ҮЛЕМ СӘГАТЕН КӨТКӘНДӘ

инем әтием Сәхиулла Гарифулла улы Солтанбәков Казан губернасының Мамадыш өязендәге Югары Ушмы авылында туып үскән Ул Түнтәр мәдрәсәсендә укып белем ала. андагы авылда эш таба алмагач, Украина! а китә Луганск оязеиен Ирмино шәһәрендә шахтер булып шактый еллар эшли. 1915 елда ул Казанга кайта. Мамадыш өязенен Алкин авылында үскән, аннан сон Казанда тегүче булып эшләгән һәм электән үк таныш булган Тажетдин кызы Гамиләгә өйләнә. Туйларны үткәргәч. алар тагын Украинаның Ирмино шәһәренә китәләр һәм шунда. 1916 елның 15 маенда, мин дөньжа килгәнмен. Без 1923 елда үзебезнең Татарстанга кайттык Мин инде дөньямны бераз аңлый башла!ан идем Әти. дини мәктәптә укыганлыктан, күп догалар белә иде Ул хәзерге Кукмара районының Тарлау авылына мулла булып урнашты
Менә бер көнне әти мине Саба районындагы урта мәктәпкә укырга кер|ергә алып барды Мәктәпне сөйләшеп, мине бер кешедә яшәргә урнаштырып, үзе өнгә кайтып китте. Без укый башладык. 10 көн дә үтмәде, мине һәм минем кебек мулла-мөәзин гаиләсендә үскән малайларны сыйныфтан чыгарып жнбәрделәр Без күзләребезгә яшьләр тулып, өйләребезгә таралыштык Шулай итеп без «килмешәк» булып калдык Әтине дә мөәзнн улы дип кыса башладылар Шуның аркасында 1928 елны ул Үзбәкстанга китәргә мәҗбүр булды Бөтен гаиләбез белән 1930 елны Үзбәкстанга күченеп килдек
Мин башта авыл хужалыгы техникумында, аннан сон рабфакта укыдым Укып бетс-piәч. Сәмәрканд шәһәрендәге университетка укырга кереп. 1940 елда физика-математика факультетын тәмамлап чыктым Шаһрисабз районы урта мәктәбендә 2 айдан артык ипләгәннән сон Совет армиясенә хәрби хезмәткә алдылар
АВТОР
уса Җәлил белән мин 1943 елны март ас ахыр тарында Дсмблин әсирләр ьнеренда таныштым Аны яшерен оешмада ипли башлаганнан соң гына ныклап белә башладым Муса Җәлил Демблин кальгасына бер тмгп раш Шәфи Алмаз белән килде Аның оегендә кара костюм, ак кү 1мәк иле муенына кара галстук бәйләгән, башында кара эшләпә һәм кулына кара макентош тоткан иде. Йозе чиста, кара чәчен пөхтәләп тараган, кара күзләре уйнап тора иде.
Муса Җәлил Гайнан Кормаш белән кочаклашып күреште Бераздан Шәфи Алмаз немецлар комендатурасына китте. Лагерьдагы әсирләрнең хәлләрен сораша. имеш Аның юклыгыннан файдаланып. Муса белән Гайнан, лагерьның бер читенәрәк киттеләр дә. рәхәтләнеп шактый вакыт сөйләштеләр. Сонрак Гайнан мине үзләре янына чакырды һәм:
Менә. Фәрит татар егете,—дип, мине дә Муса белән таныштырды. Муса Җәлил Гайнан Кормаш. Зиннәт Хәсәнов, Габдулла Батталов һәм минем белән шактый вакыт сөйләшеп торды
Мин Муса Җәлилнең ни очен Демблин кальгасына килүенең сәбәбен ачык белмәдем Шунын өчен дә Муса белән танышканчы: «Кем икән сон бу?»— дип уйлап та куйган идем
Әйткәнемчә, бу минем Муса Җәлилне беренче күрүем иде. Кормаш мина карап -Бу егет, беләсеңме, кем була? Бу безнең татар халкының зур шагыйре Муса Җәлил!»—диде.
Радом яшерен оешмасының эше
олк мәктәбендә тырышып укып йөрим. Бу мәктәп Житомир өлкәсендәге Барановка дигән авылда урнашкан. Безнең часть 19 нчы полкның 86 нчы батальоны иде Бөтен батальонда урта һәм югары белемле кешеләр генә укый Югары белемлеләр бер ел гына хезмәт итеп, командирлыкка имтихан тапшыргач, запастагы лейтенант булып, армиягә алынган җирләренә кайтып китәргә тиешләр иде Мин дә Самарканд дәүләт университетының физика-математика факультетын тәмамлагач, шушы мәктәпкә җибәрелдем. Тагын ике айдан, запастагы лейтенант булып, үзем үскән шәһәргә, әти-әни. туганнарым, сөйгән ярым янына кайтам дип өметләнеп йөргән бер вакытта...
22 июнь, якшәмбе көн. без ял итәбез Әйбәтләп кенә иртәнге ашны ашадык та. бөтен батальоныбыз белән су коенырга киттек. Бер-беребезгә су чәчрәтешеп рәхәт чиккән бер мәлдә «Тревога!» игълан ителде, һәммәбез ярга атылып чыгып, тиз генә киендек тә. казармага таба йөгердек Әлегә берни белмибез. Батальон командиры һәм политрук митингны ачып җибәрделәр 22 июнь көнне иртә белән Гитлер гаскәрләре илебезнең чиген үтеп, җиребезгә басып кергәннәр икән. Без. дошманны бик тиз тар-мар итәрбез, илебезнең тынычлыгын актык сулышыбызга чаклы сакларбыз дип. антлар бирдек Ләкин эш башкачарак булып чыкты Дошман бик нык коралланган икән шул. 1941 елнын 4 июлендә без урнашкан районны бик каты бомбага тоттылар Алтынчы июльдә безнен дот блокадага эләкте Без өч сержант, ике солдат һәм бер лейтенант өч көн йокламаган, ашамаган көенчә оборонада утырабыз. Дошманга каршы доттан бер туктамый станковой пулеметлардан атабыз. Өч көн эчендә бик күп патроннар һәм гранаталар сарыф ителде. Бөтен запаслар бетте Амбразураны ябып та өлгермәдек, огнеметтан безнең дотка төбәп атылган ут ташкыны эчкә бәреп керде ялкыны минем башымны, битемне, кулларымны отеп-яндырып алды Көчле дулкын аяктан егуга мин аңымны җуйдым
Менә мин дошман кулында әсирлектә. Әсирләр лазаретында ятам. Күзем күрми, сукыр калам инде диеп әрнеп кайг ырам. Врачларга, санитарларга: «Сукыр килеш дошман кулында азапланып үлгәнче, хәзер үк үлсәм яхшырак, берәр дару бирегез!»- диеп ялынам Әсир врачлар: «Синең битләрен янып, күзеңдәге тиреләрең генә ябышып калган, күзен ачыла, сукыр калмыйсың».— дип мине юаталар Шулай дөнья яктысын күрмичә җиде көн лазаретта яттым. Сигезенче көнне күзем аз гына яктылыкны шәйли башлады 1941 елның август ахырларында безне Перемешель шәһәрендәге концлагерьга алып киттеләр. Бу лагерь тау кырыенда урнашкан булып, аның дүрт почмагына дүрт манара ясалган Анда автоматлар белән сакчылар утыралар Бараклар урынына землянкалар казылган. Алар эчендә бер катлы нарлар урнашкан Коры такта өстендә ятабыз. Суык көннәрдә бер-беребезгә сыенып җылынабыз. Көндез кояшка чыгып тәмәке тартабыз, һава сулыйбыз. Ашарга да бик аз бирәләр Бу лагерьда бер ай чамасы булырга туры килде Шул вакыт эчендә һәммәбез коры сөяккә калдык Шулай итеп сентябрь ахырлары җитте. Бер көнне безне стройга тезделәр, берәр буханка агач чүбе кушылган ипи дә бирделәр. Аннары көчле сак астында җәяүләп каядыр алып киттеләр.
П
Өч тәүлек бардык Я шыр аегында чыланып, ач-ялангач килеш, ниһаять, элек үтебезнең частьлар юрган казармаларга килеп җиттек Бу Львов өлкәсендәге Раво-Русский шәһәренең читендә урнашкан 328 А конплатеры иде
Монда авырулар бик күбәйгәч, үзенә күрә санчасть оештырдылар. Әсирләр арасыннан габиплар. фельдшерлар, санитарлар да табылды Мин. хәлем булмагач. башым да авыртып торгач, берәр ярдәм булмасмы, дип санчастька бардым Анда, якташлар юкмы икән дип. караштырып йөри идем, санитар булып эшләүче милләттәшләремне Наил белән Фуагны күреп алдым галарнын фамилияләре истә калмаган). Алар белән ныклап дуслашып киттем Үткәннәр турында сөйләшәбез, кайгыларны уртаклашабыз. Бөтен жир кычыта, мунча да. дезинфекция дә юк. Сакал-мыеклар хәйран үсеп җитте, сакал төпләрендәге серкәләр дә борчый Шулай йөри торгач. Фуат мина бер калай кисәге габып бирде Мин аны кирпечкә ышкып кайрадым Башта дусларымның сакалын кырып, шуннан сон. ватык пыяла кисәген көзге игеп, үземнең сакал-мыекны кырдым Яңаклар кычытудан туктады
Бервакыт гестапо офицерлары, безне стройга тезделәр дә. һәммәбезнен күзенә дикькагь белән карап, берәм-берәм чүпли башладылар 140 кешене, коммунист лар дип. аерып алдылар Шундыйлар арасына мин дә эләктем Бер кечкенә генә подвалга барыбызны шыплап тутырдылар, һава юк. салкын, көненә бер тапкыр гына ярты литр баланда биралар. Ул да булса ташландык азыклардан, шикәр заводыннан чыккан чөгендер сыгынтысыннан пешерелә Ипинен төсен дә күрсәтмиләр Берничә көн үткәннән сон. хәлдән тайган әсирләр унарлап үлә башладылар Мин дә хәлсез ягам Үлем котом Санитарлар мәетләрне гашый торалар Санитарлар арасында дусларым Наил белән Фуат та бар иде Наил Әзәрбайҗаннан. ул әти-әнисе һәм туганнары булуы турында сөйләгән иде Фуат- Татарстан егете Кайсы төбәктән икәне хәтердә ка тматан Наил мина карап торды да: «Син иртәгә без килгәндә үлгәнгә сатышып ят. сине бу җәһәннәмнән коткарырбыз», дип китте Менә мин икенче көнне ү г- гәнгә салышып ятам Санитарлар килеп җиттеләр Үлекләрне арбага салдылар, мине дә шул мәетләр өстенә илтеп ыргыттылар Үлекләрне часовня!а алып барып ташладылар Соңыннан, Төнлә белән килеп мине әсирләр юрган баракка алып керделәр Иргә белән инде мин. дусларым ярдәме белән санчастьта идем.
Берничә көннән сон. коммунистлар дип япкан әлеге 140 кешенең исән калганнарын строй белән, йөри алмаганнарын трактор арбасына төяп, бик көчле сак астында урманга алып барып, зур чокыр кырыена тетеп автомат тардан атканнар Бу хәлне трактор йөртүче урыс егете безгә килеп сой годе Шу тай итеп, әлеге ике иптәшем мине үлемнән саклап калдылар
Наил белән Фуат килеп минем хәлне белешәләр, үзләре белән төрле рн зык заты алып киләләр. Шулай беркөн алар каяндыр бәрәңге габып алганнар, беренче этажда мичкә уг • гдереп. котелокта бәрәңге пешерә башлаганнар Koi мәгендә килеп чыккан исерек немец офицеры боларнын икесенә до пистолетган ага Наил белән Фуагны санчастька әсирләр күтәреп килделәр Ядрә Фуагнын башына тигән икән' Ул бер сүз дә өйгә а тмыйча. шунда ук жан биргән Паи гнен үпкәсенә тигән, ул бик азапланып, озак вакытлар авырып яны Мин үзем ы тимгелле тиф белән авырып егылу сәбәпле, анарга ярдәм ию алмадым Ьу дустым да дошман кулында корбан булды Мина бу ике якын ннюшне юга ну бик авыр иле Алар бит мине ү гемнон коткардылар Шу нык өчен гә бу иптәшләремне мин һаман да истән чыгармыйм, алар минем йорәктә гомерлеккә урнашып калдылар
Менә мин рәтләнеп барам Житомир егете, фетьдшер Николаи мине ку г- тыклап һәр кон йөрергә өйрәтә башлады.
Март ахырларында безне, тгап белән. Львовтагы 328 нчс әсиртәр г.нерена Күчерделәр Бу лагерь иске төрмә булып, калын таш койма, чәнечке гс тимер чыбык һәм су тутырылган канау белән әйләндереп алынган Моннан гк-р ген-, кеше дә чыга а гмый Мин. дизентерия белән авырып гагын санчастька • IOKICXI Монда мине үлемнән Самарканд мединегитутын тәмамлаган .гсир врач \н тонина Васильевна Яков гена йо гып калды Ул мине санчастька оашга кара шгк аннары санитар игеп урнаштырды Ул чакта Антонина Ваенгьевка 40 4> яшьләрдәге ханым нде Уртача буйлы, кара чәчле он ген.ы җыерчык тар ь< күренә башлаган Уз авыру әсирләрне ничек оу зса ы тона г ipra мР ым in .Рю тырыша, юн йокы lap ........................................................ .... lap «нынаи oop.ua па ...................................... рн Яш.«ип.
егетләрнең үлүләрен күреп бик кайгыра иле у л (.әмәркандга ганл.<сс бх.гуы армиягә киткән бердәнбер улы турында гел сөйли иде
1942 елның декабрендә мине тагын әсирләр янына лагерьга чыгардылар. Ә 1943 елның январь башларында безне эшелоннарга төяп, этап белән, тагын каядыр алып киттеләр Без килеп төшкән жир Демблин конилагеры икән. Бу кальганы кайчандыр Әби патша - Екатерина II Висла елгасы буенда салдырган. Лагерь блокларга бүленгән, анда әсирләр ач үлемгә хөкем ителгән иде. Ашау начар, медицина ярдәме юк дәрәҗәсендә Әсирләр монда ачтан, авырудан үлгән иптәшләрен җыеп бетерә алмыйлар. Бер төркем әсирләрдән немецлар «капут команда» төзегән. Алар иртәдән кичкә кадәр мәет җыялар һәм крепость янындагы зур чокырга алып барып күмәләр иде Бу крепостьта без килгәнче үк 95 мен кеше үлгән, дип сөйләделәр шундагы әсирләр
1942 ел ахырында немец командованиесе. легионнар төзү максаты белән, Демблин крепостен ике бүлеккә аера. Беренче бүлектә әсирләрне каты режим астында саклыйлар, икенче бүлектә исә ярым легион төзеп, андагы кешеләрне яхшырак ашаталар, киендерәләр, аларга азрак иркенлек бирәләр. Боларны сирәк булса да крепостьтан алып чыгып, строй белән болыннарга да алып баралар. Фашистлар тәмам җәфаланган, хәлдән тайган әсирләрне кызыктырып, легионга язылсыннар өчен шундый хәйләгә баралар иде.
Яман суык бер көндә, йөрергә хәлем булмаса да. барактан чыгып әкрен генә лагерь ашханәсенә бардым. Кулына себерке тоткан, билен буган, тәбәнәгрәк буйлы бер кара гына егет ашханә идәнен себереп йөри Мин анарга: «Исәнмесез, иптәш!»—дип эндәштем Ул да мина карап кайгылы төстә генә сәлам бирде. Бу яна танышым Гайнан Кормаш булып чыкты Мин анын белән еш кына очраша башладым. Ул мина ашханәдән, котелогын тутырып, бәрәңге һәм башка азыклар китерә башлады. Шулай итеп, ул .мине үлемнән саклап калды. Тәнгә көч керде, рәтләнә башладым
Гайнан бик акыллы, җиңел сөякле, кин күкрәкле, таза кеше иде. Саф татар телендә сөйләшә, үзе бик укымышлы. Ул - 1919 елгы. Бәрәңге районында (Мари-Эль Республикасы) педучилище бетергәч, әнисе, сеңлесе. энесе янына Актүбә шәһәренә килеп, татар урта мәктәбендә физика укытучысы, сонрак директор булып эшли Бу мәктәптә ул хор түгәрәге оештыра Концертлар, спектакльләрне еш куялар. Үзе дә сәхнәдә төрле рольләр башкара Кызыл Армия сафында ул офицер була. Чолганышта калып дошман кулына әсир төшә. Гайнан Кормаш белән безнең дуслык көннән-көн ныгый барды Икебез дә физика укытучысы булгач, уй-фикерләр, дөньяга карашлар бигрәк тә якын иде — сердәшләр булып киттек Гайнан Кормаш мине бу кальгада Габдулла Батталов һәм Зиннәт Хәсәнов белән таныштырды. Без дүртебез якын дусларга әверелдек
Менә бер көнне, ишегалдын себерергә дип, берничә әсирне кузгаттылар Аларга Батталов белән мин дә иярдем. Кальга эчендәге чиркәүнең тышкы ягып да. эчен дә чистарттык. Шунда поп тора торган икенче катка менсәм, анда фисгармония тора икән. Батталовка мин фисгармониягә һава җибәрә торган күрекны тибрәтергә куштым Ул тибрәтә, ә мин клавишаларга басып уйныйм Элек пианинода уйнаштырган бармакларым көйгә сусаган Озын татар көйләре яхшы гына чыга Шуннан соң Кормаш белән Зиннәтне чакырдык Шунда без бер-беребездән музыка һәм җырлар турында сораша башладык. Мин үземнең бераз гына мандолинада да уйный белүемне әйттем Зиннәт тә җырга һәвәс икән. Әмма монда озак тора алмадык — тавышны ишетеп менгән немец солдаты безне бәргәләп куып чыгарды.
Гайнан үзенең сөйгән кызы Дания турында оста итеп сөйли. Алар педучилн- шеда бергә укыганнар. Бер-берсе белән ярышып икесе дә педучилищены яхшы билгеләр белән генә бетергәннәр. Даниянең бөдрә алтынсу чәчләре, зур өметләр белән янган сөйкемле зәңгәр күзләре, акыллы, мәгънәле матур сүзләре, зифа буе Гайнанны сокландырган, көннән-көн үзенә якынлаштырган Егет үзе дә бик җитез, уңган, төпле, чибәр иде шул Шулай итеп, ике арада мәхәббәт тойгылары үсә Педучилищены бетергәч эшкә китәләр Дания Бәрәңге районында кала. Гайнанга Актүбәгә китәргә туры килә Менә алар бер-беренә хатлар язышып торалар. Шул елны икесе дә Учительский институтка читтән торып укырга керәләр Алар инде хәзер Казанда очрашалар Укуны бетергәч, бергә тормыш итәргә дип. бер-берсенә вәгъдәләр бирәләр Шулай укып һәм эшләп йөргәндә Гайнан армиягә китеп бара. Дания аңа бик еш хатлар яза. көтәм сине, бәгърем, син тыныч бул, илне сакла, без мәңге бергә булырбыз, дип вәгъдәләр бирә, түземсезлек белән аның сау-сәламәт кайтуын көткәнлеген әйтә. Гайнан да үзенең хатларында аны чын күңелдән сөйгәнен, мәңге аннан аерылмаслыгын әйтеп яза Ләкин язмыш башкача юл сайлаган икән шул. Менә хәзер инде Гайнан дошман кулында әсирлектә. Сөйгән Даниясеннән әллә кайчан инде хатлар килми, үзе дә
яза алмый Немец офицеры Даниянсн злеккеге хатларын да. тентү вакытында табып алып, ертып г ашлаган Шул вакыгта Гайнанга бик авыр булган Даниянсн үзен күрә алмаса да аның рәсемен, язмаларын карап ул куана, өметләнә иде бит алс ләзср инде ул хатларны күңелдән генә искә ала Сөйгәнен көннәр буена уйлап иортәч. ул төшләрендә Даниясе белән күрешә, төннәрен анын белән саташып чыга I айкашың сагышы шул дәрәҗәгә барып житте ки. бер мәлне ул Даниягә оагышлап «Ил кызы- дигән гтьецт яза башлады Анын «Дания- дигән шигыре дә бар иде. Гайнан үзенен әнисе һәм туганнарын да гел искә ала. аларны да чын күңелдән тәкъдир итә иде
Анын әтисе яшьли үлеп китә. Әнисе, тол хатын, балаларын бик авырлык белән үстерә. Шулай да яраткан улы Гайнанны укыту әмәлен таба Гайнан үзен әнисе алдында бик зур бурычлы дип саный, аны бик еш хәтергә төшерә һәм нык кайгыра иде Ул әнисенә - Үлгән улыннан хат>- дигән шигырен дә шул вакытта язды
Габдулла Батталов белән күрешү бүгенгедәй күз алдында Башына кубанка, өстенә иске шинель, аягына агач башмак кигән иде Сипкелле йөз. уртача буй Сугышка кадәр аяк бармакларын өздергән икән аксабрак йөри Ул үзен шагыйрь дип танытты Без анын шагыйрь булма! айлыгын соңыннан гына белдек Ул үзе түгел, ә абыйсы Салих Багталнын шагыйрь булуын, авиаггия офицеры икәнен сөйләде Габдулла Казанда укыган икән Ул нык рухлы, нинди генә авыр хәлләрне дә шаярып, көлке сүзләр белән үткәрергә тырыша, сүзгә гаять оста, төрле хикәяләр сөйләп, әсирләрне рухландыра шигырьләр укын Үзе житез һәр көн бер мәртәбә баракларны әйләнеп чыга, төрле яна хәбәрләр ишетеп кайта һәм безгә сөйли Анын шундый нык рухлы булуы башка әсирләргә бик ошый Шуна күрә аны һәр әсир белә һәм хөрмәт игә Габдулла Батталов туган иленә жаны-тоне белән бирелгән чын Ватан улы иде
Зиннәт Хәсәнов пилоткадан, өстендә иске шинезь. аягында агач башмак Түгәрәк кенә битле, саргылт чәчле, уртача буйлы сөйкемле генә егет Ул ашханәдә Гайнан Кормашның ярдәмчесе булып эшләде
Зиннәт Татарстанның Сарман районы Иске Кәшер авылыннан, сугышка кадәр Казанда кооператив техникумын тәмамлаган Аннары офицерлар мәктәбендә укыган, лейтенант дәрәҗәсе алган. Совет Армиясендә строй командиры булган Сарман районында әтисе һәм iyiаннары бар икән
Зиннәт спорт белән шөгыльләнә, глек берничә гапкыр ярышларда катнашкан Тәне тимер шикелле гыгыз Бик көчле, таза егет Урманда, репетицияләрдән сон. тәнәфес вакытларында ул безнең белән көрәшә Зиннәт һәммәбезне берәм- берәм ега башлагач. Гарәф Фәхретдннов. батыраеп, көрәшкә чыга Шактый тартыша торгач. Гарәфнең дә арка чокыры жиргә тия Зиннәт чыдамлылык һәм куркусызлык үрнәге күрсәтүче етегләрнен берсе иле
Без Демблин кальгасыннан ничек игеп партизаннарга качып китү турында күп баш ваттык Берничә тапкыр тырышын карасак та. мөмкин булмады Чөнки у т калыа бик зур хәрби ныгытма, аны баштан-аяк коралланган сакчылар саклый иде. 1943 елның февралендә безнен киңәшмә булды Шунда Кормаш крепостьтагы әсирләрне ничек тә үтемнән саклан калырга кирәклеген әйтеп чыкты Ш\ т максаттан Зиннәт Хәсәновка ничек булса да азык-төтекне крепость зчендәге әсирләргә тарату эше йөкләнелде. Габдулла Батталовка. әсирләр арасында йөреп. безне сатарга мөмкин булган шикле бәндәләрне ачыкларга, авыру, урында яткан әсирләрнең исәбен алырга, гомумән, барыбызга да бер тәтү кирәклеге максат итен куелды Кормаш мине кер юу бүлегенә рус фельдшерының ярдәмчесе игеп урнаштырды Кер юу бүлеге кальга гчендә иле Ул икс кат ты бина, беренче катында мунча, икенче катында кер юа тар Шул бина янында дезинфек титя камерасы урнашкан Анын янына тимер юл килә Шуннан калыи эченә әсирләр китерелә һәм аларны санитария бүлеге аша үткәрә иделәр
Мунча һәм кер юу бүлегендә без 35 40 әсир эшләдек Лагерьга көн саен Ю is г,!, нппк и гимнастерка чал( фһамбвшка гаекввмниралыпчыгвбю А ларны- капу I командахында ипләүче .кир тәртә бир.юс т ә алар, үз чиратында бу әйбер төрне тияк ипчеларс. крестьяннары аркы ты партизаннарга җибәрә юр Поляк партизаннары исә шушы ук кешеләр аша әсирләргә азык-төлек, тәмәке кебек әйберләр юллыйлар иде
Шу пай итеп аз тына вакыт эчендә ике складтаты киемнәрнең яртысын «шудырттык» Склад мөдире немец офицеры иде. киемча дымнарны югалтканы өчен аны фронтка жнбәрделәр Ашханәдә эшләт ән Кормаш һәм Хәсәнов та •Серләргә күп кенә азык-төлек чыгара тордылар Тора-бара әсирләрнең тор-
мышы аз-азлап булса да рәтләнә башлады. Кальга эчендә үлем-китемнәр әзәй- де. Аз гына хәл алган әсирләрне мәҗбүри, үлем белән куркытып, стройга тезеп, крепостьның икенче бүлемендәге ярым легионга алып киләләр дә, анда яхшырак кием һәм итек киертәләр, ашарга да яхшырак ризык бирәләр. Әсирләрне шулай бер айдан артыграк тотып, ачык лагерьдагы легионга альт китә башладылар
Нәкъ менә шундый вакытта эмигрант Шәфи Алмаз белән Муса Җәлил крепостька килделәр. Алар китеп берничә көн узгач, Гайнан Кормаш Муса Җәлилнең әйткәннәрен сак кына безгә дә җиткерде Едлинода татар артистлары труппасы эшли, анда Муса Җәлил тарафыннан төзелгән яшерен оешма да бар икән
Муса Җәлил Кормашка яшерен оешмада эшләргә ышанычлы егетләр тупларга кирәклеген дә әйткән. Бераз җырлый, бераз музыка коралын шыңгырдатса ярый, без аларны труппада артистлар, музыкантлар итеп йөртербез, дигән Труппа маскировка гына булачак икән. Без ышанычлы егетләргә таянып кына немец пропагандасына каршы актив рәвештә үз сәясәтебезне алып бара алачакбыз, дигән.
Бу турыда без күп уйладык. Бу эшнең файдалы һәм хәтәр якларын бизмәнгә салып карадык. Шулай уйланып йөргән көннәрдә кальгага берничә немец офицеры һәм солдаты белән бергә Рушад Хисаметдинов белән Галимов дигән егет килеп төштеләр Муса Җәлил аларны артистлар тупларга җибәргән икән Рушад белән Кормаш артистлар труппасына алырдай әсирләрнең исемлеген төзеделәр
Шул көнне Рушад Хисаметдинов белән Галимов (Галимовны соңыннан фашистларга каршы пропаганда таратканы өчен строй каршында чишендереп бик каты кыйныйлар һәм Бухенвальд лагерена озаталар). Габдулла Батталов, Зиннәз Хәсәнов һәм башка әсирләрне Едлнно ачык лагерена алып китәләр Мин ул чакта авырып санчастьта ята идем Гайнан Кормаш нишләптер алар белән бергә китәргә ашыкмаган, әллә инде мине ялгыз калдырасы килмәде микән?
Кич белән ул минем янга килеп Хәсәнов һәм Батталовнын киткәннәрен сөйләде Күпмедер вакыттан соң Муса Җәлил бер немец офицеры белән тагын кальгага килде. Ул Берлиннан Едлннога килгән артистлар группасы белән очрашкан. Караса, алар арасында Гайнан Кормаш юк Үзенен ин ышанычлы дусты, курыкмас батырны һәм киләчәктә анын ин якын ярдәмчесе булачак кешене ул ничек инде истән чыгарсын?! Җәлил, легион командиры фон-Зекендорф ризалыгын алып, кальгага килгән.
Муса безнең белән бик җылы итеп күреште. Менә Җәлил, Гайнан һәм мин Демблин кальгасында сөйләшеп торабыз Бу 1943 елның 15 апреле. Безнең икеләнебрәк калуыбызны күреп, Муса Җәлилнең кәефе китте Кыза төшеп ул: «Их. егетләр, мина да җиңел түгел бит ул комитетта! Мин анда фашистларга хезмәт итү өчен язылмадым. Сезне дә капеллага алып баруның максатын аңлагыз. егетләр! Сез бит анда яшерен оешмада эшләү өчен барасыз. Сезнең капеллага артист булып баруыгыз -ул бер маскировка гына Без бергәләп фашистларга каршы көрәш алып барып, легионнардан фашистларны тар-мар итүдә файдаланырбыз. Сезнең лагерьда, дошман кулыннан, ил-халкым өчен хезмәт итмәстән, үлеп бетүегездән ни мәгънә бар? Капеллага барып яшерен оешмада хезмәт итсәгез, легиондагы әсирләрнең качуын оештырырга тырышырбыз. һә.м уңайлы вакыт туры китереп, бөтен оешма әгъзаларын партизаннарга алып китәрбез Дөреслекне төрмә коймалары эчендә яшереп булмый, әлбәттә. Безнең турыдагы дөреслек кайчан да булса ватаныбызга барып җитәчәк. Ил өчен, халкыбыз өчен әйдәгез, егетләр, киттек!»
Шагыйрьнең бу мәгънәле сүзләре минем күңелемә мәңгегә уелып калды Шуннан соң Муса Җәлил безне Едлинога алып китте.
Берәр сәгать поездда барып. Едлино исемле зур гына авылга килеп төштек. Стансада азрак торгач. 2—3 чакрым җирне җәяү барасы Бик матур җирләрдән үтеп, урман кырыена урнашкан ачык лагерьга якынлашабыз Безгә инде немец киеме кигән, җиңнәренә «Идел-Урал» дигән эмблема тегелгән татар, башкорт, чуваш, мордва егетләре очрый башлады. Кормаш белән бер-беребезгә карашабыз— безгә дә шундыйны кияргә туры килер микәнни?! Лагерьга җиткәндә корал склады алдындагы сакчылар яныннан үттек Атлар сараен узып, бераз барганнан соң, артистлар барагына да килеп кердек. Анда торучы артистлар һәм музыкантлар бөтенесе немец киемендә иде Зиннәт Хәсәнов һәм Габдулла Бат галов белән кочаклашып күрештек, аларнын да немец киемендә булулары безгә башта бик сәер тоелды.
1943 елның 15 апреленнән бирле Радом шәһәре янындагы Едлнно дигән авыл кырыена урнашкан легионда яшибез Безне артистлар барагына урнаштырдылар Муса Җәлил белән Гайнан Кормаш урманга барып бик озак сөйләшеп кайттылар Муса икенче көнне китте Ул киткәч. Кормаш Габдулла Батталов. Зиннәт Хәсәнов һәм мине чакырып “Әйдәгез әле. егетләр, урманга барып, саф һава сулап кайтыйк. Урманның матуррак урыннарын караштырыйк Безгә бит спектакль-концертларны шунда әзерләргә туры килер дип. үзе белән ияртте Без, урман эчен хозур кылып йөри торгач, бер чишмә буена килеп утырдык Шунда Кормаш безтә Муса Җәлилдән ишеткән хәбәрләрне сөйләп бирде Ул безгә беренче батальон язмышын хәбәр итте Немецлар икенче батальонны, фронтка бара торган жиреннән кайтарып. Франциягә илтеп, сакчылар сыйфатында һәм француз партизаннарына каршы көрәшүдә файдаланмакчы булалар икән Икенче батальонда да яшерен оешма әгъзалары бар. аларта Франциягә баргач та агитация эшләре алып барырга, партизаннарга качып китүне оештырырга һәм француз партизаннары белән бергә, немецларга каршы көрәшергә кушылган Беренче батальон белән авызлары пешкән фашист лар, бу батальондагы шикле, ягъни совет пропагандасы алып баруы мөмкин дип исәпләнгән әсирләрне чүпләп, концлагерьдарга озатканнар
Кормаш безнең күзләргә туп-туры карап әйтте «Беләсезме, без ни өчен капеллага килдек? Без монда яшерен оешманың барлыгын белеп һәм анда эшләргә дип килдек. Муса Җәлил тарафыннан төзелгән оешманы киңәйтергә кирәк. Моның турында күп сөйләргә ярамый Үзегез беләсез. Муса Җәлил мина әйтте, яшерен оешмага керүче егетләрнең ант игүләре кирәк Оешмага серне кемгә дә сөйләмәслек, ил өчен үз жанын корбан игәргә әзер торучы. Ватанга чын йөрәк тән бирелгән егетләр генә кирәк, диде. Муса Җәлил тиз көннәрдә Едлинога килом. дип китте».
Без урманнан туп-туры баракка кайттык Капеллада барлыгы 14 кеше бар иде Шуннан уникебез бер баракта торабыз Муса Җәлилнең тәкъдиме белән Рушад Хисамстдинов труппа башлыгы. Гайнан Кормаш художество җитәкчесе һәм режиссер булып эшләде Алар икесе дә артист та. музыкант га гүгел Үз гомерләрендә сәхнә күрмәгән Хәсәнов белән Баггалов га артист булдылар Мин исә мандолинада бик үк яхшы уйный алмыйм, нота белән уйнау түгел, аны укый да белми торган бер кеше музыкант булдым
Рушад мандолинада яхшырак уйный, әмма ул да нотаны белми иде. шулай да дирижер булып алды Гарәф Фәхретдинов (Дим Алиш) яхшы гына җырласа да. беркайчан да артист булмаган. Бу эшләр безгә фәкать маскировка өчен генә кирәк иде Капелла артистларының яртысы яшерен оешма әгъзалары Артисг булу фашистларга каршы пропаганда эшләрен алып баруда иң яхшы корал иде
Апрель ахырында Муса Җәлил Едлинога килде Без инде берәм-берәм урманга, чишмә буена җыелдык Муса Җәлил алдында ант итәбез Беренче Кормаш. икенче Хәсәнов. өченче мин. дүртенче булып Батталов Бу антның мәгънәсе болайрак иде:
«Командирның боерыгын сүзсез үтәргә. Ил очен чын йорәкгән хезмәт игәргә, кирәк җирдә җанны корбан игәргә, гонгчан кулына гошкән чакга яшерен оешманың серен ачмаска, нинди авырлыклар булса да түзәргә. серне йөрәктә генә сакларга. Кем антны боза, шуны Ваганны сатучы, фашист.гар ялчысы дип хисапларга!»
Ант игү тәмамлангач. Муса Җәлил: «Егетләр, ни өчен капеллага килүегезне яхшы беләсез. Безнсн төп бурычыбыз совет хәрби әсирләренең качуын оештыру, дошманның зчендә фашист тарга каршы агитация зш тәрен азып бару Дошманны тар-мар итүдә күмәк зшләвебез кирәк Без илне бернәрсәгә дә алмаштырып булмаячагын легиондагы әсирләргә аңлатырга тиешбез* диде
1941 елның май башында, бер немец офицеры күзәтүе аегында артист гар труппасын Узс томга концерт куярга һәм ткскурснягә иш алып киг ге гөр Безнең Берлинга баруның юн максаты андагы яшерен оешмамын к.гйоср әгъзалары белән танышу һәм листовка тартты алып кайту чарасын күрү иде Берлин га безне Муса Җәлил каршы алды
Берлин г т бер гөнгә калдык Кичен кинога кердек Кинодан сон Муса Җ.« шт Копмашсв Хәсәнов. Каналов һәм мине Абдулла Алиш торган жирьз алып барды Таррак бер урамнан Муса белән Гайнан алданрак сөйләшеп баралар
Алар артыннан без өчәү иярдек. Урамда бик караңгы түгел, анда-монда электр лампочкалары да янып тора Пыяла ишекләре аша эчтән якты гошкән бина турына җиткәч. Муса белән Гайнан шунда кереп киттеләр. .Алар артыннан бездә иярдек Уң кул яктагы ишектән кечкенә генә бүлмәле фатирга кердек Шунда мин язучы Алишны беренче мәртәбә күрдем Ул уртача буйлы, куе кара кашлы, кара күзле, чәчен уң якка тараган, иягендә азрак чокыры да бар Сойкемле генә кеше, өстендә немец солдаты формасы, башында немец пилоткасы һәммәбез дә өстәл янына утырыштык Өстәлдә газеталар өеме, тәлинкәләр Алишның язуы да. ашавы да шул өстәлдә икән Муса Җәлил безне берәм-берәм анын белән таныштырды. Чират миңа житкәч: ' Алиш! Менә Фәрит, сиңа кирәк кеше», диде Бу сүзләре: -Фәритне танып кал. синнән листовкалар килеп алыр».—дигәне иде
Алиш фатирында берәр сәгать чамасы сөйләшеп утырдык. Хужа безнең һәммәбез белән ныклап танышты. Кемнең кайда туганлыгын, сугышка чаклы нинди эшләрдә эшләгәнебезне, армиядә кем булып хезмәт иткәннәребезне сораштырды Соңыннан без солдат өенә кайтып йокладык, ә Муса Җәлил Алиш белән сөйләшеп калды.
Узедом Берлиннан 150 чакрым чамасы ераклыкта. Балтыйк диңгезендәге кечкенә бер утрау Легионерларның ял йорты шул утраудагы авылда бер байның өендә урнашкан Без барында монда Шәфи Алмаз, аның хатыны һәм профессор Фон-Менде килде Монда без бер атнадан артыграк булдык, концертлар куйдык. Муса Җәлил гел безнең белән бергә иде Ул "Шүрәле» дигән пьесасын яза башлады Җәлил музыканы бик ярата. Гарәф Фәхретдиновның жырлавын бирелеп тыңлый, минем мандолинаны альт уйный, моңлана иде Муса Җәлил безгә үзенең язган шигырьләрен берничә тапкыр укыды, шигырьләре күңелгә нык тәэсир итә иде.
Узедомда Кормаш та үзенең -Ил кызы» пьесасын язып бетерде. Кормаш аны язганда Мусадан бик күп киңәшләр алды.
Узедом янында. Балтыйк диңгезе ярында кечкенә генә бер шәһәр бар. Без анда барып йөрибез, диңгездә су коенабыз Бу шәһәрдә Украина. Белоруссиядән куып китерелгән егет һәм кызлар күп иде Алар завод-фабрикаларда һәм байларда эшлиләр Муса Җәлил бу яшьләр танцыга җыела торган җиргә безне дә алып бара. үзе. биемичә, ыгы-зыгыдан файдаланып, үзенә кирәкле кешеләрне күрә, немецлар белән ни турындадыр гәпләшә иде
Без Берлинга китәр алдыннан Узедомга Симаев. Шабаев һәм Булатов килеп китте. Алар белән дә таныштык Без аларнын монда ни өчен килгәннәрен белмәдек. Алар Муса Җәлил белән генә серләштеләр Мин аларның яшерен оешма әгъзалары икәнлекләрен белми дә калдым.
Узедомнан кайтышлый Берлинда тагын икс көн булдык Беренче көнне безне Шәфи Алмазның ышанычлы кешесе Солтан Гарипов һәм безне күзәтүче немец офицеры Тергартен зоопаркына экскурсиягә алып бардылар. Экскурсиядә Муса да безнең белән йөрде. Зоопаркның эчендә без берничә төркемгә бүленеп, төрлебез төрле якка таралдык. Солтан белән немец офицеры башка төркем белән китте. Шунда Гайнан Кормаш белән Рушад Хисаметдинов маймыллар читлеге тирәсендә арткарак калдылар Алар янына Муса Җәлил килеп, читлекнең икенче ягына чыгарга ымлады. Муса Җәлил туган илдәге хәлләр, фронт вакыйгалары, Совет армиясенең җиңүләре хакында сөйләде. Муса Радом яшерен оешмасы ничек эш алып барырга тиешлеге турында әйтте. Яшерен оешма аерым төркемнәрдән торырга, һәр төркемдә өч-дүрт кешедән артык булмаска тиеш, чөнки бер төркем фаш ителсә дә. башкалары сакланачак. Шуңа күрә төркем эчендәгеләр башка төркемдәгеләрне һәм аларның эшләрен белмәскә тиешләр.
Соңыннан һәммәбез зоопарк ишегалдына җыелдык. Безне капка янында Солтан һәм немец офицеры көтә иде Без яңадан солдат өенә кайттык. Кичен күпләр кинога киттеләр. Без. Кормаш. Хәсәнов. Батталов һәм мин. Абдулла Алиш торган җиргә тагын бардык. Анда Әхмәт Симаевны очраттык Ул гадәти киемнән, ябык кына, сарырак бер егет Аның сөйләшү рәвешеннән кызу канлы, бик үткен, житез мишәр егете икәнен чамаларга була Үзе радиоузелда эшли икән Әхмәт «Иптәшләр, миңа эшкә барырга кирәк», дигән булып, бераздан чыгып та китте. Алишның әле сакал-мыегы да кырылмаган, ахрысы эше тыгыз булган Шунда Батталов: «Алиш, әллә син Лев Толстой булмакчысыңмы. сакал җибәргәнсең».—дип шаяртты Алиш та елмаеп кына: «Вакыт житкәч. егет тә булырбыз әле».— дип куйды
Кормаш Алишка безнең иртәгә кич белән китәчәгебезне әйтте. Бу анын. листовкаларны әзерләп куярсыз, дигән ишарәсе иде Абдулланың күңеле күтәренке иде Ул үз башыннан кичергәннәрне, ачлык-ялангачлык, җәбер-золым һәм
кыйналулар күрүе турыңда сөйләп утырды Үзенен балалар язучысы икәнлеген айтге. Алиш күп сөиләми. куркусыз һәм сер саклый белә торган кешедер, дигән тәэсир калдыра. г
Икенче көнне безне тагын экскурсиягә алып киттеләр. Күп кенә тарихн- истәлекле урыннарны күрсәттеләр Кытай артистлары уйный торган циркта да булдык J өнлә оелән тагын Алиш квартирасына бардык Монда. Әхмәт Симаев- тан башка Фоат Булатов. Гариф Шабаев та бар иде Алар ашыгып чыгып киттеләр Алиш, оу егетләр үзебезнекеләр. типографиядә эшләүче иптәшләр, дигәч, без тынычландык. Без инде аларнын да яшерен оешма әгъзалары икәнлеген чамаладык
Алиш бүлмәдән чыгып китте һәм озакламый үзенен яшергән җиреннән немец телендәге газеталарга чорналган листовкаларны алып керде. Листовкалар икс кечкенә кул чемоданына тутырылган иде. Өскә теш шегкасы. теш порошогы, сабын һәм тагын немец телендә язылган газеталар куйдык Алиш безгә ул чемоданны вагонда барганда тәрәзә янына куярга, андый-мондый хәвеф чыкса, шыпырт кына тәрәзәдән ташларга кирәклеге турында әйтте. Ташларга өлгерми калган очракта, аның кемнеке икәнен белдермәскә кирәк, дип искәртте Алиш Чемоданнарның берсен Зиннәт Хәсәнов. икенчесен мин алдым
Листовкалар концертлардан соң лагерьларда немецлар аз булган чакларда яки алар эчү мәҗлесләре үткәргән вакытта таратылды.
Аларнын эчтәлеген Муса Җәлил белән Гайнан Кормаш яза иде. Листовкалар Берлинда! ы газета типографиясендә Абдулла Алиш җитәкчелегендә яшерен рәвештә басылды. Листовкалар башка группаларда да. шулай ук өченче батальонда һәм эшче лагерьларда да таратылды
Июнь башларында Муса Җәлил тагын Едлино1а килде. Берничә көн буе капелла һәм яшерен оешма эшләрен күзәтте, киңәшмә үткәрде. Без тагын урманга җыйналдык. Муса Җәлил: «Инде фашистлар өченче һәм дүртенче бата льониарны фронтка җибәрмәскә булдылар. Бу батальоннарны немецлар каравыл хезмәтенә, партизаннар!а каршы көрәштә, эшелоннар озатуда файдаланалар Батальоннардан партизаннарга китүчеләр күп булса да. аларны яңа кешеләр белән тутырып торалар. Чынлыкта, без күпме генә тырышсак га. батальоннарның көче зәгыйфьләнми, Инде нишләргә кирәк’ Инде без легиондагы батальон-нарны кораллы восстаниегә әзерләргә тиешбез. Монын өчен партизаннар белән ныклы элемтә булдырырга, шул максаттан лег ионерларның күбесен партизаннар ягына чыгарырга кирәк», диде.
Ул Радом яшерен оешмасының җитәкчесе игеп Гайнан Кормашевны билгеләде Алар, үзара киңәшләшеп, оешманы берничә группа!а бүлделәр. Безнең беренче элемтә группасының җитәкчесе Кормаш үзе булды Икенче пропагандистлар группасының җитәкчесе итеп Фоат Сәйфелмо теков. өченче радист лар группасы җитәкчесе итеп Рушад Хисаметдинов билгеләнде. Моннан сон инде Муса Җәлил фәкать i руппа башлыклары белән генә очраша, киңәшмәләрне алар белән генә үткәрә башлады Группа башлыклары исә үз кул аегындагы тар белән эш алып бардылар Рушад Хисаметдинов Едлннога 1943 елның башларында китерелде һәм музыка капелласында эшли башлады. Ул безгә Алма-Атада ryiаннары, хатыны Таифә һәм улы барлыгын сөйләгән иде Аның группасында радист Омаров. Әхмәтов, Маликовлар бар иде Омаров белән Әхмәтов легион радиоузелында эшләделәр. Әхмәтов яшерен оешма тәкъдиме буенча денщик булып урнашып. Фон-Зиксндорф радиоалгычыннан да оста файдаланды, кирәкле хәбәрләрне җиткереп торды Яна хәбәрләр ышанычлы кешеләр аркылы башка әсирләргә таратылды
Радиоалгычтан Совинформбюро хәбәрләрен тыңлау бик мөһим һәм куркыныч ты эш. әлбәттә. Боерыкны үтәү вакытында кулга төшкән кеше үзен фәкать үлем җәзасы гына көтүен белсә дә. радистлар бу эшне чын батырларча башкардылар- ,
Пропагандистлар группасында Гали Коронное (Мичурин), өченче Оаы.гьои- нан Абдуллин һәм Омнровлар ми алып бардылар Ьу группаның җитәкчесе 1915 с II ы Фоат Сәйфе гмолсков уртача буйлы, озынчарак от ле. сирәгрәк чәчле, күзлек киеп чәчен артка iapaii йөри иде Ул үтенеп Самарканд планлаштыру институтында мсыынын. аны тәмамлагач плановик булып эшләгәнен сөйләде Фот 1үр|снче батальонда пропагандист иде Алар ышанычлы кеше торие жыен «Идсл-Упат» газетасын укыйлар. Совет Армиясенең хәрәкәте турында Совин-формбюро хәбәрләре хакында фикер алыша тар. дошманның алган хәоәрләрен фаш июләр Пропаганда эшендә бәген нәрсә файдаланыла Мәсәлән. эс! ионның командирлары һәммәсе немецлар, димәк, немец безгә ышанмый, анык мак-
сагы — безне үз туганнарыбызга каршы күтәреп, пушка корбаны нтеп файдалану. Безнең кебек көнчыгыш халыкларын кешегә дә санамауларын фашистлар үз газета-журналларында әледән-әле язып торалар Шушы шартларда анишропага- нда эшен саклык белән генә алып бару кулай, чөнки арада шымчылар да булырга мөмкин иде.
Өченче батальонда пропагандист булып эшләгән. Крушинодагы яшерен оешма башльп ы Габдуллинга листовкаларның бер өлешен тарату өчен Кормаш бирә иде Мине Габдуллин һәм Әмиров белән (Әмировнын нинди эштә эшләгәнен белмәдем), өченче батальонга концерт куярга баргач. Гайнан Кормаш таныштырды Яшерен оешма әгъзасы, дигәне, танышыгыз, дип әйткәне хәзер дә исемдә. Кормаш белән Габдуллин урманда очрашып сөйләшәләр иде Алар сөйләшкән арада мин күп чакта күзәтеп, сакта тора идем.
Ватан сугышына чаклы Габдуллин Башкортстанның кайсыдыр районында райисполком председателе булып эшләгән Армиядә — өлкән лейтенант Ул кара кашлы кара күзле, түгәрәк битле иде. борын төбендә кечкенә генә мыегы да бар Ул 35—40 яшьләр тирәсендәге кеше иде. Июль башларында немецлар Крушинода урнашкан өченче батальонны Советка каршы сугышка жибәрмәкче булдылар Габдуллин да шулар белән китәргә тиеш иде Бу батальон, беренчесе шикелле үк. партизаннар ягына чыгарга алдан хәзерлек күрде. Гайнан Кормаш. Муса Җәлил кушуы буенча. Габдуллинга яшерен оешмада эшләүчеләр исемлеген совет властьларына илтеп тапшыру эшен йөкләде. Кызганычка каршы, өченче батальонны фронтка җибәрмәделәр. Исемлек Габдуллинда калды.
Яшереп оешманың башка группалары да бар иде. Сугышчан ротада Уфадан башкорт егете Садыйков. чуваш һәм мордва ротасында Скоболевлар җитәкчелек итә иде Тора-бара яшерен оешма бик зураеп китге. күп тармакларга бүленгәне өчен, аны «Едлино оешмасы» дип кенә түгел, ә «Радом яшерен оешмасы» дип йөрттеләр.
Берлинда «Идел-Урал» газетасы татар телендә латин хәрефләре белән басылды Абдулла Алиш җитәкчелегендә чыккан бу газеталарда фашистларга каршы сак кинаяләр белән язылган мәкаләләр һәм шигырьләр еш күренә иде
Июнь башларында Кормаш чакырып алды да; «Мине Муса Җәлил Берлин! а пьесамны тикшерергә һәм сәхнәгә куярга рөхсәт алырга чакырды, хәзер шунда китәм-.— диде Муса белән Кормаш. Шәфи Алмазның баш авыртуыннан һәм сәяси наданльп ынннан файдаланып, пьесаны сәхнәгә куярга рөхсәт алалар Кормаш Берлиннан кайтканда Алиштан күп итеп листовкалар да алган иде Муса Җәлил дә Берлиннан килгәндә листовкалар салынган чемоданны үзе белән йөри торган җырчы Фәтхуллиннан күтәртеп йөргәләде. Әлбәттә. Фәтхул- лин чемодан эчендә нәрсә барлыгын белмәгәндер. Бу чорда фашистлар легион батальоннарын каравыл эшендә, поляк партизаннарына каршы көрәштә һәм товар эшелоннары озатып баруда файдаландылар Бу эшелоннар Белоруссия һәм Украина байлыкларын Германиягә. Германиядән фронтка керосин, бензин һәм башка хәрби продукция, кирәк-ярак ташыйлар иде Аларны озата килгән 25 30 легионердан 10 15 е генә кире легионга кайта. Калганнары. Польшадан безнең чикне узганда. Украина. Белоруссия партизаннарына качып китәләр Легионның үзеннән поляк партизаннарына, яки немец формасын ташлап, гражданский өс-баш киеме киеп. Польша авылларына качкан әсирләр дә хәтсез булды.
Июль башларында эшелон озатучылар арасыннан 5 кеше Муса Җәлил тарафыннан партизаннар һәм Совет Армиясе белән бәйләнеш тоту өчен җибәрелгән иде. Кызганычка каршы, бу кешеләрнең алдагы язмышы безгә мәгълүм булмады
Безнең артистлар капелласында Шәрифҗан Гарифҗанов (Әмиров) дигән җырчы бар иде. Ул бик таза, киң күкрәкле, табак битле карарак егет Үзе Казанда артист булып эшләгән Калын бас тавыш белән бик матур җырлый иде Муса Җәлил белән алар Казанда ук таныш булганнар Аны Муса Кормаш җитәкчелегендәге элем 1 ә группасына китертте. Гарәф Фәхретдиновка нинди бурычлар билгеләнгән булса, аңа да шундый ук эшләр тапшырылды Ул гиз арада Муса Җәлил һәм Кормаш шигырьләрен өйрәнеп алды һәм аларны сәхнәдә җырлый иде Шәрифҗанга поляк авылларындагы аерым кешеләр белән танышып, парти-заннар белән элемтә булдыру эше дә тапшырылды Ул бик күп авылларга барды, күп кешеләр белән танышты Берничә тапкыр үзе белән Мусаны да авылларга алып 6api аны хәтеремдә калган. Шуны да әйтәсем килә. Муса Җәлил куль-
твзводтан күп нәрсә кого, аны яшерен оешманың ин көчле үзәге итеп саный иде. Муса едлинога килгән чакларында легион кунакханәсендә тора иде. Күп вакытын безнең белән үткәрә Без аны «Бөркег» дип йөри идек Чөнки УЛ һәр җиргә барырга өлгерә, кош шикелле әле Едлннода. әле Крушинода. әле Берлинда, әле Узедомда чагылып китә иде Без Абдулла Алишны «бөркетнең ун канаты». Гайнан Кормашны «сул канаты» дип. яшерен оешма әгъзаларын исә «бөркет балалары» дип йөртә идек
Июль ахырында Муса Җәлил тагын Едлинога килде Беренче көнне артистлар группасы белән шөгыльләнде Үзенен «Шүрәле» пьесасын. Кормаш белән бергәләп, сәхнәгә куярга әзерләделәр Ләкин бу эш фәкать маскировка, немепларны алдау гына иде. Легионда кораллы восстание оештырып, баштан партизаннарг а, аннан Совет Армиясенә кушылу өчен кичектергесез эш алып барырга вакыг җитте. Җәлил үзе белән бер татар офгшерын да (аның фамилиясе Саттаров иде шикелле) алып килде. Саттаров, радистлар группасында эшләүче Омаров һәм тагын ике кешене ияртеп. Муса Җәлил әмере буенча, поляк партизаннары белән бәйләнешкә керү өчен легионнан качтылар Аларның алдагы язмышы турында Муса, әлбәттә, белгәндер, әмма без бернәрсә дә ишетмәдек. Бу вакытта оешма әгъзалары арасында көчле эш алып барылды, әледән-әле яшерен киңәшмәләр үткәрелде Безнең элемтә труппасы белән Муса Җәлил үзе кинәшмә үткәрде Бу яшерен киңәшмәдә Муса Җәлил. Совет Армиясе һәм партизаннар белән элемтә хәл ителде, дигән иде «Инде, егетләр, бердәнбер юл калды йә җиңү, йә үлем' Безгә кораллы восстаниегә күтәрелергә вакыг җитте Бөтен легионны партизаннарга алып китәргә кирәк Партизаннар белән бергә фашистларга каршы көрәшеп, үзебезнең Совет Армиясенә барып кушылу безнең төп максат булырга гисш» Восстаниенең 14 августта булырга тиешлеге соңгы минутларда гына беленде Восстаниегә күтәрелү мәсьәләләре яшерен оешма тарафыннан әзерләнеп беткән иде инде.
Авгусг башларында Муса Җәлил группа башлыклары белән киңәшмә үткәрә. Сакта Гарәф Фәхретдинов гора Бу киңәшмәдә восстаниегә әзерләнү мәсьәләсе карала Аерым группаларга заданиелар бирелә Пропагандистлар группасы легион командованнесен юкка чыгарырга тиеш Безнең элемтә группасы корал складын басып алып, коралны легиондагы ышанычлы кешеләргә таратырга, радистлар группасы исә атларны һәм пушкаларны кулга төшерергә тиеш (чөнки Рушад Хисаметдинов. ветврач буларак, ат абзарларындагы кешелә-рне ганый. ишекләр, юлларны яхшы белә) Гали Корбановка (Мичуринга) немецларның элемтә чараларын юкка чыгару бурычы йөкләнде.
Гали Корбанов Ташкентта юристлар мәктәбен бетергән, армиядә до юрист булып хезмәг иткән Бөтен кануннарны яхшы белә, бик үткер һәм җитез кеше Туганнарының Үзбәкстанда яшәвен сөйләгәне бар
Восстание җиңгәннән соң. легионерлар Крушино аркылы поляк партизан нарына кушылырга тиеш иде Муса Җәлил тарафыннан Фоат Сәйфелмөлеков Крушиног а сугышчан задание белән җибәрелде. Ана батальонны восстаниегә хәзерләү һәм партизаннарга күчү юлларын ачыклау максагы куелган иде. Әмма немец гар Фоаi НЫ ан га ку и a а ы i.i|’
Август башында Кормаш мине чакырып «Син Берлинга барын Алиштан листовкалар алып кайтасың, аның үзенә дә Едлинога ки гергә кирәк», дигән задание бирде bv листовкалар кораллы баш күгәрү көнендә тарагы гырга план- лаштырылды Шуннан сон Кормаш мине Әмирханов дигән скрипач бс гән У годом! а концерт куярга җибәрде Ике кешедән нинди кониерг булсын инде” Бу минем Берлинга баруымны каплау өчен маскировка гына иде Без Узедомда берәр кон торырга. Бер гнида пересадка ясаганда Алишны күрергә һәм. гадагшене гиз генә үтәп. Едлинога кайтып җигәргә тиеш идек Ләкин мине Узедомда ике гестапо офицеры кулга алды.
Муса 194^ елнын 10 августы көнне фашистлар гестапосы тарафыннан кулга алына һәм Варшава төрмәсенә китерелә ( оныннан. Берлин яшерен оешмасын да «катыргач» Mxc.i Жмнлне ы башка ы !.'рм.кен.. кучер.. мр Ье г бу мчырпе Берлин ына Тегель гормлхядо ишегтек 1941 елнын II августында Радом яшене,, оешмасг ьзаларыиын ьубеее кулга а пан» Ле|ионла. пиче лагерьларда реп ши и кг и I a ly lap һам яшереп оешма кешеләрен концлагерь lapra олагулар август ахырына кадар .ьгвам Ьх х.юорнс мин Лембурт |2а штраф кока- лагеренда Рәшит исемле егеттән ишеттем.
Шулай итеп. Муса Җәлил яшерен оешмасының оик күп кешесе фгшшст төрмәсенә зләк г е
узыкаль капелла турында аерым, киңрәк итеп сөйлисем килә. Ул Муса Җәлил тарафыннан төзелеп. Радом шәһәре тирәсендә урнашкан легионның дүртенче батальонында «культвзвод» булып саналды Баштарак бу капелла составында жиде генә кеше иде Соңыннан, апрель урталарында, ул яңа «музыкантлар» белән тулыланды Капеллада 14 кеше булып, аларныи яртысыннан күбрәге яшерен оешма әгъзалары иде. Культвзводка бернинди корал бирелмәде һәм ул хәрби өйрәнүләрдә, сугыш операцияләрендә катнашмады, каравылда тормады Музыкаль капелладагы артистлар, музыкантлар гитлерчыларга ант итмәделәр. Шуның өчен аларга дошманның иске мундирларын кидерделәр. Бу мундирны кию безгә гарьлек булды, әлбәттә Фашист концлагерьларында күргән газаплардан да авыррак тоелды. Ләкин яшерен оешманың кушуы буенча без бу эшне үтәргә тиеш идек Муса Җәлил тарафыннан капелланың художество җитәкчесе, режиссеры булып Гайнан Кор- маш билгеләнде. Ә гомуми җитәкчебез һәм дирижерыбыз Рушад Хисаметдинов иде Капеллада музыкантлардан Гәрәев аккордеонда, Шәехнур Хәмиев хром- када һәм баянда уйный иде Сабитов, Маликов. Рәшит Ибраһимов, Кәрим Ходжаев һәм мин кыллы уен коралларында уйнадык. Зиннәт Хәсәнов. Габдулла Батталов. Әмирханов. Шәрифжан Гарифҗанов (Әмиров). Гарәф Фәхретдинов (Дим Алиш) һәм башка егетләр капелла артистлары булып саналдылар Болар- дан тыш, Николай Малышев дигән кеше бар иде. Ул үзе урта яшьләрдә, Горькийда эшләгән һәм шунда гитарада уйнарга, биергә өйрәнгән Николай фашистларга булган нәфрәтен һич тыя алмады, аларны күзләренә карап сүгә, төрле ямьсез сүзләр әйтә иде Моны немецлар кичерә алмадылар Аны лагерь уртасында чишендереп, әсир киеменә киендерделәр дә кайсыдыр концлагерьга озаттылар.
Одесса консерваториясе студенты Борис (яһүд егете) аеруча талантлы булып чыкты Без аны Бари Кәримов дип йөртә идек. Яһүд икәнен белсәләр, немецлар аны. һичшиксез, юк итәчәкләр иде. Үләсе килмәгәч, ул татарча җырларны бик тиз өйрәнде һәм ягымлы тавыш белән «Урман кызы»н. башка җырларыбызны уңышлы гына башкарды.
Менә шул составта капелла концертлар, спектакльләр куяр өчен әзерлек башлап җибәрде Репетицияләрне үзебезнең барак янындагы бинада һәм урманнарда үткәрәбез. Без Рушад Хисаметдинов дирижерлыгында шактый гына көйләрне— «Тукай маршы»н, «Сагыну», «Урман кызы». «Дүдәк» дигән җырларны, биго көйләрен һәм тагын ун-унбишләп көйне яхшы гына уйный башладык. Биергә Сабитов, Әмирханов. Ибраһимов. ә русча җырларга («Яблочка»ны) Николай Малышев бик маһир иде. Гәрәев. старшина буларак, артистлар өчен складтан һәм авыллардан өч костюм, берничә күлмәк, ботинкалар һәм кызлар күлмәге алып кайтты. Әмма башка кияргә кәләпүш табылмады Безгә сәхнәгә яланбаш чыгарга туры килде.
Беренче концерт куйган көн бүгенгедәй хәтердә. Гармунчы Хәмитов «Зур концерт була», дип. рәсемләп афишалар язды Ул укыган чагында ук рәсем ясау белән шөгыльләнгән икән. Без бу афишаларны клуб, ашханә һәм башка җирләргә ябыштырып чыктык. Концертны якшәмбе көнне төштән сон куярга билгеләнгән иде.
Менә клубка меңләп кеше җыелып, концерт башланды Конферансье дилбегәсен көлкеле сүзләрне, матур шигырьләрне яттан белүче Гайнан Кормаш алды һәм ул иң беренче итеп сәхнәгә безне чакырды Көчле кул чабулар белән каршы алдылар. «Тукай маршы»н башкардык Аннары бик шәп итеп Гарәф Фәхретдинов «Сагьгну»ны җырлады. «Җизнәкәй»нс Гарәф белән кыз ролендәге Әмирханов башкарды. Габдулла Батталов исә Муса Җәлилнең «Хәдичә» исемле шигырен бик матур итеп укыды.
Шул вакытта мин клубта немецлардан кемнәр барлыгын күзәттем Алар аз иде Татар телен белмәүләре дә безгә файдалы булды Шуңа да бернидән шикләнмичә сүзгә керештек. Гайнан Кормаш Муса Җәлилнең «Томаулы гыйшык» шигырен укыгач, тамашачылар гөр килеп кул чаптылар, аны сәхнәгә кабат-кабат чакырдылар. Көрәштәшебез бу юлы Муса Җәлилнең «Кошчык» дигән шигырен укыды Зиннәт Хәсәнов исә «Висла» дигән шигырь сөйләгәч, бик яхшы җырлый белмәсә дә. «Шахтер», «Сарман» көйләрен башкарды Хәмиев дигән тоткын бик матур итеп «Сәйдәш маршы»н гармунда уйнады Аны тамашачылар берничә мәртәбә сәхнәгә чакырдылар. Без музыкантлар да коры калмадык. «Дүдәк» көен уйнадык.
М
Гайнан Кормаш темам образга керде бит, номерлар арасында көлкеле сүзләрне бик күп сөйләде. Концертның икенче бүлегендә Бари яһүдебез «Урман кызы»н җырлады, берничә бию башкарды Аны Сабитов алыштырды. Икесенен чыгышы да тамашачылар! а бик ошады Концертный ахырында Гайнан Кормаш «Идел кызына» дигән шигырен укыгач, зал алкышлар белән тулды Без тагын «1укаи маршы»н оашкардык Шушы беренче концертта ук бик көчле патриотик шигырьләр һәм җырлар яш ырады, әмма аларнын авторлары мәгълүм сәбәпләр аркасында, аталмады
Оч. син. кошчык.
Көчле җырым булып
Шушы сиңа соңгы теләгем
Тәнем калсын монда
(Нәрсә ул тән?)
Барсын илгә минем йөрәгем*
(• Кошчык» /
Без. ясканып, яна концерт программасы әзерләргә тотындык Яңа патриотик шигырьләр һәм җырлар табу лиенә Кормаш алынды. Башкаларыбы i да тик йөрмәде, яңа көйләр, җырлар, шигырьләр өйрәндек Концертларны атнага бер мәртәбә куя идек Артьпына немецлардан рөхсәг булмады
Менә бер көнне яшерен оешма әгъзалары бергә җыелдык Шунда Кормаш безгә карап: «Егетләр, бу концертлардан !ына файда көтү белә килешмәс Үзебезнең пропаганданы көчәйтү өчен башка юллар табар! а кирәк Мәсәлән, радиоузелын файдалана алабыз», диде Әлбәттә, бу фикергә без һәммәбез дә кушылдык
Шулай көннәрне үткәреп йөргәндә, май ахырларындарак бугай, безнең яша. Едлинога Муса Җәлил килеп төште Без бу вакытта икенче концертны да бик шәп кенә үткәргән идек инде. Муса Җәлил белән Гайнан Кормаш радиоузел турында фикерләшеп, легион командиры Фон-Зикендорф янына керделәр һәм һәр көнне төш вакьнында берәр сәгать эфирдан концерт бирер: ә рехсәт алдылар Моңа сөендек, әлбәттә. Тоткынлыкта татар моңнары сш яшырый башлады Программаны Г Кормаш үзе бик оста төзи иде Ватанга багышланган шигырьләр, җырлар безне тагын да якынай! гы Совинформбюро хәбәрләрен ишетеп тору ниятебез дә тормышка ашты Рушад Хисамегдинов музыкаль капелла башльн ы сыйфатында, радиога коню ике-оч мәртәбә бара һәм андагы егетләр белән нык аралаша башлады.
Музыкаль капеллада җырланган җырлар, укылган шигырьләр, кус.пән пьесалар, үз халкыбызны, ата аналарны, сөйгән ярларны сагыну хисен арттыра, дошмаша карата нәфрәтне көчәйтә иле Легионерлар сафзарда атлаган чакта да кыю гына җырлар яш ырага иделәр Менә берсе әле дә исемдә
Казарма биек булса да.
Кошлар оя ясамый Ал булса да. гөл булса JW Туган илгә охшамый
Мондый җырлар башка эшче лагерьларда да җырлана иде
ора-бара легионда хәл кискенләште, аерым-аерым качу лар. эшелоннарны озатучы легионерлардан партизаннар!а китеп баручылар ешайды Франция!ә киткән батальоннан француз партизаннары ягына чытучылар да хәтсез булган Легионда листовкалар күренә башлагач, гестапо офицерлары. бигрәк тә капшан Линкс тоткыннар арасыннан яшерен оешма серен ачардай кешене бик җентекләп эзләгәндер Бер көнне Мәхмүт Ямале: динов дигән әсирне сугышчан ротадан пропагандист лар янына күчерделәр Бу июнь азаклары и те Безнең белән элек бер дә аралашмын юрган a.ieie әсир барак тарт а һәр көн керә һәм кичләрен w безнең белән сөйләшеп утыра башлады Аннан оез шикләнә казлык ШУЛ вакытта безгә Кормаш «Егетләр, оу кешедән сакланыгыз!» дип әйтте Әмма сынамый торып, кеше турында кистереп кенә хөкем чыгарып булмый иде. , . _
АВГУСТ башларында Батталов аны Берлинга газета һәм башка кирәк-ярак ~ өчен үзе белән ияртеп китә Алар артыннан шымчылык итәргә Блок та тагыш «Коерык»ны юлдан яздырып. Батталов Алиштан
Т
алын кайту фельдфебель
листовкалар ала һәм алар Берлиннан 10 август көнне Едлинога кайталар. Бат- талов алып кайткан листовкаларын Кормашка тапшыра Зиннәт Хәсәнов белән киңәшләшеп, шул төнне листовкаларны, иске гадәт буенча, үзләренең матрас эченә яшерәләр Мәхмүт Ямалетдинов бөтен күргәннәрен Линкс белән Блокка җиткерә Кичкә таба легионда гестапо кешеләре, солдатлар һәм офицерлар күренә башлый Төнге сәгать икедән соң. листовкаларны таратмакчы булып. Кормаш белән Хәсәнов тышка чыгып карыйлар. Анда немецча сөйләшкән тавышларны ишетеп, баракка кире кереп яталар. Листовкаларны тарату эше икенче көнгә кала.
1943 елның 11 августында артистлар труппасын һәм пропагандистларны солдатлар ашханәсенә алып китеп, берәм-берәм кулга алу башлана. Шулвакыт гестапочыларның бер төркеме баракта тентү ясыйлар. Кормаш. Хәсәнов, Бат- талов матрасы эчендә листовкалар табыла. Бу листовкалар кулга төшкәч, Линк- сның шатлыгы эченә сыймый. Кулга алынганнарны легион изоляторына ябалар.
Шулай бер көнне Узедомда концерт куярга әзерләнеп йөрибез. Бер гестапо офицеры безнең янда чуала бит Ул мине күзәтеп йөргән икән. Икенче көнне иртә белән икенче офицер килеп «Сине Муса Җәлил Берлинга чакырды».— диде. Минем йөрәгем жу итеп куйды. Ул арада тагын бер гестапо офицеры килеп басты, икәүләп мине тенти дә башладылар. Ләкин берни дә таба алмадылар. Муса Җәлил һәм Кормаш шигырьләре язылган дәфтәремне, кайтып алырмын дип. Едлинода калдырып киткән идем.
Мине Берлинга алып киттеләр. Юл буе кайгырып, үз антыма тугрылыкны сакларга кирәк, дип уйлап бардым Моабит төрмәсенә яптылар. Төрмә камерасында ике көн буе бер француз егете белән утырдым. Аңардан кәгазь һәм каләм сорап алдым. Ике көннән соң, мине Берлин төрмәсеннән Варшава төрмәсенә алып китү өчен көтү залына алып чыктылар. Залда күзлекле, бил каешы сал- дырылган Мәхмүт Ямалетдинов утыра иде. Ул миңа сәлам бирде. Теге чакта аңардан шикләнүләребез исемә төште. Безне бер немец солдаты һәм унтер офицер Берлин төрмәсеннән вокзалга китереп. Варшава төрмәсенә алып киттеләр. Ул шунда үзен кулга алынган мескен итеп күрсәтмәкче булды Поездда Мәхмүт миңа:«Мин Едлинодагы иптәшләрне кулга алганнар дип ишеттем, кемнәр эләкте микән?»—дип сорады. «Мин кайдан белим, аннан киткәнемә берничә көн булды бит инде»,— дип жавап бирдем. «Безне нәрсә өчен кулга алдылар икән?» — ди бу Мин аның мәгънәсез сорауларына ачуым килеп «Легионда немецларга хезмәт иткән өчен безне һәм аларны кулга алдылар»,—дидем. Ул шунда миңа бик сынап карады да башын селкеп куйды. Мин тагын: «Туган илгә хыянәт иткән өчен немецларның безгә сөйләшергә рөхсәт бирүләре мине отыры шиккә салды. Шуңа күрә: «Башым бик авырта», дип. күземне йомып йоклаганга салыштым
Варшава станциясеннән «черный ворон»да мине һәм Мәхмүтне Варшава төрмәсенә китерделәр. Мине «одиночка»га яптылар, ә Мәхмүт машинада утырып калды.
Варшава төрмәсе — биек койма белән әйләндереп алынган ике катлы хәрби төрмә. Койма өстеннән чәнечкеле тимерчыбык тарттырылган, капкадан кергәч, прогулка мәйданы бар. Төрмәдәге тоткыннар арасында немецлар да. руслар да һәм Радом яшерен оешмасындагы татар егетләре дә бар иде. Безнең иптәшләрне бер-ике көн легиондагы изоляторда тотып, ашыгыч сорау алганнан соң. монда китергәннәр. Гали Корбановны азат итеп, үз эшенә кайтарып җибәрделәр. Бу вакытта инде монда Муса Җәлил юк иде. Аны алып киткән вакытта гөрмә капкасы янында бик каты кыйнаганнар дип. Кормашка төрмәдәгеләр сөйләгән.
Икенче көнне тоткыннарны йөрергә альт чыктылар Төрмә рәшәткәсеннән карап торам, Гайнан Кормаш. Абдулла Баттал. Зиннәт Хәсәнов. аннары Эмиров. Рушад Хисаметдиновларны күрдем. Прогулка вакытында сөйләшергә рөхсәт итмиләр Шуңа күрә сүзсез генә аңлашабыз. Өченче көнне Кормашның рәшәткә арасыннан бер кәгазь кисәген җиргә ташлавын күрдем һәм йөрергә чыккач, бик саклык белән генә аны иелеп алдым. Ул миңа: «Онытма антны!» дип язган иде. Мин дә кечкенә генә кәгазьгә: «Үлсәм дә онытмыйм!» дип язып, аны икенче көнне шул ук урынга ташладым. Мондый ысул белән без тагын берничә мәртәбә «хәбәрләштек» әле. Икенче «хат»ында Кормаш Мәхмүт исеме янына фашист билгесе куйган иде. Димәк, безне шул саткан. «Мин дә шулай уйлыйм»,— дип җавап бирдем.
Берничә көн үткәч, сорау алулар башланды. Бер палач башыма, икенчесе аякларыма утырып, мине шланг белән кыйныйлар. Тешемне кысып чыдарга тырышам «Белмим, бернәрсә дә белмим»,— дигән сүздән башка берни әйтмим.
Кыйнап аргач, аякка бастыралар Башым әйләнеп гагын егылам Шуннан сон тагын «одиночка»! а ябалар Аннары тагын - сорау алу. тагын кыйнау «Юк. мин оернәрсә дә белмим, белмим!» — диям Авыз-борыннан кан ага Фашистлар рәхимсез җәзалыйлар Хәл беткәч, янадан камерага ябып куялар
Беркөнне шулай, урындыкка басып, прогулкага чыккан иптәшләрне камера рәшәткәсеннән күзәтәм Унтер-офицер ишеккә куелган түгәрәк тәрәзәчектән мине карап торган. Болай әрсезләнүемне ошатмаган, күрәсең, кереп, кулы арганчы, штык белән кыйнады Аннары, хәле бетеп, тиргә баткач, сүгенә-сүгенә камерадан чыгып китте Мин бик хурландым, чарасызлыгымнан елап аллым Бу нинди хәл. Немецлар безне кешегә дә санамыйлар хайваннан да түбән күрәләр бит1
Сугышчан бурыч үтәгәндә кулга төшкән яшерен оешма әз ьзалары бездән күбрәк җәза алдылар. Гарипләнеп йори алмас хәлгә килделәр Г айнан Кормаш- ныц аксаклап йөргәне хәтердә калган. Батталовнын бөтен йөзе шешенке иде
1943 елның октябрь ахырларында жәлилчеләрне Варшава төрмәсеннән Берлин төрмәсенә күчерделәр Тоткыннарны ташучы машинада Кормаш. Хәсәнов. Ба палов. Хисаметдинов һәм миннән башка кеше юк иде Гариф- жанов Варшава төрмәсендә калды Аны гомерлек каторгага. Бухенвальд концлагерена җибәргәннәр Әмма ул берничә запкыр үлемнән котылып, бик күп газаплар күреп, туган илгә кайта алган Бу хәбәрне мин күп еллар үткәч ишеттем белмисенме '» дип сорады Баттал: «Мәхмүт саткан», диде
Берлин вокзалыннан төрмәгә безне raibiH «черный ворөн»да алып бардылар Кулларда богау Бер-беребезгә карашабыз Безне Моабит төрмәсенә алып килделәр Анда 2-3 сәгать чамасы тотканнан сон. - биредә урын бу тмагайдыр инде. Вейдель-Штрасседа урнашкан Тегель төрмәсенә кигереп яптылар
Безнен камераларыбыз өченче катта, бер-бсрссннән ерак Алар барысы да карашы Югарыда тимер рәшәткәле кечкенә генә тәрәзә, камера гчендә тумбочка. урындык һәм каранаг бар иде. Ягу урыны вакыт җиткәндә генә ачыла, шуна күрә теләгәндә сузылып ягарга мөмкинлек юк Идәне, кирпеч тезеп ясалганга күрә, салкын Мин прогулкага чыккан кешеләрне рәшәткә аркылы карап горам Капитан Русановның бер француз офицеры белән сөйләшеп йөрүе күзгә чалына Йөрер!.» а 'гарны фәкать икесен бергә генә чыгаралар иде ахрысы Русанов Совет Армиясе формасында, башында партизаннар бүреге, озынчарак буйлы.
бирәм
Бераздан барысы да гына Сакчылар үз урыннарын ала лар Без гагын һава һөҗүмен көтә башлыйбыз Бомбалар «телгә килгәч». төрмәдә янадан ыгы-зыгы куба
Төрм.» игпег алдына йөрергә чыккач. Кормаш алдыннан үтешли, анык кузы- шшы вәгазьне сак к ....................... .... алып ина һам үюм япан «хаышы оир..м Шчшы км
fei.ni ул мпп.1 «Тон Торма». «Карчыга», .(«.«ла ««.- «Тонгы ....................................... ш.ырь-
лареп тапшырды Кормаш «Карчыга» шшыреп.ш Ямалст.тшша.а п.ф
рәг. гәг Ы1Ә1 белдерә, аның фашистлар ялчысы икәнен фаш игә
Un конгк зунпа мин Кормаш белән янәшә туры килдем, күрешкәч, ул мина кара., әкрен г енә бодай гн u «Фәриз густым, иннчкөнен бар гыр. халык .я мои гыи рак Cl 3 бар: «Күк күкрәми яшен яшьнәми, корбан бирми халык яшәми • 1м з мрбвн булырбыз HH.U . Ләкин синен г у рыла бер иптәш ю бернәрсә ь» егим.и.же юк. Ышанам, с ман илгә кайгырсын, атай. инан, .уганнарын һәм сон. ән ярын
белән күрешерсең. Без корбан булсак га. безне ил оны.мае. бу ипләр . урый.а халкыма, туганнарыма. Даниямә сөйлә. бу тарихны яз син.»
һәммәбезнең дә кулы богаулы Бер-беребезгә сүз кагарга рөхсәт юк иде Менә шунда Хәсәнов нәрсәдер әйтмәкче булып ым каккан иде дә. гестапо офицеры аны штык белән бәргәләп алды
Төрмәдән вокзал! а чаклы «черный ворон»да. Варшавадан Берлннга кадәр поездда алып бардылар Bai онда Бат галовның бер я! ында мин икенче ягында Хисаметдинов утырып бардык Төнлә белән шыпырт кына сөйләшеп алырга да жай чыкты Хисаметдинов пышылдап кына Батталовтан ■Безне кем сатты икән.
кыскасы, карап торышка матур гына кеше иде
Союзниклар авиациясе Берлинны бомбага тота башлагач төрмә сакчылары подвалга төшеп качалар. Тоткыннар, сакчылар юклыктан файдаланып төрле телдә кычкырышып, иптәшләрен илиләр Без. җәдитчеләр лә. бер-беребезне табарга тырышып, кычкырабыз, жырлынбаз. сызгырабыз Баксан. Зиннәт Хәсә- новныц камерасы минеке каршысында гына икән Ул әнә татарча көйләрне сызгыра башлады. Мин дә анар каршы сызгырып яисә әкрен генә җыр ran җавап
Шунда мин: «Әгәр туган илгә исән-сау кайтсам, үлем сәг атен кетен ятканда кылан >ш-1 әмәлләребез турында сөйгән халкыма сөйләрмен, кулдан килгәнчә язармын»,—дип дустыма сүз бирдем, һәм, менә күп еллар узгач, шул изге әманәтемне үтим... 1944 елның январь-февраль айларында Англия. Америка самолетлары Берлинны бик каты бомбага тота башладылар. Фашистлар өне ут эчендә калды Мин. шатланып, тумбочка өстенә менеп камера рәшәткәсеннән карыйм. «Фашис г-ләгьнәт. ян. син янып бетсәң, җиңү якынлашыр, безне Совет Армиясе килеп коткарыр». - дип. бомба төшкән саен сөенеп. Бөек Җиңү көне килгәнне көтеп ята идем. Беркөнне бәхетсезлек булды: тәрәзә өлгесе ватылып пыяла кисәге минем битемә килеп керде һәм шактый гына канатты. Әле ярый, күзгә кермәде.
Күп тапкырлар сорау алулардан соң, 1944 елның февраль башларында безне Кормаш. Хәсәнов. Батталов. Хисаметдинов һәм мине, «черный ворон»га утыртып автоматлы сакчылар каядыр алып киттеләр Озак бардык. Килеп төшкәч, бер машинада Җәлилне һәм бер төркем көрәштәшләребезне күреп калдым 'Аларны кайда алып баралар икән?» — дигән уй башыма һич тынгылык бирмәде. Соңыннан белдем: бу жир - суд бинасы икән
Менә безне бер өйгә алып керделәр. Утырыштык Башта Кормашны алып киттеләр, соңыннан Хәсәновны. мине. Хисаметдиновны һәм Батталовны. аерым- аерым. сорау алырга чакырдылар Куллар — богаулы, артымнан пистолет тоткан унтер-офицер бара. Суд залына алып керделәр. Бездән өч немец офицеры (суд «өчлеге») сорау алды. Бер унтер-офицер тәржемә итеп торды.
- Яшерен оешмада кайчаннан бирле эшләдегез?
Белмим, мин һичнинди яшерен оешманы белмим, дим сорау алучыга. Ул җикеренеп кычкыра:
Яшерен оешмада эшләүчеләрнең исемнәрен атагыз!
Мин сезнең «яшерен оешма» дигәнегезне аңламыйм, нәрсә ул? Артистлар капелласын әйтәсезме?
Хайван, яшерен оешманы белмим, дигән була. Ә бу листовкаларны кем таратты?
Белмим, бернинди листовканы да күргәнем юк. Атсагыз да сезгә ярдәм итә алмыйм,- дидем һәм үзем, ни генә булса да. тыныч калырга тырыштым Ул тагын:
Бу листовкаларны кемнәр таратты?
Белмим, мин листовкаларны күргәнем дә юк. Белмәгән нәрсәне беләм дип сезне алдарга теләмим. Юк. бернәрсә дә белмим!
Менә сезнең яшерен оешманың исемлеге, монда син дә язылган, иптәшләрең сине дә яздырдылар.— диде бу.
Юк. мин бернәрсә дә белмим.
Без сине үлемгә хөкем итәбез. Әйт дөресен, сөйлә, жинеллек булыр.
Юк. белмим, атсагыз да белмәгән нәрсәне беләм дия алмыйм' — Шушы сүзләрне ишеткәч, фашист.
Сез—хайваннар! һәммәгезне атарга хөкем итәбез! — дип кычкырды.
Сорау алу нәтиҗәсез төгәлләнгәч, безне сафка тезеп, суд карары белән таныштырдылар Тәрҗемәче унтер-офицер безгә. — Сезнең һәммәгезне атабыз.— диде.
Шуннан соң безне сакчылар, машинага утыртып, вокзалга алып бардылар да поезд белән каядыр алып киттеләр. Бу юлы кулларга богау салмадылар. Тегель төрмәсендә Гайнан Кормаш, Зиннәт Хәсәнов. Абдулла Батталов һәм капитан Русанов калды Аларнын язмышын соңрак ишеттем
Шулай итеп. без. Рушад Хисаметдинов белән үлем камераларында коточкыч газаплар күреп, алты ай да 15 көн яттык Лембург станциясенә килгәч, сакчы белән гестапо фельдфебеле Блок мине үзе поезддан төшерде Иптәшләрем белән саубуллаштым, ә аларны каядыр арырак алып киттеләр Менә шул вакытта инде мин кадерле сугышчан дусларымнан мәңгегә аерылуымны атадым...
Мине бер немец солдаты белән фельдфебель Блок Лембург гагы 12а штрафной концлагере начальниг ына алып барды Аның кабинетында бер гәржемәче дә утыра иде Мин шул вакыт кыюланып. Блоктан көрәштәшләремнең язмышы һәм ни өчен мине монда алып килүе турында сорадым Ул бер кәгазь кисәге чыгарып күрсәгте. «Берлин хәрби судының карары нигезендә Ф. Солтанбәковка, Г. Кор- машнын якын дусты булганы һәм листовкаларны таратуда актив катнашканы өчен, гомерлек төрмә җәзасы бирелде».— диелгән иде анда Башка күпме генә иптәшләремнең язмышын белергә теләсәм дә. ул бер сүз дә әйтмәде
ин штрафной лагерьда. Өскә ертылган киемнәр, аякка агач башмак киерттеләр Мәхшөрнен татын бер этабы башланды Бараклар күп. _ - лЛЛлпДа <₽РаицУзлаР. итальяннар һәм совет әсирләре Мине япкан баракта 2. JU кеше, анда рус. украин, үзбәк, татар, әрмән һәм башка милләт кешеләре шыплап гутырылтан. Идән цементтан эшләнгән, ана һәрвакыт су сибеп торалар 1грогулкада 30 мину i кына булабыз Ишек т.»р йозакта, хәгта хажәтебез- нс үтәү дә баракта башкарыла, шуңа күрә һава бик начар, дымлы Немецларга инде оезнен яшәвебез кирәк түгел, алар ничек булса да безне сындырыр! a тырышалар, төрле авыруларга дучар итәләр
Бу концлагерьда Самаркандта үзем белән бергә укыган үзбәк егете Ибәтов- 11Ы һәм татар егете Рәшитне очраттым. Өчәүләшеп кайгыларны бүлешә идек Беркөн шулай барак эчен карап йөргәндә, аның стеналарында ишекләрендә, тәрәзә яңакларында пәке белән уелып язылган сүзләрне укый башладык Бу язуларда рус фамилияләре һәм еллар язылган Исебез китте монда Беренче бөтендөнья сугышы вакытында ук әсир төшкәннәр утырган икән бит Ләгънәт төшкән ошбу төрмәгә без дә эләктек, дип сөйләшәбез
Бер айдан соң авыр эшләрдә эшләтер өчен безне этап белән Болхин концлагерена алып киттеләр. Биредә ашауны бераз яхшырттылар Бер барактан икенче баракка йөрергә дә рөхсәт итәләр иде Салам өстендә, нарларда ятабыз Ләкин, каһәр төшкере, борча төннәр буе йоклатмый иде Бер айдан соң 258 иче концлагерьга, шахтада эшләргә киттек
Бу лагерь Эльзас-Латорингиядә булып. Франция белән Германия чигенә якын гына урнашкан иде Без тимер руда чыгара торган шахтада эшлибез. Кич белән бараклар ябыла, өстән бикләп куялар. Иртә белән сәгать биштә у ягып, чәй белән 200 грамм ипи бирәләр һәм. стройга тезеп, конвой белән шахтага алып китәләр
Көннәрдән беркөнне Хәмзә Еналиев белән таныштым. Ул Пенза өлкәсе Мазарлы авылыннан, үзе шофер икән. Хәмзә мине Якушев белән таныштырды Сөйләштек Урманда француз партизаннары бар. диләр Эшне кайдан башларга сон? Соңгы чара концлагерьдан качу!
Беркөнне шахтада, зур гына руданы вагонеткага күтәреп салам дигәндә, кулдан төшеп китте дә сул кулымны суеп та алды Мин моңа артык игътибар бирмичә, тоттым да чүпрәк белән бәйләп куйдым Шахтадан чыккач, рәтләп юмыйча, бер-икс кон шулай йөрдем. Өченче көнне кулымның суелган жире үтереп сызлый башлады, шешеп чыкты Миңа иптәшләр: «Санчастька бар. кулыңны да төзәтерсең, хәл дә алырсың», диделәр
Мин ризалаштым. Санчастьтагы врач әсирлеккә төшкән үзебезнең совет докторы булып чыкты Ул. дарулар сөртеп, кулымны бик шәпләп бәйләп куйды һәм үземне авырулар янына яткырды Монда баланданы мулрак бирәләр икән. Эш тә юк, туйганчы йокларга да була
Мин санчастью шактый көннәр хәл жыеп яттым Аякларга ла коч керле Тик бу «җәннәт» озакка бармады Менә беркөнне санчастька немец офицеры килде дә мине гагын баракка куып чьи арды Янә шахтада эшли баш гадым Хә i бар, инде безгә качар! а кирәк Ә ничек итеп? Юлын-әмәлен эзлибез Безне 2-3 кешелек төркемнәргә бүлеп, анда эшли торган шахтерларга беркепеләр Хәмю белән мин шул җирлә торучы шахтер француз картына эләктек. У i бешен OCJUH немецча сөйләшә, ә без бернәрсә дә аңламыйбыз Шу гаи да гөрмыш мәҗбүр итте, бер-беребезне аңлар! а гырыштык Анын белән якынаеп кигтек Ул безгә һәр кон. аз булса да. ипи. сигарет бирә башлады Үзенең күп еллар шушы шахтада эшләгәнен аңлатты
Тор-бара без аннан француз партизаннарының кайсы тиредә урнашканын сорадык Ул шүр гәп ка гма гы. ү >е белгәнчә сөй годе. шу на күрә анын җавабыннан канәгать кал дык Сонрак аннан компас һәм карга табып бирүен үтеней сорасак та. булдыра алмады Бәлки ул те юмогәндер. әгәр без качсак, анары га авыр гык төшүен белә эне у ■ Шу iafi булса да. партизаннарның кайсы җирдә икәнен
М
аңлатты. .
Качасы «еинс шамала «играх торып, «жа соңлап чы|ар|,. .............................. ......... хеиче
группа составында гайхырга план корам» Чопкн моша хаччылар алрах 6У“|Ч44 е i Ию п. ае..................................................... ахыргы none Meno 6ei егрой ы бараны i Шама on
берар чахрых....... pMincKnn.K lannoxun |<Н> |<Н ме.р чамаоан la мачыхмр
башына "орын *npi.> Ж»тү бслан. мин команда бирдем Калып сына гарби.
лампаларын, аяктагы колодкаларны ташладык та. өчебез өч якка сибелдек Болен көчкә чабабыз Артыбыздан ага башладылар. Пулялар сызгырышып колак төбеннән үтә. Җән-фәрман йөгереп куаклыкка барып кердек. Өчебез дә исән-сау. сөенешәбез. Шулай итеп, без дошман кулыннан котылдык...
Без партизаннарны 15 көн эзләдек. Көндез белән урман читенә чыгып, юлларны тикшереп куябыз. Төнлә белән шул юл белән китәбез Авылларга барып бакчаларга кереп, бәрәңге, алма җыябыз, кайчакта немец абзарыннан тавыклар да эләктерәбез һәм пешереп ашыйбыз. Урманда партизаннар торган урыннар күп. ләкин аларның учаклары күптән суынган...
Беркөнне тамак туйдыргач, юлга чыгып караштыр! алай торганда, авылдан килүче немец крестьяннарын күрдек. Алар янына барып, ипи. тәмәке сорап алдык Кәеф күтәрелеп китте. Урмаша кереп яттык Шулай күпме вакыт үткәндер. колакка i авышлар ишетелә башлады Карасак, немец солдатлары безне урап алганнар Кулларны күтәрттеләр дә частька алып киттеләр. Немец офицеры ниндидер приказ бирде һәм безгә көрәкләр тоттырдылар. Басуга юнәлдек. Ике метр озынльн ында. бер метр киңлегендә чокыр казырга куштылар. Харап булдык. үзебездән кабер казы талар, безне шушында күмәчәкләр икән, дип тирән шөбһәгә калдык. Берәр метр тирәнлектә казыгач, бер солдат килеп, безне тагын частька алып китте Анда «Сез — партизаннармы?» — дип, сорау алып берничә мәртәбә каты 1ына кыйнадылар, хәтта бер мәлне агмакчы да булдылар Шуннан соң без үзебезнең 258 иче концлагерьдан качканыбызны әйттек. Алар шул концлагерьга шалтыраттылар һәм күпмедер вакыттан соң аннан бер унтер офицер белән ике солдат килеп гә җитте..
Бу партизаннар лагере без торган концлагерьдан алты чакрым ераклыкта иде. Безне таш юлдан бер торгызып, бер яткырып алып бардылар.
Менә берничә кон элек качып киткән лагеребыз Унтер офицер мине тентеп, үз кулым белән ясаган блокнотымны ертып ташлады, мылтык приклады белән сугып җибәрде Бу блокнотта Муса Җәлил һәм Гайнан Кормаш шигырьләре язылган иде. Кадерле ядкарьдән аерылу бик авыр булды.
Шуннан элекке иптәшләребез янына баракка кайттык Бездән яна хәбәрләр сорашалар һәм үзләренең паекларыннан сындырып ипи. тәмәке бирәләр. Без үз башыбыздан үткән хәлләрне сөйләдек. Менә иртә белән тагын шахтага барабыз, үзебезнең француз мастерын күпме генә эзләсәк тә таба алмадык. Аны инде гестапо әллә кайчан кулга алган икән. Калган язмышын белә алмадык
Беркөнне шахтаны самолетлар бомбага тоткач, безне этап белән башка лагёрыа алып киттеләр Бу вакытта фашистлар чигенә башлаганнар иде. Шуңа күрәдер, рәзле-башлы эш булмады.
Берникадәр вакыт узгач, безне Радалбин концлагерена алып килделәр. Бу лагерь гау кырыена урнашкан, анда да бик күп әсирләр газап чигеп яталар иде’ Союзникларнын самолетларын күзәтәбез Алар бик еш очалар. Фашистлар исә. котырган эт шикелле, күзләре кызарган, нишләргә дә белмиләр Аларга инде үлем исерекле! е кергән иде.
Менә кыш га килеп җитте. 1945 елның январь-февраль айлары.Союзниклар бу шәһәрне бомбага еш тота башладылар. Бәлки шуңадыр, безне эшкә йөртмәделәр
Март башларында фронт без торган шәһәргә якынлашкач, әсирләрне җыеп, каядыр күчерер! ә карар кылдылар. Көндезен авылларда, урманнарда тоталар да. төне буе куалап алып баралар 15 көннәр үткәч, күп әсирләрнең хәле бетә башлады, авырулар да күбәйде. Андый лар белән бик чиләнмәделәр, сафтан чьи арып алып калалар да, берәр чакрым киткәч, автоматлардан атып калдыралар иде Бу биз "Сугыш бетә!» дип торган вакытта1 Без ничек тә егылмаска тырыштык, җае чыккан саен, кулдагы йөзекләрне, уенчыкларны авылларда ипигә, бәрәңгегә алыштыра идек
Америка. AHI дия самолетлары шәһәрне дә. тимер юлларны да бертуктаусыз бомбага тоз алар иде Без шатланабыз Менә тиздән азат булырбыз, дип өметләнәбез Инде лагерьдан качуны да файдасыз дип чаптык Бу вакытта качкан кешеләрне сүзсез ату турында приказ бар иде һәм фашистлар аны «намус» белән үтәделәр дә. 1945 елнын 24 апрелендә бу лагерьны «нейтраль зона» дип билгеләп, ак флаг элеп куйдылар 25 апрель көнне иртә белән чыгып карасак, бөтен сакчылар качып беткәннәр Безгә тәрҗемәче килеп, бараклардан чыкмаска, лагерь эчендә бер генә әсир дә йөрмәскә тиеш, дип әйтеп китте. Шуннан 3-4 сәгать үткәндерме. Америка танклары килеп җитте Солдатлар, лагерь эченә кереп, безнең белән исәнләштеләр һәм әле! ә беркая да гаралмаска тиешлегебез зурында әйтеп чыгып кит-
Мин бер татар капитаны белән таныштым Анарга үземнен баштан үткән хәлләрне сөйләдем. Муса Җәлил белән яшерен оешмада ипләт энемне әйттем Үземнен төрмәләрдә күргән газапларны сөйләдем Ул мина «Әгәр тет ион сүзен әйтсәң, шаһитлар булмау сәбәпле, сине 25 елга төрмәт ә ябачаклар Бу т у ры та син әлегә бер сүз дә ычкындырма' Кайчан исән калтай иптәшләреңне табарсың, ШУЛ вакытта сөйләрсең», диде.
Филырапия үткәч, мине 27 нче гвардияче мотоукчы полкка сапер-танкист итеп алдылар. Мин татын үзебезнең армиядә 6 ай хезмәт иттем Урманнарда качып калтай «СС» солдатлары белән көрәш алып бардык Ләкин оу вакытта фашистлар армиясе көчсез иде инде
Укытучы буларак, мине 1945 елның 15 декабрендә армия хезмәтеннән азат иттеләр. 1946 елнын 15 гыйнвар көнне өемә кайтып җиттем
Мии Карши шәһәренә барып педтехникумнын читтән торып уку бүлегенә завуч булып урнаштым. Бераз вакыт үткәч, урта мәктәптә математика укытучысы Мәрвә Шәриф кызы Семикова белән 1946 елнын март аенда туебыз бу тды Матур гына яши башладык
Көннәрдән беркөнне мине төше сәгать 3 тә КГБга чакырдылар Анда татар майоры сорау ала башлады. Русча тына сөйләшә Пистолетын остәлтә куеп, минем атам-анамны кабәхәт сүзләр белән сүтеп «Син нитә -киртеккә төштең?» дип мәсхәрәләргә тотынды «Син кемнәрне беләсең’’ Әсирлектә кем булып эшләдең? Синең фамилияң ничек иде’’» мин бу сорау тарта унлап кына җаваплар бирдем Бераздан ул бер лейтенантны чакыртып кертте У т мине башка бүлмәгә чыгарып, гәмәке тарттырды Әзрәк тынычлангач, әйт., кайтарып җибәрде Икенче көнне шул ук майорга татын чакырттылар Ни хикмәт, бүген ул ипле генә сөйләште «Мин кичә кызыбрак киткәнмен, кичерегез». диде Мондый чакырулар айта бер кабат танып торды Ләкин > тс мин Муса Җәлил турында бер сүз дә әйтмәдем Чөнки көрәштәшләремнән исән калган иптәшләр миңа билгеле түгел иде
Менә Муса Җәлил турында мәкаләләр, анын шигырьләре газет-журналларда чыта башлады. Радиодан М Җәлилгә Герой исеме бирелү хакында әйтелде Шуннан сон мин. өлкә комитетында эшләүче бүлек башлыгы Усмановка барып Муса Җәлил турында сөйләдем Ул мина Казанта. Гази Кашшафка истә тек ятып җибәрертә киңәш бирде Шуннан соң. мин «Аларны ил тәкъдир итәр» дитан мәкалә җибәрдем
Гази абый белән хатлар алыша башладык Ул мине икс елдан бирче эзләткән икән Минем исән калуым турында атта Рушад Хисаметдинов сой-
ЛӘГӘН
«Син әсирлектә булгансың, тәрбияче була алмыйсын'» дип мине оч мәр гәбә эш тән чыт ардылар Ләкин мин. бүтән җирләргә барып, тат ын педагог бу тын урнаштым .
1>\ товердә хатыным Мәрвә Шәриф кызы белән өч бала Фоат Флера Венераларны үстердек, тәрбия бирдек Улыбыт аспирантура бетереп хәтер Катай дәүләг университетында доцент булып эшли Математика дан тәрес оирә Ф тер.т кызым инженер-химик. Венера кызым теш табибы булып эшли Хәзерге көндә алты оныгыбыз бар. .
1959 етның августыннан башлап, мине Муса Ж,«тил юонлей тарына чакырып торалар Андый чакта инде без истәлекләр сөйлибез «Дөрес тек барыбер жнн де дип шатланабыз Фашист тоткын тытын да башлары кнеенән көрәштәш- ларебез орденнар 6c i.ni бу ,.« i.'n.ic ир Мин ‘ ор га, һ.,м «"■' м> ,., н. ,.,р бирелде '.Ү,6.,кс ........................ иш ... м.иарифе опиши». ................................................................ V ■“.......................................
булдым. Хазер пенсия.,., ял нтеп. пл,а (ынычлыя гелап. «прз ,ы< к.мк-Гк-и., ш.оср кылып яшибез
K,nУИ,ЕР Оф""с',ны Аиш табып, „нраген бирмате булабыз Ләкин анын инде монда эзе дә. исе дә калмаган
бишәүләшеп лагерьдан чыгып киттек һәм тау кырыендагы ILraP,n> .n - *ап™* Бер сарыкны эләктереп, тиз генә суеп чистарттык та баракка алып каигтыж Мен.» өеребез кәёгрүт алып кит., беребез утын әзерли беребез су китерә. Мин. итне турап, пешерергә КУЙДЫМ Шуннан, бишәүләп утырдык та. бер сарыкны ашап та бетердек
Безне Америка армиясе коткарды һич онытасым юк 1945 елнын 25 апреле иде бу