КАЗАН ТӨРКИЛӘРЕ

• 1 Бүгенге тормыш таләпләре буларак барлыкка килгән сәяси, иҗтимагый һәм фәнни
эшләрнен барысында да Бөтенрусия мөселманнарының берләшүе кирәк.
2. Бу максатка ирешү юлында Русия мөселманнары, урысларның тәрәкъкый яклылары
белән бер фикердә булып, халыкның теләге белән сайланган вәкилләрнең дәүләтне идарә
итү һәм кануннар кабул итү эшләренә катышулары нигезендә корылыш хокукый оешмалар
барлыкка китерү белән шөгыльләнер
3 Русия мөселманнары, бөтен хокукларда урыслар белән бер дәрәҗәгә куелмасалар.
2 нче маддәдә күрсәтелгән максатка ирешү мөмкин була алмас. Русия мөселманнары моңа
канәгать булып, сәяси, ижтимагый һәм дини хокук ларның һәммәсендә урыслар белән
һәрьяктан тигез булу; кирәк бүгенге кануннарда. кирәксә хөкүмәтнең чараларында, кирәк
чиновникларның эшләрендә — Русия мөселманнарына карата чикләүләрне, басым һәм
читләүләрне юк итү өчен мөмкин булган бөтен чараларны кулланачаклар
4 Русия мөселманнары эшчәнлекләренә бүгенге һәм киләчәктәге ихтыяҗларын
күздә тотып юнәлеш бирәчәкләр. Мөселманнарның ихтыяҗларына туры килгән мәктәпләр
ачарга, китаплар, газета-журналлар. китапханәләр, уку заллары һәм курслар юлы белән
заманча тормышның төп фикерләрен таратырга тырышырлар.
5 Шул планы сызылган максатларга ирешү өчен, мөселманнарның вакыт- вакыт
җыелачак корылтайлары тарафыннан кабул ителгән карарлар буенча эш алып барачак
«Мәҗлесләр» оештырылачак».
Бу партия ул заманда күбрәк «Русия мөселманнары иттифакы» исеме белән таныла.
Партиянең югарыдагы карарларыннан аңлашылганча, көнбатыштагы мәгънәсенә туры
килгән бер сәяси фирка түгел иде. чөнки аны оештыручылар Бөтенрусия мөселманнарын
бер байрак астына тупларга тырышып, кешелек җәмгыятендәге ижтимагый сыйныфларны
танырга теләмиләр иде. Хәлбуки, мондый сыйныфларның яралгылары гына булса да Русия
төркиләре арасында да. әлбәттә, бар иде Шул сәбәпле, урта хәлле һәм фәкыйрь авыл
кешесенең мәнфәгатьләрен яклау максаты белән корылган урыс социалист-рево
ноңионерлар партиясенә охшарга тырышкан һәм башында мөхәррир Гаяз Исхакый белән
Фуат Туктар кебек ялкынлы яшьләр торган бер казандылар төркеме - Мөселман иттифакы
» фиркасына каршы фронтка басты. Болар, ул көннәрдә үзләре
Ахыры Башы 3 һәм 4 саннарда
.."J""’ г?1'™™™» исеменнән алып. ..тапчылар» ляп атала иле. Болар И1 ги.|ыкы»иын
конгрессларына баралар. Русия мяхлманпарып бер L, *tcTbl>1u- ,ик ”ер генә партия
энене туплаунын мөмкин гуге.тлеген.
- . Р арасында ла мәнфәгатьләре капма-каршы торган төркемнарнен һәм
СНЙныфларнын булуын сөйлиләр вн тавыш-гауга чыгара-тар иде
оннан 1ыш. үзләрен «социал-демократ» дип атаучы кечкенә бер төркем оар иде ки.
боларнын башында Хөсәен Ямашев. һәм соныннан бх идеядән ваз кичкән I омәр Терегулов булды
Болар. Оренбург каласында югарыда телгә алынган «Урал» исемле газета чыгарганнары өчен,
«уралчылар» дип атала иде (Язучы 1 алимжан Ибраһимов һәм хезмәткәрләре. «урал»чыларнын
большевик булуын дәгъва иттеләр һәм бу черек нигез өстенә шактый яна дәгъвалар кордылар.
Хәлбуки. «урал»чыларнын җитәкчесе Хөсәен Ямашев 1917 ел февраль һәм октябрь
революцияләренә кадәр яшәмәгәнлектән, бу вакыйгалар вакытында нинди сәяси юл тотачаклары
билгесез калган иде шулай да анын дусларыннан булган «уралчы» Гомәр Терегулов та ул
революцияләргә кадәр үк бер төрки милләтче булып, буржуазия «хезмәткәрләре» белән
хезмәттәшлек итә һәм соңыннан большевиклар эзәрлекләвеннән качып. Русиядән читтә үлә
«Уралчы»ларнын икенче жигәкчесс булган Галимҗан Сәйфетдинов исә. Совет хокүмәтс
жишәннән сон большевиклардан качып Уралга һәм Себертә китә Үзе кебек социал-демократ
булган һәм ирен эзләп Себертә юл тоткан хатыны белән мин бер поездда барган идем Менә, кызыл
тарихчы Г Иб- раһимовның да 1905 1906 елларда большевик булуын исбат итүче кешеләрнең исән
калганнары большевиклар хакимияте дәверендә шундый бер хәлдә иделәр Шулай итеп. Г
Ибраһимов һәм шәкертләре бу дәг ьваларын бары тик X Ямашев турында гына әйтә алалар, чөнки
ул мондый «тарихчыларны» кире кагып, дәшмәслек итәрлек хәлдә түгел
Бу төркем кешеләре «Иттифак » корылтайларына бармыйлар һәм үз башлары белән уйлап
хәрәкәт итәләр иде «Мөселман иттифакы»нын билгеле бер иҗтимагый сыйныф исеменнән эш
алып бармавы һәм шуна күрә көнбатышта! ы мәгънәсендәге бер сәяси партия булмавын
«тәрәкъкый» яклы муллалар бик аңламасалар да. хокукчы вә сәясәтче булган оештыручылар,
әлбәттә монын аермасын күрәләр иде.
1906 елныц 28 январь белән 5 февраль араларында Петербургта узган Икенче гомум Русия
мөселманнары корылтаенда «Иттнфак»нын уставы һәм программасы кабул ителә һәм раслана
Партия программасының сәясн-икътиса- ди өлеше, ул замандагы урыс сәяси партияләреннән
социалист булмаг аннарнын иң тәрәкъкый яклы, иң Либерал булган «Конституцион монархия
яклы демократ лар» (Кадетлар) фиркасының программасына туры килә иде Милли мәсьәләләрдә,
дини эшләрдә исә. гулы автономиясе, телләрнең тулы хокуклылыгы. башлангыч белем бирүнең
һәр халык өчен ана телендә булуы кебек дәг ьвалар да программада каралган иде Программаның
тормышка ашырылуы өчен уставның беренче маддәсе буенча. Русия мөселманнары үзәкләре билге
ләшон 16 өлкәгә бүленгән иде Әмма башка тәрәкъкый яклы һәм либерал партияләр кебек
«Мөселман иттифакы» фиркасынын да хөкүмәт тарафыннан расланмаган һәм әлегә гамәли
эшчәнлеккә күчмәгән бер заманда. Руснядә реакцион режим өстенлек ала башлый
«Мөселман иттифакы» партиясе әле оеша гына башлаганда. I һәм II Дәү тэт Думаларына
сайлаулар вакытында, шактый пичәнлек күрсәткән һәм шуның нәтиҗәсендә Казан. Кавказия.
Төрксстан һәм Казакъ иле белән Кырым кебек төрки о гкә гордой шактый мөселман вәкилләр can
танган I Дума га м.<со ьш 4 мөселман депутаты бар иде. боларнын яртысы Казан татартарыннан
иде II Ду мада исә мөселман депутатларның саны М булып, унбише Казанлы иде Бу Думаларның
һәр икесендә төзелгән «мөселман фракциясс»нә татар депутатлар да кергән иде..
Дума хөкүмәт тарафыннан таратылганнан сон. «Мөселман фракциясс»нен тугыз әгъзасы
мәшһүр «Выборг ондәмәсе»нә кул куя тар Бо глрнын очесе Катан татарлары Сәетгәрәй Алкин
Казаннан. Сәлимгәрәй Жаятурнн белән хЭоүсогуд Әхтәм икесе дә Уфадан нде Мог ьлүм бу лганча.
бу өндәмә! -. ку i куш ан дсп у гаг лар. хокем карары буенча, сәяси хокук .арыннан мәхрүм ителеп
өчәр ай төрмәдә ябып тотылалар II Дума таратылганнан сон. 1907 елнын 3 (16) июнь карары буенча
111 Думага катнашачак мөселман депутатларының саны бик нык киме тслә Ә көньяк һәм төньяк
Төркестан төркиләре Думага гь»ки г <знтау хокукын нан бөтенләй мәхрүм ителә Шу г саоән ге III
Ду мша> бары ик ун мөселман депутат кына үтә алган, боларнын жидссс Казан татарларыннан
була
Реакция көннәрендә кануннарга каршы торып яки тора аямаганлыктан, «Мөселман
иттифакы» таркала. Шуннан сон. реакция көннәре басымы шартларында. төрле өлкәләрнен
мөселман төркиләре бары тик мәдәни, иҗтимагый һәм икътисади эшләр белән генә шөгыльләнә
алалар.
1917 ел революциясенә кадәрге ун ел эчендә. 3 (16) июнь карары буенча сайланып III һәм IV
Думаларга үткән бик аз санлы мөселман депутатлар, кечкенә бер «Мөселман фракциясе» төзеп,
үзләренә ярдәмгә җибәрелгән «мөселман бюросы» әгъзаларына да таянып. «Иттифак...»
традицияләрен дәвам иттерергә тырышканнар Әмма Думадагы ун урыс депутатлары массасы
эчендә зәгыйфь тавышларын бик сирәк кенә ишеттерә алганнар
Казан татарлары арасында беренче драма — Габдрахман Ильясинын «Бичара кыз» әсәре
1887 елның ноябрь аенда. Фатих Халиди иҗат иткән икенче драма — «Рәдде бачара кыз» әсәре
1890 елда: бер мәшһүр авторның әсәре булган беренче комедия «Комедия Чистайда» 1895 елда. Г
Камалның «Бәхетсез егет» драмасы белән Гаяз Исхакыйның «Өч хатын белән тормыш» пьесасы
1900 елда - чыкса да. 1905 елга кадәр Казан милли татар сәхнәсе төзелмәгән иде әле. Ул 1905 - елда
мәрхүм Габдулла Карисв тарафыннан оештырыла. «Сәяр» исемен йөрткән бу труппа бик гиз аякка
баса һәм үсә башлый Ике революция арасында «Сәяр»челәр регуляр рәвештә спектакльләр куялар.
Репертуарларында оригиналь һәм тәрҗемә әсәрләр булып, ул торган саен киңәя һәм байый
Оригиналь әсәрләрдән Г Камал. Г. Исхакый. Ф Әмирхан һәм Кәрим Тинчуриннын пьесалары еш
уйнала.
Милли театр бары тик Казан белән генә чикләнмичә, милләттәшләр яшәгән башка шәһәр һәм
бистәләрдә дә үзешчән сәхнә оешмалары төзелеп, бик еш спектакльләр куела, әдәбият һәм музыка
кичәләре оештырыла. Мәгълүм булганча. Кавказиядә һәм Төркиядә баштарак хатын-кыз
рольләрен ирләр яки төрки булмаган хатыннар башкарган Казанда исә. спектакльләр куела
башлаганда ук. хатын-кыз рольләрен татар кызлары уйный. Ике революция арасында үткән ун ел
эчендә Казан төбәге милли сәхнәсе шактый алга китә һәм бу вакыт арасында «Сәяр» труппасыннан
башка да берничә яңа театр оеша һәм бик күп оста, көчле актер һәм актрисалар җитешә
1905 елдан сон Казан төркиләренең мәдәният, мәгариф-мәктәп эшләре өлкәсендәге
эшчәнлеге тагын да көчәя Ислах ителгән шактый мәдрәсәләр, әйтергә мөмкин, укытучылар әзерләү
мәктәбенә әверелдерелә һәм аларда яңа ысулдагы мәктәпләр өчен укытучылар җитештерелә
башлый Дөресрәге, мондый мәктәпләр, «дини мәдрәсәләр» битлеге астында кануннан тыш буларак
яшиләр. Әмма урыс хөкүмәте сүздә «дини» йөргән бу мәдрәсәләрнең чын асылын аңлап алгач,
аларда тикшерүләр үткәрә башлый, кайберләренең мөдирләрен хөкемгә тарттыра, кайбер
мөдирләрне, «административ чара» күреп, ерак җирләргә сөрә Мәсәлән. Казандагы «Мөхәммәдия»
мәдрәсәсенең мөдире Галимҗан Баруди әфәнде 1908 елда ике ел мөддәт (срок) белән төньяктагы
Вологда өлкәсенә сөрелә 1912 елда зур бер «мөселман мәктәбе мәсьәләсе» Сарапул шәһәрендә
күзәтелә һәм гаепләнүчеләр эскәмиясенә Буби мәдрәсәсе мөдирләре булган бертуган Гобәйдулла
белән Габдулла Бубиләр һәм бу мәдрәсәнең берничә укытучысы утыралар Соңра болар суд карары
белән ике-өч елга төрмәгә утыртылалар Кечерәк күләмле мондый тыкшынулар еш кабатлана
полиция чиновниклары Казан төбәге мәктәпләренә кинәт кенә һөҗүм итеп, тикшерү үткәрәләр
Әмма уянган милли аңны полиция чаралары белән буу мөмкинме соң? Ул көннәрдә, урыс
хөкүмәте, бер яктан. Казан татарларының мәгариф һәм милли мәдәният хәрәкәтләренә киртә
куярга маташканда, ил агалары төрле юллар белән мөселман кардәшләре яшәгән төбәкләрдәге
«земство» идарәләренең үзләренә йогынты ясарга тырышалар иде. Бу тырышулар нәтиҗәсендә
кайбер «земство»ларнын мәгариф бүлекләре янында мөдире татардан булган бүлекчәләр төзи
башлыйлар. Менә шундый мәгариф бүлекчәләре татар башлангыч мәктәпләрен, укыту ысулын
өйрәтү курсларын ача һәм укьгтучы-тәрбиячеләр киңәшмәләрен җыя ала иде
Шул рәвешле, башлангыч белем бирү эшләренен җанлануы һәм тизлек алуы нәтиҗәсендә,
заманча педагогика һәм методика таләпләре буенча язылган дәреслекләрнең басылуы да арта.
Икенче яктан, ул вакытларда гарәп язчының төрки телгә туры килг ән бер сурәттә имлясын
алыштыру белән дә niei ыльләнәләр. Башлангыч мәктәпләрне ислах итү дәверендә «ысулы җәдит»
мәктәпләре ир балалар өчен генә түгел, бер үк вакытта кызлар өчен дә ачыла. Татар хатын-кыз
укытучы, мәдәният, укыту-тәрбия эшләрендә ир укытучылар кебек үк. балалар укыту өчен зур
кыюлык белән салкын Себергә. эссе Төркестанга һәм ерак Җидесу
;,"P кителэр иле Ками твбв" калыннары матбага ушларенда да “Р„“™ ь“
.................................... “Рдвм,к' «дедар Намыт гы матбугат мәйданга анттан
f ™ ,1,1нан to” ,а’?1а һәм журналларда язышкан шактый хатын-кыз исемнәре күзгә ташлана Соңыннан
теш табибы булган Хәдичә Танач (ова) социал-демокраг мәсләкле «Урал., газетасының җаваплы
мөхәррире иде. Фәхрелбәнат Сөләйман Казанда «Сөембикә» исемле хатын-кыз басмасының баш
мөхәррире була Кырымлы Исмәгыйль бак Гаспралынын газетачылык һәм мәк гәп .ШЛәрсндә уң
кулы булган Зөһрә Акчура да казанлы татар кызы иде Казанлы гагар кызлары шактый элек
урысның заманча гимназияләрендә, белгечлек оирә торган мәктәпләрендә һәм югары уку
йортларында белем ала башлыйлар Ьашка ислам өлкәләре белән чагышгырганда. ин беренче
булып шулар арасында укыган акушеркалар, геш табиплары. докторлар һәм башкалар өлгерә 1905
ел революциясеннән сон Казан иле мөселман хатын-кызы азат хәлдә җыелышларга бара,
сөйләшүләрдә катнаша, нотык сөйли, гомумән, үз фикерен ачык белдерә ала иде
1905 ел революциясе елларыңда әдәбият үсешенә параллель рәвештә ул вакыттат ы гарәп
хәрефләре белән китап басу машиналары булган басмаханәләр дә арта, нәшрияг эшләре дә шактый
алга кигә. 1914 елда Казан шәһәрендә гарәп язулы ун матбага мили Боларнын бишесе төрки
ширкәтләрнең яисә аерым кешеләрнең шәхси милке иде (Бертуган Кәримиләр. «Өмет». «Милләт»
ширкәтләре; бертуган Шәрәфләр һәм элеккеге Харитонов матбагалары»
Бары Казан шәһәрендә генә дә җиде милли сәүдә кигап йорты ачыла (Бертуган Кәримиләр.
«Сабах». «Мәгариф». «Гасыр». «Юл» ширкәтләре. Һади Максуди. Хөсәеновлар сәүдәсе) Ул
елларда китап кибетләре Ьәм басмаханәләр башка шәһәрләрдә дә (Оренбург. Уфа, Әстерхан,
Троицк. Орск һәм хәтта Петербург га да) бар иде
Идел буенда гарәп хәрефләре белән басылган әсәрләрнең исемлеге 1915 елда Петербургта
оештырылган матбугат күргәзмәсенә куела. Бу исемлек игътибарны җәлеп итәрлек дәрәҗәдә зур
була
1905- 1907 елларда Казан татарларының икыисади хәле шактый яхшыра Авыл кешеләре
игенчелектә төрле машиналар куллана башлый, кооперативлар, кечкенә кредит банклары гөзиләр
Шәһәр һәм бистәләрдә җитештерүнең төрле өлкәләренә караган гагар ширкәтләре һәм бай
кешеләрнең җитештерү һәм сәүдә йортлары шактый арга.
Шул рәвешле Казан һәм Урал төркиләре мәдәни һәм икътисади өлкәләрдә үсү, алга китү
дәверен кичергәндә. 1914 елның җәендә. Русия дә катнашкан Беренче бөтендөнья сугышы
башлана, а 1917 елнын язында, әле сугыш та тәмамланмаганда, икенче урыс революциясе кабынып
китә.
XV
Икенче урыс революциясе (1917)
әгълүм ки. әле беренче Бөтендөнья сугышы дәвам иткәндә үк кабынып киткән икенче урыс
революциясе. 1905 елгы революциягә капма-каршы буларак, кинәт җәелә, кыска бер вакыт
эчендә патша режимын җимерә һәм бәген русиялеләр өчен кин өмет офыклары ача Революциямен
беренче көннәрендә үк Казан татарлары да. мил гн-нжгнмаг ыи. сәяси эшләрне юлга салу өчен
милли комитетлар кора башлыйлар һәм бераздан бу комитетлар «Милли шура» исемен ала Әмма
б\ комятет-шуралар ачык сыйфатта бу тмаган хәлдә. Казан. Уфа, Оренбург. Әстерхан һ б шундый
шәһәр июдә кайбер яшьләр тарафыннан сыйныф мәнфәгатьләре нигезендә төзелгән эшче һәм
крестьян оешмалары да барлыкка кигә Казанда Мулланур Вахитов мөселман эшчеләрдән социал-
демократлар оешмасы гөзи һәм «Кызыл Байрак» исемле газета чыгара башлый Уфада исә югарыда
әдәбият турында сүз алып оарганла искә алынган мөхәррир I алимжан Ибраһим, урыс
гарнй^социалнсг-революционер паргияанә кушылып мналмп скорлпрев «буржуа каршы
оеш.ырыр.а п.пп
ютарер.ә тырыша һом ~Ирск“ «як «Р кечкеж. 1а.ета Да ч_ы,.,ра бу юлы BIUBIO» төркеме м«е 1МШ1
тшчмларс ................................................................ ................... I а 1ИМЖ.Ш Иөраһнмо. «лап
Фатих Сайфи «фирмачы., ы> крем и. ................ар нсеменкнт. «буржуа
............................. чы iapia маршы ...... пн> a ... ыр 1мм шт ..и ................. |«И ел ре нолю-
ЙИсе кошшрп.и.пе «vpa .чыдар» вс.......тапчылар» урыпыпа кп ... ...р Халбумп.
6нр“ ,,?ш Карпын маллыклары бу юлы «буржуашм» сафларына куч.п.ф һаы
М
ун ел элек тамыр җибәргән «Иттифак»нын калдыклары белән бергә эшлиләр. Әмма милли
шурачылар, никтер, бер сәяси партия төзү омтылышында булмыйлар һәм аларның төп
кимчелекләре дә шунда иде.
1917 елның май аенда Мәскәүдә Бөтенрусия мөселманнарының корылтае җыела һәм моңа,
табигый ки. Казан белән Урал татарлары да катнаша. Бу конгресста тикшерелгән һәм бер карарга
киленгән әһәмиятле мәсьәләләрнең берсе дәүләт төзелеше (унитаризм-федерализм) мәсьәләсе
булып, бу мәсьәләдә Казан вәкилләре ике төркемгә аерылалар. Аларнын бер өлеше федерация
яклы булып, ә икенче өлеше унитаризм (бер һәм бүленмәс Русия) фикерен яклый. Кавказия.
Төркестан, Казакь иле вәкилләре федерация тарафдарлары булып. Башкорт иле вәкиле булган Зәки
Вәлиди һәм аның иптәшләре дә боларга кушылалар.
Уфа Диния нәзарәтенә дә элеккеләре урынына халыкның ышанычын казанган мөхтәрәм
затлардан мөфти һәм яңа әгъзалар шушы конгресста сайланыла. Мөфтилеккә Казан татарлары
арасында гына түгел, ул замандагы Бөтенрусия мөселман төркиләре арасында да танылган һәм
хөрмәт казанган педагог, җәдитче галим Галимҗан әфәнде Бару ди сайлана. (Шушы конгресста
бер хатын - Мөхлисә Буби да дини мәҗлес әгъзалыгына сайлана. Димәк ки, бер мөселман хатыны,
ир-ат белән бертигез хокуклы әгъза булып, югары дини оешма эшендә катнаша башлый. Мондый
хәл башка һичбер мөселман өлкәсендә әлегә кадәр күрелмәгән була).
Бу Мәскәү мөселман корылтаенда, унике ел элек булган Түбән Новгород мөселман
съездындагы кебек. Бөтен Русия мөселманнары өчен элекке «Иттифак» фиркасына охшаган бер
сәяси партия төзү мәсьәләсе уртага куелмага да. гомум «Мөселман мәркәз шурасы» төзелә һәм аңа
әгъзалар да шушы съездда сайланыла. Әмма бераз соңрак, революциянең «тирәнәюе» аркасында.
Бөтен Руси- ядә үзәктән качу һәм таралу хәрәкәте башлану өчен киңрәк мөмкинлекләр ачылганга,
Русия читләрендә яшәгән мөселманнар башында унитарист осетин Әхмәт Цаликов булган бу Үзәк
советка бик аз әһәмият бирәләр Соңыннан бер ара Үзәк совет бары Казан татарлары биргән акча
хисабына гына эшли.
1917 елның жәй башында Казанда «Мөселман Хәрби Шурасы» төзелә Моның максаты —
Русия гаскәрендә таралган хәлдә булган мөселман солдат һәм офицерларын туплап, аерым
мөселман гаскәрләре төзү иде Дөрестән дә, бу оешма берничә мөселман гаскәри берәмлеген
барлыкка китерә һәм ике тапкыр Бөтен Русия мөселман хәрби съездын җыя Бу Хәрби Шура, исеме
һәм төзелеше ягыннан «Бөтенрусия мөселман Хәрби Шурасы» дип аталса да. чыгымнарын бары
тик Казан Татарлары гына күтәрә иде.
1917 елның 1 (14) маенда Мәскәүдә Бөтен Русия мөселманнарының беренче съезды ачыла
һәм 11 (24) майга кадәр дәвам итә Монда Русиянең киләчәктәге дәүләт төзелеше турында сүз алып
барыла һәм съезд делегатлары берәүләре федерализм тарафдарлары, икенчеләре унитаризм
тарафдарлары булып икегә аерылалар. Бу ике төрдәге дәүләт төзелешен яклап чыгыш
ясаучыларның икесе дә кавказлылар була Киләчәктә Русиянең федерация һәм үзәкләштермәү
нигезендә төзелүенең мөһимлеге хакында азәрбайҗанлы мәшһүр Мөхәммәт Әмин Рәсүлзадә
чыгыш ясый. Ә үзәкләштерү ысулын исә төньяк кавказлы осетин, социал-демократ Әхмәт Цаликов
яклап чыга Бу ике төрле дәгъва съездда бик көчле һәм шау-шулы бәхәс кигереп чыгара Нәтиҗәдә
съезд, федерация ысулын кабул итеп, карар чыгара. Көньяк Кавказ (Әзәрбайҗан). Төркестан.
Казагыстан ' һәм Башкорт иле кебек Русиянең читләрендә урнашкан төрки өлкәләрнең вәкилләре
бер яклы, ә федерация һәм үзәкләштерү тарафдарзары булган хәлдә. Русиянең эчендә урыслар
белән аралашып көн иткән Казан татар вәкилләре исә бу хосуста ике төркемгә аерылалар
Мөхәррир Фатих Кәрими һәм Фуат Туктар төркеме федерация тарафдарлары була, ә мөхәррир Гаяз
Исхакый төркеме (бу төркемнең күпчелеген гаскәриләр тәшкил итә иде) социал-демократ осетин
Цали- ковкага ияреп, унитаризмны (бүленмәс һәм үзәк Русияне) яклыйлар Социал- демократ
Әхмәт Цаликовның «иҗтнмагый-икътисади яктан артта калган мох- тариятлы өлкәләрдәге
эшчеләрнең изелгән һәм алданган хәлдә калулары мөмкин», дигән фаразыннан чыгып, «бүленмәс
Русия» тарафдары булуы аңлашылыр иде дә, әмма электән үк социалйст-революционерларның
сәяси программасын өстен күргән һәм Мәскәү съезды җыелган вакытта ялкынлы мил гәтче булып
күренгән Гаяз Исхакыйның ни өчен унитаризм яклы булуын аңлавы авыр. Чөнки топ социалист-
революционерлар дәүләт төзелеше өлкәсендә <|к- герация яклы иделәр Төрки бер милләтче өчен
төрки өлкәләрнең һич югы автономиягә генә булса да ия булулары милли һәм изге бер дәгъва
булмас идеме9 Соңыннан
гӨ*и^И?-?,еК1'1 <<Идс нУРа-'1 төркиләренен азатлык дәгъвасын» алга с©г\че булган 1гй ХакЫИ МоскәҮ
съездында «бүленмәс Русия» дәгъвасын'яклап бер чыгыш та
1917 елнын июлендә Казанда бер үк вакытта өч съезд җыела: I) Икенче бөтен Русия
мөселманнары корылтае. 2) Мөселман дине галимнәре җыены. 3) «Хәрби Шура» тарафыннан
тупланган г аскәриләрнен беренче съезды. Менә шул өч съезд делегатларының Казан шәһәре
театры бинасындагы берләшкән җыелышында элекке Дәүләт Думасы әгъзаларыннан, ул вакытта
адвокат булган Садрый Максудинын чыгышы тыңланганнан сон. «Эчке Русия һәм Себер мөселман
төрки-татарларның митлн м > гони .мохгапняге- игълан ителә һәм җи те кешелек бер «Мохтарият
комитеты» сан тана Комитет җитәкчесе итеп СлЛрын Максуди билгеләнә Уфа шәһәренен мнлли-
гармхн яктан, әллә ни зур кыйммәте булмаса да. мөгаен, башкорт иленә һәм Себертә якын булуы,
шунда ук Дини назариятнең дә урнашуы игътибарга алынса кирәк. «Мохтарият комитегы»нын эш
урыны итеп шушы шәһәр сайланыла Бу комитетка милли хәзинә тупларта тырышу һәм «Эчке
Русия һәм Себер төрки-татар ларының Милләт Мәҗлесе»!! җыю вазифасы да йөкләтелә
1917 елның 25 нче октябрендә Русиядә Өченче революция вакыйгасы бу ла Ул вакытта
Русиядә әле иске Григориян календаре кулланылганга, аны «Октябрь революциясе» дип гә.
«большевик революциясе” яки «совет революциясе», чат га «иҗтимагый революция» дип тә агын
тар Бу революциянең гөп үзенчәлеге шунда: аның нәтиҗ<эсендә Русиядә г|гсвра гь март
революциясе вакытын га төзел гән демократик идарәгә чик куелып, яңа бер диктаторлык идарәсе
төзелә Әмма большевиклар үзәктә (Петрог рады) Керенский хөкүмәтен җимереп, ләү тәг властен
үз кулларына алсалар да. чит өлкәләрдә а тарның хакимияте бик тит юге ю алмый Шуңа күрә алар
Бөтенрусия Оешг ыру Мәҗлесе (Учреди гсльное собрание 1 сайлауларына каршы була алмаган
кебек чит төбәкләрдә җәе тгөн кечкенә масштабтагы кайбер сәяси һәм милли омты лыш һәм
хәрәкәт торг ә тә аркы ты тешә алмыйлар Мондый милли ом тылыштарның берсе «Эчке Русия һәм
( ебер төрки-татарлары милләт мәжлесе»нә депутатлар сайлау һәм Милләт Мәҗлесенең Уфада
тупланып, милли эш төрне хәл итүе иде Чынлыкта. Зфада Ми г ки мәҗлесе Советлар властька
килгәннән сон 1917 елнын 30 ноябренл<» җыела һәм 1918 елнын 22 январена кадәр эшли Милләт
Мәҗлесе бу 52 кон тәвам иткән беренче һәм соңгы җыелуында мнлли-мәләнн мохтариятнен
конеппмш ясен тикшерә һәм кабул итә Эчке Русия һәм Себер төрки-татар тарының дини милли
ихтыяҗларын чагылдырган кануннар чыгара һәм «милли өлкәләрнең
Менә бу корылтай фикерләре
«а) Мөселман милләтләренең мәнфәгатьләрен тәэмин итү өчен иң уңайлы! идарә ысулы
-милли федерация һәм территория нигезеңдә гөзелгән. һәм дә оилгеле оер территорияләре
булмаган кавемнәр өчен милли-мәдәни автономияне дә ныгытучы халык җөмһүриятедер
6) Русиядә яшәгән мөселман милләтләренең бөтен дини һәм мәдәни мәсьәләләрен
даими рәвештә алып бару һәм мөселманнарның берлек буларак хәрәкәт итүләрен ныгыту
максаIы белән гомум Русия мөселманнары өчен гаконннар чыгару хакына ия булган бер үзәк
оешма барлыкка китерелер Оешманың шәкеле, гөзелеше һәм үзенчәлекләре исә бөтен
мохтариятле өлкәләрдән чакырылган вәкилләрнең Оештыручы Мәҗлесе тарафыннан
расланыр »
Күренә ки. «билгеле өлкәләре булмаган кавемнәр өчен мнлли-мәдәни мохтарият»
ысулы беренче бәген Русия мөселманнары съезды карар лары арасында бар
чикләрен билгели
Моннан тыш. ул вакытта Казан университетының тарнх-фнло ют ия факу гь тсты
студенты һәм «Митли-мәдәни мохтарият комитеты” әгъзасы Галимҗан Шәр.мһ. <р.кмн
пиләреннән гыш» әтс «11 гел Урал штаты» г ыүләте) проекты белой до шртылълоно К,. .И
ТОГЫ >1 ан бу яна .огне......................................................................................к ырх-н . »
бу чикләр эчендә терки халыклар бера. бука ы купчелехпе , ................................... и,.ы..х
очракта андагы халыклар ханына карлап чапышк м.ч ь lyMui ырны i.ipuinx.. кнтеро Бу темага
карата х ■ М ................................................. М..жчех-е» ■ «ым а,.т ,.чен женх.х
ЧЫЫ.Ш1 га олерлогая бхлеа кирәк Ми и.ч М.хж хесе *х| ыачарчаинан I а тык Ибр“һим|ов|
велон Ильях А.хиннын .ыры|нл;.ны .......................................... ......жохе ............ ..»■« .жнр-
- гапкеме ШУН ы >« проектка һ»“ ................................. ........ М2Ж |л |" 1"
ил.» НТО һ.™ чыннан .ы. М.Х X ■» М..Ж I Ш .р.«|хн«< ..............................«ых.. • кара,
чыгышын гынлыб һ.» а»с хх.кхыхоне ахырхача хәл пху Маматында Каишда эшләячәк
«Җирле мохтарият комитеты»!! сай тын
Милләт Мәҗлесендә 120 депутат була. Болар билгеле бер сәяси һәм икътисади программага
ия ниндидер бер сәяси партиягә туплану нигезендә түгел, ә «кон мәсьәләләре» буенча фикерләрнең
туры килүе нигезендә ике фракциягә аерылалар. Берсе «җирчеләр (тупракчылар) фракциясе» була.
Анын вәкилләре, әле генә искә алынганча. Г Шәрәфиен проектын кабул итеп, милли-мәдәнн
мохтарият белән генә чикләнмичә, территория нигезендә өлкә мохтариятен яклаучылар булып та
күренәләр иде Бу фракция вәкилләре нигездә революция елларында төзелгән солдат
комитетларыннан сайланган офицерлар, солдатлар, югары уку йортларында укучы студентлар,
«Хәрби Шура» вәкилләре, шул елныц мартында социалист һәм революционер булып йөргән яшь
язучылар, укытучылар һәм большевиклыкка кайбер кандидатлар бар иде.
Икенчесе «Төркичеләр фракциясе» иде. Аны күбесенчә мөхтәрәм зыялылар, тәрәкъкый яклы
муллалар һәм кайбер тыныч сәяси фикерле яшьләр тәшкил итә. Бу фракциядә утызлап мулла була.
Фракциянең башында Садрый Максуди. адвокат Биниәмин Әхтәм һәм мөхәррир Гаяз Исхакыйлар
тора
Уфа «Милләт Мәҗлесе» вакытлы «Мохтарият комитеты» урынына даими башкарма
комитеты булган «Милли Идарәмне сайлый. Анын Диния нәзарәте, Мәгариф нәзарәте. Малия
(финанс) нәзарәте кебек өч министрлыгы бар иде һәр нәзарәтнең биш әгъзасы булып, араларыннан
берсе нәзарәтнең рәисе булачак һәм бөтен бу өч нәзарәтнең башында Милли Идарә рәисе торачак
иде Милли Идарә рәисе итеп Садрый Максуди сайланылган иде.
Милли Идарә 1918 елның гыйнвар ахырында, мәмләкәтнең иске идарә системасы инде
тәмам җимерелгән, ә янасы әлегә тиешенчә төзелеп җитмәгән бер дәвердә, үзенә тапшырылган
эшләрне идарә итәргә керешә. Милләт Мәҗлесе әгъзалары исә өйләренә таралалар.
Югарыда да искә алып киткәнебезчә. «Эчке Русия һәм Себер төрки-татарларының Милләт
Мәҗлесе большевиклар хакимиятне үз кулларына алгач» тупланган булса да. большевик идарәсен
вакытлы бер вакыйга гына итеп санаганга күрә. Совет режимына карата нинди позиция алачагын
ачыклап торуны кирәк тапмаган. Хәлбуки, яңа властьның иртәме-соңмы Уфадагы Милли Идарә
белән дә шөгыльләнәчәге һәм көннәрнең берендә анын белән исәп-хисапны өзәчәге мәгълүм иде
Нәкъ шулай булды да. Эшнең башында торучы Совет чиновниклары әүвәлрәк Милли Идарәгә
кагылмасалар да. 1918 елнын февралендә «Бресг -Литовск тынычлык килешүе» төзелеп, ил эчендә
революциянең «кинә- юе-тирәнәюе» өчен иркенлек кысылгач. Казан һәм Уфадагы төрки милли
оешмаларга рәхимсез һөҗүм башлыйлар. Шул елның язына таба Казандагы Хәрби Шура таратыла,
ә инде 25 апрельдә Уфа Милли Идарәсен дә җимерәләр Бу милли оешманың өч нәзарәтеннән бары
тик берсе — Диния нәзарәте генә сәясәткә катнашмау шарты белән калдырыла. Ягъни яңа
режимның да. иске патшалык режимы кебек үк, асылы калган, бары исеме генә үзгәргән «Духовное
собра- ние»нең генә яшәвенә юл куя Милли Идарә рәисе Мәскәүгә барып кайбер омтылышлар ясап
караса да. бер нәтиҗә дә чыгара алмыйча. Петроград аша Финляндиягә китәргә мәҗбүр була.
Милли Идарәдән соң Милли Шуралар да таркатыла, бөтен милли газета һәм журналлар
ябыла, матбагалар конфискацияләнә. Миллиятче җәмәгать эш- леклеләренең бер өлеше кулга
алына һәм башка бер өлеше эз яшерергә мәҗбүр була.
Мәгълүм ки. 1918 елның җәендә Идел буенда, тагы да дөресрәге. Урта Иделдә. Советларга
каршы кораллы халык хәрәкәте кабына Бу — Русиядә ике елга якын барган эчке сугышның
башлануы иде. Әүвәл бу хәрәкәтнең җитәкчеләре «Бөтен Русия Оештыру Мәҗлесе»нең
(«Учредилка») кайбер революцион социалист фиркалар әгъзалары була Болар Самара шәһәрендә
«Оештыручы Мәҗлес әгъзалары комитеты» исемле бер сәяси оешма барлыкка кигерәләр. Бу
комитетка Русия Оештыручы Мәҗлесенең кайбер казанлы татар әгъзалары да катнаша.
Кораллы көрәштә Казан татарлары һич тә урыс эшчеләре һәм авыл кешеләреннән ким
эшчәнлек күрсәтми. Август башларында Казан аклар («Халык армиясе») тарафыннан алынгач,
шәһәрдә аерым бер кечерәк «мөселман атлы гаскәре» оеша.
Бу хәрәкәт вакытында Советлардан азат ителгән Уфа шәһәрендә Милли Идарәнен анда
җыела алган әгъзалары бер кечкенәрәк «Милли идарә» ачалар. «Эчке Русия һәм Себер төрки-
татарларынын милли идарәсе»нен вәкилләре Уфада 1918 елнын сентябрендә җыелган «Дәүләт
киңәшмәсе мәҗдссе»нә дә катнашалар.
Мәгълүм ки. бу «Дәүләт киңәшмәсе мәҗлесе»н төзүгә. Советларга Көрәш оештыру пәм
җәелдерү максаты белән тудырган. югарыда телгә алынган Самара комитеты вәкилләре һәм
Омскидагы вакытлы Себер хөкүмәте вәкилләре арасында ы килешү нәтиҗәсендә карар бирелә Ул
көннәрдә Советларг а каршы көрәшкән яки көрәштә катнашмасалар да, бу көрәш тарафдары
булган ботен төркем оешмаларның вәкилләре шушы киңәшмәгә чакырылачаклар иде Бу вакытта
Милли-мәдәни мохтарият вәкилләреннән тыш. тагын казакъларның Алаш Урдасы, Ьашкорт иле
һәм Төркестан «хөкүмәт»ләренен делет атлары белән «Русияне Оештыру мәжлесе»нең төрки
әгъзалары да ул киңәшмә эшенә катнашалар
Русиянен Уфадагы Киңәшмә мәҗлесе 1918 елның 21 сентябрендә ачыла. 8 октябрьдә ябыла
Биш кешелек бер Идарә оештырыла һәм анын башына тыныч революционер, социалистлар
партиясе тарафдары Авксентьев куела Киңәшмә мәҗлесенең ахырларына таба. Самара шәһәре
кызыллар тарафыннан басып алынтач һәм Уфаның да шул хәл алдында торуы сәбәпле. Идарә
үзенең эш урыны игеп ул вакыт тагы Себер хөкүмәтенең үзәге булган Омск шәһәрен сайлый
«Оештыручы Мәҗлес әгъзалары контрессы» бер даими оешма төзиләр һәм моңа кайбер Казан
татар депутатлары да катнашалар Бу оешма ул көннәрдә кытылларга каршы көрәшкән чех
гаскәрләре тарафыннан басып алынган Екатеринбург шәһәренә урнашуны уңайлырак таба
Безнең «Кече Милли Идарәмдә, әлбәттә. Уфада кала алмаячак иде Шуңа күрә ул Себердә.
Омск янында урнашкан һәм халкының күбесе төрки булган Кызыльяр (Петропавловск) шәһәренә
күченергә карар бирде һәм Милли Идарәгә рәсми кагылышы булматан кайбер төрки җәмгыять
хезмәткәрләре вә газетачылар да шунда килделәр «Кече Милли Идарә» .монда бер «күчмә оешма»
хәлендә иде Ашыгыч һәм әһәмиятле эшләре дә юк иде. чөнкн «Милли Идарә»гә караган иң
күләмле төбәк «Эчке Русия төрки-татарлары» арпа, бик ерак ларда калган Анда Совет хакимияте
урнашкан яки урыны-урыны белән сугыш бара иде
Милли Идарә әгъзалары, ара-тирә бергә җыелып, кайбер милли ип ләр белән, бигрәк тә
«Себер төрки-гатарлары»нын милли-мәдәни ихтыяҗлары белән шөгыльләнә иде Күчмә Милли
Идарә Кызылъярда акрын-акрын булса да эшен дәвам игеп, Омскида булган бер хокүмәт
түнтәреше анын хәлен бөтенләй авырайта Ягъни. 1918 елның 30 ноябрендә Омскидан урыс
генераллары һәм үтә дә милләтче либераллар, «большевиклар белән сугыш хәрәкәт төренә
коЦачаУ игү тән Башка бер эшкә дә ярамаган» демократ Идарәне тарагырта карар бирәләр һәм
нртәтәсс көнне бу оешманың дүрл социалист әгъзасын ку па алалар 1918 елның 2 декабрендә исә
Омск Идарәсендәге «милли оборона министры» булган адмирал Колчак ны «Бөтен Русиянед баш
хакиме» дәрәҗәсенә күтәр.»гөр Ьч инде Омскида ү генә бертөрле диктаторлыкның төзелүе дигән
сүз иде Омскнлаты Идарә белән бергә Екатеринбург тагы Оештыручы Мәҗлес әгъзалары оешмасы
да таратыла
«Кьпыл» диктаторлыкка каршы бертөрле «кара» диктаторлык кебек бу пан Колчак хөкүмәте
бары тик большевиклар!а гына түгел, барлык социалист тар демократлар һәм урыс булматан милли
оешмаларга да сут ыш ачканта. I овет тар деспотизмына каршы сугышкан демократик көчләрнең
каршысында у т тесно ти т мнан аз тына да хәвефсезрәк булмаган башка бер дошман реакцион
урыс шовинистлыт ы баш күтәргән була
Шулай игеп. Себертә күченгән милли оешмабыз һәм сәясәтчеләребез ике у i арасында калган
бер хәлгә төшкәннәр иде бер яктан а тар большевик тарта каршы көрәш аркасында шул хәлгә
калган булсалар икенче якчан Колчак хөкүмәте Милли Идарәгә ү< тәртип-программалары буемча
>ш иь»ртә рөхст бирми Киресенчә, бу оешманың вәкилләренә днни-милли нп юрсткчлә . теккс
Русия империясе кануннары җыентыгының вакыты үткән II нче томының билгеле маддәләре
буенча >ш йортергә әмер итә иде _
Күчмә Милли Идарәнең Кызылъярдаты эшләреннән берсе 1919 елмын язына таба Колчак
хакимияте астында булган кайбер - Милли Шура. тарный вокилләрен чакырып. бер «Кече Миллог
м-шиесе» җыеп > I хо,„...р ... Ве₽“”• җыела торган гыш ............................... кош ресе
................................................. ..... >чке Руеия һ.гм < еое .................................... рки га,арлары
кын милли һ.зм еггкн итак гарен беллеру очен le lei j i i.ip e.iu m Ш Mox..p- pap Гаяз Икчакый
«Тынычлык оешмасын ш ьгагы игеп Уфалл уиаи Миллог Можлееспло » сайлаша» «к га Шунда ук
сай по ................................................................................................. мекоррир Фашз К.ФПМИ
apuJXn ы (Кызы ЧЯР га) бу iMaianra. анын урынын., (■иняпе Оештыру Мож
ек орки аг ма .арышын 6г п.ш һ..м у . «акылга Кызы гыф.га горгаи Фг.и т“к и e.i.n.uni Бу ике
кеше. Париж!.. ««>,. . .уалар, ч чшч аила ... .................................................................................... .....
ихтема . . пан Ml , ш И Ы|» Р-"« ‘ ■' Ф“" ,к''*!> ',м’им
йок е и.ш аашфаиы җирем җиткереп Башкарыр... тырышачаклар иле
Казандагы Оештыру Мәҗлесе әгъзалары Фуат Туктар белән Гомәр Терегу- л.өв
Екатеринбургтагы Оештыру Мәҗлесе комитетыннан, Татар нәшрияте ачачакбыз дип. берникадәр
акча алалар. Менә шул акча! а Кызылъяр шәһәрендә ••Маяк» исемле бер кечкенә газета чыга
башлый Аны бирегә качып килгән кайбер мөхәррирләр чыгара Әмма матбага, хәреф җыючылар
һәм шрифт кытлыгыннан. шуның өстенә сәяси усәрләрисң дә уңышсыз булуы сәбәпле, газета
тиешенчә таралып китә алмый. Ул утыз нөсхә генә чыгып кала.
1917 ел революциясенә кадәр бездә "Башкорт иле мәсьәләсе» дигән бер мәсьәлә юк иде
Чөнки Урта Идел (Казан) татарлары белән Кама аръягы һәм Урал (Башкорт иле) төркиләре
арасындагы икътисади һәм сәяси бәйләнешләрнең мен ел элек башланган булуы мөмкин. Уртак
бер афәт булган урыс басып алуы исә. башта сәяси өлкәдә, соңыннан иҗтимагый-мәдәни өлкәдә,
аларның чын- чынлап берләшеп кайнашуларына сәбәп була Бу афәг һәр ике өлкәгә дә бер үк
вакытта диярлек килә Ул заманнардан бирле дүрт гасырга якын вакыт үтеп киткән. Бу озын вакыт
аралыгында татарлар белән башкортлар тәмам аралашып, кайнашып яшиләр Дин. әхлак, холык,
гореф-гадәт, йола, тел һәм мәдәният ягыннан бер-берләренә сизелерлек тәэсир итешәләр. Бу
катышу һәм үзара тәэсир итешүләр нәтиҗәсендә уртак язу теле һәм әдәбият мәйданга килә. Бу яна
телне эшкәртү һәм яңа әдәбиятны үстерүдә һәр ике халыкның фикер һәм гыйлем ияләре зур көч
куялар Югарыда да искә алып үткәнебезчә, бу фикер һәм гыйлем ияләре мәдрәсәдә белем алып
җитешәләр иде Казан өлкәсендәге мәдрәсәләр белән Башкорт илендәге, Оренбург. Каргалы. Уфа.
Троицк. Эстәрлебаш һ. б. шәһәр һәм авыл мәдрәсәләре арасында укыту һәм тәрбия ысуллары
ягыннан һичбер төрле аерма юк иде Имамнар һәм мөдәррисләр арасында татарлар күп. башкортлар
да шактый иде Бу хосуста бертөрле дә аерымлану, читләшү юк иде Мондый мәдрәсәләрдә укучы
башкорт телендә язмый, бу тел халык сөйләм теле буларак кына яши иде. Казан йлендәгёТәтеш
шәһәре тирәсендә яшәгән бер имам (Җамалетдин Бикташи рсд. искәрмәсе) язган «Фәзаилеш-
шөһүр» белән, асылында башкорт булган Таҗетдин Ялчыгол углынын «Рисаләи газизә» исемле
әсәренең телләре арасында һичбер төрле аерма юк. Соңыннан Башкорт иленнән Хабибеннәжар
Үтәкн. Зәки Вәлиди кебек авторлар әсәрләрен. Шәехзадә Бабич һәм башкалары шигырьләрен
башкорт телендә түгел, формалашып килә торган уртак язу телендә язганнар. Башкорт язучысы X
Үтәки. Казанда мәшһүр динче һәм тарихчы Ш Мәрҗани мәдрәсәсеннән белем алып чыга, атаклы
тарихчы вә фикер иясе Зәки Вәлиди Туган да әнисенен абыйсы булган бу X. Үтәки мәдрәсәсендә
укыган һәм соңыннан Казанда. “Күл буе» мәдрәсәсендә тарих укыткан. Бу мисалларны тагын да
китерергә мөмкин. Бу хәл казандылар белән башкорт иле халкынын ни дәрәҗәдә катышкан
булуларын күрсәткән үрнәкләр түгелме соң’ Кыскасы, башкортлар, сан ягыннан гөп
казанлылардан сон анда иң зур төрки кавем булса да. казанлылардан аерым һәм аларга
мөнәсәбәтсез оешкан бер милләт булып саналмый иде.
Шулай да башкортлык мәсьәләсе кайдан килеп чыкты сон?
Безнең фикеребезчә. 1917 ел революциясе кабынгач, «башкортлык мәсьәләсе» булмаса да.
«башкортлык өлкәсе» мәсьәләсе мәйданга чыга Бу исә бер сәяси төшенчә, ягъни югарыда да искә
алганыбызча. 1917 елның май аенда Мәскәүдә җыелган Беренче Бөтен Русия мөселманнары
съездында, дәүләтнең төзелеше мәсьәләсе каралганда, делегатлар «унитарист» вә
“федера.тист»лар г булып, ике төркемгә аерылганда. Кавказия. Төркестан, Казакъ иле делегатлары
федерация тарафдарлары булган кебек. Башкорт иле вәкилләре дә аларга кушы, лалар Башкортлар
федерация нигезендә төзелгән Русиядә бер “Башкортлык өлкәсе» кирәк булачак, дигән фикерне
алга сөрәләр Димәк. Мәскәү съездында Башкорт иле вәкилләре «Мохтариятле Башкорт өлкәсе»
мәсьәләсен уртага куюлары белән Казан делегатларыннан аерылалар. Чөнки казанлыларнын
федералистлары Башкорт иленең мохтариятле (автономияле) бер өлкә була алачагына бөтенләй дә
ышанмаганга, бу фикерне бик нык каршылыклы дип табалар.
Менә, казандылар белән башкортлар арасында сәяси аерымлык диелгән бер нәрсә шул
рәвешле күренә башлый
■•Башкорт өлкәсе» мәсьәләсенең уртага чыгуы ничек була сон’’ Сәяси эшчән- леге өчен
тарихтан илһам алган тарихчы Зәки Вәлиди. бөтен русиялеләр өчен кнн офыклар ачкан 1917 елгы
Бөек урыс революциясе булганнан соң. Русия федерациясе эчендә бер мохтариятле Башкорт
өлкәсенең булырга тиешлеге турында уйланган һәм бу фикерне Башкорт иле съездларында уртага
кунган кебек. Мәскәүдәге зур корылтайда да алга сөргән Ихтилял көннәрендә җыелган Башкорт
җыеннарында иң зур әһәмият бирелгән мәсьәлә җир мәсьәләсе булганга.
w'.’, !.,РсХ1,1Н илһамланып ургага чыгарган мохгарнятлс Башкорт иле кипа* Ла Ь пР°°лсма жирле
халыкнын жир мәсьәләсендәге теләкләре белән туры
Бу линен теоретигы һәм соңыннан тормышка ашыручысы булган 3 Вәлиди тарафыннан
берсе «Зур Башкорт иле», икенчесе «Кече Башкорт иле» булып, ике төрле мохгар Башкорт иле
проекты төзелә Болардан берсенә башкортларның Өарысы га диярлек керәчәк, ләкин анда
урысларның сан өстенлеге артачак иде Икенчесенә исә башкортларның бары зур бер өлеше генә
алыначак, әмма урысларның сан проценты нисбәте кимиячәк иде «Зур Башкортстан»ны ерак бер
хыял хәлендә ташлап, халкының дүрттән өч нисбәтендә төрки зәрне тченә алачак булган «Кече
Ьашкортсган» мохгарнятен төзергә карар бирелә
Мәскәү дәүләте басып алынган чит өлкәләрне административ берәмлекләргә аерганда,
жирле халыкны географик һәм административ яктан бүлгәләү, аларны бер-оерссннән аеру,
берләшүләренә комачау игәчәк чаралар куллану максатын алга сөргәнлеге турында югарыда да
искә алган идек Соңыннан. Петербург дәверендә. Беренче Петр һәм Икенче Екатерина заманында,
ул дәвердәге Русияне губерналарга аерганда да жирле халыкны, бигрәк тә мөселман төркиләрне,
төрле виләягләргә тарату һәм бүлгәләү максаты күз унында тотыла Бу шәйгани чаралар
нәтижәсендә төрле өлкәләрдә яшәгән төркиләрнең (гөп казандылар белән башкортларның) ул
внләягләрдәге гомум халыкка нисбәте 1917 ел ихтнлялыннан алда шул күренештә иде
Казан губернасында 31%. Самара губернасында 11%. Ссмбер губернасында 9%, Вятка
губернасында 5%. Уфа губернасында 52%. Оренбург губернасында
Күренә ки. урысларның гөрки-тагарлар яшәгән бу өлкәләрне кисеп, геткәлә- үләрено дә
карамастан. Казан иле (Урта Идел төбәге). Уфа һәм Оренбург губерналары (Көньяк Урал төбәге)
һаман әле жирле халыклар КҮПЛӘП яшәгән урыннар булып калалар Кече Башкорт стан мохгариятс
элекке Уфа. Оренбург. Пермь һәм Самара губерналарының карталары төзәтелеп төзелә һәм бу яна
мохтариятлс өлкәдә 75% нисбәтендә горки халык булачагы план таш гырыла Шул рәвешле. Казан
вә Башкорт иле төркиләре өчен «була алмас» кебек күренгән аерым бер мохтариятлс өлкә турында
фикер беренче гапкыр уртага чыгарыла Бу ь фикер башкортларны канатландырган кебек,
башкаларны да шактый уйланырга I этәрә. Бегнен уебызча, Башкорг мохтарияте гурындагы
фикернең уртага чыгары- I луының әһәмияте дә менә шунда
' Шулай да «Кече Башкоргстан»ны барлыкка китерү белән бөтен Урга Идел һәм Коньяк Урал
төркиләренең сәяси язмышы хәл ителүе турында сүз булуы да мөмкин түгел әле Хәтта башкорг
гарнын сәяси ягмышын да хәл итми иде Шуның белән бергә, төп Казан та тартарының федерация
һәм өлкәчелек тарафдары булганнары Башкорт өлкәчелеге хәрәкәтенә теләктәшлек күрсәт кон
кыяфәт алалар Ләкин алар бу хәрәкәтнең бары тик сәяси-икътисади кыса эчендә калуын, гел һәм
мәдәният аерымлыгы турындагы мәсьәләгә кадәр җитмәвен гели тәр ггдеГ
XVI
Совет дәвере
гарыда да искә алганыбызча. Казан һәм N рал төбәкләрендә мохтариятле бер төрки өлкә
барлыкка китерү мәсьәләсе, ин беренче башкортлар тарафыннан уртага чыгарылган бутса
да. 19|7 елның ахырларына таба « Эчке Русия һәм Себер төрки-татарларының Мн глот
Мәжлесе»ндә 6v мәсьәлә гатын да кинрәк бәхәс тудыра Анда мәсьәлә «И дел-У рал штагы»
шәкелендә уртага чыга Урга Иделдә һәм Коньяк Урода яшәгән гөркигәрнсн бөтенесен дә дияр тек
бу мохгарнятлс өлкә эченә алу максаты кр алдында тотыла Ьу өлкәнең мәйданы 221 мен км1. ча
ткының 6.S мигтион булачагы исәпләнә Димәк, халкының якынча 3.5 миллионы нфкигәр. калганы
урыслар һәм башка атчылык милләт вәкилләре булачак иде 1918 елнын кыш ахырына таба Казанда
бу «шгаиар»ны рәсми игълан игү омтылышы бч ка га мона Совет власте капшы төште Аннан сон
бо гьшевнк тар Казанда «Җирле мохгари яг комн1сгы»н гагы барлык материал гарны мчка ь.р.)
нгеп (конфискациялән). Мос-кәмә кигерә гәр һәм 1918 е тнын млрг аен га «И к г Ура т штаг тары»
урыныңа бер «Татар-Башкорт Совет Җөмһүрияте» барлыкка китереләчәген игълан
Ю
итәләр. Бу турыдагы Декретка ул көннәрдә Милләтләр эшләре буенча халык комиссары булган
Иосиф Сталин. Эчке Русия мөселман эшләре буенча комиссар Мулланур Вахитов, шул оешма
әгъзасы булган Галимҗан Ибраһим(ов). шунда башкорт вәкиле Шәриф Манатов һәм Милләтләр
эше буенча халык комиссарлыгының баш секретаре Деманштейн кул куялар. Бу мәсьәләне карау
өчен 1918 елның җәендә берничә тапкыр киңәшмә мәҗлесе җыела һәм сентябрь аеңда күз алдында
тотылган җөмһүриятне төзергә тиешле съезд җыю турында карар чыгарыла Әмма җәй ахырына
таба Урта Иделдә Советларга каршы баш күтәрү уты кабына һәм кызыллар-аклар сугышы
башланып китә. Шул сәбәпле әлеге мәсьәлә хәл ителмичә, ачык килеш кала.
Эчке сугышлар башланганда һәм соңыннан да. Себер ягыннан карагруһ урыс
милләтчеләре булган Колчак гаскәрләренең янавы аркасында^1919 елның 18 февралендә
Советлар тарафына күчергә мәҗбүр булган башкорт җитәкчеләре Мәскәүдәге Совет
юлбашчылары белән (ул вакытта әле Ленин да исән) килешү төзиләр Нәтиҗәдә Башкорт
Мохтариятле Совет Җөмһүрияте игълан ителә. 1920 елның 9 июнендә исә Татар Мохтариятле
Совет Җөмһүрияте*Төзелә. Бу җөмһүриятне төзү турында Бөтен Русия Советлар Башкарма
Комитеты белән Халык Комиссарлары Советының май аенда декреты чыга Шул ук елның 25
июнендә Казан Өлкә Советы башкарма комитеты үз власть һәм вәкаләтен яна оештырылган
Татар җөмһүрияте ревкомына тапшыра
Ул замандагы Башкорт җөмһүриятенең мәйданы 141 884 км2 булып, халкы 1 259059
кешедән гыйбарәт иде. Болардан:
төркиләр 747000 кеше, ягъни 58%.
урыслар — 467000 кеше, ягыш 35%,
башка халыклар—103 000 кеше, ягъни 8%.
Кайчандыр бер өязнең үзәге булган Эстәрлетамак каласы башта башкала иде. Ләкин үзәк
бераздан Уфа шәһәренә күчерелә. Яна җирләр хисабына җөмһүрият зурайтыла Моның
нәтиҗәсендә урысларның процент нисбәте дә арта Электән үк бу җөмһүриятнең 12 кантоны
вә Оренбург һәм Самара губерналарының эчендә калган «утрауларны бар иде.
Татар җөмһүриятенә килсәк, ул исә элекке Казан губернасының өчтән ике өлешен,
элекке Уфа губернасының Минзәлә өязен. Самара өлкәсеннән Бөгелмә өязенең иң зур
өлешен. Ссмбер губернасыннан Сембер һәм Буа өязләрен. Вятка өлкәсеннән Малмыж һәм
Алабуга өязләренең берәр өлешен кертен төзелә Башкаласы Казан шәһәре була. Бу
җөмһүриятнең дә 12 кантоны һәм мөстәкыйль идарәгә ия булган бер шәһәре — Казан була.
Мәйданы 81 379 км2, ә халык саны 3276000 кешедән гыйбарәт дип күрсәтелә...
Шулардай:
төркиләр— 1 644000. ягъни 50%,
урыслар— 1 332000. ягъни 41%.
чувашлар һ б халыклар — 300000. ягъни 9%.
Күренә ки. Татар Җөмһүриятенең мәйданы Кече Башкорт җөмһүрияте белән чаг
ыштырганда да кечкенәрәк булса да. халкы аныкыннан артыграк булган.
Бу җөмһүриятләр СССР конфедерациясен тәшкил иткән «мөстәкыйль» җөм-
һүриятләрнең берсе булган РСФСР составына керәләр һәм аның чикләре эчендә
«мохтариятле» иделәр. Бу мохтарият җөмһүриятнең эчке эшләре, юстиция, милли мәгариф,
сәламәтлек саклау һәм социаль ярдәм, авыл хуҗалыгы министрлыкларына рәсми яктан ия
булса да. әлеге министрлыклар Мәскәүдәге Бөтенсоюз Үзәк Башкарма Комитеты каршында
җаваплы иделәр
Мохтариятле җөмһүриятләрнең азык-төлек, малия нәзарәтләре (министрлык). халык
хуҗалыгы советы, хезмәт һәм төзекләндерү оешмалары, эшче- крестьян инспекциясе, почта-
телеграф идарәсе һәм Чека турыдан-туры Мәскәүгә карап, үзәкнең директиваларына һәм
әмерләренә туры китереп хәрәкәт итәргә бурычлы иделәр
Татар Җөмһүриятенең үзәге булган Казаннын шәһәр советы рәисе Җөмһүриятнең
Министрлар Советына тавыш бирү хокукы белән катнаша иде
Татар һәм Башкорт җөмһүриятләренең хәле Б у ике җөмһүрият бәйле булган Русия
Социалистик Федератив Совет Җөмһүрияте (РСФСР), очсыз-кы- рыйсыз СССР берлеген
төзүче 10—11 «мөстәкыйль» җөмһүриятнең берсе, иң көчлесе. һәр яктан өстен, алдынгы һәм
мәйданы буенча да иң гарысы иде Ул Балтыйк буе җөмһүриятләре (Эстония. Латвия һәм
Литва). Белоруссия һәм Украинадан тыш. бөтен Көнчыгыш Европаны. Төньяк Кавказны.
Кырымны һәм Тын океанга кадәрле бөтен Себерне эченә ала. Бу федератив җөмһүриятнең
мәйданы 19 753 000 км2.. халкы 113 651000 кеше иде.
Милли мәдәният ягыннан чыгып караганда исә шунысы ачык күренә акылыбызга
килгән башыбызга төшкән. Ягъни бик борынгы заманнардан бирле бер мәдәнияткә ия булган
бу ике төрки халык бүген бары тик сәяси-икътнсадый Һәм географик яктан гына икегә
аерылып калмыйча мәдәниятләре дә бербереннән ераклашкан Татарларның да.
башкортларның да яна әлифбасы урыс алфавиты нигезендә төзелсә дә, алар арасында,
фонетик үзенчәлекләр таләп иткәнчә, кайбер аерымлыклар да юк түгел XIX гасыр
ахырларында барлыкка китерелгән Һәм акрынлап җәелә бартан татар әдәби теленнән тыш.
башкорт сөйләм теленә таянып, яңа бер башкорт язу теле дә ясала Бу яңа тел ярдәмендә яңа
башкорт әдәбияты да барлыкка китерелә башлый
Асылы белән башкорт булган язучы һәм фикер иясе Габделкадыйр Инан миңа җибәргән
язмаларында «1880 елларда Катан га барлыкка киле башлаган әдәби тел (татар теле)
башкортларның уянышында зур роль уйнаган», дип белдерә. Моңа түбәндәге фикерләрен лә өсти:
әле XX гасыр ахырларында ук кайбер башкорт зыялылары тагар әдәби теленә каршы үз
сөйләшләрендә әдәби тел барлыкка китерү тәҗрибәсе ясыйлар Бу зыялыларның иң танылганы
Мөхәммәт Сәлим Өметбай иде Ул «Ядстәр» исемле әсәрен башта башкортча язган булган да,
моның барып чыкмаячагын төшенгәч, татарчага күчергән Әсәр шул •U рәвешле Казанда 1892 елда
басылып чыга ( оныннан бу тәҗрибәне Г Инан үзе ’ дә дәвам иткән 1913 елда катай башкортчасы
белән Башкорт җәйләвендә» исемле бер хикәя язып. Оренбургта чыга торган «Шура» журналына
китерә, әмма баш мөхәррир казый Ризаэтдин әфәнде хикәяне басмый. Автор әсәрен татарчага
күчерергә мәҗбүр була, шуннан сон гына хикәя журналда басылып чыга Мондый күренешләр,
аерым омтылыш-тәҗрибәләр дә татын булгалап алдылар, ди.
Бүген исә. Совет дәверендә, аерым бер башкорт мәдәнияте, башкорт язу теле һәм
әдәбияты барлыкка килде Шу тай итеп, мондый бер кызтаныч хәл дә туды инде Татарстанда
яшәгән башкортлар һәм Башкорт Җөмһүриятендә калган татарлар бу мәмләкәтләрдә азчылык
бу зып сатылалар
Мәгълүм булганча, большевиклар. 1917 елның ноябрендә властька килгәч ясаган бер
игъланнарында. Русиядә яшәгән бөтен халыкларга «Русиядән аерылып чыгуга кадәр, үз
язмышларын үзләре хәл игү хокукын» вәгъдә итә Дәүләт I төзелеше мәсьәләсендә исә социал-
демократлар партиясенең сәяси прот раммасы- | нда булмаган федерация нигезен кабул игәләр,
соныннан милләт нигезендә «мөстәкыйль» һәм «мохтариятле» җөмһүриятләр - мохтарият и»
әткә тор барлыкка китерәләр Әмма большевик лар төзегән Совет хөкүмәте тантаналы де-
(кларацияне онытып. Русиядән аерылып берара вакыт мөстәкыйль яшәгән Әзәр- байжан
Грузия кебек мәмләкәтләрне яңадан көчләп Рхснягә кушудан гайчан маган кебек, сонгы
вакытларда Русиядән аерылып 20 еллап мөстәкыйль тормыш иткән демократик Балтыйк буе
җөмһүрият төрен дә басып алып советлаштырудан Да тыелып кала алмады
Совег системасында «мөстәкыйль» һәм «мохгарнят» (автономия) сүзләре, идарә
эшләрендә кырыс бер үзәкләштерү барганга. «миллият» һәм «ми тли мадоиият.. ли.ре да
буш ср.юр бу ш я ....... .......................................................... я... .ылар . .............. .............. афор»
мыкнап курен... .......... С....е. «..мния.е «бары .ышкы казыны бу............................ >еш. ми > ш
булып асылы һам .......ек- буе ................... .6. ....... ..МИ ...... Я. ,...чумасы ге.
.1|а.ан могьнадаге «миллия.иис ганымый -Миллим., i ................................ .... ■ .. с ....ары
тик «тарихи ма|ериал|НМ" ишекш.. кор ........................ .. һ..м npo iciapua. макса. .арына
хе,м... И.К..И вакыиа па..а ...... аз» Мил... м* <мры ...» ма.ериа.и.м фикерен жоелдеру һлм
хезмаз иялоренек зе.шяч.мтылышлярыв яклау чарасы
'и- Русия жөмһүриятендә, күпчелекне тәшкил иткән урыслардан ' ' ? аРча оашка
халыклар да яши Аларнын билгеле бер төбәктә атмы-күпме т рыклы. тыгыз урнашканнарына
Мохтариятле Совет Җөмһүриятләре яки Өлкәләре төзергә рөхсәт бирелә. 1938 елда Русия
федерациясендә 17 мохтариятле милли *өмһУРИЯ| hi,M мохтариятле өлкә бар иде Соныннан бо
ларның кайберләре (шул исәптән Кырым җөмһүрияте дә) юкка чыгарылды Советлар Берлеге
җирләренең 80%ы. халкының 60%ы. җитештерү прелприятияләренең /0/оы. сөрү
мәйданының 70%ы Русия Федератив Җөмһүрияте өлешенә при килә Советлар Берлегенең
башкаласы булган Мәскәү шәһәре. Русия Федерациясенең дә башкаласы Казан. Уфа.
Оренбург. Троицк кебек элек-электән милләтебезнең мәдәни үзәкләре булган шәһәрләр дә
кайберләре автономияле җөмһүриятләр эчендә, ә кайберләре алардан читтә булып. Русия
Федерациясе эчендә иделәр Күренә ки, гаҗәеп зур Русия Федератив Җөмһүрияте эчендә
калган безнең мохтариятле җөмһүриятләр, бары тик «дөядәге колак» кебегрәк кенә яшиләр
иде.
гына. Шуңа күрә Совет хөкүмәте, кайда да булса берәр милли мәдәният билгеләре күзенә
чалынса, аны шунда ук рәхимсез рәвештә изеп юкка чыгара. Советлар берлеге эчендәге
кайбер төрки өлкәләрдә төрки яшьләр. Советларның вәгъдәсенә ышанып, милли омтылышлар
ясап карыйлар Милли максатларга хезмәт итәргә теләп, алар хәтта коммунистлар партиясенә
дә язылалар. Әмма аларның бөтен омтылышлары «чын» коммунистларның каршылыкларына
очрап чәлпәрәмә килә. Үзләре дә бу «жөрьәт»ләре өчен төрмәгә ябылалар, ерак, кеше
яшәмәгән җирләргә сөреләләр һәм. хәтта, үтереләләр.
Мондый вакыйгалар Кавказиядә һәм Кырымда. Төркестанда һәм Казан төбәгендә дә
булып тора. Советлар белән аңлашып, аның ымсындыргыч вәгъдәләреннән милли
максатларда файдалану хыялына күмелгән Сәетгалиев', Мохтарөв кебек «милли
коммунистлар», эш башыннан ераклаштырылып, төрмәгә ябылалар, сөргенгә җибәреләләр
һәм юк ителәләр. Әдәбият, культура һәм мәгариф өлкәсендә исә башта мөхәррир Җамал
Вәлиди, тарихчы Газиз Гобәйдулла, әдәбиятчы Гали Рәхим кебек коммунист булмаган, фәкать
Совет режимына гына яраклашкан зыялыларга үз өлкәләрендә эшләү мөмкинлеге бирелсә дә,
соңыннан алар да «зарарлы миллиятчеләр» дип тамгаланалар, мең төрле каршылыкларга
очрыйлар һәм хезмәт мәйданыннан чигенергә мәжбүр булалар. (Биредә исемнәре телгә
алынган өч шәхеснең берсе Җамал Вәлиди яза башлаган «Татар теленең тулы сүзлеге» дигән
мөһим хезмәтен дә тәмамлый алмыйча. Чека зинданында туберкулездан үлә. Газиз
Гобәйдулла Казаннан Бакуга китә һәм анда профессор булып хезмәтен дәвам итә. Сугыш
елларында алган хәбәрем буенча, ул да соңыннан атып үтерелгән. Гали Рәхим сөргенгә
сөрелгән булса кирәк. Башкаларны да болар белән чагыштырып карый аласыз...) Совет
чорында мондый аяныч язмыш, әлбәттә, бары бу өч казанлы зыялы белән генә чикләнмәгән.
Советлар, ачыктан-ачык. «интернационализм» һәм «материализм» исеме белән, урыс
булмаган халыкларны урыслаштыру юлына басалар. 1930 елларда Советлар Берлегендәге
төрки халыклар гарәп хәрефләрен калдырып, латин хәрефләре нигезендә төзелгән алфавитны
кабул итәләр. Бераздан бу алфавитларны берләштерергә, ягъни бер шәкелгә китерергә
омтылдылар Моңа «бердәнләш- терү» дип исем бирелде. Әмма бу бердәйләштерүдә яна бер
берләшү ишарәте сизгән Совет (Мәскәү) хөкүмәте, латин алфавитын ташлатып, горки
халыкларга урыс алфавиты (кириллица) нигезендә төзелгән яңа алфавит кабул иттерергә
карар кыла Бүгенге көндә инде Советлар Берлегендә шактый төрки халыклар тарафыннан бу
яңа алфавит кулланыла. Шулай итеп, заманында Николай Иль- минский. Ефим Малов.
Остроумов кебек миссионер ориенталистлары православие исеменнән тормышка ашыра
алма! an ипие большевиклар, материализм- интернационализм исеменнән тормышка .iim.ipa
алдылар. Хәтта теләгән алфавитларын кабул итү хокукына да ия • IM. И бу нинди милли-
мохтар җөмһүриятләр соң?
Югарыда сүз алып барылган жомһурия! юр «милли» дип аталалар гына иде. Аларда
өстенлек алган мәдәният. Ci.1.11111 әйткәнчә, шәкеле белән «милли», эчтәлеге белән тәмам
сыйнфый-интернациональ. Әйе, бу яктан иске «губер- налар»ның чикләре үзгәртелеп, татар-
башкортлар күпчелекне тәшкил иткән өлкәләрдә берәр идарә берәмлекләре төзелә һәм
боларга «Республика» исеме бирелә. Шул ук вакытта Советлар тарафыннан милли
мәдәниятне юкка чыгару өчен чаралар да күрелә башлый.
Бу хәлне сизеп торган кайбер зыялылар шул коммунизм дөньясы эчендә милли
мәдәниятне коткарырга керешәләр. Монда мисал итеп мөхәррир Галимҗан Ибраһимов белән
дин һәм иҗтимагыять белгече Муса Ярулла Бигине алыйк
Боларның беренчесе 1905 ел революциясе вакытында ук каләм тибрәтә башлаган бер
хикәяче. Ике революция (1905—1917) арасында Әхмәтгәрәй Хәсә- ни. бертуган Закир һәм
Шакир Рәмиевләр чыгарган газета-җурналларда, ул вакытларда иң юаш-өркәк бер нәшер
органы булып саналган «Йолдыз» газетасында язмаларын бастыра. Язган нәрсәләре — төрки-
татар тормышын сурәтләгән хикәяләр һәм беразы әдәби тәнкыйть мәкаләләре иде. Болардан
тыш, 1911 елдан башлап, Казан татар теленең грамматикасы, әдәбият назариясе (теориясе) һәм
антологиясе буенча да хезмәтләр бастырды Үзе төп-төгәл без аңлаган мәгънәдә милләтче
булып күренә иде Ул елларда сәясәт белән шөгыльләнүен һич ишетмәдек. Шулай да 1917 ел
революциясендә бөтен барлыгы белән политикага кереп китә, сулчы була. Көннәр үтү белән
суллашкан, хәтта де-
1 Бәлки автор Солтангалиевне күздә тотадыр — Ред искәрмәсе.
Гадания I .HJ-H урыс революциясе вакыйгалары аны да бетереп ала һәм монын , Ооль||1^?иклык һом
коммунистлык була. Тик Г Ибраһимов «миллн «anruua ИДС Русиялә урнаша барган яңа
режимга яраклашып р
халкына мил гәгенә файдалы булачагына, «милли культура». үл сүзләре белән әиткәнл.. «гагар
мәдәнияте» този алачагына ышана иде Әмма коммунистлар партиясенә рәсми рәвештә керергә бик
ашкынып тормый. Сул социалист-революционер rap партиясеннән 1918 елда аерылса да.
коммунистлар партиясенә оары гик I9JI елла гына ягыла Шул ук елда Автономияле Совет Татар
Жем- Һүрняге оештырыла. аны I ыильми Үзәк рәисе игеп куялар Бу вазифаны башкарганда, ул
чынлап га гагар мәдәниятен барлыкка китерү юлында шактый хезмәт күрсәIә Ул елларда бер
горкем татар гыйлем һәм фикер ияләренә фәнни оешмаларда зшләү мөмкинлеге ачыла, тикшеренү
өлкәләре киңәя Гыйльми Үзәкнең бу юлда! ы хәрәкәте дә җанлана төшә 1920--1925 елларны зченә
алган вакыт аралыгында татар телендә шактый гыйльми, әдәби һәм тарихи язмалар.
*ЛӘР _оасыла- Боларнын һәммәсе гарәп хәрефләрендә нәшер ителәләр 1926 елда Ьакы
шәһәрендә узган тюркологик конгресста Г. Ибраһимов алфавит алыштыруга каршы б улган
горкем арасында була
Әмма ахыры ни булды? 1927 елда мөхәррирнең әдәби иҗатына егерме ел тула. Дуслары бу
юбилей хезмәтенә кичә оештырып, аны котлыйлар Бер күмәк әсәр нәшер ителә. Әмма бөтен бу
чаралар бик уңайсыз бер заманга туры килә Югарыда да искә алганыбызча. Г Ибраһимов «милли
культура» яклы кеше иде. Ә коммунистлар арасында бу фикергә каршы булганнар да бар иде Мо -
ның сәбәпләреннән берсе мөхәррирне үз игмәү. көнләшү булса, икенче мөһим . сәбәбе
Мәскәүләргә ярар) а тырышу иде Мәскәү. әлбәттә, боларны яклый иде. «Милли коммунист»
мөхәррир Ьакыда узган тюркология конгрессыннан соң үк инде шик аегына алына. Ул көннәрдә
Галимжан нык авыру чахотка авыруының соңгы дәверенә кергән була Шулай булса да. ул татар
мәдәнияте өчен тырыша Ул партия өлкә комитетының матбугат бүлегендә оештырылган бер
конференциядә әлеге мәсьәлә буенча чыгыш га ясый. Бу чыг ышы «Тагар мәдәнияте нинди юл
белән барачак?» дигән исем астында рисәлә (брошюра) итеп бастырып таратыла. Әмма инде бу
тезис аның соңгы чыгышы була Аннан соң рухи яктан да. саулыгы ягыннан да бер дә күтәрелеп
китә алмады 1928 елда Казанда гарәп хәрефләрен калдырып, латин алфавитына күчәләр Әмма эш
моның белән генә бетми Г Ибраһимов 1938 елда вафат булып бер ел үткән нән соң. латин
хәрефләрен дә ташлап, анын урынына урыс хәрефләре кабул ителә.
Шулай итеп, кызыл режим күләгәсе астында милли татар мәдәнияте барлыкка китерү өчен
тырышкан, иске хәрефләрне алыштыруга каршы торган бу милли кызыл мөхәррир, үзенә күңел
тынычлыгы булсын, әсәрләренең урыс хәрефләре белән басылуын, иң боек максаты булган татар
мәдәниятенең куркыныч рәвештә таланып җимерелүен күрмичә дөньядан китте.
Муса Ярулла Биги зыялы бер дин галиме Әмма, дин һәм шәригать мәсьәләләре белән генә
чикләнмәгән, дөньядан артта калмаска тырышкан, кешелек җәмгыятендә, бигрәк тә ислам һәм
Шәрекъ галәмендә булып юрган вакыйгалар белән кызыксынган бер җәмгыятьче, хәтта сәясәтче
бер фикер иясе иде. Монда анын турында озаклап сөйләргә җыенмыйм Гомумән ул Көнчыгышта
һәм хәтта Көнбагышта танылган бер кеше иде 1904 елда чнт илдән Русиягә кире кайткан көненнән
алып. Русия мөселманнарының җәмгыять эшләре белән кызыксынган, бигрәк тә 1905 ел
революциясеннән соң бәген Русия мөселманнарының сәяси хәрәкәтләрендә катнашкан 190' 191
еллар арасын га «Ислахат әсаслары» («Реформа нигезләре») дигән баш астында бу хәрәкәтләрнең
кыскача тарихын да язган Шул ук чорда динн-фә.тсәфн темаларга шактый әсәрләр ягып бастырган
1917 ел революциясендә исә. ни өчендер Муса әфәнде икеләнеп кала Большевиклар көне килгәч
гә яна режимга яраклашкан кебегрәк итенә дә пассивлаша Башта бик кызыктыргыч вәгъдәләр
биргән Советлар режимыннан мөселманнар иркен фаидалана алачаклар тип саный иде бмса кирәк
галимебез Моннан тыш. гражданнар сугышы көннәрендә кы.ыл гар ягында кала, башка кайбер
тагар гыялыларын нан аерма гы б\ тарак Рхсиядән W китми Эчке сугышлар тәмам гашаннан сон.
Совет хөкүмәтенең рөхсәте белән, бер-икс тапкыр чнт илтә дә чыга ата әмма «качып» китми, кире
Советлар иленә канга Әйе ут мәмләкәттә катырта ГЫПЫШ1 иге Хәпа Германиядә Советлар
күңеленә хуш китмәячәк «Инам
» исемле хезмәте басылган вакытта ла үзе Ленинградта яшн иде
г. инде ут белән уйный иде. Советлар мил.тэг гәрснә» аның бу уенын
Остаз бу юлы.
үткәреп җибәрә алмыйлар, тоткын итеп Мәскәүгә китерәләр һәм төрмәгә ябалар. Ул аннан
Финляндиядә яшәгән татарларның соравы һәм Төрия хөкүмәтенең арадашчылыгы аркасында гына
котыла алды. Шуннан сон да 1926 елда остаз Мәккәгә—ислам конгрессына китә һәм яңадан
Русиягә әйләнеп кайта.
Белүемчә. Муса әфәндегә хаҗ фасылында Мәккәгә бару өчен алдагы елда да мөмкинлек
бирелә. Бу юлы да ул. «хөрриятне сайламыйча», илгә кире кайта. Аннан соң Русиядә тагын өч ел
яши Ниһаять. Советларга үзен берничек тә яраттыра алмавын аңлап, өметен өзеп. 1930 елда бүтән
бер дә кайтмаска дип. Советлар иленнән яшерен рәвештә чыгып китә.
Әмма Советларда яшәгән заманын остаз башка уздырмый: Русия мөселманнарының
язмышы, киләчәге турында уйлана: аларның диннәрен һәм мәдәниятләрен коткарып калу юлларын
эзли. Муса әфәнде фикеренчә, Русиядә яшәгән мөселманнар барысы да бер милләт. Ул болай ди:
«Мөэмин-мөселман, кайда булса да. милләти исламия әгъзасыдыр. Әйаләт (өлкә), виләят
аерымлыклары, җөмһүрият бүленешләре Русия мөселманнарын бүлмәс». Аның 1920 елда Уфада
җыелган голәмә нәдвәсендә (галимнәр киңәшмәсендә) укыган. 68 маддәдән торган проекты да
шушы инануына нигезләнгән иде, (бу проект та Берлинда басылган мәгълүм китабына кертелгән).
Остазның бу проекты буенча: «Русия мөселманнары дини, әдәби (мәдәни дияргә теләгән булса
кирәк) милли, иҗтимагый эшләрдә тулысынча мөхтар булып. Милләт Мәҗлесе. Милли Идарә,
Виләят Мәҗлесе. Авыл идарәсе кебек милли оешмалар юлы белән, милли, дини һәм мәдәни
эшләрне хәл игеп идарә итәчәкләр»
Муса Ярулланың бу проекты нигезе белән мәшһүр Садрый Максудиның «Милли-мәдәни
мохтарият» проектыннан аерылмый. Ләкин шуның белән бергә, куллану өлкәсендә бу ике проект
арасында аерма бар иде Садрый Максуди «Милли-мәдәни мохтарият» режимын бары тик «Эчке
Русия һәм Себер төрки- татарлары» өчен планлаштырса. Муса әфәнде эшне тагын да киңрәк тота.
Аның милли-мәдәни (һәм дә дини) мохтарият проекты бөтен Русия мөселманнарын үз эченә ала
Шунысы да бар: һәр ике проект җирсезлек бүлегендә туры киләләр иде
Тар үлчәмдәге С. Максуди проекты 1917 елның жәендә. Икенче бөтен Русия мөселманнары
съездында кабул һәм игълан ителә. Ул вакытта большевиклар әле властька килмәгәннәр иде Бу
елның ахырларына таба, власть башында торулары әле бик зәгыйфь хәлдә булганда, безнең
«милли-мәдәни мохтарият» режимын танымыйлар, аның гамәлгә ашуына каршы төшәләр,
оешмаларын тәртипсез хәлгә китерәләр. Шуннан оч ел вакыт үткәннән соң. яңа идарә шактый
көчәйгәч, кызыл хөкүмәт Муса әфәнденең киң колачлы мохтарият режимының тормышка ашып
яшәвенә рөхсәт итәме соң инде9 Моңа ышану, йомшак итеп әйткәндә, беркатлылыктан башка
берни түгел иде. Бу проектның да кәгазьдә генә калачагы ачык билгеле иде. Нәкъ шулай булды да
Бу проектны да эченә алган бер китапның Русиядән читтә басылуына хәтта автор үз тормышы
белән түли язды
Ахыры ни булды? Инде хәзер «милли мәдәниятне коткару» өчен тырышкан кешеләрне
ахырда ни көткәнен күздән кичерик. Әле большевиклар властька килгәнче милли-мәдәни
мохтарият режимын төзү эшенә керешкән Садрый Максуди, Уфадагы оешмасы таратылганнан
соң. Совет власте белән аңлашырга тели Ә соңыннан Русиянс ташлап китәргә мәҗбүр була һәм
озын-озак уйламыйча, Финляндиягә кача.
Муса Ярулла Биги хәзрәт. Совет хөкүмәте белән аңлашып, «социалист» императорлыкта
яшәгән бөтен мөселманнар өчен гаять киң хокук-мөмкинлек- ләргә ия булган дини-милли
мохтарият режимын төзергә тели. Мәрхүм остаз бу планның татлы хыялы белән һәм әле тегендә,
әле монда шуны пропагандалау белән шөгыльләнеп. Русиядә тагын 10 ел яшәде, әмма һичбер уңай
нәтиҗә ала алмады. Бөтен идеяләрнең чәлпәрәмә килүен күргәч. Советлар иленнән китеп котылды.
Галимҗан Ибраһимовка килсәк, коммунистлыкны хәтта үз итеп. Советлар белән бергә
эшләп, аларның кайгыртучан күләгәсе астында мөстәкыйль «Татар мәдәнияте»н барлыкка китерү
теләге белән яна башлый Бу милли эчтәлекле, гарәп шрифтлы бер татар мәдәнияте булачак иде
«Жан-фәрман чапкан» бу «милли коммунист» язучы планлаштырган татар мәдәнияте турындагы
хыялы, әдип әле үлем түшәгенә ятканчыга кадәр дә аяныч бер хәлдә җимерелеп төште.
Шулай итеп. Садрый Максуди омтылган «милли-мәдәни мохтарият» системасы да. Муса
Ярулла Биги планлаштырган «милләти исламия мохтарият» режимы да. мөхәррир Галимҗан
Ибраһимов хыялланган «тагар мәдәнияте» рәвешендәге күренеш тә бүгенге көндә юк
Соңгы сүз
гадәтләре вә исемнәре юк
Татар нинди сүз һәм кемнең исеме’’ Борынгы заманнарда га тарный бер төрки кабилә исеме
булуын беләбез. Кытай язма чыганакларында «тата» шәкелендә теркәлгән исем Шул ерак һәм
караңгы үг кәйне бер якка куеп, бераз бирегә таба килсәм, тагар сүзе XIII гасырда куелган Орхон
истәлекләрен тәте ягуларда да бар. Берничә урында «утыз татар» шөкелендә очрый XI гасыр язма
истәлеге булган мәшһүр «Диване югатст-горек» тә гарәпчә «Татар жнлүн мин ч төрек» (Тагар
төркиләрнең бер гарматыдыр) диелгән Дивандаты төрки каби тә тәр исемлегендә татар да бар
Димәк, бүген татар исемен йөрткән бер төркем дә зур төрки берләшмәнең бер бүлеменнән башка
берни дә бу та алмас XIII тасырда Чыңгызның туруны Багый җитәкчелегендәге төрки-монгол
гаскәренең Кончы гыш Европага һөҗүменнән алда, әле X гасырда ук мөселман тыкмы кабу г иткән
болгар төркиләре Иделнең урта. Кама елгасынын түбәнге агымы буйларында яшиләр
Тарихчыларның әйтүенә караганда. Ьагый хан гаскәр тәремен бат тык лары һәм җитәкчеләре татар
кабиләсеннән була Диннәре буенча шаманга табы яучылар (Мөселманнарга карата мәҗүси,
погпәрәст дитән сүз) Җир те төрки тәр исә бик нык бирелгән мөселман булулары сәбәпле, алармы
яратмыйлар хәтта алардан җирәнәләр Мәгълүм ки ул гаманнарда кешелек җәмгыятендә бу җәм-
гыятьләрнең мөнәсәбәтләрендә дини нигезнең роле зур була Шхна күрә Идет болгарларының һәм
алар урынын алган казанлыларнын • татар- исеменнән качулары йөз еллар буенча, дини нигезләр
бераз йомшап, милләт тойгысы уяна башлаганчыта кадәр дәвам игә Милли аннытг уянуы исә бары
тик XIX гасыр ахырларында тына үзен сиздерә Ал гышы фәннәр турында ишетеп иән Көнбатыш
дөньясының мәдәният юлындагы үсешен күртән казанлы гыя ты тар «фикри уянган, көнкүреше
үзгәрә башлаган бер җәмгыять бары гик •■мөселман- исемен генә йөртүен дәвам итә алмас, инде
ана бер ми т ш исем ю кирәк» шп уйлыйлар «Салаоәгн линиясе» (дини инаныч тарының ныктыты)
һичбер мосел майныкыннан кнм булма, all. иске bov.ipa.ia белем a.. том К.11.01 итенм «н.т
Ликерлар кигерт .ш мул м Шиһабетдин Маржани милон гартны ..Проперто кер. ui.i во бү >1тону
мрнен натижасен тарага һом үт калкына шу тай маражатагк ита «Кайбероүлар татар бу туны бер
кимчелек каттан, v т исеменн.™ чирканып .бет татар үтел бет м.кетман» тип тавыш-жопжал
чытаручылар та пар II мескен' Әтар синен <.MTTVV-.TM.IT ан бер исемеңне тан һом мп
потен лашманы
белм.к.0 иле. еине. олботто. ..массама ..................... т готпм.ш курс .......... .... . .. la.ap <п ,.
масай, тарап, тажик. нугай түгел. ................. ..... урыс, франн» һам икмес та түгел
^паИа^.?1г.ГЛС
г.Ы*,Да кыпчак, болгар төркиләре һәм урыс (көнчыгыш
SJvi П,П■.Л РСН бУисындыРга|' Чыңгыз туруны Багый хан гаскәрләрендә төрле “Py™tP? сб Ү"
Г°РКИЛӘР бУ-ча Әмма бу төркиләрнең ул вакытта Урта Идел
! '! ^°ч*аР г°ркитәрс илендә) урнашын калу ларын нсбаг игәрлек бер генә дәлил дә юк
Урыс елъязмаларыннан без моның киресен беләбез Бу елъязмалардан күренгәнчә, «татар-
монгол гаскәрләре» Бопар илс буйлап бер давыл кебек үтеп, Иделнең уң (көнбагыш) Я1 ына
аяк басалар һәм. яшен гизлеге белән хәрәкәт итеп, урысларның Рязань кснәзлегенә керәләр
вә. ул заманда! ы төньяк урыс кенәзлекләренен зур өлешен үзләренә буйсындырганнан һәм
хараж гү ләргә мәж- оүр иткәннән соң. коньяктагы далаларга чигенеп китәләр. Соңыннан
Иделнең түбәнге агымында «Алтын Урда» дәүләтен төзиләр Димәк. Багый хан гаскәрләрендә
булган төркиләр белән монголларның ул заманда Русия илендә дә Болгар илендә дә урнашып
калмаулары аңлашыла Көнчыгыш Европага XIII гасырда килгән горкиләрнен җирле
төркиләр (болгарлар) белән кушылып-кат- нашулары Алтын Урда дәверендә һәм аннан сон
акрынлап тормышка аша Кайбер авторлар бу кушылуларның бигрәк тә XV гасырның икенче
яртысында. Алтын Урдада булган тәртипсезлек аркасында Идслнен түбәнге агымында утрак
тормышның һәм икътисадын хәрәкәтләрнең алга үсүе туктаган бер вакытта. Казан ханлыгы
төзелгәннән сон. шәһәр халкының мөһим бер өлешенен төньякка күчеп китүе нәтиҗәсендә
барлыкка килүен фараз игәләр
XV гасырнын башларына таба элеккеге Болгар илендә «болгар» сүзе бер торки кавем
исеме булудан туглаган була һәм шул ук вакытта бу өлкәдә элеккеге кабилә исемнәре дә
акрынлан онытыла Бу хосуста урыс авторы II Аристов болай ди: «һәрхәлдә. Урга Иделмен
төрки халкы күчмә тормыш өчен кирәкле шартларның булмавы сәбәпле, бары гик утрак
тормышта яши башлаган иде һәм шуңа күрә Идел буе татарлары арасында кабилә гореф-
Морҗа ни милли тарихны өйрәнү белән шөгыльлән! әндә. шул ук дәвердә икенче бер фикер
иясе Каюм Насыйри да тел вә этнография өлкәсендә бөтен күңелен биреп хезмәт итә һәм яна бер
саф язу геле барлыкка китерер!ә тырыша Ул хәтта аңа «татарча» исемен бирүгә дә кирелек
күрсәтми. Димәк, бүген безнең Казан татарлары дигән халыкка бу ике Казанлы !алим «татар»
исеме бирүдә берләшәләр икән. Әмма бу ике фикер һәм гыйлем иясе «татар»нын килеп чыгышын
өйрәнеп, тарих һәм этно! рафиянең караңгы һәм буталчык лабиринтына кермичә, бүгенге казанлы
төркиләргә нигә «татар» дию кирәклеген исбат итү юлында җиң сызганып көрәш мәйданына
ташланмыйлар Татарның да төрки булуына инаш анга, һичшиксез, ачыктан-ачык моның шулай
кирәклеген күзәтеп белү белән чикләнәләр. Әмма бу ике галимнең күзәтүләре генә дә хәтта бу
өлкәдәге икеләнүләрнең юкка чыга баруында зур роль уйнадылар.
Урыслар мондагы төркиләрне һаман «татар» дип атасалар да, бу исем ул төркиләрнең үз
араларында тиз урнашмый һәм җәелми, хәтта халык үзен татар дип атауга каршы да тора. Бу хәл
кайбер урыс авторларының да игътибарын җәлеп иткән Шул исәптән, Рычков, мәсәлән, бу турыда
шул сүзләрне язган: «Аурупада татар исеме белән таныл!ан кавемнәр үзләрен гомумән «төрки»
дип атыйлар Алар, тел хакында сораганда: «Татарча беләсеңме?» — дип түгел, «Төркичә
беләсеңме?» - дип сорыйлар Безнең (урыслар күз алдында тотыла) «татар китабы» тә! ьбире
урынына алар «төрки китап» тәгъбирен кулланалар «Татар» сүзе, алар фикеренчә. түбән бер
мәгънә белдерә; канун танымый торган, кешелексез һәм дошман бер кавемнәр хакында кулланыла.
Шулай ук борынгы грекларда «варвар» сүзе дә бу мәгънәдә кулланылган».
Казан университеты профессоры, асылы белән сагай төркие (хакас) Н. Катанов: «Көнчыгыш
Төркестан төркиләрен татар дип атау дөрес булмаса кирәк Ялгыш аңлашылмасын өчен, шуңа
дәлил булмаса. бу ялгыш тәгъбирне үз- үзләренә татар димәгән һәм күрше илләр тарафыннан да
алай аталмаган кавемнәр очен җәелдерү турында сүз дә була алмый, киресенчә, бу исемнең
акрынлап, юкка чыгарылуы яхшырак булыр», ди Тарихчы Зәки Вәлиди Туган фикеренчә. «Татар
исеме Орхон язмалары буенча да мәгьлүм булса да. бу исем күк төркиләр (алтай төркиләре) һәм
уйгырлар дәвереннән сон Монголиядә яшәгән монгол һәм төрки кавемнәренең, мөгаен, бер
катнашмасына карыйдыр Енисейда татарлар монголча сөйләшкәннәр, фәкать Бөек Кытай
стенасына якын яшәгән «чаган татарлар» (онгутлар) гына төркичә сөйләшкән Шулай утс саф төрки
булган Иртеш кимакларының бер кабиләсе дә татар дип аталган Димәк, татар исеме генә Чыңгызга
кадәрле Монголиядә яшәгән бер кабиләнең кауми (этник) үзенчәлеген өйрәнү өчен җитәрлек
түгел».
Идел буе төркиләре этник яктан татармы сон? Тагын да шул ук Зәки Вәлиди Туган әйтә «
Шулай ук татар исеме элегрәк монголлар хакимияте заманында аларга кушылган кавемнәргә дә
бирелгәнгә. Казан татары. Кырым татары. Нугай татары. Алтай татары. Әзәрбәйҗан татары кебек
исемнәр хасил була Бу исемнәр этник мөнәсәбәткә дәлил түгелләр. Мәсәлән, борынгы
болгарларның һәм кыпчакларның катышуыннан хасил булган (бүгенге) Казан төркиләре белән
татарлар арасында һичбер этник бәйләнеш юк. Әзәрбәйҗан төркиләре өчен дә бу шулай».
Урыс авторы Аристов Идел буе төркиләренең этник яктан куе бер конгломерат булуын
күрсәтә.
Шулай итеп, бу кавемнең составына кергән этник төркемнәр кайсылары соң? Болар, димәк.
Идел болгарларының ислам динен кабул иткән өлеше белән кыпчак (коман) төркиләренең бер
бүлегеннән. Урта Азиядән Көнчыгыш Европага XII1 гасырда килгән бер төркем төркиләрдән һәм
җирле угыр-фнннәрнен төркиләшкән бер катламыннан гыйбарәт.
Идел буе төркиләренең үз-үзләрсн татар дип атауга каршы торулары турында югарыда сүз
булды Алар (ягъни X гасырда ислам динен кабул иткән болгарлар һәм араларында бу диннең киң
күләмдә җәелгәнлеге аңлашылган кыпчак- команнар) татарларга ниндидер бер курку белән һәм
дошманнарча караганнар булса кирәк Соңгы еллар! а кадәр Идел буе төркиләре арасында «татар
барда хәтәр бар», «татар түрә булса, чабатасын түргә элә» кебек, i.нарларга каршы нәфрәт һәм
куралмау тойгысы белдергән әйтемнәр яши Баскынчыларның кодрәтле дәверендә һәм аннан соң
да жирлеләр арасында һәм кайбер тарихчылар телендә «татар» сүзе этник мәгънәсен бөтенләй
югалтып, заманыбыздагы «фашист», «нацист», «большевик» сүзләре кебек, сәяси-гаскәри
мәгънәне белдергән, ахрысы. Гарәп һәм фарсы тарихчылары да. төркиләрне кауми исемнәре белән
атап йөрткән хәлдә, «татар» сүзен баскынчы һәм тиран монюлларга карата
ЙОШгашир Шул ржшж. билгеле бер даверда тагар иееменен зур оер магыю веллеруе Ьам uiaKii.ia
н.рки торкемнарга да тагы.зганльн ы аңлашыла
«1атар» исемен Идел оуе төркиләре өчен беренче мәртәбә җитди рәвештә әдәөия1ка керткән
кешеләр казанлы мәшһүр тарихчы һәм фикер иясе Шиһабетдин Мәржани оелән язучы һәм
тәрҗемәче Каюм Насыйри иде Алардан сон. Х1Л гасыр азакларында һәм XX г асырнын
башларында каләмгә тотынган казанлы мөхәррир һәм язучыларның бөтенесе диярлек Казан
төркиләре өчен татар исемен кулланалар. Хәтта бу ике фикер иясеннән сон килгән буын тарихчысы
казанлы I а ш г Гобәйдулла, казанлыларны татар дип атау буенча башка халыклардан мисал
китереп болай ди. «Баскынчы татарлар төркиләшәләр дә (гомучан да пюрки ude.tap Г Ь Т) Урта
Идел. Түбән Кама үъ«ннәрсндә яшәгән халыкларга да татар исеме тагыла. Мона мисаллар күп
асылы белән славян булган. Туна ярларында яшәгән бер кавем болгар төркиләренең хакимияте
аркасында болгар исемен, көнчыгыш славяннар диелгән һәм бүген урыс дип аталган кавем
Скандинавиядәге тевтон (германлы) ыруыннан булган рус кабиләсенә караган оч кардәшнең
идарәсе астында калганнан сон «рус- исемен, франкларның хакимияте аркасында гальләр француз
исемен үзләштермәделәрме0»
Милли тарих бу илнең ике исемен белә: Болгар һәм Казан Болгар исеме Идел буенда якынча
V гасырдан XIV гасырга кадәр дәвам иткән һәм аннан соң бөтенләй онытылган Аның урынын
Казан исеме алган Урыс басып алулары вакытында бу өлкә Казан ханлыгы исемен йөрткәнгә,
безнең иң кыйммәтле тарихи истәлекләребез Казан исеменә бәйле Казаннын тарихи һәм милли
әһәмияте зур. Чынлап та Казан, кечкенә бер елга исеме һәм тарихи бер баш шәһәрнең исеме генә
булмыйча, шул ук вакытта киң бер өлкәнен дә исеме иде Димәк. Казан исеменең тарихи кыйммәте
булгач һәм ул өлкәнең исеме дә Казан булгач. Идел буе төркиләренең иң дөрес исеме «Казан
төрекләре, казандылар» бу лачаг ы- гга шөбһә калырмы? ( |
Казан та тарлары арасында ике төрле тип күзгә ташлана Кайберләре озынча йөзле, туры, тоз
борынлы, күз уентыклары төгәл уелган бер тип Икенчеләре чыгынкырак яңаклы, бераз җәенкерәк
борынлы һәм кысыграк күзле Башка халык этнологлары да моны шул рәвешле билгелиләр.
Мәгълүм классификация буенча Казан татарлары да төрки халыкларнын үзәк төркеменә карый В
Рад- ловның төрки телләрне фонетик яктан төркемләгән классификациясе буенча, аларның теле
урта төрки гелләр төркеменә кера. Казан төбәгендә шулай ук бүген дә бер төркем шивә сөйләшләре
бар. болар әлегә тиешенчә тикшерелмәгәннәр
Язмышның авыр сынауларын кичеп чарланган Казан татарларының рухлары нык, алар
зшсояр халык Аларның ин гөп үзенчәлекләре намуслы лык тугрылык, аеклык, кыюлык һәм арулык
чисталыктыр ларның аеклыгын, өйләренең ару һәм төзек булуын чит халыкларнын сәяхәтчеләре
һәм нногрифлары да теркәп калдырганнар Алар үз ватаннарына тугрылык, мәхәббәт һәм гаилә
учакларына бәйле булу белән танылганнар
Казан татарларының күбесе авылларда игенчелек белән, шәһәрләрдә исә сәүдәгәрлек белән
шөгыльләнәләр иде 1917 ел революциясе алдыннан алар арасында зур сәүдәгәрләр шактый иде.
фабрика хуҗа тары га бар иде. Сембсрдә Акчура Сара тау өлкәсендә Диберди vi ыл тарының постау
фабрикалары. Казагиа исә Үтәмеш. Әҗем Арыслан һәм Әлмәт угылларының нәселе бәз сабын һәм
пыяла фабрикалары бе гәп мәшһүр иде Вак Һөнәрчелеккә килгәндә Шәрекьтә киелә торган читек
һәм кәвеш эшләү, катан татарларының ир-агы һәр җирдә кия торган түбәтәй, хатын-кызлары кия
торган калфак исемле баш киемнәрен гегү һәм пнләү шулай хк a rap арасында бик таралган бер
һөнәр иле 1әргәрлек тә казанчылар арасында борынгы һәм бик мәгълүм оер һөнәр Шунысы ла
игътибарга лаек бүген Исксшәһәрдә яшәгән казанлы Мөһаҗирләрнең дә оер өлеше юрг әрлек
(алтын көмеш кою) белән шөгыльләнәләр
Казанлы юрки хагыи-кызларынын мөлаем йөзле икәнлеген урыс хагын нары бел.»>
шшгмрпо ы wi-горышлары и|1н» яхшырак Сп пын. һ„м IMIUK., МОССЛМ.Ш хагын-кыпарбс ,.,н
члыш1ырганда иүяю hop һ..к, «ише б> пык ИТ млыхларныц ойрон\че мрс геркон качырганнар
Чынын га кайкр м.ке , ман нлларендше х. г кыггар гошк.ш жарке х.жн.г Казан
гагарларының ха
тын-кызы һичбер вакыт юшмәгән