеп яткан хыяллар.
дип. мин аңа 1967 елда Баймакта язган шул исемдәге шигырьне укыйм Аны Хәсән абый Туфан ярата иде Бу шигырьне ул 1969 елда чыккан «Шигырь бәйрәме» исемле җыентыкка да керткән иде.
Танышым күз яшьләрен сөртә, минем вакытымны алудан уңайсызланып, гафу үтенә һәм көрәшебездә уңышлар теләп, куыштан чыга...
Мәйдан һаман шаулый
— Айдар, кызың керсенме9 — ди Кадерле, чатыр япмасын ача биреп.
— Керсен, әлбәттә! —дим куанып
Бая аның кызы һәм улы килеп китте Гаилә визит лары башланды. БУ әйбәт фал иде
Без Зөлфия белән кочаклашабыз Ул укыган сәнгать үчнлишесы бездән бераз гына түбәндәрәк Иртәсен-кичсн ул безнен мәйдан аша үтәчәк.
— Әниең нихәлдә9 ,
- Әйбәт. Сәлам әйтергә кушты Йөрәгем бераз тынычлангач, килермен, диде. Бер таныш түгел ханым, аның эшенә кереп, «Ваш балбес провоцирует межнациональные столкновения!» дип җикеренеп чыгып киткән
Башкорт әдәбиятында һәм иҗтимагый фикерендә та гарны кимсетү, ана каршы көрәшү, дошман күрү үз татарыбыз Ш.тсхзадә Бабичтан башланмадымы? Бу бик зур тема Мин бу хакта канта-кайта уйланачакмын Бабич татар- башкорт тәнендә кансырап торган яра 1917 19 елларда ул кичергән рухи трансформация, күрәсең, беркайчан да ачылмас Татар зыялылары арасында татар-башкорт мәсьәләсендә икегә аерылу, раскол Зеки Вәлиди һәм Шәехзадә Бабичтан килә Аларнын икесендә дә идея-и.мин артында меркантиль интереслар ята иде. Вәлидидә беренче башкорт ханы булу. Бабичта беренче башкорт ханлыгының беренче сарай шагыйре, ятыш Пушкины булу Бу кадәр фаҗигане башкача аңлатып булмый Башкорттагы кадрлар кытлыгы белән файдаланып, ниндидер шәхсән файда эзләү һәм шундый файда очен дәүләти шартлар тудыру тора-бара Ьашкортстан татарының. Үзәкнең һәм Башкортстан җитәкчетегенен рәсми идеологиясенә әйләнде Икенче милләт очен булса да классик булу, бәлки, шарты килсә. «Гафури кебек» берьюлы ике милләткә классик булу соңгы дистә елларда Башкортстанда аеруча көчәйде. Мосгай Кәрим, мәсәлән, сиксәненче еллар башында татарның һәм башкортнын егерменче тасыр азагында урыс-лашып бетәчәгенә ышана иле Хәтердә. 1981 елнын ямьле июнь айлары Без минем туган якларга Миякә районына кайтып барабыз 1’асвкала машинасын райкомныкына алыштырып утырганнан сон. Шафран тирәсендәге тауларга күз сирпеп. Мосгай Кәрим болай тиде
Башкорт әдәбиятында өч тау бар Дүртенчесе булмаячак Ул нинди таулар. Мосгай атай’ Акмулла. Бабич Ә өченчесе?
Ул серле елмайды Өченче, соңгы тау ул үзе иде Бу исемчекчә Гафу pin а урын бөтенләй ток иде Мин аның белән килешмәдем. Балаларча берк.и ты лык белән, гаиып-белү процессының чиксез икәнлегенә ышанасы ки тә, ли тем Без шунда ук уку-укыту телләре турында да сөйләштек Милләтләрне урысча укыту прогрессив. Татарларны башкортча укыта башлау шулай ук прогрессив икән Мост ай Кәрим белән минем арадагы эчке аерым чыкларның башы менә шул көннәрдә башланды
Ашыйсы килми Тамак кына кибә Су »чом Чатыр >чс юмам караш ы тана Мәйданда шау-шу бер кими, бер арта Мин урыша ятам һәм безне уратып алган тарафлар турында уйланам Нинди бина тар һәм оешма тар камаган безне көнчытыш. көнбатыш, көньяк төньяктан * Көнбатыш тараф хакында сүз булды Миннән уң ку тда. ят ьни төньякта. нәрсә һәм ксмсә тәр’ Башкорт опера һәм балет театры \ т ы тынчы еллар азатында, ту таем а нанда т.н ар тар һәм урыс тар оештырган аны Беренче бөек биючесе тагар Фән ти Гаскәрөв Икенче бөек биючесе татар Рудольф Нуриен та шушында башлаган юнья классикасына салган то тын Беренче бөек җырчысы татар I абдра.хман X.» бибуллин Бүген дә айда икс башкорт, ун татар башкортча җыр тын Директоры татар Ра дик Гәрәсв Сәхнә буш. зал буш Халык йөрми Ә та тарный «Нур» театры урамда 5 рам аша Уфа сәнгать ИНСТИТУТЫ Отак ет тар .ӨТЫН ректоры булып башкортның бөек таланты композитор Заһир Исмәтитев эш- ладе Татар Нәҗип Җнһанов белән башкорт Заһир Исмәныен дуслар иде Хәтта үтенеп кызын Ләп юне Исмәтилев Катан консерваториссендә УКЫТТЫ Әмма бу дус тык S фа таты хәл торие юньлән бс тм.нән һәм белергә ю те тимәгән Казан татары очен алдавыч битлек кенә ите Ьһир агасоыз сош ы ик ю елларда башкорт мил ләтче тет сиен бастионы ох зды .................................................................................................................... .... тю татарга ют <»н
рмәтән төнә тештә Ютыйсо без башкортнын акы т ты т • • ытс ми т тәтче тет епө
1шч ю каршы IV'- I ' "" ■’ к 1 ,и" Оирер
иде беренче соравын талант ты татар ба тасына Исминтев Куранта уннан бсләһенме’ Бс тмәйһенме ни ’ Бар КУСТЫ, өйрәнеп ки т Мәшһүр җырчы М.н лфүр Хнсмәтуллнн безән бергә, карт булсалар та. -Дружба народов»?» чыккан
мәкаләмә карты кампаниядә катнашып та пычрандылар алар Хәзер анда ректор профессор Зиннур Нургалин. Социалистик реализм буенча докторлык яклаган мөлаем, бик мөлаем кеше.
Мин мәйданга чыгам. Сәгать кичке сигез. Анда халык шактый әле Көне буе арымас-талмас Кадерлене бераз кыздырып алам һәм урынга алып кереп яткырам Йөрәген сакларга кушам Безгә ияреп, егетләр дә керә. Алар карангы чатырны ничек итеп яктырту гурында хыяллана башлыйлар. Җылытасылары да килә. Он комбинаты заводы эшчесе Замир Якупов, иртәгә барысы да булыр, ди. Кызык, нәрсә эшли алыр икән ул?
Мин уйлануларымны дәвам итәм. Моннан ике ел чамасы элек татар әдәбиятына бөтенләй катнашы булмаган Зиннур Нургалин «Кызыл Тан» газетасында татар әдәбияты, иҗтимагый фикер тарихына оятсыз һөҗүмнәр ясады. XIX гасыр азагы. XX гасыр башы әдәбияты гыйлемендә наданнардан надан Нургалин. КГБ биргән материалларга нигезләнеп һәм КГБ оештыруы буенча, мәрхүм Гаяз Исхакынны тетеп чыкты Аның белән әңгәмәгә газетада бер бит диярлек урын бирелгән иде Сәбәпләрен аңлау авыр түгел: Казанда Ибраһим Нуруллин җитәкчелегендә бер төркем зыялылар һәм җәмәгатьчелек Гаяз Исхакыйнын исемен кире кайтару буенча батырларча көрәш башлады. Бездә калышмадык. Ибраһим Нуруллинны чакырып, матур игъланнар бастырып, бик зурлап. Уфада Гаяз Исхакый кичәсен үткәрдек. Б\ КГБны бик борчыды. Казанда «Советская Татария» Исхакыйга каршы пычрак, ялган документлар игълан итте. Уфада Зиннур Нургалин (татар газетасында!) калкып чыкты. 1988 елның август уртасында Башкортстан язучылар берлегенен «Дружба народов»та чыккан мәкаләмне тикшерүгә багышланган җиде сәгатьлек ачык партия җыелышында мин турыдан-туры «татар буржуаз милләтчеле! е. гаязис- хакизмда»да гаепләндем. КГБ моны болай гына калдыра алмый иде Мәкаләнең исеме генә дә ни тора: «Халыкка хыянәт итүне аклап булмый». Зиннур Нургалин үзенең Казандагы фикердәше Казан дәүләт университеты профессоры Камил Фасеевнын 1987 елда «Советская Татария» газетасында чыккан «Гаяз Исхаки, он же Штольц» дигән мәкаләсеннән «Гаяз Исхакыйны гафу итү һәм реабилетаиияләү— партия принципиальлеген югалтуны, пролетар һәм социалистик интернационализмнан чигенүне, иң яхшы революцион-демократик традицияләргә хыянәт итүне, безнең дошманнарга хезмәт күрсәтүне аңлатачак», дигән сүзләрен классик күрсәтмә итеп алып, аны арытаба үстерә: «Пантюркист Аш лия агенты.. Контрреволюцион ак эмигрант. Г Исхакый үзенең бөтен гомерен Совет властена, ленинчыл милли политикага каршы көрәшкә, пантюркизм, панисламизм идеяләренә хезмәт итүгә багышлый. Бу аның аңлы рәвештә сайлаган позициясе .» («Кызыл тан». 13 сентябрь. 1988 ел). Казаннан сигез күренекле татар язучысы Гомәр Баширов. Әмирхан Еники, Нурихан Фәттах. Мөхәммәт Мәһдиев. Ибраһим Нуруллин һәм башкалар «Кызыл таң» газетасына Зиннур Нургалин әңгәмәсенә каршы «Ачык хат» яздылар. Газета басыла башлар алдыннан баш мөхәррир урынбасары Расих Ханнанов. мәкаләгә ничек кенә булса да юлны бикләр! ә тырышып. Башкортстан язучы-лар берлегенең ул чактагы җаваплы секретаре, татар дигәндә чәчләре үрә торучы искиткеч кызганыч бәндә Асылгуҗа Баһуманов аша Өлкә комитетына шалтыраттырды. материал яшен тизлеге белән полосадан алынды. Баш мөхәррир Муса Мөле- ков өлкә комитеты секретаре Әхнәф Дилмөхәммәтов тарафыннан келәмгә бастырылып. бер сәгать сүгелгәннән соң инде ничәнче тапкыр йөрәге тотып, хастаханәгә ятты Күп тә үтмәс, күренекле журналист, филология фәннәре кандидаты. Мирхәйдәр Фәйзи иҗаты буенча бердәнбер белгечебез Муса әфәнде Мөлеков эшеннән алып ыргытылыр һәм «Кызыл таң»га баш мөхәррир игеп Расих Ханнанов тәгаенләнер..
Кемдер җиңнән тарта. Күрәм. күптәнге танышым полковник Тактов.
— Безнең чатыр өстеннән бүген төнлә йөк машинасы җибәрәчәкләр, дигән хәбәр бар.— дим мин — Чара күрсәгез иде. иптәш полковник...
— Юк. Айдар әфәнде, борчылмагыз.— ди ул. Уфа шартларында «әфәнде» сүзен кертә башлаган кешедән нечкәлек белән көлгәндәй. Милиция наряды төнгә каршы Киров районында бермә-бер арттырыла.— Аннан ул ун кулын минем иңемә дустанә сала һәм хәйләкәр елмаеп: — Беләсезме. Айдар әфәнде... Сезне халык бик ихтирам итә Кайда гына булсам да. кем белән генә сөйләшсәм дә, сезне яраталар. Әйе. Өлкә комитетында да. Министрлар Советында да... ди. Бу мәдхия нәрсә белән бетәчәк? Көтәм. Шундый зур абруй белән файдаланып. дип дәвам итә полковник.—сез үзегезгә үзегез аяк чалмыйсызмы? Үз итеп, изге теләктән әйтәм: таегыз моннан, ә?
Күзләрем шар була.
— Чынлап әйтәм. таегыз. Шәһәрдә криминаль обстановка, сезнең хәвефсезлек өчен җавап бирү дә авырая.
Юк. таймыйм, иптәш полковник
— Ә кайчанга кадәр торачаксыз'1
— Югары Совет татар телен дәүләт геле итеп кабул иткәч тә. сәяси ачлыкны туктатачакмын
Полковник әллә киная белән, әллә чын күңелдән: «Уңышлар телим!» дигән фраза ычкындыра һәм. кырг борылып, китеп бара Ялгышмасам. бу Кушнарен татарын мин бүтән беркайчан да күрмәдем.
Без Кадерле белән куышка үтәбез. Анда гүр караңгысы Совет мәйданында башня сәгате сукмый башлады анын кыңгыравын туктаттылар. Коне буе кизү булып торган егетләрне алыштырырга килгән Рәфис Мөхәммәтов һәм Вил Датыйповлар шәм кабызалар Әмма шәмнән чыккан сөрем бер минут эчендә чатырдан газ-камера хасыйл итә. без аны сүндерәбез
Көндәлекләрдән. «02.1189. Бүген татар хәрәкәте активистлары Югары Совет бинасында башланачак сессия алдыннан ике сәгатьлек пикет оештырды Яушевлар нишләптер курен ии. Депутатларга «Морәҗәгать» тараттык Кура м, баскычлардан « мт/гслек» депутат Мидхәт Шакиров менеп кило Мин «Егетләр. Шакиров!» Егетләр аны уратып ала. китаплар, шстовкалар «Морәҗәгать»нс тыгалар.
— Нәрсә тдратасыз? ди Шакиров саф татарча «Башкортлаштыруга каршы Морәҗәгать». ди кемдер
— Кирәкми. Бушка да кирәкми' Шакиров кулын селтәп кереп китә. Артыннан тавышлар
— Сатлык җан! Хурлык'
Айдар абый, ышанасынмы. Шакиров үзе килеп китте безнең чатыр янына! Мотоцикл кебек кызган Зөфәр мина яңалык хәбәр итә Мин хәбәргә һич тә аптырамаган төс бирергә тырышам Безнең i а тәпләр белән танышын чыкты!
Төнгә әзерләнегез. Зөфәр... Сина бүген көндез дә. төнлә дә йокы булмаячак Безгә дә жылырак киенер! ә кирәкми микән ’ Сизәсеңме, салкынайта ’
Айдар абый, киемнәр әзер' Кайчан киенәсез, хәзер үкме. әллә бераз соңракмы'' Алар әзер!
Мизгел дә үтми, безнең куышка калушлы киез итек, тышлы тун, мамык шәлләр күтәргән Сажидә һәм Земфираларыбыз килеп керә Мин кирза итекне жылы пималарга алыштырам. Билгә Земфираның мамык шәлен урыйм Коне буе октябрь салкынында суынган сөякләр жылынып китә. Уфаның «Чегән аланы» бистәсендә яшәгән һәм милләт өчен жанын фида кылырга әзер булган Галия Батыршина чит кешеләр алып килгән термослардагы шикле суларны түгәргә тәкъдим игә. Егетләр чатыр артында термосларны шомбырдагып бушаталар. Мотор эшләүчеләр заводында сменасын тәмамлап, яңадан килеп жигкән Ирек Әхияретдинов минем гаң күбәләгем! Галияне утыргып «Чегән бнсгәсемно юл ала. Озакламый Галия белән Ирек кайнатыш ан чишмә суы тутырылган термосларны куышка кертәләр. Төнгелеккә тирә-юньне караштыру өчен тышка чыгам
Мәйданда халык ике-өч йөзләп булыр Нигә таралмыйлар алар’’ Сәгать ун бит инде. Очсыз вино зчкән әйбәт кешеләрне исәпләмәгәндә мәйданда i атарлар. һәркем туктата, изге теләген әйтә, кочаклый, тагын да жылый. кемнәрдер кесәгә нәрсәдер тыга иртән карасам, алар горле чирләрдән дарулар булып чыкты бер апаны һичкенәләр дә онытасым юк Ул ашъяулыкка төреп, яна гына пешкән вак бәлешләр алын килгән
Айдар гуганай! Ач торма! Нигә ашамыйсын ’ Менә бит мичтән генә'
Мәйданда жыр-бию башлана Татар мәдәният мәркәзеннән үтешчән артистлар килгән икән Кемдер баян га сыздыра, кемдер бии Совет мәйданга, гарасат мәйданы, тамаша залына әйләнгән.
А а-йдар а-а-бый. гт-такос з-зрслише еще где н-найдешь? ди шатлыгын кая куярга белмәгән Ирек Әхияретдинов
Кара да гынллай урман, караңгы юн
Кем бу? Нинди тавыш бу? Без сагынган ирләр тавышы! Минем чыгып йөгерәсем.'бу адәми загны кысып кочаклыйсым килә Әмма төренеп яг канмын Мин күренсәм халыкның шаукымы тагын да күт«»рсз«» Юк ярамый С оныннан әйтүләреңчә ут Уфа сәнгать ИНСТИТУТЫ студенты булган икән Имеш. Борай районыннан Җырын җырлаган ла. чыгарылыш курсы студенты буларак, исемен ■». W
әйтмичә качкан Юк. оныта алмам мин яңгырлы-карлы Совет мәйданында, төнге уникенче яртыда яңгыраган «Кара урманины! Булган хәлме бу?
Яхшы атлар кирәк үтәргә.
И-и-и.
Аерылмыйк без, дускаем...
Җырны бөтен мәйдан күтәреп ала. Күзгә яшь бәреп чыга. Шушы жыр яңгырый алсын өчен генә дә мәйданга чыгасы булган, шайтан алгыры!. Төнге унике дә житкән икән Җыр ераклашкан сыман Куышыбызның япмасы ачыла Галия Батыршина:
— Айдар абый, чатырыгызны тыныбыз белән жылытып китәбез! Күңелсезләнмәгез... Тыныч йокы сезгә. Иртәгә тагын да киләчәкбез..
— Рәхмәт, туганкайларым. Ташламагыз инде..
Зөфәр, милиция УАЗының сакта булуын, үз егетләребезнең периметр буенча кизүгә куелуын хәбәр итеп, чатырдан чыга.
Ашыйсың киләме. Кадерле9
— Юк. искә дә төшмәде, малай...
Аның шулай диюе була, күз алдына хәләл жефетем пешерә торган токмач ашы пәйда була Мин аңа мул итеп катык катам. Гаиләм миннән көлә: «Катыкка аш кушып ашый». Шулкадәр ашыйсы килеп китә ки. аңкау селәгәй белән тула Ун кон эчендә мин бүтән беркайчан да мондый ачлык тойгысы кичермәячәкмен
Чатыр брезентына яңгыр сибәли башлый. Яратам мин янгыр тавышын Кадерле исә тыйнак кына гырылдый да башлый. Ул бит көне буе аякта булды Арыгандыр. Яңгыр шыбырдавы астында йокы тәмле була шул. Ә мине йокы ала алмый. Төнге Уфа Бер миллион йөз мең халык Орден тактырылып. трибуна артында телсез калдырылган бер миллион йөз мең бәхетсез адәм баласы Аңа инде хокук та кирәкми Аңа фенолсыз су. нитратсыз туфрак, метансыз һава кирәк. Ул исәнгерәгән. Әлеге төндә ул икеләтә йоклый Матди һәм рухи йокы һәр ике кеше мәйданда. Ошбу миллион йөз мең адәм баласы үзен шәхес итеп тойсын өчен кар-яңгыр астында как асфальтта яталар. Аларнын берсе гүя мин түгел, ә үзен-үзе алдый алмаган тиле. Патша воеводалары Нагойлар тау башына— жен өермәсенә халыкны яклау һәм халыкны саклау өчен түгел, ә басып алынган халыктан кереп качу өчен крепость итеп салынганы өчен бәхетсез мәллә бу Уфабыз9 Ничек айнытырга, ничек уятырга, ничек чистартырга сине, газиз шәһәрем Уфа? Фәнирә Ибраһимова-Исмәгыйлева бу хакта юкка гына язмаган икән:
Кемнәр сине каргадылар'
Кемнең генә пюште каһәре7
Сине курен бүген шаклар каттым.
Яшьлегемнең яшел шәһәре.
Син дә кебек, син түгел дә кебек. Сүз дәшәлмим. телем бәйләнгән. Мине әсир иткән гүзәл кала Җен йортына, ахры, әйләнгән.. Сәрхушләрдәй, йозең, һай. таушалган. Тузган бакчаларның яме юк Тыныч кына халкың йореп ята.
Бернидә дә. ахры, гаме юк...
Куенында миллион йорәк тибә Буладыр бит шуны кузгатып? Уян әле. Уфам, яшәмәче. Авылларның йозен кызартып .
Без. Уфа татары өчен, тетрәткеч шигырь бу Гади авыл хатыны язган Мин аны күреп гә белмим. Әсәр үзеннән үзе ятлана Нинди тугъры Тукай премияләре ди. ши1 ырь китабы да юк бу үгисетелгән татар хатынының
Икенче кон
индидер лыбырдауга уянып китсәм.— үзебезнең егетләр һәм радио:
һәм эшче Кадерле Имаметдинов Уфаның Үзәк Совет мәйданында. татар телен башкорт, урыс теле белән беррәттән дәүләт теле итеп игълан иттерү ниятеннән, сәяси ачлык башладылар Башкортстан Югары Советының II октябрьдә ачылачак сессиясе алдыннан эшләш ән бу адым жөм-
Н
һүриятнең сәяси тормышында җитди акция булып тора Киләсе чытарылыш- ларыбызда без бу хакта даими хәбәр итәчәкбез
— «Азатлык» сөйли! -ди чиксез дулкынланган Кадерле — Безнен хакта — Мюнхеннан!
Фәрит Иделле тавышы. Ул мина җитмешенче еллардан. «Азатлык»ны төнлә чикмән бөркәнеп тыңлаган заманнардан ук таныш. Без аның белән бары тик ике елдан. Бөтендөнья татарлары Конгрессында тына, таныша алырбыз Эфирда икенче темага күчкән Фәридә ханы.м Хәмит тавышы да ифрат ягымлы. Хәбәрне Казанга, иҗтимагый үзәккә, шалтыратып алганнар, күрәсең. Рәхмәт сезгә, кардәшләр.
Егетләр белән бергә. Кадерленең өеннән алып килгән «Спидола»сы да горурлана кебек. Адәм баласына күп кирәкмени безне күрәләр, без исән! Чит дөнья белән бәйләүче бердәнбер җан булачак ул бу көннәрдә. «Азатлык» җир шарының башка хәбәрдарлек чараларына да юл ачты. Ун көн эчендә безнен сәяси ачлык турында Би-Би-Си. «Немецкая волна». «Голос Америки» радиостанцияләре хәбәр итте. Санкт-Петербургның (ул чакта әле Ленинград) «120 минут» программасы сюжет тапшырды Аларныи «коткысы илә» иҗтимагый фикернең иң караңгы карбазы Башкортстан радио-телевидсниссе дә безне телгә алырга мәҗбүр булды. Югыйсә, төкереп тә бирмәсләр иде
— Егетләр, төн тыныч үттеме?
— Тыныч. Айдар абый. Октябрь революциясе урамы ягыннан ике тапкыр ниндидер революцион автомобильләр килеп туктаган иде. без бара башлагач качтылар Матрослары куркак булып чыкты
Без көлешәбез. Шулчак куышыбызга алмашка килгән кизү төркеме керде Зөфәрләр хәзер ялга китәчәк Икенче тәүлеккә кизүгә басачак Дамир Шәйбәков. Равил Шәмсиев. Вәкил Хакимов. Нурфаяз Шәрәфиевләр безне беренче тәүлекне тәмамлавыбыз белән җылы котлый
Кадерле радиодулкынны Казанга бора Казан сойләвен сөйли, әмма Мюнхен кебек ачык ишетелми. Яңалыклары болай кытыклы гына булмакчы бәрәңге чыгару, сөт саву барышы
Без тиз генә тешләрне чистартып, битләребезне юып килдек тә. урыннарыбызга ятып, матбугат белән таныша башладык. «Совет Башкорт станы» Аны актара башлау белән мине салкын тир баса. Истәлекләр биләп ала Җитмешенче еллар башында 5 6 ел бу басмада эшләп, мин. һич арттырмыйча әйтәм. урындагы матбугатка чын публицистик рух өреп тора алдым. Кырык кеше арасында журналист ик белеме булган бердәнбер белгеч буларак, мин ошбу газетаның йоклаган битләрендә шактый гына четерекле темаларны күтәр.», нечкә милли интересларны үт кәрә алдым. Шнт ырь белән әйткәндә
Мин күмгән теге миналар
Әле дә шартлый сыман
«Совет Башкортстаны»идагы хезмәт чорында мине, әгәр читтән карасалар, ялкынланган факелны хәтерләткәнмендер. Андагы кебек, тагын да кайда яндым икән мин?! Туган җирне car ынып кайту, аның кешеләре, табигате турында яза алу хокукы мине аңлатып бирә алмаслык дәрт һәм илһам белән туендырып горды Дөресен әйткәндә, кызык га. кызганыч га чор булды у г Мин анда гурыдан-туры милли изелүнең нәрсә икәнлеген ут җилкәмдә татыдым. Баш мөхәрриребез Абдулла Исмәгыйлен. Зиянчура башкорты. Башкортстан Югары Советы президиумы рәисе Фәйзулла Солтановнын якташы, аның уң канаты иде Таң калырлык дәрәҗәдә үзенчәлекле кеше күзенә яшь бәреп чыкканчы көлә, юктан гына мактый, юкка гына эттән эткә салып сүгә, кычкыра, төкерә, бүлмәсеннән куып чыгара һәм биш минуттан кире чакырып, шаркылдап көлә ала юрган, ифрат та эзлексез, дорфа, тупас, әмма нәрсәсе белендер үзенә тартып, ярат гыра юрг ан бер дсмоник кеше «Казан» дигәндә кашлары сикереп китә юрган Исмәгыйлен миңа Казан дәүләт университетын тәмамлаган тагарга карата бик тә үзенчәлекле сәясәт үткәрә: әгәр мин «бүләк» дигән сүзне куллансам, башкортча түгел дип «наг рада»! а үзгәртә, «награда» дип язсам, башкортча түгел дип «бүләк»кә үзгэргә Мин «һуг ышсы» дисәм ул «воии»гә. мин «воин» дисәм, ул «һуг ышсы»1 а. мин «Самар» дисәм, ул «һамар»га. мин «һамар» дисәм у г «Самар»гл төзәтә Көннәр буе шулай тычкан белән песиле уйныйбыз Мин мәкаләмә «Б Холнмов» дип им ы куйсам ул «А. Хәлим»! ә. мин «А Хә тим» дисәм, у г «Б Холнмов» дип кабаттан яза һәм һәрвакыт татыча «Был тагарса!» дип өстәп куя Ьу кеше хакында елмаймый сөйләү мөмкин түгел. Ул минем материаллар дөнья күргән көнне
көндәлек планерканы үткәрми: язманы мактарга кирәк булачак, моңа күмел тарлыгы бирми, хурларга исә көч житмн монда да белем кирәк. Ул көнне газетага иртәнге күзәтү вакытында да республика радиосыннан минем — номерда! ы иң зур материал авторының исем-фамилиям яңгырамый, аны «фәлән- фәләи битләрдә фәлән хакында очерк укырһыгыз» дип кенә китәләр Хәер. мин. ят им үскән, түземле авыл малае, мондый гадслсезлекләргә бер кыргыйлык итеп кенә карарга тиз өйрәнеп киттем
Алты ел буе газетаның гөп публицистик йөген тартып килеп, мин анда бер генә дә җылы сүз ишетмәдем. Редакциянең шактый өлешен милли горурлыкның нәрсә икәнен оныткан принципсыз татарлар тәшкил итә иде. Бер-берсен ике тиен дә хак алмый саталар Әмма бер-береңне уңышлы мәкалә, шиг ырь белән котлау дигән нәрсәне ишетмәссең. Шулай да изге күңелле, бик тә сәләтле бер татар бар иде Мөхәррир урынбасары Гали Галиевич Шәрипов. Минем беренче зур мәкаләм «Кәркәлетамак» дөнья күргәч, аның бүлмәмә кереп. «Туганым, шулай дәвам ит. Бездә мондый әйберләр сирәк чыга», дип бик җылы котлаган иде. Җитмеш икенче елның язында, i азетада ул заман күзлегеннән бер тупас сәяси хата киткәннән соң. өлкә комитет бюросында Исмәгыйлсв җаваплылыкны Шәрипов өстенә аудара һәм бу хыянәтне күтәрә алмаган Гали абзый, йөрәге тотып, кинәттән вафат булды.
Менә бит ул. мавыгып китеп, мин ничек кайтып урнашуымны да сөйләргә онытканмын. Түбән Камада сәяси басым көчәйгәч, интригалар аеруча куера төшкәч, мин күземдәге яшьне сыпырып ташлап, яшьлек шәһәрем — Түбән Кама белән хушлашырга ният иттем Казанга китү турында хыялда да юк иде Такташ ләгънәтләгән «фәхешләр башкаласы» Казанның рухи пычрак, сатлык, икейөзлелек атмосферасы тәмам ачуны китергән иде. 1971 елнын 1 мартында иртәнге сәгать тугызда — шулай уйланылган иде - мин икс сумка китап белән Казан аша Уфага юл алдым Казанда кичерелгән авыр көннәрдә минем туган йортым татар академия театры иде. Андагы дусларым - артистлар Хәлим Җәләй. Равил Шәрәфи. Ринат Тажетдинов. Ирек Баһман. Айдар Хафиз һәм башкалар минем иҗатымны үз күрә, газета-журналларда басылудан тыелып торган чорда да теләктәшлек күрсәткән мәрхәмәтле радиожурналистлар - әдәби тапшырулар редакциясе хезмәткәрләре Рим Кәримов (инде вафат, урыны җәннәттә булсын'). Рим Ширияздановлар артист дусларым башкаруында минем берәр сәгатькә сузылган «Беренчеләр». «Биктырыш» исемле поэмаларымны яздырып, милләткә җиткерәләр иде Шагыйрь һәм язучы фикердәшләрем Рәшит Әхмәтжанов. Ат илла абзый Расих бар иде — алар белән очрашып. Кекии ашханәсендә әле генә тәмамлаган «Печән чапканда» исемле поэмамны укыдым. Без эчкән кызыл шәрап мине һич кенә дә алмый иде.
Поэманың татарча әле булса чыкканы юк Икенче көнне иртән Тукай һәм Мәрҗанине зиярәт кылганнан соң, мин самолетта Уфага очтым Иртәгесен ин якын кешем, алла урынына күргән шагыйрем Мостай Кәримгә шалтыратырга җөрьәт иттем. «Уфада яшь язучылар киңәшмәсе ачылды. Айдар, ул шунда».— диде мәрхәмәтле Рауза апа Актерлар йортында киңәшмә башланган иде. Йә. хода. Уфа мине ничек кабул итәр, минем бит монда булганым да юк. беркемне белмим дип әйтергә була Залга керү белән президиумда утырган Мостай агай мина җилкәндәй ак башын какты Күңелгә җылы керде. Мине белүче бар Тәнәфес вакытында аның янына килеп, барысын аңлаттым. Ул башта югалыбрак калгандай тоелды. Йөзеннән ниндидер серле дулкыннар йөгереп үтте Мин кичәсе сират күпере хакында уйлаган булгандыр ул. күрәсең.
Ныклап уйладыңмы?
Ныклап. Мостай агай Чигенү юк.
Тагын бер сәгать уйла. Киләсе тәнәфескә кадәр
Киләсе тәнәфестә дә шушы ук әңгәмә кабатланды. Ул тиз генә бер язу сызгалап бирде. Кызганыч, язуны калдырмаганмын Ялгышмасам. анда болайрак язылган иде: «Гальперину Д. С Уважаемый Давид Самойлович' Прошу устроить моего питомца в редакцию какой-нибудь газеты. Мхстай Карим. 03.03.71 г.»
Давид Гальперин Башкортстан журналистлар берлегенең җаваплы сәркатибе икон Мин Уфа буйлап пар канатта оча идем. Сәркатип чирли булып чыкты Өенә киттем Ул озак-озак сораштырды. Казаннан һәм милләтем татар булгач, һичшиксез. «Кызыл таң»га урнаштырыр!а тырышып, кем беләндер сөйләште. Әмма минем «Кызыл тан»га түгел, ниндидер сәер сизенү белән, тәмутъның үзенә — «Совет Башкортстаны». ягъни үзәк башкорт органына урнашасым килә иде. Әмма «Башкортстан»нын баш мөхәррире Мәскәүдә укуда икән Мина аны егерме көн буе көтәргә туры килде.
Ниһаять, мин Исмәгыйлев кабинетында. Тирән күн кәнәфидә аксыл йөзле, чәчләрен шома итеп тараган кеше. Теләр-теләмәс кенә исәнләшә һәм
Кайзан килгән Казан байы! линкуя
Мин аңламый горам Ул минем өстемдәге бик тә очсызлы костюмга ишарә икән. Исмәгыйлевнын иң яратмаганы костюмның эчендәге тройкасы икән
һин бит летун! дип ырылдый ул хезмәт кенәгәмне карап
Анда мин. ятимнең, студент елларымда акчасыз интеккәч. "Спартак» ком* бинагынын 3 нче балалар бакчасында өч ел буе төше каравылчы һәм ишек алдын себерүче, аннан Түбән Камада балта остасы булып эшләгәннәрем язылган шул Анда гам Аңларга теләми
Берәй нимә язганың бармы’
Ба-а-ар. дим мин куанып. Сорасалар-нитсәләр дип. бер портфель тутырып. «Татарстан яшьләре». «Социалистик Татарстан». «Ялкын». «Казан утла- рыпнда булган публикацияләремне алып килгән идем Өстәлгә чыгарып салам Рәхим итегез
Чыгарып та салам, аларны Исмәгыйлев жине белән сыдырып идәнгә дә аткарып төшерә. Соңыннан аңлашылуынча. «Казан» ярамады
Былар минә указ түгел!.
Мин газета-журналларны жыям. гарьләнүдән сугып җибәрә күрмим, дип үземне тыям
Информация язганын бармы’’ Журналист информацнянан башлана, ди бу Мәскәүдә алган белемен күрсәтеп
Бар. дим.
Юк. гигсн! Иртәгә гәзиткә информация атып кил!
Мин Уфа урамнарына чыгам һәм афишаларны караштырам «Француз пианисты Жан-Ришар Помье концерты. .» Әйдә, булгач булсын Мин концерттан сон тәрҗемәче аша Жан-Ришар Помье белән микроинтервью гшлим Ниһаять, ул басылып чыга һәм мин «Совет Ьашкоргстаны»на штагка алынам
Мәйданда ун кон буе бер үк мәхәббәт, бер үк ләгънәтне тыңлаудан да авыр жанр юк икән язучы өчен Гомумиләштерүләргә килгәндә, шул асфальтта пыяла сыман юка гына боз элпәсе Күлләвек булган гөшләрдн бу пыяла ак салган башмак күзен хәтерләтә Салкынча. Егетләребез мәйданда йөренеп гора Күп гә үтми, шул ук «Икарус»лар килеп туктый башлый Безнең мохит җанлана
Все ешс нс убрались
Исәнмесез, егетләр!
В торговле все татары, а он театр гребует' Татарин сам театр'
Нефть не башкирская, а российская'
Татар мәктәбе белән кая барасың, әбрәкәй ар гынамы*
А что он дрыхнет? Пусть людям покажется'
Мин чыгам. Кешеләрнең күзләренә укталып. poi буйлап үтәм Аларда бербереңне аңларга тырышу юк дәрәҗәсендә диярлек Бер-берен турында кайгыр- гучанлыкны бүгенге күзләрдән пләп табу өчен космик микроскоп кирәк Нишлисең. шундый шар I ларда яшәдек Шундый шарт ларга куелганбыз Бу карашлар «дошман» пли «Дошман»ын тапса, куана Үзләренең хакимияткә никадәр ышанычлы икәнен белдереп, кул чаба һәм бала-чага кебек урында сикеренә. Коллык психолог иясеннән чыккан җирәнгеч сыйфат бу «И-и жаныкайларым дим мин у <-у №мә Сез түге гме Хрис госны да имән гәрегә ка ик гаган г аешх гбвндалөр?»
Хор-рошне мои Башка бер сүз әйтә алмыйм Хор-рошне мои
Җыелып өлгергән халык тулаем урыс-татар булса да. сөйләшү, билгеле, урыс телендә ген.» бара
— Сезгә нәрсә җитми соң?
Бу мөлаем тавыш, әйтерсең лә. оҗмахтан чыккан Безнен тормышта нәрсә җитмәве турында гүяки ул уйлап та карамаган Ул барысыннан канәгать
Мәкгәп җитми, дим мин. артык уйлап тормыйча Сабыйны туган теленнән аерып тәрбияләү җинаять _
Бәй. өегездә укытыгыз, ди бу Иҗтимагый Аккош Монда безнен ни катнашыбыз бар*
Нигә сез башкалар хәленә керә белмисез’ дим мин кайнарлана гөшеп Нигә үзегез белән генә исердегез? Нигә сез башка милләт гәр дә ү г гетендә белем алырга гиеш дип исәпләмисез? Нигә әле саны ягыннан урыс белән тигез татар халкы, рееггуб тиканын ярты дип әйтерлек ми гли байлыгын җитештереп, үз телендә укырга һәм тагар театрын карарга гиеш түгел’ Монда җыелган адәми затларның да яртысы татар бит. нигә авызыгызга су катыгыз'
Дөрес! -ди арттан сыек кына тавыш.
Ә моны ач торып хәл итеп буламы? Бәлки башка юллар бардыр?
Башка юллары калмаганга, мәйданга чыктык та инде Башка голларны этләргә сез дә ярдәм итмәссез микән дип чыктык..
Бәләк сыман танаулы әфәнде сүзне икенчегә бору өчен хәлиткеч тырышлык сала:
Сезне саклаган өчен милиционерларга түлиләрме? Ә мине менә ншә сакламыйлар?
Өер көлә. Өер авыр уйлардан арына Өер шат.
Правильно, Юрий Петрович! -ди кемдер
Бәләк танаулы чәчкә ата. Аны куәтлиләр.
Әйдә, безнең белән я г. сине дә сакларлар, дим Аннан карынына футбол тубы йоткан бу бәндәне күздән кичереп, остим. - Бераз ябыгырсың да.
Шул ук өер хәзер мине куәтләп көлә.
Ябыгыр өчен ел да бер мәртәбә больницага ята ул
Дөньяның мәдәниятле илләре кеше сау-сәламәт булсын очен шартлар тудыра дип эләктереп алам мин Шартлар тудыра да. яна больницалар тезүдә хаҗәт тә калмый. Ә безнең бу режим кешене тизрәк сафтан чыгару өчен тырышлыгын сала да. больницалар жнтми дип кычкыра аннан «былтыр бер больница төзесәк, быел икене сафка бастырдык».- дип бөтен җир шарына мактана Былтыр бер кешене үтерсәк. быел икене үтердек була инде бу безненчә. шулаймы, жәмәгать?
Әңгәмәдәшләремә кызык булып китә, чөнки аларны бу масштаб белан уйларга өйрәтмәгәннәр. Миңа хастаханәгә ятучылар, ана ихгыяжлылар никадәр аз булса, аларга исә хастаханәләр никадәр күп. анда «дәваланучылар» никадәр саллы булса, шулкадәр яхшырак Форсаттан файдаланып, әле көч барда, мин аларга бер гарәп хикәяте сөйлим Шулай итеп, мәйдан «Белем» җәмгыятенә әйләнә. (Дөрес, безгә лекцияләр өчен акча гүләмиләр )
Бер гарәп хәлифе танылган табибны ерак мәмләкәттән хезмәткә чакыртып китерә Табиб берничә ел дәваланучыларны көтә. әмма, күпме генә көтмәсен. аңа беркем дә килми Аптыраган табиб хәлифкә килеп болай ди: «Хәлифем, күпме еллар сездә хезмәттә торсам да. миңа бер адәми затнын да дәваланырга килгәне булмады Әйтсә езче, бу нидән шулай'’» Мондагы халыкның гадәте шундый.—дип җавап бирә хәлиф Тәмам ачыкмый, көн дә ураза тотмый торып, тәгам ашамас, ачыгуы тәмам басылмый торып авызына аш алмас, ягыш беркайчан да туйганчы ашамас» «Бәй. сәламәтлекнең нигезе шушы нәрсә ләба-са!» дип табиб җирне үбә дә, гомерлек сабак биргән хәлифкә рәхмәт әйтеп, иленә кайтып китә Бу иптәшкә дә чама белән ашау зыян итмәс иде.
Бая гына ярылган йолдыздан Гулливер булып килеп чыккан бәләк танаулы хәзер чәнти бармактай Гномга әйләнеп, кара кабыкка кереп сенә. Ул хәзер гок инде Аны күрер очен тагын да галәми микроскоп кирәк
Көтмәгәндә генә рухи бушанып замандашларым «социалистик ярышнгы дәвам итәргә ашыга Мин аларны көн саен каршы алачакмын һәм озатып калачакмын Күрәм, чишмә суында юылган ак орлык сыман бер әбекәй мине куышыбызга тарта. Култык астында ниндидер төргәге дә бар
Балакаем, ди ул тыны бетеп. Синең өчен генә вак бәлеш пешердем. Ашап кына ал әле, беркем дә күрмәс
Сез нәрсә?! — дим мин инде икенче тапкыр тәмам аптырап. - Мин бит монда бәлеш ашар өчен утырмыйм, әбекәй!.
Куышыбызга туктаусыз кешеләр керә. Бүздәк районыннан делегация. Шаран районы укытучылары Чакмагыш элеваторы хезмәткәрләре. Ә мәйданда шул ук күренеш. Шул ук тема, шул ук сүзләр Шунысы кызганыч, монда сөйләнгән сүзләрне магнитофонга язып баручы кеше юк Мәйдан буйлап йөреп, көне-төне яздырсаң. Башкортстандагы «милләтара мөнәсәбәтләр»нсн культурасы турында үлемсез документ тудырып булыр иде. Әмма кайдан аласын’ ул магнитофонлы кешене? Татарда автомобиль бихисап, әмма милләт өчен дигәндә, ул - гоь. Татарда магнитофон, фотоаппарат һ. б. бихисап, әмма милләт өчен дигәндә, алар юк. Аннан бит әле баш миен уйлатырга, уятырга кирәк Дөрес, бүген «Кызыл так»нын фотохәбәрчеләре Игорь Крылов һәм Наил Акмиев килеп киттеләр. Кызганычка каршы. Кадерленен һәр мизгелен сурәткә төшерергә, магнит лентага язып бару бепән «куркыткан» улы да әллә пи куандырмый Һәм куандырмас та кебек. Менә куышка дусларым шагыйрьләр Фәрит Гәбдерәхим һәм Рим Идиятуллин килеп керә Яктырып китәбез. Караңгы куыш эченДО йолдызлар кабына Зөлфәт Шаһбазов һәм ошбу ике фикердәшемнән башка
Уфада «рәсми. татар 1шгыйрьл>фс юктыр, Ш-IT. 7«.■битебездәге татар МОХИТЫНЫҢ J, очен алар күпме түләде икән’’ Дус ырым мине кочаклый •■•!.: яшьле күтләре туры карый алмый Бу майтар.: елын :....ШСНЮИ кере. «.• 'ыйлэрны хәгер- ләткәндер мөтаен Фәриз мене утыз елдан артыктыр инде. Кызыл тан»да мәдәният бү кле м- 5 фада i . ip 1 ары а тя«.< -.-пттыру турында Өлкә комитетка ха яланы очен Расих Хат лар аны нык кына кыздырып, редко I К1 мя составыннан а пап очырдылар Рим тк « Кызыл тан» лаг ы кысымга һ .м торгынлыкка <ү 1.> а 1МЫЙЧ.1. ••< Hi.ix-к., кучи* <)ммм торгынлыкныңсорсетәтт сазлыгына барып гләктс Култыклап. мнн изарны Октябрь ревәтюииясс урамы
керенә карыиоы I Мои.ш Ф.ц <« Кудашоы һәм Бәхпг Гайсин яши Бәхти абзый татарның ачыла а тмый кажто I Чныч <»«. , ы Уфа татар днүлөт симфоник оркестры бу шраж тарихка кер и Шушы чатта без хушлашабыз Гагын да тамчы.пай башл.нан .'.ык яңгыр кү гдәге яшь һәм мов белән аралаша «Онытма, без синең белен». Рәхмәт. көрәштәшләр
спк 1ин.ыч оаяпчы. аккордеончы и.чпр мят*’ < БӘХТИ Г4IK ИН ла-
КПИ.ЫрНС IHUIHUp М1.1КЫ rpUK 1.1,•• .! ч 1ЫП KUI '■ Ома,- Ы AM АЧМЫ ■< <..ле»гк-
- пыш кт кипит ' I ■ )»•» «и) I ui»<
Тагып да шхнысы ачныч кпшы an «>«« иктлткгт| Лаи
КЫ1 ы 1ган thiK арыпышк! n.i-- ты типы, <ч . чы Hi- <ы «о /ырги ян-
гаи от шахит-и искиткгч шры » к» и •» им .тыадс
ХаЦКЫбы I аны чратып • /-• i Б»хя и «».*. /мл да . u wi tun .lurk i
Бетеп bnxnni А гит. кешен b-ixii: i.
■ 1ргимак" меу/ииыы, I. 1992 c i >
Чатырыбыиа таба килгәндә таныш тавыш ишет ом
Исәнме, түбәтәй!
Мансур Молсков. Башкорт академия театрының директор урынбасары Без аның белой жылм кочаклашабыт Үзе башкорттан бх тса та. тар башкорт тыкган ерак тора ул Мансур. Якты күне i те. әюмәдәшс татар булса, татарча сои тәшә торган мөлаем кеше
Китер минем түбатәйнс! днм мин ана шаяртып
Моннан ун с па якын I.ICK мнн М.к.кәү ы Кһары мибм курсирда укыган ы без иныи белән Башкорт академия театрының Мәскәүдатс булачак гастротьләрсн бертә әзерләтән идек Итмаит паркында татар тар жыенытиа шигырь мр хкып. мнн Мәскөүдәп. хшлтәттәш юрехше тугашташ театрга тел-чи -’нтек кү;ч ■тертә ■i.iKupi ли и I'.'xi XIIII.III башкорт хөкүмәтенең Башк»
алып барган сәясәтенә ачуы чыккан Мәскаү мишәр тәрсн.'i .шткорт и-.ирына бойкот ит b.'hiH итәрт ■!. пны ■тамашачысыз калдырырга жыгнуын белтәш.1 күрә, мнн i.riap даирәа- яд i r i ь очрашып, бер ым тек» < •i ipMii чыт ыш I.I
ясататт идем Ә-ә түбәтәй хакын та онытып горам нк.-н Гүбәь- 1 хис.нт татар тар үз итеп кабу т итә. XI.I тай. миңа бнрстт тор әле■ тш Мансур түбәтәемне .■ n.m торган иде Шуннан сон яраткан чем-кара түбәо<мне бүтән күрерт»? насыйп бүл.милтя
Өйдә. ул. Айдар, бер узешләй кертеп чыгармын, ш елмаеп Мансур Аннан, тирән сулап, остн Нин ти коннәртә ки ICIT жит тек. хы ыи
Ул мине гаепләми Киресенчә, сыкрап һәм сыктанып. \ ген шеп.те тоя сыман. «Тоткан юлың дөрес, ди у i чатыр каршында аерылышканда Нык гор. бирешмә. мачий»
Вакыт топттекка *И!СП мт Куанычымны! >'■>■ шш и о.енчг i.-ү ICK
■ . , ■ I '
тыкты ■ Жнлес.-п г •>>' ■ 4 !•.»’. Ч-апоа II теш
CTCTC |<111.|бымнын Вн — ' •
I
баш режиссеры Одет \ ' ' t,,v'
oc.T.iii бепнн арила а л ят 411 ■
рәхмәт ише Аныңатисе Ькпр а<»паи Ханое Ьашжорп таннын х.стык артисты.
Сибай башкорт театрында уйнады Татар. Әнисе— башкорт. Олег урыс мәктәбен тәмамлап, саф башкортча укыган башкортка да башкорт теле буенча дәресләр бирә алырлык актер ул Партия номенклатурасыннан бөтен өстенлекләрне сыгып алган актер. Башкорт станның халык. Рәсәйнен атказанган артисты Салават Юлаев премиясе лауреаты. Хәзер менә баш режиссер Заманы килгәч, партиядән дә чыга белде. Моннан өч ел элек Уфада башкорт, татар, урыс телләрендә эшләүче яшь тамашачылар театры кирәк дип махсус мөрәҗәгать язып, ун күренекле сәнгать әһеленнән кул куйдырып, аны «Советская Башкириямдә бастырган идем. Менә театр ачылды да. Башкорт студиясе бар. урыс студиясе бар. миллион ярым татар өчен татар студиясе генә юк Кичерә, барысын да күтәрә татар
Олег китү белән куышыбыз авызына карасам Нажар абый! Күземә яшь бәреп чыкты Әмма ул һәрвакыттагыча ашыга Номенклатурадан кемдер күреп калыр дип. ахрысы, ул чатыр эченә керергә ашыкмый Барыбер рәхмәт, чиксез рәхмәт аңа Ни дисәң дә. Нажар Нәҗми чын шагыйрь Атаклы «Татар теле» һәм «Иблис» поэмасының авторы Шул поэмасын язган хәлдә генә дә ул әдәбият тарихында кала алыр иде...
Авыр көрәшкә чыктың.- ди ул күзләрен челт-челт йомып—Озаккамы?
Максатка җиткәнче. Нажар абый.
Тазалыгыңны сакларга иде.
— Рәхмәт.
Ул чагырга кермичә генә хушлаша. Уфаның һәр зур шагыйре кебек. Нажар Нәҗми дә шактый сәер сыйфат-комплексларга ия. Уфада бая телгә алган аберрация төшенчәсе адәм баласы белән бергә ярала. Үзең татар- әмма башкорт шагыйресең. Моннан да сәер аберрациянең булуы мөмкинме? Беренчедән, мин Миякә «башкорты» булган кебек. Наҗар абый да Дүртөйле «башкорты» Уфада башкорт. Казанда татар булып гаҗәеп бер гармония белән күренә белә, һәм моны иҗаты белән раслый Мондый гармониягә бездә беркем дә ирешә алмады әле. Хәтта Сәйфи Кудаш белән Мостай Кәрим дә. Уфаның яшь буын шагыйрь-ләре ана никадәр якынаерга омтылган саен. Нажар Нәҗми алардан шулкадәр ераклаша. Казанның яшь шагыйрьләре белән уйнаклый белде Дөрес, мин анын иҗатындагы бер даими сыйфатны һич тә кабул итмим Ул да булса һәр шигырендә кем бакчасынадыр таш ыргыту, кемнәндер гаеп эзләү, ниндидер «дошман» образын әвәләп, ваклану, үзен кечерәйткән булып, бөеклегенә ымлау. Гомумән алганда, мин аның шигъриятен яратам. Наҗар Нәҗми — гадәттән тыш сак кеше Аның мондый саклыгы, бәлки, мәңге сак булырга кушылган хезмәтеннән киләдер сугыш чорында Нажар абый армия контрразведкасы - «Смерш»та офицер булып хезмәт итә һәм бүгенге көндә «Смерш» пенсиясе ала...
Көндәлекләрдән. O2.O2.9J ел. За маннар үзгәрде. Күрәсең, бу юлы «добро» сорап тор чаганнардыр Башкорпи шаннан шактый соңга казып килгән газеталар Равил Бикбаев һәм Наҗар Нәҗмигә « Башкорпи шанның халык шагыйре» исеме бирелүен хәбәр итте Рави 1. билгеле, асаба башкорт. Наҗар абый «Дүртойле башкорты» булып үткән. Котлыйм. Наҗар абый! Иҗатыгыз ике милләткә дә рухи яңару, бердәмлек тойгысын көчәйтсен! Сезгә «Татарстанның һәм Чувашстан. Мордваның халык шагыйре» булырга да насыйп итсен!
Менә өйлә дә җитте. Кадерле кайдадыр «типкендә» йөри. Куышта утырырга яратмаганы, гел мәйданда булып, бәхәсләшергә яратканы өчен шулай дим Көчләрен киләчәк «кара көннәргә» сакларга кушам. Тыңламый, кәһәрең. Су эчәм. Су туклыклы икән Дистиллирләнгән су булса, ул. бәлки, болай туклыклы да булмас иде Тормыш бактерияләрендә туклыклы матдәләр күптер, дигән фикергә киләм мин Тәүлегенә оч-дүрт литр су эчеләдер Мәйданга чыгам Яңадан килеп җиткән Сәид абый Еникеев белән карт укытучы Барый абый Хәбибуллин татар халкының бүгенге рухияте турында нотык тоталар Халык һәр сүзләрен җөпләп тора.
Миллион ярым татар эшләп тапкан бюджет акчасы кая китә’’ Мәктәп юк. радио-телевидение юк. балаларыбыз өчен гәзит-журналлар юк!
Дус булырг а кирәк!
Безгә колбиләүче белән кол арасындагы «дуслык» кирәкми, тигезлек кирәк! Мин сине яратам, дип кенә милләтне мәгърифәтле игеп булмый!
Дөрес!
Уфада йөз кырык мәктәп барысы да урыс мәктәбе! Балаларыбызны урысча укыгып. чукындыралар да. аннан марҗага өйләндерәләр, урыска кияүгә бирәләр!
- Дөрес' Рәхимовка барырга кирәк.
- Уфада татар кешесенә бирелгән бер урам, татар кешесенә куелган бер һәйкәл юк!
- Татар гомер буе баш күгәргән, алар башкорт бунты булып тарихка кергән! (оңгы сугыштагы башкорт дивизиясендә житмеш процент татар' Генерал Шәйморатов татар! Нигә моны язмыйлар9
- Уфада татар филармониясе оешсын' Башкорт филармониясендә сиксән процент татар, татарча җырлатмыйлар! Әйдәгез, министрга керәбез'
Кабул итмәс бит ул .
Мине сырып алалар. Чыгыш ясавымны үтенәләр. Миңа күп сөйләргә ярамый. Шигырь укыйм
Урыныма кереп авам Күп тә үтми, халык җыенында эт чинаган тавышлар чыгарып Хәйбулла сөйләшендә зәһәр аһәң яңгырый башлый.
Халыктарзы дошманлаштырзы* Быга хәзер дус йәшәй инек! Уны гыуырга гәрәг' Саузала кем эштәй9 Татарзар! Совминда кем эштәй' Татарлар! Орден һәм нафадаларзы кем ала? Татарзар' Заводтарза директорлар кем9 Тагарлар'
Моңа ничек түзеп торырга? Кадерленен мина ишетелгән карлыккан тавышы гына моны баса алмый Әле генә һәр сүзгә «Дөрес!» дип гау җимерергә әзер тоелган милләттәшләр юк. аларның тугандаш башкорт халкына мәхәббәте көчле, алар бары тик татарга каршы куптарылган «башкортчылыкмны. шуннан, ике милләтне бәрелештерүдән файдаланган империя структураларын гына гаепли! авызларына су капкан: җитәкчелек үткәргән бу сәясәтне, башка атамасын таба алмый, «башкорг шовинизмы» дип атаса, башкортчылык вәкилләре аны шундук барлык башкорт милләтенә күчер.» һәм милли кимсет* итеп кабул игә. әйе. нәкъ менә шул башкортчылыкның гадәги бер вәкиләсе теленә ни килде, шуны лыгырдаган тиле хатын кыланышларына нәкъ татарча түзем белән хәзер дә сыртын куя. милли мәсьәләдән ерак торган халыкны яна аберрация күренешенә алып керергә мөмкинлек бирә; аптырыйсың, шушы хатын белән иплекле әңгәмәгә керерлек татар юкмы бу мәйданда, йә хода ’
Ә хатын кызганнан-кыза барды.
Башкорт райондарының бюджет аксаһын татар районларга Дүртөйле. Сакмагош, Илсшгәргә бирәләр шуга күрә улар якшы йәшәи' Урман ишетеп горһа ла. башкорг землянкада кон күрә, сонки акса бнрмәйзәр! Татарзар бында килгән халык Ибн Фазлан үзенеңсәйәхәтнәмәһендә татар тигән халыкгы телгә лә алмаган, сөнки ундай халык булмаган' Болгарлар без ул!
Бу провокатор иде һәм провокация хатын-кызга тапшырылган иде
Мин чыгу белән егетләр уратып алды
Айдар абый, якын барма, артында кичәге боевиклары тора!
Апа үзе сыкты, һорокорт!
Совминга кереп гыгына га на. га гкаһынан СЫГЫП бсэзедшаЙ!
Театр хөҗрәләреннән гримм ягып чыккандай чибәр, кара тутлы, нәзек кашлы гүзәлләр минем йөземә көтмәгәндә генә учлап-учлап бакыр акча сибә
Ьына һнңә театр! Бына һин.» мәк гәп'
Ьына һинә филармония' Ьына һинә институт!
Аяк асты минем битемә сибелгән бакыр акчалар белән саргайды Күк йөзе айкалды Йөрәктә нәрсәдер өзелде. Бу инде «үз тагарларымыз» 1ыя Нуриев. Мидхәт Шакиров җитәкчелегендә Рәшит Шәкүрләр. Марат Колшәриповлар, Булат Рафиковлар. Морта та Рәхимовларныи еллар буе тәрбияләп килгән «эмбриональ фашизмы» иде Бер хәерченен икенче хәерчене га гау фашизмы Ин куркыныч фашизм Кайда икән безнең автократ минералларыбыз Мостай Кәрим. Наҗар Нәҗми. Әшам Агнабаев, Нәҗип Асаггбасвларыбыз9 Мен.» монда кирәк иде алар Кемнеке бу бакыр оч һәм биш т иенлекләр’ Чыг ырлап чыккан биш-алгы гүзәл Йөзгә төкерә, сөртеп өлгермим .
Инәкойгенәм' Кемнәрне күрәм! Башкорг мәк юн гареннән берсиче-икенче сыйныф балаларын а тын килгәннәр! Арпа, төркемне мина otiepen. теге, кичәге кара бәндә юра Гаепсез юша ятлан алган сүз гарен туктаусыг гәкьрарлый
Без барыбер тагар булмаясакбыз! Без башкорт бу тасакбыз'
Кон тә тек гәр тән. «ЗО.О-IVil Япчы/ирнын Ленинград чнындагы Комароео иҗат йортында чти п Монда урман зчендо 1нна аноды/ Ь иатона җир юнган Кадсрендо зур тн аер тире <• Мне от доо\шки татарки оыли редкостью подарки, ах зачем ч крещена, горько гнева юсь она ,
Эстоничнен Нарва ко/асында д\ /ып. андагы татар-оишкортшр ос юн очраштым. Минем ос юн берго Ленинград татар./ары ыадпни t/ешмасыныц җипюкчесс
Халисә ханым Зарипова да булды. Нарвада ике йөзләп татар гаиләсе бар икән. Эстоннар монда нибары җиде процент. Урыслар—туксан Эстон телендә сой- /ишкәннәрен ишетмәдем... 90 процент тәшкил иткән урыс халкы хәтта шушы шартларда да Нарва эстоннарын милләтчелектә гаепли. Нинди милләт бу— урыс? Нигә ул шулкадәр империячел? Нигә ул башкалар хәленә керә алмый? Күрәсең. бу—империянең бердәнбер яшәү формасы. Кыйнаучы, мине кыйныйлар, дип сорән сала. Андыйларны БМО яклый..
Очрашуга алтмышлап татар гаиләсе килгән иде. Шуларның икесе башкорт булып чыкты. Куанычымның чиге булмады. Балалар уз телләрен белми. Аңлаучы лары да сирәк Иң тетрәндергәне шул булды, аларның нинди зур. и tahu теләк белән шигырь тыңлауларын күрсәгез'.. Күзләрендә моң һәм сагыш. Г).ч алар уз трагедияләрен аңлаган Бездә. Уфада һәм Казанда, мондый аңлау юк әле. Чонки милләтләрнең сәяси аңы ифрат дәрәҗәдә түбән. Ә монда милли горурлык рауза булып чәчкә аткан эстон җире. Мин сабыйларның әдәплелегенә шак лар каттым А ларда татар-башкорт һәм эстон тыйнаклыгы бергә кушылган иде Империячел мил /әт балаларында мондый әдәплелек була алмый. Мин сабыйларга оч телдә - татарча, башкортча, урысча шигырьләр укып күрсәттем. Аңлап җитмәсәләр дә. котырып кул чабалар, җаныйкайларым' «Биктырышпны ифрат та яраттылар
Соңыннан балалар мине уратып алды. Аларның берсе “Туган телүне яттан белә иде Мин аны сәхнәгә күтәреп, яңадан укытты и. Очрашу яңадан башланды. Барыбызның да күзләребездә яшь иде Сабыйлар куанып сөйләделәр алар Нарва татар якшәмбе мәктәбенә укырга йөриләр икән. Әгәр хәлемнән килсә, мин татар балаларын бары тик татарча, ике башкорт баласын да бары тик башкортча укыткан булыр идем...»
Сабыйларым, дим мин халык арасында нәрсә эшләргә белмичә — И-и сабыйларым! Кайдан, кайсы мәктәп, интернатлардан китерделәр сезне укуыгыздан аерып"’1 Онытмагыз, сабыйлар, татар милләте -башкорт милләтенә кан- кардәш милләт! Сезне алдыйлар! Онытмагыз һәм коткыга бирелмәгез — башкорт милләте бары тик татар милләте белән бергә булганда гына бу авырлыклардан чыга ала!..
Мин аларны яратырга, сөяргә итә.м. .Алар читкә тартылалар. Йә. хода? Кайсы ил бу? Нинди жир бу? Нинди жыр бу?
Әмма тегеләре җавапсыз кала бит әле Безнең егетләр дә шаулаша, минем фикерләрне куәтли башлагач, сан ягыннан зур булмаган «хунта»' бераз тына төште. Мин аларга 1988 елның кара көзендә, тәмәке исе белән тынчыган буровой будкасында язылган «Башкорт милләтчеләренә» дигән шигыремне укыйм "Дружба народрв»та чыккан мәкаләмнән соң дошманнарым барлык яшәү тамырларымны өзгәч, миңа буровойга кара эшче булып китәргә һәм радио-телевидение. матбугат алып барган көндәлек коткыдан беразга гына булса да тынып ropbipia туры килгән иде...
Шаяру җитте. шашмагыз. Инде болай шаштыру — Тилелек, ягъни татарны уптым башкортлаштыру. Киңәш шул: яктыртып эчтән милләтен тирәнлеген. Ныгытырга иде сезгә халыклар бердәмлеген...
Татар һәм башкорт халкын якты юлга алып чыгу өчен барлык демократик көчләрне бергә тупларга кирәк, туганнар! дип дәвам итәм Безнең аерымлыктан өченче көч файдалана Без бит башкорт мәдәнияте һәм теленә дәгъва итмибез, без бары тик татар милләтенең дә үл телендә белем ала алуын таләп итәбез. Күзләрегезне ачсагыз иде... Сөйләнеп таралудан узарга, конкрет эшкә күчәргә вакыт Кара кочләр мине ничек кенә дошман күрсәтсәләр дә. бу мәсьәләләрне барыбер хәл итәр! ә туры киләчәк. Бу фикерне сезгә бүген мин әйтмәсәм. иртәгә кем әйтер, туганнарым?!
Дөрес! Дөрес!
Бүген татарга: «Казанга кит!» диюче ахмаклар да табыла. Юк. без беркая да китмибез. «Башкорт» нефте һәм «башкорт» игененең татар районнарында икәнен онытмыйк Бу безнең тарихи җиребез. Әгәр миллион ярым татар чынлап та каядыр китеп барса, калган ике миллион ярымны кем туйдырыр? Шәһәрнең бер миллион урысын кем азык белән тәэмин итәр? Кем сыер савар? Нефть чыгарыр? Йортлар төзер? Вузларда укытыр? Милләтнең мең еллык мәгърифәт тәҗрибәсе тугандаш башкорт милләтенә кирәкми мени?
Дөрес! Дөрес!
Авызга күбек чабыртып чыга Күп сөйләргә, көчәнергә ярамый.
Мин чагырга таба юнәләм. Казан милиционерлары кыйнап үтергән шагыйрь Фаил Шәфигуллин каны турында беләме алар?!
- Здравствуйте. Айдар абын1
Гөлназ икән Якташым. Миякә былбылы Нурия Ирсаеванын кызы Аны бер егет култыклаган. Кияүгә чыккан икән. Урыс стете «Матур яшәгез, балаларыгыз татар һәм урыс, булдыра алсагыз, башкорт телен дә белсен», дигән теләкләр телим
— Если два языка полностью совпадают и люди могут объясниться без переводчика, дип сорый Гөлназ, то какой из них язык, а какой подъязык’’ То есть, какой из них оригинальный, а какой производный'’
Чынлап та. кызык сорау бит бу. Татар һәм башкорт телләренсн кайсы оригинал тел? Кайсы аларнын тамырлырак, кайсы аларнын халыклар өчен уртак тел булып тора? Минем Гөлназга замандашым Зөлфәт шигырен укып ишеттерәсем килә. Татарча ипи-тозлык белсә дә. әдәби телне аңламый ул Шулай да укыйм;
Бөек очыш өчен җәйгән идек
Горурланып ап-ак канатны Кем сүнлсрлс безнен учакларны’’ Кисәүләрен кемнәр таратты?
Яшь гаилә халык арасына кереп югала. Мин. Нурия турында уйлап, куышка юнәләм. Минем әти сугышка кадәр Нуриянсн туган авылы Ханбәктә укыткан Әгәр әти Нуриянең өлкән туганнарын укыткан булса. Нуриянең апасы Кәшифә апа мине укыт г ы. Безнең әти-әниләр дә дус булган Мин еш кына Канбәккә ялга кайтам Ул икс тапкыр чукындырылып, ике тапкыр мөселманлыкка кайткан авыл. Әтинең эзләре буйлап йөрим Илле сл үтүт ә карамастан, аны Канбәк кенә түгел, бөтен район онытмаган Өлкәннәр «Нәҗметдин учителытең улы» дип эндәшәләр миңа Заманында Нурия белән уртак иҗади кичәләр үткәрсәк гә. милли мәсьәләдә безнен юллар аерылды Бу хакта мина сөйләве ифрат та авыр Нурия ике халыкның да көчен суырып, аннан аның берсе белән төп. автоном халык уены уйнап, бер кол милләтне икенче кол милләткә хезмәт иттерү җинаятенең корбаны булды. Ә мин шул җинаятьне эзәрлекләп килүче шагыйрь Этәр синең бертуган сеңлең урынына күргән кешен сәхнә артында татарча сөйләшеп, сәхнә) ә чыккач, татар белән туган телендә түгел, «сәхнә телендә һәйдәшә» башласа, сез ничегрәк карар идегез’’ Казан татарына боларны аңлавы авыр, әлбәттә Нурия, драматик актриса булуы белән бергә, сирәк очрый торган талантлы җырчы, әгәр шулай итмәгән булса, номенклатур партократнянсн айт дигәненә тайт тип тормаса. Рәсәйнсн һәм Ьашкортстанның халык артисткасы. Салават Юлаев премиясе лауреаты исеменә ирешә алган булыр идеме’’ Кыз- таныч. шундый җырчының, илле яшьтән узуына карамастан. Башкорт радиосы һәм телевидениесе фондына каттан язмалары юк Нинди тавыш ют ала. юк, ют алды инде1 Әйе. анда «татар Нурия» ул Баш миемдә нәрсәдер яктыра һәм яктырткыч ядрәләр булып фикер сызылып үтә «Бу татар һәм башкортны үзеинән-үзе җирәнерлек дәрәҗәдә ничек итеп оялтырга0 Ничек итеп а тартты үзләренә читтән карарга һәм болай яшәртә ярамаганлытын аңлатып, уятырга’» Фикер ук булып. Калининградтан Владивостокка кадәр сикерә Мин кичергән халәтләр, мин күргән кешеләр, минем һәм башкалар башыннан үткән түбәнлекләр Нәрсә хакына’ Юк. нитә әле мин кеше булып туганыма горурланып тут ел. үкенеп яшәргә тиеш? Мина сәләтне кем биргән’’ Милләг биргән Табигать биргән Нигә мин УЛ сәләтем өчен гүбәнлекләргә тарырга тиеш’’
Барый абзый белән Саил абзый мине чатырга кадәр озатып куя тар Сибәләп торт.ш вак кү т тс яңгыр туктый Көн яктырып китә Урыныма ятын уйларымны дәвам шәм Әйе. аптырамыйм татарның сатыласы сатылып беткән; сатылу андый тарның норман, халәте, әмма үзләрен алар юньле, нормаль кеше дип исәнли. б\ юттан бармаганнарны беркатлы ахмак тар гип ышана, шуңа күр.» мн т ш рәсми җитәкчелеккә ю күбрәк милләтен сатканнар күтәрмә бу инде борышы татар каны борынгы татар нәселе түгел бу бәтенләй икенче генетик нигез; ант пишет. милли хәрәкәт то исә күп өлеше сатылмыйча яшәп хәлсезләнгән, зиһене таркал ан. буыны сыекланган, кайчандыр кем тарафыннандыр кыерсытылып азар ган үч анарта теләгән нанв олыдөрес тәр. рухани контуженнар. намусын'югалтмаган чаганнар, сукырлар, үт теленең кирәк тетеп анлыи башлаган сабый тар һәм жи т мсш-сиксән яшьлек әби-бабайлар Бәрөңт с һәм корсак турында уйлат ан татар милли хәрәкәттән җеннән качкан кебек кача, чөнки ул
«нормаль кеше», имеш . Әйе. алар ике мәртәбә чукындырылып, ике мәртәбә кабердән күчерелеп, икс мәртәбә мөселманга кайткан Канбәк авылы нәселеннән түгелләр...
Теләр-теләмәстән Шәехзадә Бабичның «Уфа кызыклары» дигән фельетоны хәтер! ә төшә Кызык дигәч, син кызык эзләмә! Уфада чуртым кызык булсынмы? Кызык дип аптыраганнан гына әйтәсең... Уфа сүнгән дек сүнгән инде Чынлап уйлаганда бит. әфәндем, вафасыз бу Уфа. хафасыз бу Уфа. менәмен дигән кешеләрне ваклатып. җәфалап бетерә бу Уфа Ит юк. май юк. сөт юк. кымыз юк. аш юк. шулпа юк. гоз юк, ярма юк. он юк. икмәк юк... Кызлар, хатыннан күп. иркәкләр юк. Кызлардан да әвәлге сайраучы нечкә билләр юк. сайраучы былбыллар юк Язучы юк. мөхәррир юк Мөхәррир булса, әдип юк. Әдип булса, әдәп юк. Әхлак юк. әхлаклыларда аң юк. фикер юк. башларында ми юк...»
Бабич бу юлларны, ялгышмасам. уналтынчы елда язган. Әгәр Шәехзадә әфәнде Уфага бүген кайтып әйләнсә, нәрсә дияр иде икән? Бер сүз белән - тилеләр, алмашынганнар йорты! Ихтыяр көченең нинди витамин икәнлеген оныткан, беркүзле адәмзатлар кыямәте!
Мәҗлесләрдә, вак мөнәсәбәтләрдә һич тә начар кеше түгел алар. Хәтта, әйтер идем, мөлаем кешеләр. Иҗтимагый, сәяси, милли мөнәсәбәтләргә кергәндә шәхси яктан әйбәт кешеләр дә танымаслык булып үзгәрә. Монда инде, укытучым профессор Алексей Малышев әйтмешли, кешеләр дөньясы икегә аерыла гумани- тарийлар һәм милитаристлар. Үз гомеремдә яхшы кешеләрне күп очраттым мин. Алар ярдәме белән генә аңлы булдым. Менә әле мәйданда сиксән ике яшьлек Барый абзый Хәбибуллин йореп ята. Чын гуманитар, канлы фронтларны үткән, менә дигән балалар үстергән, гомере буе Дәүләкән районында яшәп, балалар үстергән, инде сөекле җәмәгатен югалтып. Дмитриевка исемле урыс авылында v йортында ялгыз . ормыш кичергән Барый абзый... Гүзәлләрдән гүзәл зат Шагыйрь. Менә дигән декламатор. Тукай. Бабичларны яттан сөйли. Кирәк икән. Югары Совет каршысына пикетка килә, кирәк икән, мәдәният мәркәзенең афишаларын да ябыштыра. Яшьләр көнләшерлек хиссияткә ия ул. Бу якты күңелле кеше бабайлардан килеп җиткән соңгы MOI нкан. Әмма мин аның соңгы булуын теләмим, шуңа күрә татар-башкорт милләте бәхете өчен җан аткан булам. Уфада минем башкорт дустым Гәфәр Вәлиуллин бар. Сигез бала атасы Кешене түгел, чебенне дә рәнҗетмәс бер изге бәндә. Ул тагарга каршы булу түгел, башкор! кебек хокуксыз татарны яклый. Бәйрәм җитсә, ул газеталарга шигырь алып килә иде. Шигырьләре, кем әйтмешли, «тәк сибә», әмма бәйрәмне бәйрәм итү теләге бөек. Бу бит үзе шигърият—сигез бала атасы шигырь яза! Бер мәлне мин аңа атап үзем дә шигырь кораштырган идем:
Слушан мине, Гәфәр!
Язма шигырь, яз хәбәр!
Шигырь кирәкмәс заманда Ул шигырьгә бәрабәр!
Гәфәр дус укыды да. үзенчә ягымлы елмаеп:
Чыгарасыңмы? диде.— Синекен гәзитләр шундук чыгара ул!..
Мии аны үпкәләмәс микән дип борчылган идем. Бу минутта мин өлкән буын башкорт каләмдәшләрем фронтовиклар Хәким Гыйләҗев. Газыйм Аллаяров. Якуп Колмый. Шәриф Биккол, гагар Нәҗибәк Хафизов. Тимер Арыслан. Йосыф Гәрәй. Рәис Габдрахманов. Гариф Гомәр. Диние Исламов, якташым башкорт Хәкимҗан Зарипов, урыс Геннадий Молодцов, яһүди Михаил Воловик тагын әллә кемнәрне, әллә кемнәрне сагынам. Минем бит гаебем юк минем бары үз телем, үз динем белән генә яшисем килә. Дусларым, нигә читтә торасыз, нигә ярдәм итмисез? Тел һәм иман сезгә дә кадерле түгел мени?
Бер караганда. Башкортстан мәгариф министры Рифкать Гарданов ы менә дигән кеше. Гомер буе партия органнарында җитәкче эшләрдә эшләде. Шакиров кушкач, эһ тә итмичә үзе беренче секретарь булган татар районы Бл.човарны башкортлаштырып бетерә язды. Райондашлары Үзәк комитетка язып, комиссияләр чакырткач кына бераз тыйды. Син аның белән сөйләшеп кара, ясалма, сәхнәви халыклар дуслыгының сагында торучы ватанпәрвәр ул. Әмма бу дуслык номенклатур дуслык. Яңа беренче секретарсбез Хәбибуллин кушкач, бу дуслыкның да эзе калмый...
Көндәлектән. Зачем вам это?» Нурия Ирсаеваның кызы, ягъни минем свекле Канбәгемдә туып үскән татар кызының кызы, миңа шундый сорау бирде. Гүя безнең таләпләрне ул аңламый иде. Гүя икенче галактикадан килгән. Кияве.
ялгышмасам. соры күзле урыс егете. шалканга менгән кәбестә күбәләге сыман бу мәсьәләләрнең күтәрелә алуын башына да сыйдыра ал мый «Как вы < меете? Аның ерак бабасы, атасы һәм ре дәүләт исеменнән, ике башлы сәмруг кош томшыгы астында мине басып алып җинаять эшләгәннәр һәм зш.зә} /әрен дәвам итәләр Элек «үзләре те /әп урыс канаты күләгәсенә кергән милләтләрнең бүленмәс Россиясе» бу на. хәзер инде милләтләрдән «территория һәм субъектларяга әйләнгән, милләтләре турында уйлаудан да мәхрүм ите згән «халыклар дус /ыгы» Мин аңа әйтә.м «Син минем йортымны басып алдың Суымны, һавамны, ашар ашымны нәҗес ләдең. Мин синең белән үз йортымда әйдәш булып яшәүдән арыды м Хәерчелектә булсам да. чабатада ка нам ди. минем синнән аерым яшәп карыйсым килә. Әйдә, үз көнебезне үзебез күрик Аерылып чыгу, гаилә кануны гына түгел, дәү.зәт кануны Конституциядә дә язылган» Ә г 1 миңа әйтә «Юк. син миннән башка яши алмыйсың Давай вместе» Мин аңа әйтә.м «Ачка үлсәм дә. сиңа үпкәләмә-ячәкмен Әйдә аерым чшәп карыйк» Ул һаман «Давай вместе Давай дружбу крепить». Синец «дружба»ңнан арыдым, гарык бу зды.м». дип баш күтәрсәм, г г һаман «давай вместе», дип «миротворческий» гаскәрләр кертә Казах ашатмаса. укриин ашат маса. татар ашатмас и - урысны кем ашата' Мәскәү сазлык шрында якутның «урыс алмазы» да. казахның һә м украинның «урыс икмәге» дә. үзбәкнең «урыс мамыгы» да. грузинның «урыс чәе» дә әрмәннең «урыс персигы» да татарның «урыс нефте» дә юк бит Менә ни очен урыс җир шарында «дуслык һәм туганлык режисс еры» булырга ярата басып алган милләт гас кәренең « миротворческий» булырга хакы бар мы '»
Кинәттән күңел уйный башлый Укшыта Тын кысыла. Күзләремне ачарга итәм ачам, әмма алар күрмиләр. Кинәттән тома сукыраюны мин үз гомеремдә беренче тапкыр 1990 елның алтынчы октябрендә кичердем Аваз салып, кеше чакырырга базнат итмим Кайчандыр Татарстан язучылар берлегендәге бер киңәшмәдә, үзеннән күпкә яшь «>некәш»нен һөҗүменнән соң шундый хәлгә калган Хәсән ага Туфан Маяковский урамындагы «спартан» фатирында мина бу халәтнең, гадәттә, кинәттән генә кан басымы күтәрелүе белән бәйле икәнен сөйләгән иде . Күңел уйнаудан туктый, әмма күзләр һаман да күрми Күпме вакыт ятканмындыр, бер мәлне йомшак кына тавыш нгнетәм:
Әтисе Әтисе Мин килдем
Ниндидер йомшак, шаукымлы куллар минем битемнән сыйпый Тавышыннан абайлап алам хатын Хәләл жефетем Советларча әйтсәк, «иптәшем» И-н жаныкаем! Ышансагыз ышаныгыз, ышанмасагыз юк. куркып кына күзләремне ачам һәм күрәм'
Әйбәт әле. дим мин балачактан күңелгә сеңгән сорауларны шаянлык белән автоматтан сиптереп Үзегез сон ни хәлдә’ Бала-чагалар исән-сау лармы? Сыерыгыз бозауламадымы’ Кәжә-сарыкларытыз бәрәнләмәдеме? Ничәсе саулык, ничәсе тәкә?.
һәм без, берни булмагандай, көлешәбез
Без бер-беребезне у нал г ы яшьгән үк беләбез Башта минем күзем аның апасы Мәүсилагә төшеп йореде Мәүсилә, үзенең йөзе, матур борыны белән борынгы юнан хагын-кызларын хәтерләткән Мәүсилә. мина «Сине яра гам да бит. әмма мин чирлим шул», дигән иле Порок чире аны чынлап га кабергә алып китте Әниләре безнең авылдан булган, хәзер зур гимер юл станцасы Расвкада яшәгән бу гаилә безнен авына еш килә, ә ба галары жәй буе бездә ягалар иде Үз гомеремдә Венераны яраткан кебек мин башка беркемне дә яратмадым Әйе. анын исеме утызынчы елларда көчләп диярлек тагылган Венера, минеке Борис иде Соңыннан без «Ярын әле Станция белән Генератор кушмаганнар», дип шаярта идек Шуңа өстәп, мин ана «Мин биг сина өйләнмәдем, бары фамилияңә бер аркылы сызык кына оегәдем». дип гә куя идем, чөнки сөйгәнемнең йөрег- кән агы Галимова, минеке Холимой иде Әмма өйләнешкәнгә кадәр без бик катлаулы юллар үттек Алар яшьлеккә хас тилелек. хаталарга бәйле Әмма йөрәктәге серләрне актарганчы, мин беренче мәхәббәт турында берничә сүз әй гергә тиешмен Их. беренче гойгы. беренче кичерешләр' Беренче мәхәббәт никадәр көчле, никадәр чиста булса, шәхес тә шулай көчле һәм чиста булып формалаша Беренче мәхәббәт тормышны, галәмне акка-карага аера, шуңа күрә анын күпче теге фажига белән тәмам гана Беренче мәхәббәт кабергә кадәр онытылмый Анын сүрәтенә сснгән көмеш мәңгелек була Гомумән жирдәгс бөтен барлык һәм бангык мәхәббәт көче белән һәм аның хакына ижаг ителә Уйлый кигсәң. бешен гэнебезне агу iai.ni һәм тормышны юк иткән атом электр станциясе, аго.м-гош кора на да гнул ук тормышка мәхәббәт исеменнән бар ителә
биг Минем аңлавымча, менә ни өчен безнең татардагы нн ачы сүгенү ул «и-н мәхәббәтсез! >■ дигән сүз Калган сүгенү безгә урыстан кергән Тәрҗемә ителгән.
Әйе. мин Венераны Мәжнүн гыйшкы белән яраттым. 1966 слнын ноябрендә ул минем яныма Казанга кунакка килде. Мин ул чакта университетның журналистлар бүлегендә укый идем Без яна елда өйләнешергә сүз куештык. Имтиханнарны алдан тапшырып, тулы әзерлек белән Уфага кайтсам, минем сөйгәнемне гүяки кирегә әйләндереп куйганнар иде. Мин бер нәрсә дә аңламадым, әмма кеше коткысы, көнчелекнең нинди голлар белән йөрегәнен мәңгелеккә сеңдердем Ничек кенә тырышсам да. мин аны күндерә алмадым. Утыз градуслы салкында туй көткән туган авылым Кәркәле бертуган абыем Интелгә кайтып, мин бер атна буе баш күтәрмичә эчтем. Безнең якта халык ифрат кунакчыл Мин авылны, авызым исә мине бер мәжнүни сөю белән сөйгән бу очракта бөтен халыкның туйга әзерләнгән булуы һич тә сәер тоелмастыр Кәркәле икс текә тау арасында урнашкан авыл -Борисның туен эчәбез!- — дип. Фәиз кардәшемнең уң таудан сул тауга, икенче Зөбәср кардәшемнең «Борисның туен эчәбез!» дип сул таудан уң тауга бал мичкәсе тәгәрәткәнен хәтерлим. Әмма мин исерә алмадым, һәм әле булса шәрап эчеп исерә алган адәмнәрдән көнләшәм. Бу вакыйганы мин 1970 елның кышында Түбән Камада язылган поэмамда сурәтләдем.
Бетте, бетте!.
Каеннарым чүкте'..
Дуслар әйтте: «Булма түземле!
Җимер геп бер эч тә... Беткән мени?
Юкка кимсеттермә үзеңне!..» Хәтеремдә шәрап косасына Беренче кат иренем тигәне Караңгыла, каеннарны кочып:
Аңла мине. Ватан!» дигәнем Нигә «Ватан»? Монда «Ул» гына бит?! Юк. гражданин булып Ватанны Тәүге тою миндә бер яакытта Тәүге сөю булып яралды
Мин сөю алып килә торган ошбу сирәк гармониянын бәхетсез бер корбаны идем. Әмма бу гармония алтыннан да сирәк очрый торган байлык икән Шушы гармония никадәр камил булса, кешедә шәхес тә шулкадәр көчле була. Бу көч исә кешенең биографиясен иҗат изә. Бер карасаң, биография һәркемдә дә бар. әмма шәхес кенә һәркемдә дә юк Менә шул шәхес дигәне тагын да килеп сөю ижат итә шул...
Хыянәт игеп кабул ителгән бу гармония миннән тагын да корбан таләп итә иде һәм мин аңа бармыйча кала да алмый идем Шагыйрьләрчә тилелек белән мин Казан урамына чыгып, беренче булып очраган кызга, хатынга өйләнергә карар иттем Мин өйләндем дә. Ул миннән дүрт яшькә өлкәнрәк булып чыкты Беренче кызым Илсөяр шушы никах җимеше Әмма Жаны геләгән — жылан ите ашаган- дигән борынгылар. Мин Венераны оныга алмадым. Сирәк-сарак сәламнәр дә алгалый идем аңардан. Дүрт елдан соң беренче хатынымнан аерылып Венерага өйләндем. Монда килеп йөрүче Зөлфия безнең кызыбыз була инде. Бу вакыйгалар турында, гомерем бирсә, бер әсәр язарга ниятлим.
Венера ифрат та тыйнак хатын. Ул кеше күзенә чалынырга һич кенә дә яратмый.
— Әйдә, өйгә кайт, дип әйтә күрмә .
Хәзер әйтмим инде, - ди ул саран гына елмаеп.— Бүген жинелрәк инде, кичә бик авыр булган иде...
Менә бит ул ничек миңа кичә жинелрәк иде. бүген исә авыррак. Куыш караңгысында ул минем урын өстен рәтләгән була. Тагын нәрсә эшләсен? Ашатырга кирәкми Кер юарга кирәкми Суы бар Киеме өстендә Түш кесәмә ручка тыга ул. Тегесен югалтсаң, кирәк булыр, ди. һәм тыныч кына хушлашып, гүя беркемгә күренмичә, куыштан чыга...
Мина яна көч иңгәндәй була. Кадерленең конкасы өстендә иртәдән бирле укылмый яткан хатны алам.
«...Иишлегегезне, вакытыгызны кызганмыйча, безне// мөселман халкы өчен көчегезне, <әламәтлегегезне сарыф итәсез. Без сезнең изге уйларыгызны хуплыйбыз һәм ризалыгыбызны белдерәбез... Башкортстанга суверенитет бирүгә без һич тә каршы />ц ге /без. ләкин тигезлек белән булса иде. Әлсгә тигезлек гамәлдә күренми.
Бошкөрт һәм урысларның алтышар театры бар ә безгә, миллион ярым татарга, җые 1ып сөй tatuep өчен бер бүлмә дә юк. Татарларның азатлыгы өчен көрәшегез. Балалар татарча укысын иде Үзебез дә. балаларыбыз да татар моңнарын бик сагындык. Безнең моторлар тозу заводының илле мең кешелек коллективының яртысы татар A tap эшләгән акча кая китә икән' Без \тыз дурт татар хезмәт ветераны, шушы завод мәдәният сарае каршында «Йолдыз» исем te татар вокаль ансамблен оештырдык. Халыклар дуслыгына хилафлык кылмыйбыз бары тик тигезлек кенә даулыйбыз. Сезнең изге көрәшегездә безнең me юкләребез кабул булсын. Амин. Наилә Лотфый кызы Камалова. 69 яшь Гаидә Гатият кызы Кәримова. 62 яшь Сәлимә Мөҗаһит кызы Мокасыймова. 62 яшь Мәрхәбә Абдулла кызы Богданова. 87 яшь җитәкчебез Хәтимә Абду t.ta кызы Богданова. 81 яшь. Хәкимә Вәлиева. 70 яшь, Нәсимә Калимуллина. 60 яшь. Тимерҗан Калимуллин. 62 яшь Барлыгы утыз ике имза»
Бу киләчәк буыннар! а калырга тиешле йөрәк документы түгелме’’
Бераз ял иткәннән сон яңадан килеп җиткән Зөфәр, чатыр!а кояштай елмаеп, беренче телеграммаларны кертә. Үзе яланбаш Сумаладай кара чәчләре һәм кашларында яңгыр бөртекләре Безнен турыда чынлап та беләләр микәнни’ «Поддерживаем ваши требования. Преклоняемся перед вашим мужеством Семья Ларионовых Уфа» Кызык бу «Молодец. Так держать Все мы писатели и работники искусства Татарстана с вами Ахмет Адиль Казань» Шагыйрь Әхмәт Гадел. Кайчандыр аны гаиләсе белән Түбән KaMaia чакырып китергән идем мин Бер ай чамасы бездә яшәгәннәр иде Рәхмәт сина. Гадел дускай
Кон кичкә авыша Мәйдан һаман да шул элеккечә бер гөрләп ала. бер тынып кала. Анда бәхәсләшер: ә кеше һәрвакьи табыла, әмма тамаксыз кала күрмә Асфальтта шыксыз булса да. мин вакытны күбрәк чатырда үткәрергә тырышам. Тыныч. Уйланыр) а мөмкинлек бар Йөрәккә дә җиңелрәк Кадерле мәйданнан кермәгәч, әнә. валидол да эчә башлады. Бу кадәр тынгысыз җан булыр икән
Куышка Кадерле, төнге сакка килгән яна алмаш Р.м|>ис Мөхәммәтов. Pain Шакиров һәм Замир Якупов килеп керде Замир ча1ырыбытны җылыту өчен коне буе махсус тимер мич ясаган икән
Монда төнгелеккә суык бит. Айдар абын, ди ул елмаеп. Әйдәгез әле. җылытып карыйк
Ятар өчен ул каен шакмаклары да алып килгән Мичнең торбасын куыш тәрәзәче!е аша тышка чытарлык Күңеллерәк булып китте Әмма бу шатлык озакка бармады чатыр эче төген белән тулды. Без ысланып беттек _
Тагар мәдәният мәркәзе тырышлыгы белән яңа тына оештырып җибәрелгән татар иҗтимагый үзәге җитәкчелеге һич аңлап булмас ысул >ар белән милли хәрәкәттә раскол китереп чыгаргач. ТИҮ бик сәер рәвештә мәдәният мәркәзе кадрларын үзенә суыра һәм безгә каршы куя башлады. Без бер яна көрәшче табабыз икән. ТИҮ аны шундук үз идарәсенә кергә. Алар Замир Якупов белән дә шулай кыланганнар иде
Сиксән тугызынчы елнын жәе Уфа татар хәрәкәте очен аеруча каннар булды Без ГИҮдә оештыргач, рәсми органнар әллә нинди уйдырмаларга нигезләнеп, милли мәсьәләләрне аек акыл белән хәл итү урынына турыдан-туры һөҗүмгә күчтеләр. Уфада тагар театры ачу гамәли яман чишелү алдында тора иле кебек Казан зыялыларының теләктәшлек күрсәтүен үтенеп, мин танылган ундүрт язучыбызга хат бе 1ән мөрәҗәгать иттем Бары тик Нурихан Фәттахтан гына жавап алдым Анын тырышлыгы белән хат Гатарстан язучылар берлеге җые тышында шагыйрь Ркаил Зәйдуллнн тарафыннан укылды та Мин Нурихан абыйга һәм Ркаил энекәшкә еллар аша бу ба!ырлыклары очен рәхмәт әйгәм. Әмма Туфан Миннуллин. жыелышнын рәисе буларак, бу акциянең тәэсирен киметү өчен тырыштык куя Әмма бөтен кешеләр ю осртөсле уйламый Менә хат Мин аны алгач һушсыз калдым Бу пан хәлме ’ КПССның Татарстан өлкә комитетында әллә татарча хат язарлык кеше бармы’ Татарча машинка да булдырганнармы?
Архивтан. «Хөрмәтле иптәш Айдар \әши' Чилмтара иөнәсәбәтюршн бик әһәиичти мәсы> to tapett чагылдырып язган катыгы з очен бик зүррәхиәт Бүгенге кошһ бетен республиканың партия 1юи совет органнары, минштрзыкшр һәм ведомство шр җәмәгать оешмалары уззәрснеңбх зган мөмкинлек юреннон чыгып шебешең mop te төбәкләрендә яшәүче татар халкының ш\ t хисаптан Башкорт- /так К ( Рда ЧШӘгӘН татар шр ӨЧКН дә чти. МЭдЭНУ ихтыяҗ шрын т\ 1ырак канәгать юндеру йөзеннән байтак эш алып бара tap ШУ t ук вакытта Сез куйган
куп кенә сораулар безнең вәкаләтләргә туры килми, аларны урыннардагы рәсми органнар хәл итәргә тиеш. Ул органнарның эшчән леген тикшереп тору исә шулай ук. конституции нигезендә, һәр республиканың уз вазифасына керә Милли республикаларда аерым милләт вәкилләренең үзара мөнәсәбәтләрен. бәйләнешләрен көй- ләү-җайлау эшен җирле һәм югары дәүләт һәм идарә оешмалары башкара Шулардай чыгып. Сезнең Татар иҗтимагый үзәгенең оештыру съездында ясарга әзерләнгән чыгышыгызның текстын тәрҗемә итеп, без КПСС Үзәк Комитетының дәүләт-хокук бүлегенә кергән милләтара мөнәсәбәтләр бүлекчәсе инструкторы А. Ф Солодовниковка тапшырдык.
Сезгә чын күңелдән.
КПССның Татарстан өлкә комитеты секретаре Р Идиятуллин (имза).
Мәсьәләләрнең хәл ителү-ителмәвенә карамастан, бу хат безгә Уфа татарларына - билгеле бер импульс бирде. Соңыннан билгеле булуынча, хатны Өлкә комитетының ул чактагы инструкторы Харис Әшрәфжанов әзерләгән булып чыкты.
Шул ук сиксән тугызынчы елның апрель аенда мин Мәскәүдә булып. Башкор- тстан татарларының милли-мәдәни тормышын яктырткан 76 битлек хат-анали- зымны КПСС Үзәк Комитеты секретаре В Медведев һәм Үзәк Комитетның адмииистратив-бүлек мөдире Павлов исеменә тапшырып кайткан идем Озакламый Башкортостан Өлкә комитетының пленумында татар мәктәпләре ачу һәм Уфада татар театры булдыру турында мәсьәләләр күтәрелде Без тагын да куандык Әмма Өлкә комитетының идеология буенча ул чакта! ы секретаре Әхнәф Дилмөхәммәтов әле ачылмаган театрны Уфада түгел, ә Башкортстан- Татарстан чигендәге Туймазы шәһәренә күчерү турында астыртын эшләр башлады Республика газеталарына. Дилмөхәммәтов кушуы буенча. Туймазы шәһәр комитетының идеология буенча секретаре Сәгыйдуллин оештырган хатлар агыла башлады - имеш, татар театры өчен 350 мең татар яшәгән, кадрлар һәм яшәү шартлары булган Уфа түгел, утыз биш мең татары булган Туймазы шәһәре кулай икән Театр ачуга дип билгеләнгән 180 мен акчаны да тиз генә Туймазыга күчерттеләр Шулай итеп, властьлар яңа конфронтация учагы кабызып җибәрде Уфада эшли башлаячак яшь тамашачылар театрында да татар студиясе булмаячагы ачыклангач. Өлкә комитетының беренче секретаре Р Хәбибуллинга мин татар, башкорт, урыс, яһүд зыялыларының «Ачык хатмын оештырырга карар иттем. Ул чакта мин Совмин хастаханәсендә ята идем.
Хастаханәдән качып чыгып, өемә кайтам һәм бер тын эчендә «Ачык хат» текстын язам Ана скульптор Тамара Нечаева, рәссам Сахно. биюче Хәзинә Магазова. медицина фәннәре кандидаты Мөхәммәт Галләмов. СССР халык рәссамы Борис Домашников. РСФСРның атказанган сәнгать эшлеклесе Л Леви- тиннан кул куйдырып, «үз татарларымыз» янына шифаханәгә кайтам. Рафаэль Сафин: «Мин культура министры Ә.минев менән кәнәштем. Был нәмәнен булуы мөмкин түгел икән», диде. Мирзаһитовны кул куелган текст белән таныштырдым Әсгать абый — авыр туфрагы җиңел булсын мәрхүмкәйнең, тумыштан изге күңелле, татар җанлы. әмма бу шартларда шактый таркалган кеше иде! болай диде: «Моннан ике ел элек Мостай Кәрим белән без бу теманы югарыда күтәреп караган идек, булырдай түгел» Нәҗип Асанбаев текст белән танышудан баш тартты Әнгам Атнабаевка киттем. Минем белән доктор Мөхәммәт Галләмов та бар иде Әйе. бу хатка милләте татар булган «башкорт ингеллигенцияһы вәкилләре» бик тә кирәк иде, туганнар!
Иҗатчы иҗат итәргә тиеш. Аның эше политика белән шөгыльләнү түгел. -диде Атнабаев сөйләшүне йомгаклап Мин сиңа шундый киңәш бирер идем...
Без чыгабыз Кәеф трамвай юлына аркылы ятарлык Күңелдә торналар кычкыра. Мин Уфа иҗатчылары тәрәзәләреннән шәхес чаткылары эзлим.
Ниһаять, хатны Өлкә комитетына илтеп тапшырдык. Татар милләтле ике-өч язучы гына аңа кул куйды.
Җир йөзе тәмам караңгыланды. Ертылган болыт сыман кисәк-кисәк тупланган халык мәйданда кичәге сәнгать бәйрәмен дәвам итә башлый. Кем җырлый. кем шигырь сөйли Безнең мегафон сыйфатсыз булып чыкты Зофәр каяндыр икенче мегафон табып ки герде Аны беренче булып Барый абзый Хәбибул- лин сынап карады Тукайның «Су анасы» шактый матур яңгырады Ничек куанмыйсың, кайдадыр ерак Дмитриевка авылында үз йортында ялгыз гомер кичергән сиксән яшьлек Барый карт яшьләреңне уздырып гамаша кылып йөри бит Их, безнең яшьләребездә дә шундый аң булса! «Су анасы»н тыңла! анда мин
Тукай турында уйландым Әгәренки Тукаебыз безнен мәйданга килеп чыкса, мөгаен. берәр та гар кызы үзенә караткан, я берәр татар хатыны үзенә өйләндергән һәм Тукаебызны нәселле иткән булыр иде Әнә бит. алар тагын йөгерешен килеп җиткәннәр:
— Айдар абый, чишенегез, без сезне янадан жылы итеп киендерәбез' Менә сезгә жылы тун! Тагын да кәтгәрәк пима! Бәйләгән свитер!
— Рәхмәт, кызлар, мин болай да жылы киенгәнмен, дип келәм Боларын да кисәм, .мин бит йөри алмаячакмын'
Галия һәм Заремалар мине барыбер янадан киендерәләр Мондый кызларыбыз барда милләт үлә диме?! Тукай заманы һәм безнен заман бөтенләй аерыла шул Категорияләр икенче Җир белән күк бергә буталды Рәсми идеология безнен аңыбызга Тукайны «Россиянен үги баласы» игеп сеңдерде Татар милләте вәкиле буларак, ул чынлап та гнудай иде Әмма... ул чактагы милли ан? Милләттәге ватанпәрвәрлек? Милли икътисад? Милләт турында кайт ыртучанлык? Күзалдыгыз- га китерегез һәр мәхәллә, һәр авылда мәдрәсә Урысча сөйләшә белгән гагар сирәк Шул ук рәсми статистика 1910 елда 179 та гар нәшрияты һәм типографиясе булуын, елына 2.5 миллион данә татар китабы, шунынбб 70 процентының дөньяви әдәбият булуын раслый Тукайны тагар миллионерлары Троицкига. Уфага. Петербургка дәваланырга чакыра, ә ул. «горур шагыйрь», бармый, барса да. алардан көлеп, кабул итмичә.тупсасыннан кире җибәрә Гомере буе «Болгар» номерларында яши. моның өчен ел саен чыккан биш-алты китабынын каләм хакы һәм хезмәт хакы, иншалла жигеп тора... Безнен заман шат ыйрьләре Тукайга караганда йөз мәртәбә үгирәк булып чыкты түгелме? Тукай безгә карат анда бәхетлерәк иде түгелме' Их бер ген.» тапкыр Тукай сыман, көйсез кияү» булып карарга!
Мәйданда тагарлар Әдәби-музыкаль кичә кызгаттнаи-кыза бара Зарема, балалар бакчасында эшләүче хатынкай әнә. бик матур иген җырлый Күренүенчә. бик уңган Ялгыз. Кызы бар шикелле Янында гына Ирек Ганиев басып тора Шулай ук ялгыз. Безнен мәркәз ярдәме белән ул «Татар китабы» дитән кибет го ачып җибәрде. Сәеррәк егет Шулай да кавышсыннар иде Алар өчен көн җылыныбрак китәр иде сыман
Мәйданда Тукайнын «Туган телне янгырый Ләззәт тә. газап та' Мин киткәнне күреп, күңелсезләнмәсен дип. халык күзенә ташланмыйча гына куышка үтәм Егетләр мине йокы капчыгына «киендереп», сәдәфләрне эләктерәләр һәм хәерле төн телән, чыгалар Кадерле исә һаман «вахтада». Аны мәйданнан алып керү үзе бер мәшәкать.
Кәндилекләрдән. 14 22.11 89. Бакуда һәм Минеральные Вч«>ы шәһәрендә бз- чып. ерак Словакия җирендә һә чак бт чган әтиемне җирләүдә катнашкан Боек Ватан сугышы ветераны Тимофей Черкасов бе юн очраштым Истәлекләрен язып алдым. 1984 с чда «Правда» газетасында чыккан мока.юмнон соң. ул миңи • Мин сезнең әтиегезне җирләгәзч кеше», дип \ат язган иде Бу хакта үзе бер китап була алыр иде
Бакуда торки халыкларының «Берлек» җәмгыятен <нштыр\ буенча киңәшмә зизендә катнаштым Әзәрбайҗазз туганнар б> киңәшмәгә бары тик татарларны гына чакырганнар иде Хәер бер үзбәк туганыбыз да катнашты Казан Саратов Уфа. Тойон Чаны Ташкент Мәскәү һо и Баку татар иҗтимагый у юк юре воки I юре белон .якыннан таныштым Татар-башкорт монәч әбәт зәрешЧә Үзәкне!/ җимергеч сә.жәте турында доклад белой чыктым Казаннан Фәүзия Бнңюмова һәм Габде loop Фойзрах манив бар иде I /арга б| чган чиксез ихтирамны күреп мин әле базларыбызда дарыбыз томам чы чанып бет мәгән легенә ышандым
Әзәрбайҗан-әрмән монособютлоре буенча п зснар утырышта академик Айдын Мамедов Ләлт шагыйрь Рза Аллил чыгыш ясады. \ > чи ч кардош Муса Җәлил шигырьләрен лзорбай җанчага тәрҗемә иткән кеше Ул Җәлилнең берничә шигырен яттан укыды
Без «Апшсрон» кунакхашн ендо яшәде к Кинош мо дс чегат шры Бакуда ми ч шон кеше катнаш чыгындагы митингта бу зды Мичлион кеше >йтүч генә җиңе ч Моны күр} ) « бер манзара Халык диңгезенең чигенә чыгып иулмый 1ры Каспий диңг, н ( аңыннан бт митингтан фотоеурәт «Огонек» журналында басы- зып чыкты Мин люрбаи җан ми ч ш хәрәкәтенең ман овый рәвештә оешкан чыгына хәйран калдым Митинг кичке сәгать алтыда башланды Сәгать бишпюн айчы яше ч байрак чар ас тында тыгы з /ют чор б< юн \а чык ташкыны агы ич торды 4 чар завод һә м оеш ма чардан шу чачч бердәм җыс чи икән I чтынчы яртыда инде йозыгән гектарны би чәгән мәйданда знә тишәр чек пю урын юк иде Менә трибунага милли
хәрәкәт җитәкчелегенең түбәндәге өченче эшелоны, унбиш минуттан икенче эшелоны белән без — кунаклар да күтәреләбез. Биш минуттан Милли мәҗлес рәисе Илчибәй күтәрелә Ул безнең һә м мәбез белән күрешеп чыга Мәйдан к\ i чаба, мәйдан айкала-чайкала .. Татарстан һәм татар халкы исеме чыгу белән ул диңгездәй актарыла һәм байраклар дулкыны чынлап та диңгезгә барып тоташа .. Монда Фәүзияне яхшы беләләр һәм ихтирам итәләр Аны бары тик татарча гына сөйләттеләр. Бу чынлап ти тетрәткеч чыгыш булды Аны тыңлаганда татар милләте үстерә алган шундый лидерыбыз— аеруча хатын-кыздан'— булуына горурланмый мамкин түгел иде. Фәүзия бср-ике суз әйтү белән миллионлы мәйдан «Азатлык! Азатлык!» «Татарстан' Азатлык!» дип сөрән сала Караңгы төште. Әлегә Вәзиров утырган Әзәрбайҗан ҮКның гранит бинасыннан прожектор tap мәйданны айкый башлады. Саратовтан килгән Бибарсов хәзрәтнең чыгышы нәкъ менә шул ак-кара буталган мәлгә туры килде. Аның һәр сүзе империягә каршы ядрә иде. Шундый сәяси бе и мгә ия б\лган яшь муллаларыбыз күбрәк тәрбияләнсә иде!..»
Капчык эчендә җылы икән шул. Тән изри, әмма йокы килми Тагын да «Туган тел» яңгырый Мегафонга җырлаучының тавышы күмәк җырны боза Нишлисен. Башкортстан хор капелласы килсә яхшырак булган булыр иде дә бит Килми Филармония артистлары килсә дә, яхшы булган булыр иде. Килмиләр Алар— ике милләтлеләр. Үзем язганча:
Андагының күбесендә ике паспорт
Өйдә татар, ыелужбала асаба башкорт
Мин башкорт җыр-музыка сәнгате һәм аны тудыручылар турында уйланам. Бармы ул башкорт жыр-музыка сәнгате? Йә хода, нишләп булмасын ди сәнгать халык, милләт үзе булгач?! Боек җырчылар Мәгәфүр Хисмәтуллин9 Сө- ләймән Абдуллин? Рамазан Йәнбәков? Тагын кемнәр? Эзли күнел. эзли. Ком-позиторлар Заһир Исмәгыйлев. Хөсәен Әхмәтов Саф башкортлар. Тагын кемнәр? Телисеңме, теләмисеңме, милләте татар булып, социализм шартларында, татардан ясалган Башкортстан шартларында, бер милләт икенчесенә хезмәт итәргә мәҗбүрләнгәи кысаларда телгә татар фамилияләре сикерә һәм бу феноменаль күренеш бер гүзәл җинаять булып күзаллана Башкорт опера һәм эстрада сәнгатенә нигез салучыларның берсе -мәшһүр Габдрахман Хәбибуллин. Томский татары Сандугачларыбыз Әсма Шәйморатова. Бану Вәлиева — атаклы Фәхри Насретдиновның сеңлесе. Мәгъфирә Сәлигаскәрова. Сәлих Хөснияров — Актаныш татары Хөсәен Мәҗитов— Ишембай татары Зәки Мәхмүтов — Гафури татары Камил Вәлиев Зианчура татары. Башкорт опера сәнгатендә бердәнбер колоратур сопрано Золфирә Фәрхетдинова. Галия Солтанова—Салават районыннан татар кызы. Тәлгать Сәгыйтов. Радик Гәрәев Янавылдан Жырчы һәм композитор Нәзир Әбдиев Кырмыскалыдан Легендар Даһи Бакиров Дәүләкәннәи. Рудольф Нуриевне телгә алмый буламы0! Тагын да дистәләгән, хәтта йөзләгән татар егетләре һәм кызлары. Әгәр сез ирекле шартларда үз туган сәнгатегезгә хезмәт игә алган булсагыз, сез ничек кенә үсмәс идегез дә. сәнгатебез ничек кенә үсмәс иде?!
Башкорт профессиональ җыр музыкасына нигез салучы Солтан Габәши. Борай районының Чалкак авылында сөргендә үлә Ул шунда җирләнгән Каберен зиярәт кылдым. Солтан Габәшннең шәкерте композитор Камил Рәхимов Салкын февраль төнендә хастаханәдә минем кулымда үлде Теге хәтәр заманнарда Бөржән якларында сөргендә була. Вафатыннан соң мин ана багышлап шигырь дә язган идем...
Мөлаемнәрдән мөлаем, нечкәләрдән нечкә композитор Рәүф Мортазин. Сагынычлы җырлар авторы һәм кабатланмас баянчы Таһир Керимов. Мәшһүр Бәхти Гайсин. Берничә ел эчендә бөтен төрки дөньясын иңләп алган һәм. кысымнарга түзә алмыйча. Г. Сәлам премиясе таныклыгын һәм «Башкоргстан- ның атказанган сәнгать эшлеклесе» дипломын Югары совет өстәленә томырган Рим Хәсәнов Күпме алар тугандаш башкорт милләтенә сәнгать бүләк иткән, әмма гел кыерсытылып кон күргән татар талантлары?! Кемгә кирәк бу «оптимистик трагедия»?
Инде башкорт эстрадасына килсәк’ Төрки дөньясының сирәк таланты Фәридә Кудашева Мостай Кәримнең. Сәйфи Кудашнын авылдашы Соңгысының ике туган сеңлесе Кабатланмас аһәңле Илфак Смаков —Чакмагыш татары «Их. егетләр, кайчан килер икән авыз тутырып татарча җырлар чаклар9» — дип. авыр
чиргә сабышып, илле яшендә тормыштан китеп барган Флүс Гәрәе в Краснока- мадан. Башкорт эстрада сәнгатендәге тоталитаризмга каршы фетнә күтәреп, филармонияне ташлап чыккан һәм аерым татар бригадасы оештырганы өчен яна эзәрлекләүләргә дучар ителгән Фән Вәлиәхмәтов Шараннан Фәннен көрәштәше -баянчы һәм жырчы Салават Әхмәтов Илфакның хатыны жырчы Асия Смакова [авышы искиткеч үзенчәлекле анын. Бүгенге башкорг эстрадасының күренекле вәкиле жырчы Шамил Хәмәдинуров Мишкәдән. Рейхстагка беренче булып байрак кадаган Гази Заһитовнын якташы.
Ридель Фәтхиев Балтачтан Әлфия Хәсвәлиева Учалыдан Фәйрүзә Нуриева. Айсылу Солганова Уфадан. Лена Гәрәева Фәлис Гәниев- Борайдан Лилия Букеева Нефтекамадан. Әлмирә Солтанова Чдкмагыштан Рәис Вә- гыйзов Минзәләдән Барлык филармония татарлардан тора түгелме’ Әле мин яшьләрнең күбесен белмим Танылган алып баручыларны онытканмын Римма Дашкина Фәрит Шәйхсгдинов Туймазыдан бугай. Гөлзәмня Ситдыйкова Төтешледән...
Нишлик соң, Тукай? Син Уфага кымызга дип кеггә килеп киткәнсең дә бит Безгә монда яшәргә, балалар үстерергә кирәк «Сабах» китапханәсендә әржәләр өстендә черем итүен хакка чыкты Без, күсе сыман, әржәләр астында көн итәбез, маржалар кулы астында ми черетәбез. Ә менә «Сабах» китапханәсе урнашкан бинага Башкортстан хөкүмәте истәлекле таш такта куярга рөхсәт бирми У краин Микола Бажан, Максим Рыльскийга бирә, чех Ярослав Гашекка. ниндидер немец Вольфка бирә, ә менә кулына «Әлифба», күңеленә шигырь биргән Тукайга рөхсәт итми дә куя и вчү тут! Тагын да Сибгат Хәким хәтергә төшә
Тынгысыз чат. тынгы бирм<эс «канга.
Үзем тынгач, шушы чат тынар.
Тукай тавышы, кычкыра күк Тукай.
Бер генә сүз яңгырый саттылар
Күңелдә тагын күпме исемнәр-фамилияяөр'
Башкортстан хор капелласының яртысын урыс-маржалар. яртысын татар егет һәм кызлары тәшкил игә Ә жыр исә «башкортча» яңгырый Вата-жимерә җырлыйлар Аһ. алданган башкорг сәнгате! Кайда синең үз көчләрен? Кайда алар, чәчкә атарга хокуклары булмыйча, гарипләнеп, сәнгатьтән киткән, эчкечелеккә, чиргә сабышкан, кайбер очракларда үзләренә үзләре кул салырга мәжбүр булган милләт талантлары? Кем жавап бирер'*
Көндәлекләрдән. «06.06.93. Уфадан хәбәр килеп җитте Илфак Смаков вафат булган Хәлем бетеп китеп тат диварга \тырдыи Чаны урамыннан минем янымнан бер егет үтеп бара Коеп куйган татар
- Илфак Смаков үлгән, туганым дим кайгымны уртак шшырга тырышып Ке м I■ I? ди замандашым.
Социалистик татар-башкорт дуслыгы җимеше Илфак С маковның кем икәнен белми. Соңыннан аңлашылуынча, аны күп кенә «язучы» исемен йореткән бәндәләр дә бе 1ми булып чыкты
Илфак Смаков Кабат шнмш тавыш иясе. Башкорт җырында чңа бер чорны алып килгән горур шәхес Ул сәхнәдән татарча җырларга бик тырышты хәтта җырлады да әмма аны сындырдылар Беренче хатыныннан уңмады Аерылды Баласы калды Эчүгә сабышты Асиягә өйләнгәч, а шрның тормышы рәт ынеп китте Үзем фатирсыз булсам да. кеше өчен сүзем үтәр и к заманда Өлкә комитетына хат язып. җитмешенче еллар уртасында мин азарга фатир алып бирергә ярдәм иттем Ярата идем мин И /факны Характерларыбыз да бер чама иде кебек Әмма аны сындырдылар Минем о/ы кызым И и ө.ярне. ә ie тугач та И ilia м Шакиров, икенчесен. һифичне дүрт ай/ык чагында б\ и а кирәк Илфак Смиков күтәреп яратканнар иде Ике соек и җырчым
Уфадан «Кызыл таң» да ки ten җитте Рәсми некро юг биргәннәр хәтта Үлгәч яратырга бездә оста шр инде Ярый әле. «бер төркс м иптәш tope» түге 1 Бөтен җитәкче н к КУЛ куйган Рахимов Әнтов Әминев ■■ БашкорУпетаннын халык артисты Илфак Смаков 53 яшендә кинәт вафат бу 1ды >• Vn«. дускай Вакытсыз киткән корбаннарның чиге аш генә түге i -
Башкорт тудырмаган-үстермәгән генә түге i башкорт мохитен җанына сеңдермәгән, тезендә тәрбия ишмәгән иң мөһиме башкорт милш аңын һәм психологиясендә иманга кисмәгән һәм аның өчен гаеп ып булмаган ’башкорт» язучы /ары бе ын чи ничегрәк тора ’ 1977 е зда башкорт һә м р\< me зләрендә чыккан «Совет Башкортстан ЯЗЫУСЫ шры» дигән җыентыкта вафат һәм исән бу ыан 16П
язучы теркәлгән Аларның сиксане татар. Мин үзем татар дип белгән. әллә кайчан вафат йә һәлак булып. милләтләре ягыннан ачык түгелләрне мин анда кертмим Шулай ук анасы, атасы татар булган метисларны (kt кертмим Мәсә- tan. күренекле драматург Азат Абдуллин. Әнисе — татар Үзе гамәлдә урысча яза. Мэскәүдә яши. Газыйм Шафиков Кыргызстанда туган. Урысча укыган. Урысча яза. Башкорт массаларында татарны күралмаучылык тәрбияләүче идеологларның берсе Мин аны башкорт язучылары исәбенә кертәм Исемлектә 16 урыс я зучысы < аф башкортлар 40—50 дән артмый. Зур исеме булган әдипләр алар арасында, кыз. тыч ки. /к сирәк.
Татарча китаплар чыгару тыелганга күрә, «башкорт» язучысы мг 1ып киткән әдипләр Ә.хвәл коллары Үзләренчә бер гаепсезләр. Соңгы е t шрда язучылар бер te.i шактый яшәрде Талантлы башкорт яшьләреннән яңа буын каләмкяр tap килде Б\ куанычлы күренеш. Әмма язучылар берлегенә алганда һаман да милли дискриминация челтәре аша үтәсең бер алганда, гадәттә оч башкорт, ике (йә бер) урыс, бер татар алына Әмма ул паспорты буенча, гадәттә, «башкорт» була. .
Колаклар тынып калды Мәйдан бушады бугай. Менә Кадерле дус та килеп керә һәм. валидол кабып, су белән йотып җибәрә.
Сәгать ничә. Кадерле?
Уникенче ярты..
- Ятарга иде сиңа... Саклар тәртиптәме'*
Хәзер ятам. Бүген төнгә сакта Җәвәд Мәһәдиев төркеме.
Кадерле үзенең «хөлләләренә» төренеп ята Ул башта авыр тын ала һә.м. ниһаять, тын алышы тигезләнеп, йокыга тала. Без бер-беребезне аз. бик аз белә идек. Ике көн эчендә мин аны яратып өлгердем. Дөрес, каймакта ачык мәсьәләләрне яңадан ачыкларга тырышып вакытны сарыф иткәне өчен кыздырып га алгалыйм. Ул минем «карахтерны» белә, шуңа күрә һич кенә дә ачуланмый Мин көн нәтиҗәләрен барлыйм. Икенче көн дә үтте Авыр көн. Кызыклы көн. «Кешеләргә үпкәләмә, дип тәкърарлыйм мин - Алар да синең кебек каһәрләнгән система коллары. Җитмеш сл ватканны төзәтү өчен ике йөз ун ел кирәк булачак Әйе. татар милләтенең революциядән соң югалткан ин сөйкемле сыйфатларын кире кайтару өчен кимендә ике йөз ун ел кирәк булачак. «Минем «өч таган» теориясе буенча, төзү — җимерүгә караганда уртача алганда өч тапкыр авыррак...
Иң мөһиме без хатын-кызны боздык. Шәхсән таркаттык Эмансипация уены уйнап чьи ырдан чыккан хатын-кыз хәзер үзе дә нишләргә белми Ир-ат бозылса, ир-ат гаиләдән китсә, әле гаилә таркалмый да. бозылмый да. Ә хатын- кыз бозылса, йә гаиләдән китсә, бик сирәк гаилә генә үзен саклап кала ала. Гаилә таркалса-*-дәүләт таркала. Безнең дәүләтнең аякка басуы бик шикле Чөнки без хатын-кызны яңадан учак хуҗабикәсе итү турында уйламыйбыз да. Безнен дәүләтнең аякка басуы бик шикле. Чөнки башка милләтләр өчен урыс укыту сис гемасы — дөньяда иң милитаристик, иң утилитар, иң артта калган система Гүяки ул идиотлар тәрбияләү өчен уйлап чыгарылган Ир-ат укытучы мәктәптән китте Мәктәпкә ир-атның каты кулы һәм акылы кирәк Болай да таркалган хатын-кызларыбыз гаиләдә ир балаларны ихтыярлы спартаннар игеп тәрбияли алмый, киресенчә, ир баладан хатынша әвәли. Йокларга иде Ничек итеп бу мине эшләүдән туктатып торырга? Бер ике оч Мин йөзгә кадәр саныйм. Әмма йоклап булмый. Кайчандыр мин Жан Жак Руссонын «Фәннәр һәм сәнгать турында фикерләр» дигән трактатын укыган идем Аның шундый сүзләре хәтергә сеңеп калган «Мин хагын-кызның йогынтысында үзеннән-үзе килгән явызлык бар. дигән фикердән ерак торам Мин ана кешелек бәхете хакына табигатьтән бирелгән бер бүләк итеп карыйм, чөнки максатка яраклы итеп юнәлтелсә. бу йогынты явызлык микъдарына тигез итеп изгелек тә иҗат итә алган булыр иде. Адәмнәр әле кешелекнең яртысы өстеннән хакимлек итә ала торган бу икенче яртысын яхшырак тәрбияләгән хәлдә, моның җәм1 ыятькә никадәр файда китерәсең аңлап бетерми Хатын-кызлар да ир-атны ничек итеп күрәсе килсә һәм ничек итеп тәрбияләсә, алар шундый булып калачак Әгәр сез алардан җан бөеклеге һәм изгелек дәгъва итәсез икән, хатын-кызны ин элек шул изгелек һәм җан бөеклеге төшенчәләрен аңларга өйрәтегез. .»
Хапан өзек: « ..Сезнең «Азатлык» радиосыннан «Милләт һәм сәер мәгъри-фәт» дигән чыгышыгыздан соң. шул минутта ук. күңелдә утка-суга керерлек дәрт туды. Мин инде карт кеше — 68 яшьтәмен. Яшьләрне, сабый зарны ничек саклап калырга?.'
Барысы ди хатын-кыздан оашлана. Ир-егетләрне дә ул тәрбияли бит. Айдар зне.ч Ахыргы елларда оезнең Сенбергә Татарстан районнарыннан бик куп халык килеп урнашты. Иң элек нәрсә күзгә бәрелә1 «Акны күрдем— акайдым» дигәндәй, авылдан килгән егетләр һәм кызлар, бәрелеп, дәньясын онытып, урысча гына сойләшсргә тырыша Ата-аналар балаларын бары тик \рысча гына укыта Әгәр «Балаларыгызга тәре такмый торып, мәктәпкә алмыйбыз» —дисәләр. иртәгәдән тәре тактырып киләчәкләр Яңа гына килеп урнашкан яшь егетләр, кызларның психологиясе шартларга җайлашу, \зрвать от жизни все любой ценой Милләт турында уйлаганнары да бары тик корсак һәм ашказаны тирәсеннән чыгып кына уйланалар әуз чилләт. чиңа нәрсә бирә?
. Шулай бер мунчага бардым. Анда яшь кенә татар хатын-кызлары юына «Кыз шр. сез кашы районнан?» дигәч, сезгә безнең нинди районнан булуыбыз нигә кирәк, дшк банка ларын авызларына күтәреп, сыра эчә баш шдылар Сыра эчәләр дә. тагын чабынырга кереп китәләр. Сой зәшергә дә кеше юк Автобус тукталышларында еш кына исерек, әдәпсез татар хатын-кыз ларын очратырга зп\ры килә Бездә, чишәр арасында. щ хәлләр юк иде әле... «Рус шн» мәдәният сараенда бер спектакль тәнәфесендә, иске мәчетне кайтарып алу буенча имзалар җыям. Сез кул куймассызмы. дигәч, әби «Атла ионнан. без коммунистлар»,- диеп куып җибәрде, икенчесе «Мин җитәкче кеше, миңа ярамый», дип тупас рәвештә кире какты Татарстан читтәге үз татар сары эчен җаваплы булырга тиеш
Суфия Тимербх затова. Ульян каласы 18.06.93»
Мин йокыга талам шикелле. Бер мәлне донья яктырып киткәндәй була өнемме. төшемме? мин күземне ачам әйе. алдымда гүзәл хатын-кыз сыны
Мин синен туган йортыңның иясе булам, ди сылу хатын Минем исемем Сөекле. Хәлеңне белергә килдем Исәнлеген ничек'’
Әйбәт, дим мин Килүен өчен рәхмәт Мин сине көтә идем. Өйдәгеләр исән-саумы9 Мал-туар гагамы9
Исән-саулар Мине нигә көтәргә, мин бит һәрчак синен белән бергә Сине беркайчан да ташлаганым юк Хәтерендәме, синен ашына ничә тапкыр агу салдылар? Мин аны синнән ашатмадым Хәтерендәме, сиңа өч яшь чакта, әниен Минсорур бәрәңге утаучы хатыннарга Кәркәлс елгасы буенда аш пешергәндә, чыбыкка абынып егылып, пычакка кадалган идең?
Хәтеремдә, ничек хәтердә булмасын9 Яра ззе ияк аегымда әле дә бар’
Сине коткарып калучы мин бит ул. Хәтереңдәме. 1945 елның зәмһәрир суыгында яланаяк тышка бәләкәй хаҗәт артыннан чыгып, кергәндә ишек ача алмыйча икс аягынны да туңдырган идеи’
Хәтердә, ничек хәтердә булмасын1 Ишекне ача алмаг ач. өйдә паралич белән урын өстендә яткан картәтәйдән башка беркем дә юк мин кире карлы ишек алдына чыт ып. ат чанасының канатына кунакладым Күпме торганымны хәтерләмим Шунысын хәтерлим бар дөнья мина зәңгәр булып күренә башлады
Синең күзләрен шу нардан зәңгәр
Мәктәптән кайтып килүче күршебез Ниязир абый күтәреп алып кергән мине Ана гел рәхмәтләр укыйм
Аны синең янга мин җибәргән идем Мина бит күренергә ярамый
Рәхмәт инде сина. Сөекле' Минем аякларым өрелеп шеште Тезләремдә генә шуыша идем Мина, еламасын дип. танклар, пушка лар төшкән елтыр сугыш лоторейларын бирәләр иде Шул хакта мина шаһәдәтнамә язып бир дип. Ниязир абыйга ничә тапкырлар инәлдем. Сөекле. Сүз бирә дә. үтәми Ул хәзер Уфада яши Бездән ерак түгел
Әйе. «Хрусталь» кибете артында.
— Ул ифраг изге җанлы, алла бәндәсе кеше Сошы вакытта бик тә зчә башлады Ха тыны марҗа булса да. бик әйбәт үзе Әмма балалары татарча белми
Әгәр дә мин анын йорт иясе булсам, мин аны коткарган булыр идем Бездә, йорт ияләрендә мафия дигән нәрсә юк Сина килгәндә, мин сине гомерен буе коткара килдем Дошманнарыңны беләсең. дусларыңны белеп бетермисен Дусларың арасында дошманнарын күбрәк Сак бул дусларыннан. Сабыйсың Беркатлысын
Шагыйранә сабыйлык беркатлылык түгел
Аңлыйм Синең юшманнарың сабыйлыгыңны беркатлылык дип аңлап, сгп кына яналар Шу лай ла. ашыңны карап аша. суыңны карап >ч. ярыймы’ Ходай Тәгаләбез сакланганны саклармын, дигән Син. фил бу тсаң да. энә күзеннән үткәреләсең. Йорг жирен, почмакларын, ясаган адымын күзәтелә
Һәм НИНДИЛСр tUbllUliyi .-нЫП klil.-M укларын кар.о ы . < |l-..t к-р tent
рено 1ЮИИЛ1
Атай фронтка ■» гарным -.st васыяп. »HKII кип син имлимнс) u «Мәхай6ә1С1' бел ней авыждл. халык
августында Сергей Ikj . ■ • « C('( !■
васыятен үт» ■ >■ .ым.• i ...
Менә бүген i • I ым 1ч
ашказапына Бер г
мыйм ла, кабызам п биз Мнн үкмнс ак з. юлга тарга» һәм б тәмәкесен'1 Б\ ннн н кабызам һәм парәм иг ярлыкавын үтен --' ! • үземә сирәкләп кет Мин урынга к беркемне д.» үгк •> Йорәк аныр Син күп бәк Үземне шар Без тынып ka.i.
Чатырыбызк
Кәркалеләр геле бел; н әй исеме безнен авыл ;... г ■ бәләкәй арбаг а жиг с леп. \ Әхг>.' тетынын юридик фнку льги < ын быз Фатыйма түтәГн • гкзги мәхдүм гаиләсендә ; җимергеч кочено кар колактан еракла, иркен түтәннси шикаяте арг секретаре Әхтәм К. абзыебыз икенче жиш алганда, искпгясч кыз
Әйе. Әхтәм
булган авы 1.1.1111» ••
Hui.» кмр-*к бу I Башкорт бу п.. Без башк.ф. . л Ул чакта Г,ү •..
нигә гасыр тар
бир 1Һ
Әхь.ч, ..л I й
бела KyjK-м к.-*- Безгә бап.- ;
Мин улкыр'а очам
>■ ль ничә икән? Командир с.нагенеж
Й >р»и төшепкеналәрэт -кылый!.
• -с < изеп .■ нал. бозам дигән иде:
. ' тарым тәмәке ир^масын!» - дип ■. яшеңнән кепрок. '><1Шла.1ынмЫЯи сүгенү сүзе иде Мин бик әмма унбиш яшемнән, качып-посып.
■ ны ташлый атмадым. 1988 елнын
II Ч HJ) ИМНӘ булып. Зволсн зиярәт кылда* Мин алын алдында
bipaiHuii ку I ...рым '«слән мин тәмәке ам 11\ бер-ике генә суырырга... Ач Ярты i.iui кына «сырсам1 Юк. суыр- | I I ■К' • бс • н чрашу да юньсез
ы ман минем кесәгә - Мальборо» I »м I' ■ и булып китә Ходайдан на булмасын күмел тынычлыгы очен.
Әхтәм абзыйга ыу -зчү. мал-акча1 рдан вакытында флык. I укайлык хәлле Ибраһим
ыр<
I
Ходай !.ч л к, г.р«.ык . : . ' ■ ы'! Mt I и ..Сг it н.!ч HI ыибар., мулдан Гюреде. Юрнс: лараыц ру кын кнмерг эн гон чир к лист чумырып К : шыт • рухында, укымышлылә.!- -‘леем абыстай Һ
ырып ьынм ргырга рөхсәт нтәм . i
>и Кадерле Дару каптым әле...
н. К.. гер
* 1яг ә чыт ып кнтклп нле әниләре Өммсг«леем тугай. ■1:члып:-.нары у» . r-ibi Дүшәмбеуниверсн- 1.0.Г1.1 гы һәм >шк.< ■> фага кайтты Ул авылдашы* ' i Н!: юәзпн кызына ойләшән
нпы. у кымышлы кешесе, утызынчы
< < .ЗСТЧЫЛЫКНЫН балалары кү> ләшге. Фатыйма
стам адвокатлар коллегиясенең жзваплы . I 1ы. \.!.гр .1сррлы1шы тар. Х.1 зергс кендә •f-. 1 HI., ллары бик'ярата. Гомумән пилы һәм ярдәмчел кеше ул..
uupt.i шг1ср?ТаТар мәктәбендә белем алып, кеше riMii.j i."V > килү 1ӘЙ1 ысы чагылмас*
. ■
* 1к;ашыХ1 Бе: бит башкортлар,
днем беллн татйрча сойләшәсей?
i ••irr апы ты Каңда-Торкәй
, ада.-.;|.ч)Ы1ш классиклар
л 1ЧН > I аллаша һәм алдашканлыгын
Мени Щуплый ‘ | И- [1 ц Инде
ворса CfriLiHHitpi > Бет салкын Щнл хушджишбъп *•! m 1 ягып жылыйм.
тетнвее а Холимое булырга тиешле. әмма дп! t.-ос И‘> . :бты1 — тынмы стлжр башында, би исле сәбәпләр фхисы' амг ■ м - ■, ч .утышта һәлак
Jii ЛЕИ. ан ЧЫГЫЛ КИТКӘЧ. аЛарНЫН карамйд.ш i.-k к.п! . .1, ,г . . . ■ рды Iнр.т-шыбытнын
Урти А тнклэ кышлап.
лн кайтып теткән
Әхтәм ашын үтенеп дүрт .ip туышып Ь л;'*- ;л. rapt гы Змча а тарный берос де туган авмлт ъ ■ -ш- .<jhej- :• аш Әхнәф, аинан Ханиф
мыш . Норса ТЯЛТ11 l.ip"* <1'л I : i - > ut t.i ’ Нәрсәне
югалттылар? И < ; >pci i-1 •. ■ i -■ ;» ;д баwrap
' I i
Tfl '
алып кайтып жнрл- b-p I : uiapc. ; * • • ! . ..ими рухына
Коръән укыта i. I жирне.
lyian ми п.чнс it in- i тирес
кортына, укымыш ты. ->.;и н,- i.ni • терелдек Нигә
бу хакта «им1 Кемгә хвр«ж? > кмә урын таба алмаганга пам
Кип итлекләрдән. I /.'•</ . ■ .-■аты-
ШШЧ11 I . Ә-
концерн f'lpu.'utk;, ы HHikt luipjt >■ . >)а ММВЯ
тншпи 1 ыр&1
Лнть.ч кчпи-н чип шрын ИмЛе бу
о >и . .• ' - 1иыт/
авторы Фин.1-т0. '-и 1 ' симлгвн.
Кайч1Ш1>ыр ■ < I’ otHh ' пир аша
ата.ш пу иикп1} п Кир. -к ..им ;»>
Ис тә.текләрдән. Инна, .'<• - - . ,, -..y-l-puiu
вЛрдым Kyp-'u оер т >: ■ ‘ иныя и ■■•'анчар <) I г ■ют .. -ы"’ ••■.гнышины i
..
н 1дыр чады юр ‘
Артыйк,* ' :иымчы tap ■
1
БУЛРЦН ' ;<•■ ни
|W,, “"<•"<*>
— Нәкъ безнең илдәге кебек икән...— Мин елмаям .— Ринат зшлиме, укыймы?
— Укый. Нью-Йорк университетының сурәтчелек бүлегендә өченче сыйныфта. Укыган җирләре Нью-Йорктан читтәрәк бер калачыкта
— Нью-Йоркта татарлар күпме?
— Күп түгел. Бер өч йөзләп гаилә бардыр.
— Моны ничек аңларга?
— һәр татар фатирында бары тик җомга көнне генә ачыла һәм Коръән укыла торган бүлмә бар. Без шуны мәчет дип атыйбыз.
— Әгәр авырга аямасагыз. мин Сезгә истәлеккә «Казан утлары» журналының үземнең шигырьләрем басылган күптәнге санын тапшырыр идем. Башка бернәрсәм дә юк. Гүзәл ханым...
Ул журналны игътибар белән актара.
Әхтәм абзый белән очрашу. Америкадагы берничә мен татар белән бары тик Башкортстандагы миллион ярым татарның үз алларындагы рухани жаваплылык- ларын чагыштырып карау мине менә нинди истәлекләргә этәрде. Авыл Бәләкәй Кәркәлс. . Диндардан диндар, эчкерсездән эчкерсез, шаяннан шаян, эшлеклелән эшлекле Бәләкәй Кәркәлс. Әле илленче еллар азагында авылда исерек, ачыктан- ачык тәмәке тарткан кеше әдәпсезгә санала иде Кайвакыт төннәрен мин авыл башыннан үзем чыгып киткәннән соң вакытсыз китеп барган яшьтәшләрем, ир уртасы кешеләрне саный башлыйм. Авыл соңгы сугышта алтмыш кеше югалтса, соңгы егерме ел эчендә аракыдан һәм йөгәнсезлектән кешеләр күбрәк һәлак булган
Укылган китаплардан өстәмә фикерләр. Унынчы гасыр башларыннан Киев Русенә үтә башлаган яһүд элементының гасырлар буе ничек итеп сәүдә һәм аракы җитештерү индустриясен үз кулына төшерүе һәм славяннарны, алар аша башка күрше милләтләрне эчкелеккә батыруы турында яһүд тарихчысы Юлий Гессен менә нәрсә яза «В численном отношении евреи по деревням и селам не занимали видного места, составляя напр . по Полоцкой губернии менее 2 процентов Но по роду своей деятельности, окруженные несвободным крестьянством, они играли важную экономическую роль в их руках сосредоточивалась торговля, они брали в аренду различные статьи помещичьих доходов, продажу водки в шинках (эчкеханәләрдә А. X ) Завися от по*мещика. евреи были вынуждены эксплуатировать в пользу дворян-землевладельцев — труд крестьянина, а также пускать в продажу среди крестьян назначенное помещиком количество водки, чем способствовали распространению пьянства Когда местная администрация предписала (1783 г ) помещикам не отдавать винокурения ни на откуп, ни в аренду лицам, не имеющим на то права, «особливо жидам», помещики этому воспротивились... Помещики продолжали отдавать евреям на откуп винные промыслы Это было их право- (Юлий Гессен. -История еврейского народа в России». Москва. 1925—26. 72 бит )
Мин милләт кадәр милләткә каршы эшләнгән җинаятьне эзәрлекләп барам
Көндәлекләрдән. 4—10 июнь 1991. Вакыйгалар тыгыз Уфа Чаллы—Түбән Кама Мәскәү Минск Вильнюс—Каунас Мәскәү—Казан—Чаллы—Уфа маршруты буйлап «Книга печали- китабын туган илгә алып кайтып җиткердек. Каунас типографиясендә конвейердан машина әржәсенә агылган китап бәйләм-нәрен күреп жыладым Типографиядә очраган һәр кеше! ә китап таратып чыктым Шундук Вильнюска кайттык Анда татар җәмәгатьчелеге кечкенә презентация тантанасы һәм Вильнюс татар җәмгыяте җитәкчесе Адам Асанавичюс квартирасында аш-су мәҗлесе үткәрде Адамның хатыны Ульян татары Фәридә ханым бик тәмле итеп бәлешләр пешергән иде
Вильнюс әле һаман фронтовой хәлдә Телебашня һәм телестудия биналары әле һаман совет гаскәрләре сагы астында. Танклар, танклар, танклар Телебашняга һөҗүм вакытында һәлак булган көрәшчеләр каберен зиярәт кылдым. Алар арасында. Адам Асанавичюснын якын туганы, татар кызы да бар Литва Югары Советы бинасы чәнечкеле тимер чыбык, ком тутырыл! ан капчыклар белән уратылган. Аны милли гвардия саклый. Телестудия бинасын совет гаскәрләреннән азат итү өчен Литва патриотлары сәяси ачлык игълан иткән Ярты көнемне алар белән үткәрдем. Теләктәшлек күрсәтеп, радиодан татарча һәм урысча чыгыш ясадым Моны Литва татарлары җитәкчесе Мснсәид Байрашевский оештырды Китапны чьи арган «Мокслас» нәшрияты җитәкчелеге үтенече буенча безне — мине һәм редакция мөдире Антанас Балашайгисны — Литва Югары Советының мәдәният буенча комиссиясе рәисе Геримантис әфәнде кабул итте. Без Литва хөкүмәтенә бөтен татар милләте исеменнән зур рәхмәтләр әйтеп. «Книга печали или Записки аборигена» басмасының әле буяу исе дә китеп өлгермәгән нөсхәсен тапшырдык. Шундый ук рәхмәтләр белән Югары Совет
Рәисе Витаутас Ландсбергис әфәндегә автограф белән бергә бүләк итеп тагын да егерме китапны кабул итүен үтендек. Ул бу үтенечләрне зур теләк белән үтәячәген әйтте
Вильнюс татар җәмгыятенә бүләк итеп- биш йөз. Мәскәүтә— бер мен. Казанга — ике мен. Чаллыга биш мен китап калдырып, без унында төн карасында Уфага кайтып кердек.
1106.91 Шофер Нияз белән ял да итеп тормыйча, без кире Чаллыга юл тоттык Татар җәмәгатьчелеге мине яна журналга баш мөхәррир итеп сайлатып кую очен ут капкандай ашыга Нәрсәгә? Серен һич аңлый алмыйм Мина кадәр дә штатлары буза торып, журналны ике ел буе чыгара алмаганнар икән, нигә бер атна тын алырга да ирек бирмиләр? һаман да шул сәер татарлыкмы'1 Барам әмма милләт хакына гына. Гомер буе кыйналып, инде тынычлап язып ятам дигәндә, мина нәрсә җитми?
Кичен Чаллы язучылар оешмасы җыелышы булды. Шәһәр хакимияте вәциле Фәйрүзә ханым Мостафина да катнашты Алар мине, мин аларны бел.мим Әмма оч кешедән Казаннан Рахмай китерткән Газинур Вәлиев. Чаллыдан Рәфис Сәлимжанов берне мине сайлап куйдылар. Күптәнге танышым. Чаллы Язучылар оешмасын җитәкләгән Рахмай Хисмәтуллинның кызарынган йөзенә карыйм Ана бу юлы да көч килгән, әлбәттә. Нәкъ егерме ел элек мин, анын аркасында. Татарстанны калдырып киткән идем. Кем уйлаган?! Нәрсә бу. өнме, төшме'' Бер i енә тавыш белән өстен чыктым бит Рахмай каршы булды Чынын да исә һич кенә до өстен чыгуымны теләмәгән идем
12.06.91 Иртан сәгать сигезгә безне шәһәр советы рәисе Рәфкать Алтынбаев- ка баш мөхәррир итеп раслану йоласына чакырганнар иде Безгә бер сәгать чамасы көтеп торырга туры килде Күп тә үтми, кабул итү бүлмәсеннән тирлөп- пешеп. Рахмай Хясмәтуллин һәм Газиз Кашапов килеп чыта Газиз мәрхүмнең авыр туфрагы җиңел булсын! (Алдан әйтеп куям үзенен илле яшен каршыларга мин Чаллыга күченергә йөргән көннәрдә Газизнең китеп баруы мине бөтенләй ушсыз һәм ятим HI гс Минем белүемчә, егермегә якын -«рәсми» язучы исәпләнгән Чаллыда ул - каләмдәшем шагыйрь Кадыйр Сибгагны да кушып берничә бөртек чын ижатчынын берсе иде Үләреннәв берничә көн элек ул мине бак часына алып барды, дусларының мунчасында юындырды Машинада баргаггда һәм кайтканда, аннан бигрәк дачада, миңа нәрсәдер әйтәсе, бик җитди әйберләр җиткерәсе килде, әмма ул сүзләр әйтелмәде, күрәсең, минем тарафтан кызыксыну җитеш мәгендер) Әйе. татар хәрәкәте җитәкчеләрен һәм мине иртән иртүк шәһәр советында күреп. Рахмай югалып кала. Әмма ул андыйлардан түгел:
Сиңа кул бирмим1 ди. ягъни Вахит Имамовка сайлауда .минем кандидатураны яклап тавыш биргәне очен кул сузмый, имеш
Ә менә сиңа бирәм! ди. монысы мина, ягъни булачак баш мөхәррир Айдар Хәлимгә, имеш
Бер тиен тормаган сарай интригалары Монда кайгы журнал чыгаруда түгел икән Монда кайгы вазифада Хакимлектә Бу инде милләтне үстерү очен көрәш түгел, милләт артына ышыкланып, милләттәшне батыру өчен көрәш икән Соңыннан билгеле булуынча, алар мине раслат тырмас өчен. Алтынбаевка керә aifii.ni үзенен якташы булган Татарстан Президентына телефоннан чыга Була бу сөйләшү Әмма бешен Президентның үз башы бар шу з
Ул гына да түгел, мина каршы басылган горле мака юләр А нынбаев өстәленә кертеп салына Ә минем күңелдә һаман борчылу: «Нәрсә, тагын кыйнатырга алып киләләрме ’»
Менә без Алтынбасвта. Коңгырт йөзле, туры гәүдәле, бик гә мөлаем кеше Кыя<|ютендә авыл егетләренә хас яг ымлылык Әмма у л сәяси җитәкче Журнал алдында юрган бурычлар турында сөйли Мәдәни мәсьәләләр буенча урынбасары Фәйрүзә ханым Мостафина кичәге сайлауларның нәтиҗәсен җиткерә Монда Рахмай нишләптер юк Ул бит монда беренче бутый утырырга тиеш Соңыннан, әлбәттә, барысы да аңлашы гыр Мина сүз бирәләр Мин кыска гына сүземдә күрсәтелгән ышанычны аклау өчен бөтен көчемне бирергә ышандырам
Егетләр, сәгать ничә' ди Алтынбаев
Биш минуттан тугыз, диләр татар хәрәкәте җитәкчеләре Хәерле сәгатьтә!
һәм Алтынбаев алдында яткан кәгазьгә ку г куя
1993 95 Ча мы