ЯЗМЫШ ҺӘМ ИҖАТ

— — алык үткәннәрне тарихчы кулыннан түгел, шагыйрь кулыннан кабул итеп Zk ДЛЫрга тели», дип язды һенрих һейие. Шушы хакыйкатьне торган саен тирәнрәк ашлап, татар әдипләре дә тарихнын төрле-төрле чорлары белән тагын да ныграк кызыксына һәм үткәннәрнең моңа кадәр күләгәдә калдырылган яки күрсәтергә ярамаган якларын яктырта башлады
Сталинизм белән бәйле чорның шундый якларына гагар әдәбиятында бере- нчеләрдән булып Ибраһим Салахов мөрәҗәгать итте Бу бер дә очраклы хәл түгел Чөнки И Салахов шәхес культы чорындагы гаделсезлекләрне үз җилкәсендә татыган әдип Ул «Колыма хикәяләре». «Утсакал». «Намаз». «Сагыну» һәм үзе әйтмешли, «тәрәзә капкачларын ябып, пәрдәне төшереп, ишекне биктән- язган башка әсәрләрендә шәхес культы елларының фаҗигасен бөтен тулылыгы белән күрсәтә алды
Сталинизм дәверен якзыргкан әсәрләр, һичшиксез, катлаулы чор турында һәм геройларның эчке кичерешләре, каршылыклар белән тузы әсәрләр алар. Чөнки сталинизм - Сталин шәхесе генә түгел бит (Әлбәттә, бу очракта безгә «бөек ата»ныи ролен тарайтырга ярамый, ул үз вакытында гаять зур роль уйнаган ) Шул ук вакытта. Сталинизм Сталин тирәсендә «укмашкан» икейөзле кешеләр җыелмасы һәм шәхес культы гына да түгел У г бөтен ил күләмендә үтелгән юл. тарихи дәвер Әмма, чиста битлек астындагы канлы йөз кебек, вәхшилек һәм астыртын эшләр, әләк ташкыны хөкем сөргән дәвер ул. Тарихта шундый бер мисал билгеле 1934 елның X июнендә чыккан закон буенча, донос ясамаган өчен дә җәзага тартканнар (А. Литвин ‘Кемнәр алар, корткычлар-. Татарстан коммунисты. 1990 ел. 11 сан. 62 б.) Әлбәттә, шундый катлаулы заманны үз вакытында ук аңлау, бәяләү бик авыр булган Ә бүген исә бу тарихи дәверне бөтен ваклыклары белән яшь буынга аңлатып бирергә кирәк Әнә атакты шагыйребез Гамил Афзал да бит
Тарихын белмәгән халык.
белгәннәрнең колы була, дип язды Нәкъ менә шу на күрә, ягучыларыбыз бу юнәлештә эшләп, матбугатта үзлоренең әсәрләрен әледән-әле бастыра торалар
Соңгы елларда дөнья күргән китаплардан Р Мохәммәдиевнең «(. нраг күпере». А Гыйләжсвнеп «Йәгез. бер дога». Г Тавлннның «Афәг- .1 Бадыйкшан- ның «Моргэг». Ф Ьәйрәмованын «Кыңгырау» әсәрләре шәхес кулмы с г гарык аңларга ярдәм игә Гаспсезгә хөкем ителгән күренекле зат тарның тормыш гарын ачып бирә алар Шушы чорны һәм дәүләт вәкилләренең чын йөзләрен >чке системаны, сүз белән эш. чынбарлык һәм матур бизәкләр арасындагы аерманы сталинизм системасы тудырган «яңа кеше» образларын күрәбез без анда X гкән тарихыбызның «заман кочленеке» нпән девиз астындагы яшәеше ослән очрашабыз Ь\ чор гарихыбызның «ак табы». Ә әсәрләрдә фаҗига Херым шәхес фаҗигасе генә түгел, бу әсәрләрдә бөтен бер халык тагар халкының, аның күренекле улларының фаҗигасе .
Олкән язучыбыз һәм шәхес кулмы елларының беренче дулкыны корбаны Ибраһим Са гачов га үз әсәрләре бе тән бүзен чан суга
«Укыгыз, белегез, гыйбрәт алыгыз, мондый хәлләр тагын кабатлана күрмәсен». ди ул
Әдип белән үзара әңгәмә вакытында мин. кызыксынып
Ибраһим ага' Язучыларда бик күп вакыт әсәр төрен яңадан каран чыг\ кайбер 6у1«л.,гкн , я.Тң и- ж туа • К.лыма мкмач»» ромач фажитаа-н.. карага Сездә лә ан гый уй г уганы юкмы’ дип сорадым
Юк. Әсәрдәге бер генә нәрсәне дә үзгәртеп булмый Чөнки бит әсәр— чынбарлыктан алып язылган Анда телгә алынган һәрбер вакыйга, һәрбер кешенең исеме, фамилиясе— барысы да тормыштан. Уйдырма юк Шуна күрә бернәрсәне дә үзгәртеп булмый. Әсәргә кертелми калган горле вакыйга, хәлләр белән романны тулыландырырга мөмкин Ә язылганнарын арттырып та. киметеп тә булмый. Мин хәзер күңелгә уелып калган. «Колыма хикәяләремнә кертелмәгән вакыйгаларны аерым истәлекләр рәвешендә язам. Тиздән менә, боерган булса. «Аргамак» журналында «Намаз» исемле истәлек басылырга тиеш.
Әлеге истәлет ендә Ибраһим ага Тубыл төрмәсендә, ялгыз камерада утырган вакытларын сурәтләп бирә
— Мине «одиночка»га яптылар. Сөйләшергә бер кеше юк. укырга ярамый. Кысан гына бүлмәдә ут-лампа гына янып тора, тәрәтә юк Көнне-төнне дә. күпме утырасын да белмисең. Гел бер нәрсә турында уйлау — искиткеч авыр халәт Ул акылдан шаштырырга момкин. Бу хәлдән котылу өчен мин намаз укый башладым Тәүлегенә биш тапкыр намаз, догалар укыйм. Укыган вакытта сәҗдә китәсең Ходага һитап (мөрәҗәгать) итәсең, күңел рәхәтләнә, онытыласың. Төрмәдә булуыңны да онытасың. Мин хәзер уйлыйм: мөгаен шушы намаз укулар ул вакытта ярдәм иткәндер Намаз уку нәтиҗәсендә генә мин ялгызлыкны, күңелсез уйларны, шул вакыттагы авырлыкларны җиңә алганмындыр.
Кешенең рухын сындыру, буйсындыру, мескенләндерүнсң тагын бер ысулы Арада сыгылучылар, егылучылар да күп булган Әмма үзләренең тоткан кыйблаларыннан, юлларыннан ваз кичмәгән, сынатмаган затлар да күп очраган.
Мисалга язучының «Идел» журналында (1989 ел. 6 сан) басылып чыккан «Утсакал» хикәясе. Хикәядәге вакыйга 1941 елның маенда, Колыманын Ягодный приискасында бара.
Төп герой Мифодий Кириллович. Ул унҗиде ел буе төрмә-лагерьларда михнәт чигә, әмма үзенең «ут кебек янып торган» сакалын алдырмый. Шуның өчен аны карцерларга ябалар, кыйныйлар, паеклардан мәхрүм итәләр. Әмма ул үз сүзендә нык тора.
— Без. староверлар төркеменнән, кыйблабыз — протопоп Аввакум.— ди ул.
— Кешеләр сугышырга түгел, туганлашырга, бер гаиләдәй тату яшәргә тиеш Шуның өчен без солдат хезмәтеннән баш тартабыз Чөнки солдат—кеше үтерүче Шимбә көннәре фани дөнья мәшәкатен ташлап, безне бар игкән алла һе тәгаләгә генә гыйбадәт кылырга кирәк. Менә шуның өчен Советлар хөкүмәте дә безне ят күрә һәм эзәрлекли.
Ә «Инжил»нсң әүвәлге, төзәтелмәгән аяте исә сакал-мыек кыруны тыя икән Нәкъ менә шуңа, үз диненә тугъры калып. «мөртәтлек»кә барырга теләми ул. Үз диненә бирелгәнлеге, үз кыйбласы булу — образга карата соклану тудыра Әмма, М Кириллович кебек нык ихтыярлы кешеләр төрмә башлыкларына ошамый, әлбәттә һәм шуңа, аның тормышы да аянычлы тәмамлана: тоткыннарның «алла»лары аны фаҗигале үлемгә хөкем итә Ялангач калдырылган М. Кириллович көне буе кояш астында, озынборыннарның ябырылып талавына түзә алмый үлә.
— Анда күргән газапларны сөйләп бетерә торган гына түгел,—ди Ибраһим Салахов. Ләкин мин ышандым, өметләнгәнемә барып җитәрмен кебек иде... Роберт Пәринең бер китабын укыган идем (Ялгышмасам. китапның исеме «Төньяк полюс» дип атала.) Ул полюсны ачу өчен тугыз тапкыр экспедиция ясый. Гел каршылыклар, көтелмәгән хәлләр килеп чыга экспедиция уңышсыз тәмамлана Ә менә унынчы юлы ул уңа. полюсны ача Авыр вакытта мин шушы китаптан хәтеремә кереп калган сүзләрне кабатладым. «Судьба благославляет того человека, который не оставляет свои стремления до гробовой доски»
Кулымда Ибраһим Салаховның «Сагыну» истәлеге.
Аңа эпиграф итеп X. Туфан шигыре алынган:
Беренче кат куллар бирешкәч үк
Танылың син безне, таныдың Ярты сүздәй аңладың син. Себер. Бездә керсез йөрәк барлыгын
Истәлегендә И. Салахов үзенең якын дуслары Хәсән Туфан һәм Сөббүх Рафиковны юксына. «1956 ел. Көз. Казан. Кар аралаш яңгыр ява Шыксыз көннәр Әмма нәкъ менә шушы шыксыз-күңелсез көннәр безнен язмышта иң шатлыклы-якты көннәрнең берсе булды». (И. Салахов. «Сагыну».)
Менә ниһаять —аклану кәгазе 19 ел буена көтеп, инде бу көннең килеренә ышанмый да башлаган язучы, үзенең реабилитацияләнүе турында Верховный суд
TM-rni?1'- кУлына ала Шунын өстене тагын бер шатлык: ул Татар опера һәм балет ги^һи„1^‘аСЫ ачыл>. тантанасына чакырыла Көтмәгәнгә 6v хәл Ибраһим аганы сискәндереп жибәрә һәм әдип узган юлын янәдән күз алдына китерә
яелда Ка,ан педагогия институтының өченче курсында укыган егет, бу A нигсзен салуда катнашкан икән бит Студент вакытлар һәм
«Ьакыр бабай» бакчасындагы өмәләр әдип күнелендә кабат янара
,1П/АИ Ла с нсн очен ин әһәмиятле вакыйга -әдипнең Хәсән Туфан һәм *'аФик‘'в белән очрашуы Бергә хөкем ителеп, «халык дошманы» дигән ярлык оелән осрсе Котласка. икенчесе Норильскига. өченчесе Колымага сөрелгән өч дус, 19 елдан сон очраша
Рәссм.ы: Сөббух Рафиком. Ч.к.иг Туфан һәм Ибраһим ( . ион
Еллар аларны үзгәрткән. Маңгайлар җыерчыкланган, күзләрдә мон. чәчләр сирәгәйгән. Ә Ибраһим ага лагерь юлларында аягын югалткан
Бу истәлек X Туфан һәм С. Рафиков шәхесен тагын да ачыбрак бирә Шуңа күрә ул гарихи яктан да әһәмиятле.
«Сагыану» әсәре. «Колыма хикәяләремнең дәвамы булып яңгырын «Колыма хикәяләре»ндә без. «халык дошманы» дип гаеп тагылганнан соң язучы күңелендәге авыр уйлар, узган юллар белән очрашсак, янасында исә. аклаш аннан соңгы бәхет ле көннәре белән очрашабыз
Авыр еллар. Иң якын кешенә, дустыңа сереңне ачарга, ышанып сөйләшергә курыккан заманнар Шушындый вакытта. Октябрыген егерме еллыгын каршылау алдыннан. I Май демонстрациясенә әзерләнеп йөргән көннәрдә. И Салахов К Нажми белән Г Ибраһимов арасында «контрреволюцион йомышларны үтәп йөрүче булган» дип кулга алына, хөкем ителә. Яшь язучы тормышындагы кискен бу борылыш, әләк язучы Фазыл исеме белән бәйле
Фазыл сталинизм чорының «өлгергән» җимеше. Өлгергән, чөнки ул үз планын тормышка ашыру очен түбәнлекләргә төшүдән дә чирканмый «Биофак мадоннасы» Зәйтүнәне үзенә карату өчен. Ибраһимны юллан алып ташларга кирәк Нишләргә? Иң җиңел юл донос язу \ч алу өчен моннан да унай чор. җиңел гол юк Дөрес фикерләгән Фазыл каршылык җиңел генә юк ггтелә Зәйтүнә аның кулында, планнар тормышка ашкан
Ә мин мондый юл белән табылган бәхет озакка барырга тиеш түгел дигән ышаныч белән. Ибраһим абыйдан Фазылның алдагы тормышы белән кыгык сынам Чыннан да. Фазыл кырыгынчы елларда ук үпкә авыруыннан вафат Ә Башкортстаннын ямьле Агыйдел буендагы Бөре шәһәрендә туып-үскән Зәйтүнә. 1955 елда, кырык яшендә вафат булган.
И Салаховның тормыш юлы белән танышканда һәм язучының үзе белән әңгәмә корган вакытта кызык кына күренешкә (закончалык дип агаргамы аны) тап булырга туры килде Ибраһим агага зыян салган бер генә кеше дә бәхетле була алмаган икән Ирексегдән сорау туа ничек алай’ Очрак гы гык дип аңлатасы килми «заманына күрә» дип кенә аңлату да канәгатьләндерми Гагар ха гкында «кешенең иясе өрәге бар» дигән ышану да яши биг әле Гомумән ничек кенә булмасын явызлык җәзасыз калырга тиеш түге т Безгә шунысы ачык
Әсәр ю шундый бер вакыйга бар чиркәүгә ябылгач, староста кушуы буенча И Салахов кон саен тоткыннарга әкият сөйли Студент вакытында укыган
«Әбугалисина кыйссасы». «Шаһнама». «Салсал-. «Кырык вәзир кыйссасы» һ. б. әкиятләрне сөйләп ул тоткыннар арасында дәрәжә казана. Әмма бу эшнең азагы аянычлы гәмамлана — аны көтмәгәндә икенче төрмәгә күчерәләр һәм мондый гаепләү акты языла:
«Сез җинаятьчеләрне төрмәдән качарга өндәгәнсез һәм. шул явыз ниятегезне тормышка ашырыр өчен, гәркем туплагансыз, чиркәү идәне астыннан подкоп ясарга әзерләнгәнсез».
Әсәрдәге «Алла йортында» дип аталган бу бүлекне укыганда ирсксездән елмаеп куясын Эш гади генә бит: әкият сөйләгән вакытта И Салахов, тыңлаучыларга кызыграк булсын өчен, пиратлар турында, аларның ныгытмалардан, замоклардан качулары гурында җентекләп сөйли. Ә шул сүз хәзер. «подкоп»ка кадәр күпертелгән, һәм И Салахов «качарга җыенган- төркемне табып бирергә тиеш була.
Уйлап карасаң, бу хәлләр үзләре әкият Тоткыннарның аз гына бәхетенә — әкият тыңлап юануларына да шул чор. система вәкилләре тыныч Кына карый алмаганнар. Шул әкият сөйләүдән бер сәяси эш. «дело» оешт ырып чыгарганнар Хәер, аларның бит максатлары шул шуның очен эшләгәннәр, акча алганнар. Никадәр күбрәк «җинаять» ачылса, шуның кадәр дәрәҗә үсә. план арттырып үтәлә Димәк, сизгер дәүләт вәкиле «халык дошманын» тиз танып алган, вакытында чарасын да күрг ән.
•Линкольн прнискасында» дип аталган бүлектә, күңелгә кереп калырдай тагын бер вакыйга бар. Тоткыннар ярдәме белән Алексей Николаевич лагерьда кардан хайваннар аллеясе ясый Зур түземлелек, тырышлык нәтиҗәсендә зонада. 1940 нчы елның 31 декабренә төньяк хайваннарының сыннары пәйда була Бу сыннар тоткыннарның инде сүнеп барган тормышларын җанландырып җибәрә Алар, «салкын, әмма күңелгә бик җылы сыннарга- карап соклана, иректәге тормышның матур мизгелләрен исләренә төшереп юана. хыяллана торган булып китәләр.
«Бу аллея лагеребызны җылытып, яктыртып җибәрде.
Мин үлем ешрак болан алдына килеп туктыйм. Аның белән сөйләшәм, ин яшерен, изге серләремне бүлешәм. Уйга, хыялга батам. Менә шушы боланга атланып иреккә, туган җирләргә очсаң иде. Оч. алып оч мине, толпарым, туган якларга!» Әмма тоткыннарның бу бәхете дә озакка бармый Магаданнан килгән «өлкән бер түрә» аллеяны гокка чыгарырга әмер бирә
« Җитәр калтыранган тавышны калын бас таш булып басты Монда нәрсә, тоткыннар лагереме. әллә ял йортымы?! .. Лагерь кешеләр өчен, хайваннар өчен түгел». Күзләремне йомдым
Шарт-шорт, шарт-шорт. Әйтерсең лә башыма сугалар, иелеп-иелеп китәм».
Шушы өзектә генә никадәр вәхшилек!
Әсәрдә күрсәтелгән аянычлы тагын бер хәл:
Камераларда, суларга һава житмәгәнлектән. тоткыннар тарафыннан пыялалары ватылган рәшәткәле тәрәзәләр... Ә тәрәзә артыннан, ерактан. Лебедев- Кумачның Нинди иркен минем туган илем» җыры яңгырый:
Я другой такой страны не знаю.
Где так вольно дышит человек..
Тормыш һәм аны ялтыравыклы бизәкләргә төреп алган ялган тышча... Сүзләрдә бар да яхшы. «Совет иле бәхет иле». Аида бар эштә дә гаделлек хөкем сөрә. Хәтта девизлар да «һәркемнән сәләтенчә. һәркемгә хезмәтен- чә». «кем эшләми шул ашамый»
Ә чынбарлык ул - караңгы төрмәләр, көнне-төнгә ялг ап эшләсәләр дә ярымач. иркенләп һава суларга да тилмергән, зур эшләр башкарырдай, гаепсез тоткыннар: галимнәр, язучылар, дәүләт эшлеклеләре.
Шулар өстснә. кеше шәхесен кимсетү, көн саен кыйнау, мыскыллау болар шул чор совет лагере, төрмәләре өчең гадәти күренеш
Шушындый җәһәннәмнән ничек исән чыга алган сон язучы?
Исән калуым күктән төшкән бәхет түгел, диде И Салахов әңгәмә вакытында Кеше киртәләрне җимереп үз максатына, теләгенә омтылырга тиеш Кара көч авыр хәлдә калдыра икән, үзен юл эзлә. Авыр тормышка бирешергә ярамый Миннән үрнәк алыгыз 1937 1956 нчы еллардагы газаплар: нахак сүз. төрмә, лагерь, әти-әни белән тора алмау — нинди генә очракта да мин кеше булып кала алдым, бирешмәдем. Җиңел генә бер нәрсә дә бирелми Тар сукмактан өскә күтәрелергә кирәк. Әмма максатын изге булсын! Үзең өчен генә түгел әлбәттә, кешеләр өчен' Кешенең үзендә тагын өмет булырга тиеш Өмет булмаса.
ec үз-үзен югалта. хәлсезләнә. бәлагә очрый Мин өметемне югалтмадым » «» СОИ' И“ЛӘРГӘ тырыштым, бригадир идем Эшләсән ачтан үлмисен. Бик r. ”иь”’ ”4Ш таРтты. Бу акылсызлык Шунын өчен мине өмет һәм хезмәт тъпар КаЛДЫ ‘1ИП Уйлыйм- Ә күпләр өметсезлеккә бирелде, биреш ie ялгыш-
Миса I өчен безгә көн саен 400 грамм ипи бирәләр иде Кемнәрдер шушы ипине нечкә телемнәргә бүлеп, тоз!а алмаштыра, калган ипиенә тоз сибеп ашын Аннан сон су эчәсем дә, ашыйсы килү басыла. Әмма бу вакытлы гына, эшнен азагы аянычлы ул авыруга һәм үлемгә китерә Кайберәүләр икмәкне тәмәкегә алмаштыра. Ә мин барына канәгать идем Булганын ашадым, күпкә өмет итмәдем
«Иптәш Сталин күрсәтмәләре» лиләр Ай-Һай. иптәш Сталин бер гаепсез кешеләрне газапларга кушар микән* Булмас' Монда ниндидер өер үзләренең явыз ниятләренә юл салмакчы буладыр»
«Бәлкем иптәш Сталин Яна ел котлавында «Безиен илдә нахакка төрмәдә утыручылар булырга тиеш түгел! Тикшерегез дияр»
«Иптәш Сталин бу башбаштаклыкка ют куймас, гнкшерер»
Гөнаһсыз төрмәләргә ябылган кешеләр шулай уйлый Кемнәр соң алар? Әдипләр, галим, укытучы, өлкә, шәһәр партия оешмалары җитәкчеләре. карт большевиклар . «Халык дошманнары», «Каян килеп?» Үзләре дә белми, сорау җавапсыз.
Әсәрдә Сталин үзе күренми Ә тоткыннар аның исемен әнә гнудай зур өмег белән телгә алалар Бу чорның каршылыгы, хатасы га шунда. «Сталин безне бу хәлдә калдырмас, ярдәм игәр» Әмма ярдәм күренми
Ә «Колыма хикәяләре»н язган И Салаховнын үзенең Сталин!а мөнәсәбәте нинди соң?
Бу сорауга төгәл генә жавап биреп булмый Әлбәттә. Сталинда мин- минлек һәм властьны үзенә генә алырга теләү көчле иде Ул беркемнән, хәтта киләчәк буыннан да курыкмады
Тагын Ибраһим ага болай дип өсти
Татар халкында бик матур мәкаль бар бит «Яхшылык эшлә дә суга ташла, халык белмәсә. балык белер», дигән Нинлн генә очракча да кешегә ярдәм итәргә кирәк, яхшылык жирдә калмый ул Мисалга мин у тем ун ел буена блатнойлар арасында яшәдем Авыр сүз әйтүче, сугучы булмады Хәпа мин сүгенергә дә өйрәнмәдем. Кеше ү зс нинди, язмышы да шундый бу ладыр, күрәсең
Ибраһим ага! Сез бүгенге көнегездән ризамы* Үзегезне борчыган берәр мәсьәләгә тукталсагыз иде.
Мин тормыштан риза, гомумән, зарланырга яратмыйм Ашарга-зчәргә бар. аллага шөкер, «тегендә» бит әле ач та яшәдек Мине нн рәнҗеткән нәрсә ул татар халкының сибелгән, таралган, имгәтелгән булуы Мин Күкчәтву татарлары турында яза бантладым, тарихта, мөгаен, ул кирәкле сүз булып калыр Чөнки тарихны, булганны, дөреслекне бары гнк без үзебез генә кире кайтара алабыз Татарстан китап нәшриятына мин «Канәфер гөле чәчәк атканда» исемле китабымны да тапшырган идем Ул Себер татарлары турында Унлап шәхескә караган истәлек бар анда. Ул рево люционерларны онытырга ярамын Алар бит изге юлдан барырга тырышканнар
Шулай иген. И Салахов үзенең .көрләрендә дистә еллар буена үте күргәннәрне. кичергәннәрне сурәтләп бир,» Әсәрләренең төп и геясе репрессия гәшән «халык дошманнары»ның фаҗигасен күрсәтү Шу гардан чыгып С галинга. чор тудырган тоталитар системага нәфрәт уяту
’ Мәкаләне И Салаховнын үз сүзләре белән гәмамлыйсым ки г.» «Минем «Колыма хикәяләре» романы төрек, нгн гиз ге л.ыренлэ дә басы тын чыкса әйбәт булыр иде Чөнки китапта биг минем язмышым гына түгел Анда гарихза вдөбиятыбызда эз калдырган зыялы ларның ягмышы да Гагар нигә ауды, егылды рәнҗетелде менә гиз зар турында әсәр Аны безнен яшь гәр .ч гергә тиеш Гомумән, әлеге язмаларымны мин. киләчәк буыннар без кичергәннәрдәй сабак алсыннар өчен язам», ди ул.