СТАЛИННЫҢ БАКУ ДАГЫ ДУСТЫ

Сталинның шәхси архивында беренче карашка гаҗәп тоелучы докумсн: бар У.л юлбашчының революция!.»чаклы би.чр.)фи- ясенен серле һәм ау .лак почмаклары караш ылытына яклылык «.ирисн җибәрүе белән шт. тибәр! a таса С'ү» юлбашчымын яман-яшерен ңплар i- MI- Кашуы Һәм үл якыннары аравыннан куркыныч tuahiii бу <уы HXIHM.II ке теләрдәй үч алуы прында бармый Бу тема манык|ыр«ыч. алб-нтә һ.«м хәзер андый лаглар у яучылар* а коточкыч фн и-мнардл ич < ,\р. ... «HI
керсле Локни акте вакый: а ырнын чынбарлыкка нп ь>рәҗ.|дә туры ки лүе мәсьәләсе дә бар 6MI әле \әер. юлбашчының хо.иы шуңа охшаш хәлләр булыр! а м.«мкин тип фаршлар! а KHiei бирл Әмма нәкъ мен.- мамкин' Ә бу очракia сүл документта расланучы АЛКЫЙ! а турын.ы баро Әйе сойданәч.ж хдл.ьгр i - tcpcHLup- Әмма гоп хикмәт м><н та iyie.t
Сталин тормышының ««Баку чоры»ила. герчә ул җсятек.к р өйрән. мән булса да, чишелмә!ән табышмак tap хәтсез Болар RMUIHIHXMH . . Л
башлау. Иран сугыш чукмарлары белән очрашу тар һәм башка . < . ......
laIлр бо льшевн!ы бел ............. еренче һәм
әйтик Ьу хәлне рсно иоцнядән сон (. талин язма poaciр.-. 'м., Ь -. ■ -Ч-i тикшерәчәк документ ia шул чотиа карын Ул 192' елның 16 . ■< «<.реи;ы язылган, машинкада ике бит. РКП(б) Үзәк Комитеты Генераль сскрсшре менә нәрсә ь»р бәян ию
Гәрчә мондый документлар эчен хас бу ямаса да. ана исем куе нан Р.кү i задәнен реакцион брошюрасы уңаеннан Мусабәков Мирюян кир--в
ОраХеЛаШВИЛИ ИП 1ӘШ1ӘР!-> МИНСМ КНН-Ч11СМ- Ки|'.-1- -|- .ми u ■ •>.:
бүгешс укучылар!а ганыш булмавы та момкин шуңа кур-< кеик ■ -j .pun ia кыскач.) ейгерю тиешбез Г Мусабоков . Ачарк. I411*'--
М Орахелаш .......... и Кавказ арты .|к lepamew «миимомы р
ян Әрмәнстан компартиясе люк Комитеты р чи. f х> • .-*ni
Үзәк Башкарма KOMHICII.I р-чке <» Кир.-н «»‘ ,
ретаре була Ар.1.ын икесе Кирон һәм Opaxe i шжи ш I Kill 'i к > г. ры Ютарыда тстю алынччы ырнын берсе ю о IK-и янн.к.. ан •
елларда юк шелэлэр Докумсш шеменда атлиан кейк • р М • • •. • > К II ею мына Kirti.ni бч паннар ку|\кен Пленум 20 есшяоры -'>и ...................................................... .............................. .
сентябрыа кичектерелә һәм. ниһаять, юкумсн! исемендә ..игелюн сәшы ке-
ше Мәмәд-Әмин Рәсүлзадә. демократик Әзәрбайҗанның беренче Президенты Китабы, реакцион брошюра, дип аталган бу кеше ул чакта елдан артык инде Төркиядә эмиграциядә була.
Әлеге брошюра күптән түгел генә СССРны оештыручылар булган топ Кавказ республикалары җитәкчеләренә пунктлап күрсәтмә бирергә Генераль секретарьны ни өчен мәжбүр иткән сон? Сүз шул ук 1923 елда Истанбулда төрек телендә чыккан «Әзәрбайжан җөмһүрияте» исемле китапчык турында бара Рәсүлзадә анда бөек державаларның сүз куешуы нәтиҗәсендә җимерелгән бу дәүләтнең драматик тарихын хискә бирелеп, әмма дөрес итеп сурәтли Әзәрбайжан. мөселман регионнары арасында, Исламга нигезләп, югары демократик дәүләт төзүдә беренче булып уңышлы омтылыш ясый Идел-Урал. Вәлидовның Башкортостан, Букейхановның Алаш-Орда республикалары халыклар күңелендә дәүләт структурасына үзенә күрә әзерлек сыйфатында гына калса, Әзәрбайжан ике ел чамасы суверен дәүләт була, башка илләр белән тулы масштаблы дипломатик һәм икътисади мөнәсәбәттә яши Анын Президенты Рәсүлзадә 1920 елда хөкүмәт сараеннан соңгы кеше булып, җөмһүрият байрагын тәненә яшереп урап чыга, байракны дәүләт символын Бакуны «азат иткән» Кызыл Армия ганимәтенә әйләнүдән саклап кала...
Моңа чаклы ниләр булган иде сон?
Мәмәд-Әмин Рәсүлзадәнен (ул 1884 елда Бакуда туа) тормыш юлы бу төбәктәге зыялы мөселман гаиләләре балаларыныкына охшаш башлана Аларга Европа мәдәнияте белән кызыксыну, мөселман кадимчелегеннән читләшү, «ширбәт ае»н кичерүче социализм идеяләре белән танышу һәм шул идеяләрнең җәмгыятьтәге кыен мәсьәләләрне чишү вәгъдәсенә ышану хас. Бакуның һәм анын тирәсендәге төбәкләрнең Россиядә промышленностьның куәтле үсеш юлына баскан беренче мөселман үзәге булуын да онытмыйк XIX гасыр ахырындагы нефть ыгы-зыгысы феодаль дәүләтнең күптән түгел генә ярлы булган төбәген Россиянен үзенә күрә «алтын базы»на әверелдерә Бу хәл йокымсыраган провинциянең кичәге кешеләрен промышленность үсешенең ялкынлы учагына алып керә. Бер якта сарай һәм нефть хуҗалары байлыгы, икенче тарафта нефть чыгаруда тәүлегенә унике-ундүрт сәгать эшләп интегүчеләрнең хәерчелеге сыйнфый көрәш идеяләре чәчү өчен уңдырышлы туфрак була Моңа Бакуның Россиядәге башка губерналарның күпләгән вәкилләренең, шул исәптән Идел буеннан «акча сугарга» килүчеләрнең (аларның күбесе монда төпләнеп тә кала) туплану урыны булуын да өстәргә кирәк Шушы хәлләр төбәкнең иҗтимагый-сәяси тормышын тиз үстерүгә һәм халыкның сәяси карашын нык чуарландыруга — монархистик һәм феодаль-патерналистик караштан башлап социалистик фикерләүгә тикле — китерә.
Егерменче гасыр башында ук Рәсүлзадә социалистик мәгънәдәге публицист булып таныла. Әзәрбайжанда социаль-демократик хәрәкәтне башлаган, күп кенә большевистик лидерларга старт мәйданчыгы булган «һиммәт» оешмасын төзүчеләрнең берсе дә ул — Рәсүлзадә Шул ук вакытта Нариман Нариманов. Мәжид Әфәндиев. Мешади Азизбәков, Әсәдулла Ахундов һәм башкалар анын белән кулга-кул тотынышып көрәшәләр. Соңыннан бу шәхесләр «халык бәхете өчен» бөек көрәшчеләр исемлегенә керәләр, аларның истәлеге шәһәр, промышленность предприятиеләре, мәдәният учреждениеләре исемнәрендә мәңгеләштерелә, алар турында поэма-романнар языла Бакуның шул чордагы сәяси офыгында, һичшиксез. иң зур һәм иң талантлы Рәсүлзадәнен язмышы исә бүтән тарафка борыла.
Ул. большевистик идеяләр белән вакытлыча мавыгуын ташлап, булачак җәмгыятьнең уртачыл-милли үрнәген яклауга күчә бара. Бу җәмгыятьне Рәсүлзадә Ислам гореф-гадәтләре белән катнаш асыл затлы җөмһүрият гөсендә күз алдана китерә Россия империясендә Әзәрбайҗанның тоткан урыны м.гсьәләсе аңа әле бик аңлаешлы түгел, ул. күрәсең, мәдәни-милли автономия г урынла фикер йөрткәндер. Нәкъ шул чакта Рәсүлзадә Каспий буенда яшәүче. Кавказ артының сәяси күтендә «балкый башлаган йолдыз» Иосиф Джуг.гшвити-Ста- лин белән аралаша Аларның дусларча мөнәсәбәтләре гурында күп төрле юра- малар бар. 1956 елдан сон болар аеруча ишәйде Язучы Манаф Сөләйманов китабы — мондый мәгълүматларның тулырак чыганагы. Анда язылганча. Рәсүлзадә Сталинны кулга алынудан берничә тапкыр коткара Бәлки, болар «бөек юлбашчымның тормышын саклап калу да булгандыр’ Кайбер вакыйгаларны гына мисалга китерик
Жандармнардан саклап. Рәсулзадә Сталинны әтисе Әликбәр муллалык иткән мәчет мөнбәрендә ике атна яшереп яшәтә, булачак юлбашчы мулла
Ә-таМмр дачасында да икс ай чамасы качып ата- 14,1
.■киеп фикер йорткай.!., <пс, „па
он Бопиора.. аигорыиыи С.ИСИ 6„„, Рафи,’“,Г чыюыи , fc""" Т"""
емки эш.т.,р гене ryic 1. ., б\ г.ш ха п,„ ,. Л.«.ЧЫНИ*Ш 1 Illk ®е-1гон Старцы
Пкүлтадонен 1417 ст,а ■•„ ,ы ‘’Т
билгеле М.иълум бттганяари ten . б"»'1"Ф«^е «еитек к ү«
те;|ЛС басмаларда ком.,, ь,и, юк итүче беп ж, mix '.«.'■Гл.п М 'UJ'’ U,“ Р''
ышаныч 1Ы МОНӘСөбә! Ы бу Ы у j 1917 е iu1JH Sum 1? 1’"‘ и“ггын ЖКЫИ Ч" '•* кпс эшлекле Әхма 16,11 ( . ...ы .. к г 1 "4UH1J Кавказдагы икенче курене
я^ий м rd"‘ Исхагый «*™« бергәләп. бу журналист- пигына? '■,'k,k ;'.'" '" Ь>м Росси, башка 1акыпы„ С....Н
feMinuKce 0,1! , ‘«не б) паи м,,„р,., 6> тыша Ж,рнапктнын
фамипли. Солчашалией исеме Мирсмет М Соатаиталиемен ■..«■нче а- И.....Ы мини .................................. ............... ик күренекле теореппы 6. тач.оыи бү чакт,. ?<ткч > >
күз алдына китерми, әлбәтго ' у
аГЫМНар Солтаи,а;,и«не һам Расүлзаланс капма-каршы ярларга баегыра. Болыисвнкларча карашлы элекке социал-демократ Росү ва Ю демокрагик Әзорбаижан төзүне җитәкләгән «Мөсавәт» партиясен оешгыручытарный берсе була, ә Солгаигатиев 1917 елнын жвеад» большевик бу пай кит.» д.» гражданнар сугышы елларында Ленин вариантындагы бөтендонья револкшп ясенсн нн ялкынлы гарафдарларынын берсе булып әверел.» Әмма 1917 егла Солтангалиев үзенең оппонентларынын милли эшкә, дини мәсьәләгә хыянәг итүенә киная-үпкә бе гдерүторен.» .‘Минем караш ырым турында Әчмәдбәкын ВВМ Мөмәд-Әминнон сораг ы ’ шп жавап оир.» »ле Алар п
Әмин һәм Әхмәдбэк миллн-мөселман хәрәкәтендә ин абруйлы кешеләр саналалар Әмма бу хат Солгаша пгевко Р.кул ыдәнсн кайбер журнатнет »ык алымнарына шактый тәнкыйть итеп карарга комачауламый кечкенә ген.» мисал. 1916 елда Солтангалиев ана «Ачык сүз» газетасында (мөхәррире Р.кү i задә) Садри Максуди мәкаләсен авторын күрсәтмичә күчереп бает ыруын искәртә.
Гражданнар сугышы елларында Рәсүлзадәнең сәяси тормышы Әзәрбайжан жәмгыятен әйдәп баручы «Мөсавәт» партиясе белән бәйле Ул яшь мөселман демократиясенең башлангыч чорын шушы партия белән уза Агы оч ст буена диярлек төрле эчке һәм гышкы сәяси көчләр белән көрәшергә host IK.IKI.IT ТЫ килешүдә булырга туры ки лә. Ә әлеге сәяси көчләрнең пәркайсы Каспий буендагы бик гә бай илнең киләчәген үзенчә күз алдына кигерә. Төрекләр һәм инглизләр, немецлар һәм дашнаклар (әрмән ми i ли буржуаз партиясе әгъзалары) акгвардиячеләр һәм большевиклар барысы ди Бакуда ныктан гоиләнерг.» ом тылалар Атарга нефть «исе» тынгылык бирми Властьлар һәм жәмгыятыә үт урыныңны билгеләүләр өзлексез а лышынып тора Торкия. бу регионда ин HOI ЫН тылы хәрби һәм сәяси көчле ил булса ла. Антантага каршы горуның к.н ыу >ы шартларында. Совел Россиясе гарафыннап яклау габу өчен, COBCI Iаскәрләрснә Әзорбайжанны алырга комачау тамып*
Унберенче армия (ана дир ic бо льшевик ыр һәм жирны як шучы тар бу ты ша) апрель ахырында Бакуны басып алтч. Әзорбаижан жомһүршые сәяси гра Мйсыныц соңгы пәрдәсе тәмамлана Шимаха янында)ы Латч поселогында и чып ягучы Рәсүлзадәие 1920 елнын июль башында ку .па алалар һәм Бакулина Баил гормәсенен гомуми камерасына кгпереп яоа шр
Аның ипсн Aiip ie ЧК 1икшср.» )кс преш тентның IK MI ка wpia ышанычы
« > 1П-II .111ДЫ1 I. ктМЦ. 1Л»|»|..| ...............---
тан килеп гуа 1920 е шып Октябренда Ста тин Бакуга бара Бу .шып рево гюпнон карьерасы башланган урыннар буйлап үзенә күр.» ткшерү сн|»әре оу ла Оюроап Жан Гадәттән 1ыш Комиссиясенең (АлЧсК) Байт төрм.кхн ь. яшерен чш-рнс алып 6api.ni давап гы хезмәткәр тәреннән берсе соныннан мен.. нәрсә i .р .....................................................................................
— Мине ҮзЧеК начальнигы урынбасарына чакырып керпеләр. > i мина, Мөхәммә т-Әмин Р.к у .на тәне воыа.н а жиеи КУЙ. анда аны • - ....................................... . -
кою, диде. Гормәы бардым. Р.н ү ттал.» камерасына кердем, иде. 1ынчу-»ссе. һава начар, камера кысан. Ioiкынның кым< киемнәре сәләмә, сакал-мыек баскан. 5 л уин паннак. т.»| ..... LIT, Икч. С.М.И1 «ч>ти... ..... .... ...... Н-ЧИ‘М М„,шГ.,ма||.рн»1...1.м».'"Р1.'’Р | »О"... .....
пф ................ ......... һ.„, ,.и.крч..р .атып Л»» > ' к»Р“»“‘.
К.“| KHVII ,р»м<> ШКК.Ч, м.» маммыИа тпрмч «!'•».™«
п«,.к ,...Һ.Гк!> КЫШф.,1. ир М.1..р.«м >«».' ^'к“|“' к““ м“",'и
1...>КЬ.., К.К тин-м. > I ............ ......... ......fkKk ,k" k’pc""
имләр иман
Е1ерменче еллар азагында язылган бу эчкерсез хатирәдән авторның Рәсүл- задәнс Сталин янына илтүе аңлашыла. Чекист шаһит булган сөйләшү дә кызыклы -Сталин аның янына килде, кочаклап үпте. Аннары кинәт кенә Мөхәммәд- Әмин, ел ярымда сезнең власть халыкка нәрсә бирде? Сез нәрсәләр эшләргә өлгердегез’ дип сорады. Мөхәммәд-Әмин, бераз сүзсез торгач: Без. Иосиф, күп лиләр майтарырга өлгермәдек. Хәлнең ничеклеген үзен беләсең... Әмма, уйлавымча, без төп нәрсәгә ирештек Халыкка милли азатлык һәм бәйсезлек тәмен татыттык. Бер җилфердәгән байрак моннан ары гөшерелмәячәк,— диде»
Автор истәлекләре ахырында тагын бер кызыклы нәрсә турында сөйли Чекист тоткынны берничә сәгатьтән соң төрмәгә кайтарырга кирәклеген искәрткәч. Сталин, боерык язуын ала да. аңа болай дип язып куя: «Ябылуда тотылучы Мөхәммәд-Әмин Рәсүлзадәне Сталин кабул итеп алды».
Ләкин тәртип тәртип инде, куркуга төшкән конвойчы, ул-бу була калса, дип. ЧКага кайтышлый фотографиягә керә, нарком һәм Политбюро әгъзасы Сталин язган кәгазьнең берничә копиясен алдыра, аларга солдатлардан шаһитлар буларак имза салдыра, язуны төрмә документлары арасына куя. бер копияне, ул-бу нитә калса, дип. үзендә калдыра. Әмма бернинди дә бәйләнү-нитүләр булмый - Сталинның кемлеген һәм аның власть кодрәтен бөтен илдә, бигрәк тә Кавказда, яхшы беләләр инде. Хәер, революцион романтика дигән нәмәкәй яшәгән, барлык нәрсә кырыс кагыйдәләр калыбына кысылмаган чак бит. Юлбашчылар инструкцияләрдә каралмаган төрле хикмәтләр кыла алалар, өстәвенә, инструкцияләре дә аз була әле. Моны, мәсәлән, башкорт гаскәрләренең элекке штаб начальнигы һәм хәрби шура башлыгы Ильяс Алкин раслый алыр иде. Ул. 1920 елның салкын декабрь кичендә Бутыр төрмәсеннән чыккач, камерадашы— Хуканд хөкүмәтенең элекке башлыгы Убайдулла Ходжаев белән туп-туры Кремльгә. Сталин фатирына юнәлә һәм Сталин аларны кире бормый, сыйлый, эш бирергә ышандыра. Милләтләр Комиссариатының Пречистенкодагы гомум торагына үз автомобилендә озаттыра. Ләкин бу хәл игелек күрүчеләрне, чиратлары җиткәч, репрессия тегермәненә эләгүдән коткара алмый.
Мөхәммәд-Әминнең Совет Россиясендәге моннан соңгы тормышы берничә җөмләгә сыя. Сталин белән бергә Мәскәүгә килгәч, ул Шәрекъ нәшриятына эшкә урнаштырыла. Нәшрият, революцион әдәбият бастыру һәм колонияләрдә тарату буенча Коминтернның шәрекъ бүлеге филиалы кебек санала. Рәсүлзадә мөхәррирлек итә. берничә мәкалә бастыра. Төпченүле цензура урнаштыруны, үз мәкаләләрен тозәткәләүне ачуланып кире кага -Жизнь национальностей» газетасындагы бер мәкаләсенә •<Бөтендөньяда совет власте яшәсен'- дигән сүзләрне өстәп бастыргач. Милләтләр Комиссариаты коллегиясе әгъзасы, күптәнге дусты Со-лтангалиев янына шикаять белән килә Ә Солтангалиев. кулларын җәеп, берни эшли алмавын, моның Үзәк Комитет күрсәтмәсе икәнлеген әйтә‘.
1922 елда Рәсүлзадә Финляндиягә барып чыга Аның китүенең ике юра.масы бар Беренчесе. Ул Хельсинкига эш белән—кәгазь сатып алу өчен барган, һәм. килгәч тә. илчелеккә, монда каласын әйтеп һәм соңыннан, халык байлыгын урлап качты, дип язарга урын калмасын өчен, казна акчаларын тапшыруы кәгазе яздырып биргән Икенчесе. Монысын Солтангалиев үзенә якын кешеләргә сөйләгән Мөхәммәд-Әмингә чик аша чыгып качарга. Финляндиядәге татар оешмасы булышлыгында. Петроград мәчете имамы Муса Бигиев булыша Шулай булуы бик ихтимал — моннан алда гына күренекле татар журналисты һәм җәмәгать эшлеклесе Бари Баттал да (ул 1920 елда Казан янындагы концлагерьдан кача) М Бигиев ярдәмендә «фин коридоры-инан үтә Озак га узмастан. Рәсүлзадә Истанбулга килә, аннары Әнкарага бара, монда аны Кемал кабул итә.
Гражданнар сугышында күргәннәре Рәсүлзадәне кичекмәстән каләм тотарга мәҗбүр иткән, күрәсең. Бәлки моңа совет матбугатының һәм чит итләрдәге советча матбугатның Бакудагы вакыйгаларны берьяклы яктыртуы да сәбәп булгандыр. «Кремль власте коридорларыввда ыгы-зыгы тудырган китап менә шул вакытта языла Анда Кемал идарә иткән Төркиягә мөнәсәбәттә Совет хөкүмәтенең икейөзле сәясәт-уен алып баруы ачып салына Бәлки нәкъ менә шуна күрә бу кечкенә китап Сталинның ачуын кабарткандыр Китапка мөнәсәбәттә Генераль секретарьның киңәшләре ипсез фактларны кире кагу «технология»сен (моны ул соңыннан ил күләмендә һәм чит илләргә карата уңышлы файдалана) ышандырырлык итеп күрсәтә. Әлеге киңәшләр сирәк очрый торган тарихи әкәмәтләр генә түгел, аларны бүген дә кызыксынып укырга мөмкин.
Киңәшләрнең баш өлешендә Сталин катгый «Рәсүлзадәгә каршы брошюраның гомуми тоны һөҗүмчән булырга тиеш Акланырга һич тә ярамый», ә аны түбәндәге гөнаһларны кылуда гаепләп һөжүм итәргә кирәк
2 тЕЕкт'т Л7ИН большевикларга «манат итте
Кызып АРМИЯ! Гтеоеклим а *“*”*” и,'д'’ Уд ’г40 һәм анын «Мөсавәт» партиясе тордылар Ч"»м итарге комачау тааылар Бакуны вдута каршы
. 3. Әырбайжан халкына хыянатта. Крестьяннарга жир округа Һ.™ баклар-
цен биләмәләрен юк итүгә каршы тордылар
4 <.^?,РеКЪНеИ 6аРлык халыклары интересларына хыянәттә һәм Англиягә ике iM.iHii.ip өстеннән кол >ниа н. я иям шок сак lapra бу шома
5. Әрмән-татар кырышын-сусшын оештыруда (Ста.шн шунда ук сыптны каезлый торган пропагандистик тәгъбир дә әйтә Б С «Әзәрбайжан Гһриш- кевичы дигән исем тагарга»),
6. Шахмор жәберләү-талавьш, үтерешен оештыруда гаепләргә Әзәрбайжан җәоерләүчесе-талаучысы, үтерүчесе, дип атарга»
Аннары берничә юлда «фетнәче»нен идеолог ик байлыгына анализ ясала. бу анализ исә Рәсүлзадәнс «урта гасыр дәрәҗәсендәге надан хыялый” дип атауга кайтып кала. Киңәшләрнең ахырында юлбашчыга хас тыйнаклык белән болан дип язылган: «Шушы тезислар искә алынса, брошюра бик тә канәгатьләнерлек булыр, дип уйлыйм. И Сталин»’ Әлеге кинәшләр язылганчы. Сталин адресатлар (барысы белән булмаса да) белән әңгәмә корган, күрәсең. Аларга. «аргументларны һәм фактларны» онытып җибәрмәсеннәр яки бутамасыннар өчен (арадан Кировның гына бераз провинциональ репортерлык тәҗрибәсе була), сәяси дошманны фаш итү буенча шушы инструкция тапшырыла
Документның соңгы битендә киңәшләрне тормышка ашыра башлау да чагыла «Ип. Раттаузер. мина, иптәш Сталин тезислары ннгезендә брошюра язу өчен, революция музееннан материаллар бирүегезне сорыйм Мусабоков» Моннан, «шобага» фаш итүче итеп Әзәрбайжан совнаркомы рәисенә чыккан, дигән нәтижә ясарга мөмкин Оста телле һәм оппонентын җиргә «сыларга" сәләтле Киров Рәсүлзадә белән бәхәскә кермәүне хуп күрә Мин Мусабәковнын брошюрасын очратмадым". Аның язганы, түбән дәрәҗәдә булуы сәбәпле (моны оппонентның үз файдасына каеруы ихтимал бит), яраксыз саналган булырга тиеш
Югарыда китерелгән киңәшләр сирәк очрый торган документ Өстәвенә анда гаҗәеп яңалык га бар— факт лар һәм аргументлар аз булган яки алар сәяси максатка каршы килгән очракта ничек ян кылырга кирәклеге революциядән сон беренче тапкыр ачыктан-ачык өйрәтелә. Ләкин мондый ысуллар һәм алымнар чит-ятлар очегг түгел. Сталин үз кешеләре даирәсендә һич тә кыенсынып тормый «исем тагарга», «акланмаска», «һөҗүм итәргә» һәм. баш вагын тормасыннар өчен, сыртны каезлый торган атамаларны үзе үк әйтеп бирә* Монысы әле 1923 елда иле. Озакламыйча мондый нигезлөүнен һәм яманат чыгару агымының «куәт-кодрәг»ен Сталинның көрәш төшләре башта Троцкий, аннары Зиновьев һәм Каменев үз җилкәләрендә татыйлар, ә аларны топ фаш изүче Бухарин әлегә еракта тора.
Шушы тарихта серле бер нәрсә күзгә ташлана Аның турында минем үг юрамам бар Әмма ул һич тә көтелмәгән юрама, шу на күрә аны тәфсилләүдән хәзергә тыелам
Көтмәгәндә, югарыда тасвирланган вакыйгалар вакытында ук диярлек Моск..ү;.о Гилимжак Ибраһимовиын -Кара мак.лар «... Ак МЛ.Л... .ар ш.» китабы (1924) чыга Ул тагар эмиграциясен, ин оашлап Г Исхакыйны һәм 3. Валили..? фаш итү... ба.ыш.. ............................................................................. ....... «урынла ” "1 ”-*1' *»““
чирашларын Гам ............ ... илеге .......... икый.ыаүлие күн вена алымнар С.алнииыи
Кавка, .шлеклеларен.. бир............. кнн..ш Тарек., охшаш Л. ................... чти.. Ь..м И. , н
мол гражданнар су.ын.ы ел .арыны шак.ый «кыннар 6. катан та .. к.«б, .е> турыдан-.уры ..не.рук.аж и.миж.же ..... о.,....мим мт. Хоер .жр . « « булса да. андый каллор докумен. .ар.а .ерка.ми. |ал>п ' ”Ч-'Р Р'с '■ Кировка һом башкалар, а кинашлор ыПлалаи чы.арма , ,,
Г Ибоаһнмов биографиясен женгскле өйрәнгән академик М Х.к.нк • л ст^ииы,г^х^’ .................................................................... “rjM**“aTX".'::w”it«M.
шулайдыр и Әмма .мшрадивне фаш ь ..................................... . ... .а
халлоргә терлеча (шул исе<паа басма сүт бе . ■ ■ . , . м, ,
оны.мынк У . чак... HIMHian коммунист "> »Г“‘,' •* Р- • Г ..................................................... •
бүтән меиаябэтта тпрүмбыиа кар.мастан. үт бурычын үт
үчеләр белән бәхәсләр куерта. Анын егерменче еллар ахырында! ы һәм утызынчы еллар башындагы мәкаләләре шундый бәхәсләрне чагылдыра. Бу еллар СССРда милли читкә тайпылу дип аталган хәрәкәткә каршы кискен көрәш чоры була. Кырымда Вәли Ибраһимов. Мәскәүдә һәм Идел буенда Солтангалиев сәяси процесслары һәм эшләре алып барыла Әзәрбайжанда мөсавәтчеләрне күпләп кулга алулар тоталитар режимның милли хәрәкәтләр!ә каршы көрәшендә яңа этабын билгели Мондый хәлләрне эмиграция игътибардан читтә ка.гдыр.мый, күп санлы мәкаләләр басыла, китаплар чыгарыла «Солтангалиевчелек» аеруча актив тикшерелә Рәсми органнарның аны. бер яктан, империализм агентурасы, дип атавы да. ә икенче яктан. “Туран империясе- төзергә маташуы, дип күрсәтүе дә мода сәбәп булып тора Милли читкә тайпылу дошманнары Сталиннан башлап Керснскийга хәтле -бераз вакытка сәер «берлек»кә оешып алалар. Архивлар ачыла барган саен без мантыйксыз һәм үзара сыешмый торган хәлләр ! урында күбрәк белсәк тә. Кремль һәм Лубянка Россиянең элекке премьерына куйган бурычлар турында сүз бармый, әлбәттә10. Аңлатулар!а күчмәстән. берничә факт кына китерик.
1930 елда Керенский «Дни- шзетасында ОГПУның СССРда милли читкә тайпылу группаларын фаш итүе уңаеннан мәкалә бастыра Аның исеме үк - -Рус халкы өстеннән диктатура» —милли хәрәкәтләрне фаш итүдә ОГПУ линиясенең дөреслеген «раслаучы» кыйммәтле дәлил булып хезмәт итә. «Солташ алиевчеләр рус жирен элекке Россиянең «изелгән халыклар- дип аталганнар арасында бүлгәләргә телиләр», -дигән фикер үзе генә ни тора' Нәкъ шулай «дип аталганнар» диелгән. Керенский, котны очырыр! а тырышуын көчәйтеп, болан дин яза: солтангалиевчеләр менә нәрсәләр таләп итә Кавказ грузиннарга, тау халыкларына. әзәрбайжаннарга биреләчәк. Кече Россия — украиннарга. Себер- якутларга һәм бурятларга һәм башка чит халыклар!а» Ә иң куркынычын Керенский ахырга калдырган икән — «Идел аръягындагы бөтен Россия. Оренбургтан һәм Себердән башлап Торкестандагы Памирга хәт ле, пантюркистлар! а. я! ьни Казан татарлары белән кемалчылар берлегенә биреләчәк- һәм бу бөтен дөньяга игълан ителә Керенскийның шушы позициясен әрмән эмигрантлары яклап та чыга".
Рәсүлзадә бер цикл мәкаләләрендә («Пантуранизм һәм Кавказ проблемалары- исемлссе принципиальлеге белән бигрәк тә аерылып тора) рус эмиграциясе матбугатындагы кампанияне һәм беренче чиратта СССРда милли хәрәкәтләрнең абруен төшерү буенча язмаларны җентекләп тикшерә Ул Керенскийның һәм аның тарафдарларының карашлары «бердәм бүленмәс» империя идеясен яшерергә маташу гына икәнлеген кызганыч төстә билгеләп үтә.
Туган туфрагыннан аерылырга мәжбүр ителүен һәм Әзәрбаижанның бәйсез- лете теләге тормышка ашуын күрә алмавын исәпләмәгәндә. Рәсүлзадәнен чит илдәге калган тормышы кайгы-хәсрәтссз уза. Хәзер катлаулы чор кичеруче Әзәрбайжан җөмһүриятендә Рәсүлзадәнен исеме халыкка кайтарылды. Баку университеты анын исеме белән аталды Аны ачу турында 1918 елда ул бик хыялланган була Бүген Әзәрбаижанның һәр кешесе Мөхәммәд-Әмин Рәсүлзадәне искә алмыйча кала алмый — Әзәрбайжан акчасына Рәсүлзадәнен рәсеме төшерелгән...
Сталинның Рәсүлзадәне юк итү өчен нинди дә булса гадәттән тыш чаралар күрү-күрмәве билгеле түгел. Бәлки ул. бер-беребезнең юрмышын саклап калу белән үзара исәп өзелде, дип санагандыр. Аннары чит илләрдә Рәсүлзадәдән бик күпкә куркынычрак дошманнар да бар бит әле —Троцкий. Бажанов, качак совет дипломатлары. ОГПУ һәм НКВД генераллары. Сталинның һәм совет властеның төрле сәбәпләр аркасында каршы якка баскан усал дошманнары, һәм аларга ак эмиграция эшлеклеләреи дә өстик. Үч алмауның бүтән, әйтик, психологик сәбәбе дә булуы ихтимал Сталинның, дошманын юк итеп яки коралсызландырып, ана шәхсән ачу тотмау гадәте дә билгеле Гомеренең соңгы елларында аның, тар даирәдә үткәннәр зурында сөйләшкәндә. Николайны да. Алексейны да ачуын кабартмыйча искә алуы мә! ьлүм Бухаринга һәм Рыковка шундый мөнәсәбәтен сиздерсә дә. Лев (Троцкий) зурында тыныч кына сөйләмәгән ул.
Әзәрбайжан комсомолы Үзәк Комитеты секретаре Гусейнов 1930 елда республика партия һәм комсомол Үзәк Комитетлары секретарьларын Сталин кабул итүе турында яза Очрашу Сочи янында була Гусейнов Сталинның алар белән азәрбайҗанча сөйләшүен әйтә. Юлбашчы элек үзе белән бергә эшләгән кайбер большевиклар турында сораша Алар рәтендә Рәсүлзадәне дә атый. Сталин әйтүенчә, ул элек тә аның иң якын дусларыннан берсе булган икән.
Гусейнов комсомолларча дәртләнеп, мөртәтләргә мөнәсәбәттә килешмәү чән карашта торуы белән юлбашчыга ошарга тырышып. Мөхәммәд-Әмин — хәсис һәм хыянәтче, ш. үз сүзе белән әйтсәк, «дип ычкындыра» Сталинның җавабы бу сөйләшүне тынлап торучыларны хәйран калдыра Юлбашчы, йөзен чытып, акрын гына, әмма Һәр сүзенә басым ясап, болай ди: «Сәфәр, үзен белмәгән кеше турында беркайчан да начар итеп сөйләмә Әгәр кем беләндер безнең юлларыбыз бер түгел икән, бу хәл әле, ул—хәсис, дигән сүз түгел». Шуннан сон Сталин кунаклар белән бик коры гына саубуллаша12
Әлеге очрашу 1930 елда була Моннан сон әле 1934. 1937 һәм аннан соңгы еллар киләсе бар. шул еллардагы хәлләр исә очрашуда яңгыраган сүзләргә һич тә туры килми.
Сталин һәм Рәсүлзадә арасындагы мөнәсәбәтләрнең үзенчәлеген тагын мондый факт та раслый. Рәсүлзадә эмиграциядән Сталинга озын хат яза. аңа ЧК зинданыннан коткаруы очен рәхмәт әйтә. Ләкин СССРда киң җәелүче-таралучы империячел гадәтләр-тәртипләр белән һич тә килешмәвен белдерә. Сталин бу хатны, укыгач, саклау өчен, шәхси архивына тапшыра
Ахырдан Рәсүлзадәнең утызынчы елларда әйткән ике фикерен укучыларыбыз игътибарына җиткерик
«Бүгеш е дөньяның чын хәле һәм анын гасырлар буена кешеләр акылында һәм холкында беркетелгән шарт лары һәм факторлары безгә сәясәт гә хыялыйлар булып һич тә ярамый торган I онаһ кылырт а ирек кунмый».
«Безнең инануыбызча, бердәнбер ачык анлаешлы һәм дөрес сәясәт — милли сәясәт, '(арихнын мәгънәсе шундый. Фән. акыл һәм мантыйк фәрманы шундый».
Бу фикерләр турында безнең көннәрдә дә ныклап уйлану һич тә зыян итмәячәк Хәер, акыллы фикерләр шушы мәл хаҗәте өчен генә әйтелеп калмый лабаса. Аларның кайберләрснең асылына төшенү өчен, шактый вакытлар узуы кирәк.
ИСКӘРМӘЛӘР:
1. Баку революционерлары эшчәнлегеннән аз билгеле кайбер фактлар 1985 елла Оксфордта чыккан «О пантуранизме» исемле китапнын Рәсүлзадә турындагы биографик белешмәсендә бирелә.
2. Татар большевигы Сибгать Гафуров турында сүз бара.
3. М а н н а ф С о л ә й м а н о в. Үткән көннәр... Баку, 1990. 335—338 б б
4. Сталиннын рәсми биографиясендә язылганча, ул Бакуга беренче гапкыр 1903 елның июнендә социал-демократлар лидерларының берсе сыйфатында кило И В С галип Әсәрләр М 1946 т. 1
5 Әхмәдбәк Силикон бу сәер союз турында болай ди. «Большевиклар горек кошы койрыгына утыртылган Һәм кош аларны үзе белән йөртә Кош кунган гөштә большевистик паразитлар үзләренең күзәнәкләрен калдыралар» ГАРФ. ф. 5871. он 2. i 889
6. Бу 1921 елның 13 гыйнваренда «Р-дә» псевдонимы белән басылган мәкаләдер, күрәсең
7 РЦХИДНИ. ф. 558. оп. I. » 4491
8 Росүлзадәнс «фаш иткән» беренче брошюралар 1926 елда чыга
9 РЦХИДНИ. ф. 558. оп. I. э. 4451
10. Сүз монда совет властеның чит илләрдәге кайбер усал дошманнарының OI ПУның гүләүле агентлары булуы гурында бармый Андый мисаллар да күп күбен Ә менә 1924 елда Политбюроның, бик тә яшерен карар нигезендә, эмиграциянең «Накануне» газетасын чыгару очей 15 мең доллар акча бирүен ничек аңларга?
11 1936 елда НКВД провокацион «Идел-Урал» подполье группасы пне»н әвәли Аннан күренгәнчә, бу группаны күп кенә татарлар һәм башкортлар яклаган, имеш Керен* скийнын «ташка язганнары» шул чак га яран кунгандыр, мөгаен
12 М а н а ф С ө л ә й м а н о в. Күрс хезм . 339 б