ХӘТЕР АЛАНЫ

ПОВЕСТЬ-КЫЙССА
ош вакыты. Эссе, бөркү Дөньямын мәлҗерәп. осп калган чагы г И ’ Рәшәле тонык күктә июль кояшы үзе дә үр менеп әлсерәгән, бер мәлгә тук ran, зенитта хәл жыеп утыра сыман
Урман аланында шылт И1кән аваз юк Исәрләнеп берөзлексез скрипка сызган чикерткәләрнең дә тәнәфес вакыты Лрмас. эшсөяр бал кортлары гына, чәчәкгән-чәчәккә кунып, ширбәт эчеп туймый iap Ләкин а тарның да очулары сүлпән, безелдәүләре зәгыйфь шикелле
Урман хуҗалыгы директоры кызы Шура, киртәгә менеп атланган та. шалаш янында чабата ясап утырган каравылчы малайны үчекли «Тофик Сунгатнын малаеның малае Тофик -Сунгатнын малаеның малае...»
Тәүфыйк атлы малай леспромхозның яшелчә бакчаларын саклый Кәҗәләр бик йөдәтмәгән араларда чабата ясый Малайның эше тыгыз Ул. чабатасының сыңарын тәпәчләп калыптан төшерә дә. икенчесенә керешә.
Унике яшьлек малайга чабата ясау авыр эш. бигрәк тә сыдырып юкә йомшартуы. «Чабатаңны тыгыз кайтарма, тезәр юкәләреңне юкарак яса», дип ойрәгә өйрәтүен чабата остасы Начти түти, әмма Тәүфыйк ул өйрәткәнчә үк булдыра алмый әле. Начти түти әртиле, сагыз чәйнәгән шикелле, бер дә көчәнмичә генә кеше башына көненә биш-ллты кисм чабата ясый Ә Тәүфыйк, бик тырышса да. ике көнгә өч кием генә ясый ала Әлс атуларына да бармаклары, шөшле тоткан уч төбе төннәр буе сулык-сулык сызлап чыга Чабата ясау газаплары төш тәреңә керә малайның.
Леспромхозда эшләгән бабасы янына беренче мәртәбә килүендә барак малайлары: «Сөнгать бабай, бу кемен’’» тип сорагач. "Малаем түгел, малаемның малае», дигән иде бабасы Шу т җитә калды инде
малайларга. Күзләренә Тәүфыйк чалындымы, әйдә такмакларга. «Сөнгатьнең малаеның малае! Сөнгатьнең малаеның малае!»
Менә әле дә Шураның тавышы яңгырады:
Сунгатның малаеның малае...
Ну. кызый, бетердең бөтен нервыларымны!
Тәүфыйк, тезендәге чабатасын бер якка атып бәрә дә. киртәдән төшен кача башлаган кызны өч сикерүдә куып җитеп, аркасыннан түбәнрәк җиренә чабата юкәсе белән суга.
«Ма-ма!..» Шура артын уа-уа бии, үрсәләнә, инде зәһәрләнеп такмаклый башлый:
Малай, малай, күптән калай! Мин синең бөтен кыярларыңны, кишерләреңне утап бетерәм төйнә белән! Мин синең шалашыңны җи.ме- реп ташлыйм!
Тәүфыйк, икенче сыңарын да ясап бетереп, чабаталарын парлап оәй- ли. Су бөркеп, шалаш эченә ыргыта: күләгәдә ятсыннар, чабата мастеры Начти карчык шулай өйрәтә.
Шураның ачуы тиз үтүчән. кинә саклый торган кыз түгел. Ул тагы шалаш янына килеп чүгәли. Тыз-быз килеп юкә мунчалаларын җыештырып йөргән Тәүфыйкның эше беткәнен сабыр гына көтеп тора.
Шул чакта бараклар ягыннан Шураның әнисе Ирина Васильевнаның тавышы ишетелде:
Шура. Шурочка, где ты? Иди домой, доченька, будем обедать!
Я здесь, мама, бегу-у!. Тофик, после обеда мин опять синен яныңа килермен, ярый?
Шура Тәүфыйкка чыршы күркәсе томырды да өйләренә таба йөгерде.
Шура болай әйбәт кыз үзе, тик менә эшсезлектән гаҗиз. Аның яшендәге кызлар поселокта аз. булганнарының да трай тибеп йөрергә вакытлары юк — кайсы бала карый, кайсылары аналарына ияреп яшелчә бакчасына чүп у I арга, печән кабартырга йөри. Нишләмәк кирәк, дөньясы шулай корылган инде — нәчәльник балалары гына рәхәт яши бу дөньяда
«Тәүфыйк улым, син кайда? Өйгә кайт, улым, ашарга!»—Тәүфыйкны да әнисе шулай чакырып алыр әле, сентябрь генә килеп җитсен. Әлегә Тәүфыйкны ашарга чакырып алучы кеше юк. Урман кисүче хатын- кызларның пычкы, балталарын кайрап, төзәтеп торган бабасы да моннан биш-алты чакрым җирдә шалашта яшәп ята. Ул көн дә кайтып йөри алмый, аның аяклары авыру, буыннарына тоз утырган
Тәүфыйкның тормышы болай ару гына. Шалаш куенында тастымалга төрелгән ипи кыерчыгы бар. ә кишер, кыяр бакчада үсеп утыра. Каравылчы кешегә аларны суйганчы ашарга рөхсәт.
Ипие»’ никадәр кечкенә кабып ашарга тырышмасын, әбәдкә дигән нормасы ике кыяр ашарга да җитмәде. Ярар, җитми калган җирен Тәүфыйк кишер ашап утырыр. Әбәген малай котелоктан су эчеп гәмам- лады. Су җылына төшкән, коедан салкын су алып киләсе булыр Аннары шигырь көйләде:
— Амин, амин алманды,
Авыз-борын ялманды.
Күз күрде — тамак туймады. Әзрәк йөрәк ялганды...
Сугышка кадәр Тәүфыйк бер-ике җәй колхозның балалар бакчасына йөргән иде Малайлар ашагач, әнә шулай итеп «әпәр» исәләр иде
Тәүфыйк, шалаштан чыгып, бакчаларга күз салды Чүп утаучы хатын- кызлар да әбәдкә кайтып киткәннәр. Бакчалар тирәсендә караклашх мәкере белән йөрүче кәҗәләр дә күренми. Кәҗә халкы үз кадерен үзе белеп яши шул - нигә аларга бу эсседә караклашып йөрергә, рәхәтләнеп күләгәдә ятуга ни җитә?..
Ярар. Тәүфыйкка да бераз черем итеп алырга була. Малай, шалашына керен, йомшак печән өстенә сузылды...
_ ура белән Тәүфыйкмын танышулары кызыклы гына булды ш Җәйге каникуллар вакытында малай, бабасы янына килгәч жәйгә берәр төрде эш табылмасмы дип. теспромхоз конт орына бардылар Сөнгать бабай, оныгына кәгеп торырга кушын, директор янына кереп кит гс. Тәүфыйк урамда торып калды.
Эй. малай, син кем янына килдең?
Гәүфыйк тавыш килгән якка караса, бер малай чирәмдә бишташ уйнап утыра Малай анын янына килде.
Ну. исемен ничек синен?
Гәүфыйк
Толик. значит?
Ниш ion Гүтик булыйм ди тагы? Тәүфыйк
Ну. Тофик так Тофик
Малай торып басты, бер учыннан икенче учына авыштыргалан. ташларын чалбар кесәсенә салып куйды Күзләренә төшкән җигү чәчләрен башын чөеп кенә аргка ташлады да сорау алуын дәвам итте
Ну. кем янына килдең син?
Ә син кем янына килден'’ Тәүфыйкнын махы бирергә исәбе юк Минме'’ Мин беркем янына ла түгел Без монла торабыз, ике ел. биш ел. егерме биш ел. белосен килсә!
«Бу малайга әзрәк җитеп бетми, ахры», дип уйлап куйды Тәүфыйк Ә син йөзә беләсеңме. әгәр белсәң, мин сине бер җиргә алып барам, син мина камышлар алып бирерсең!
һи. Тәүфыйкмы йөзә белмиме! Ничек кирәк, шулай йөзә ала Тәүфыйк, колач биреп тә. чалкан ягып га. кызлар шикелле арт сикертеп тә Алар авы тында малайлар тәпи йөри башлаганчы йөзәргә өйрәнәләр, чукмарбашлар шикелле, сула, яр буенда үсә Мирас малайлары
«Айда минем арт тан!» дин. сарычәч поселок кырыендагы урм."««:т таба йөгерде.
Малай Тәүфыйкны носе ток белән урман арасында агын яткан му т сулы елга ярына алып килде Бу төштә елга борылышы шактый кин. тирән тулай да бар икән.
<)нә. күрәсенмс камышларны, вот алып чык шу ларны! ди сарыбаш, камышларга таба ымлап Мин карыйм синең ничек йог гонение.
Гәүфыйк кү тмәк-ыштаннарын салып гатнлый да. йөтерен килеп, бөтен нәмәстәкәйләрсн ялтыратып, суга сикерә.
Авы тына бер төн камыш кабып йөзеп чыкса ярда малай юк. малай елый-елын кире кайтып бара. Тиз-тиз киенеп. Тәүфыйк аттың артыннан йөгерә, контор янында куын җигә малайны
( ип нәрсә. нигә елыйсын'’ Мә сиңа камыш, гамыры-нис белән йолкып алдым. мә!
I ы бессовестный малайка, кирәкми синең камыш тарың, бессовест-ный!
Шу тчак контрдан Тәүфыйкнын бабасы белән бер озын абый килеп чыктылар
Доченька, что с тобой, отчего ты плачешь.* Кто тебя обидел? тн озын абый, ү тени килеп сыенган сарыбашның чәчләреннән сыйпап
Вот нот мальчишка! Он нехороший, он бессовестный' Я просила сорван, мне камыши, а он а он.
«Доченька’' Кыз бала! Менә сипа мә'» Тәүфыйк баскан җирендә мәтәлеп ки I > ятлы.
Чү. улым. чү. син ни эш тәдеп. нишләп рәнҗеттең кыз баланы? Куркып каушап калган бабасы Тәүфыйкны шелтәли башлады Җә. ни начарлык кылдың, жә .итмен'’
Әнә теге елгадан, йөзеп кереп, камыш алып чыктым, ул үзе сорады. Мин... мин аны малай кеше дип белдем ич — Тәүфыйк.колакларына кадәр кызарып, башын түбән иде.
Эшнең нәрсәдә икәнен тиз чамалап алды Сөнгать карт:
Ә. ни. теге. . Фидыриваныч, теге, ни... безнең авыл җирендә малайлар суга. теге. ни... бич шәрә калып чишенеп керәләр бит инде. Малай зур хата җибәргән, Фидыриваныч. гафу итегез инде. Фидыриваныч, ул икенче алай эшләмәс. Шулаймы, улым?
Ах, вот в чем дело! Озын абыйның чыраенда елмаю галәмәте чагылып китә.— Егетнең монда гаебе юк шикелле, хаталык малайда түгел. . Но, что. доченька, успокоилась? Вот и хорошо! Ә камышны. Шура, алырга кирәк, үзең заказ биргәнсең ич. Бар. ал!
Шура, матур зәңгәр күзләренә нәфрәт, зәһәрлек билгеләре чыгарырга тырышып. Тәүфыйкның кулындагы камышны тартып алды да йөгереп китеп барды. Фидыриваныч. конторага кереп барышлый. Тәүфыйкның бабасына борылып әйтте:
Шулай. Сунгат абзый, сөйләшкәнчә, укулары башланганчы егет яшелчә бакчаларын саклар. Шәп итеп шалаш ясап куй үзенә...
Бабай, бабай, кем ул монда Фидыриваныч абый?
Фидыриванычмы? Фидыриваныч шушы леспромхозга баш кеше була инде, нәчәльник кеше! Бик миһербанлы кеше, кешегә гел игелек эшләргә тырыша, кече күңелле кеше.
— Ә Шура кем?
Фидыриванычның кызы, димәк. Их син. кавалер!— Бабай кеткелдәп көлә.— Чүт кенә эшне бозмадың.
Менә шулай кечкенә генә җәнҗал белән башланды кыз белән малайның беренче очрашу-танышулары.
рман хуҗалыгы директоры Купцов — озын, килешле гәүдәле кеше, һәрчак зәңгәр гимнастеркадан, галифе чалбардан йөри Билендә ике телле яссы каеш, аягында җаннары чыкканчы чистартылган кирза итекләр. Шуның өстенә, гимнастерка якасына эчтән ак каурый кәгазь тегеп, борын астында гына бер чеметем мыек калдырып, һәр көн бик чиста кырынып йөрүе аны кавалерия әфисәренә охшата.
Тәүфыйкка Купцов — укытучы Габдрахман абыйларын хәтерләтә. Ул да озын буйлы, какча гәүдәле кеше иде. Дулкынланыбрак торган кара чәчле, борын астында гына мыек йөртә. Сабыр холыклы, укучыларына беркайчан да тавышын күтәрмәс, ләкин класста тынлык, тәртип булыр. Авыру булдымы икән ул, бер дә җылыга туймас иде. кыш көннәрендә аркасын мичкә терәп торырга ярата. Шуңа күрә аның аркасы гел морҗа агына буялган булыр иде.
Әле дә күз алдында Тәүфыйкның: менә җыр дәресе бара, кулларын пинжәк җиңенә кушырып, аркасы белән мичкә сөялгән Габдрахман абый җыр башлый:
Ленинград — Мәскевә.
Урамнары таш кына...
Класс дәррәү күтәреп ала:
Яшь йөрәгем фашистларны Бетерергә ашкына!..
Җырны Әхмәдиев Миңнулла, бүтәннәр тынып калгач та, тагын әплә никадәр сузып тора ала. «Синең тының киң, тавышың да матур гына синнән киләчәктә җырчы әргис чыгып куюы бар».—ди Габдрахман абый. Миңнулланы аркасыннан сөеп.
Авыл уртасына, дөресрәге, янган мәчет урынына салынган бина ике катлы Мәктәп икенче катта. Аста клуб белән колхоз кәнсәләре. өстә ике класс бүлмәсе, көтепханә. Бер класста беренчеләр белән өченчеләр утыра. Аларны Мәрзия апа укыта Икенче белән дүртенчеләр — Габдрах- ман абый класслары Озын тәнәфес вакытында, гадәтенчә. Габдрахман абый кәнсәләргә тәмәке тартырга төшеп китә. Мәрзия апа өйләренә йөгерә, аның имчәк баласы бар
Мәктәптә егерме минутка «аулак өй». Менә шул чакта башлана инде «Бөек ватан сугышы!» Көзге байлыкта малайларның кесәсе тулы борчак, һәр малайда борчак мылтыгы. «Атаканы» дүртенче класс малайлары башлый Командирлары Тити колгасы Габдуллаҗан, һәр классында икешәр ел утырган Мәктәптәге бүтән малайлар аның тезеннән генә. Өченче класс малайлары оборона тота, ишеккә аркылы парта куялар да коридордан һөҗүм итүче дүртенчеләргә борчак мылтыкларыннан ут ачалар һәр ике як каһарманнарча сугыша, һәр ике якка ярдәмгә икенчеләр белән беренчеләр ашыга. Сугыш кызганнан-кыза бара Хәтер инде яклар бер-берсенә борчакны учлап-учлап бәрәләр «Патроннар» беткәч, кул сугышлы башлана Кулга «трофей төшерү», «плен алу» китә һәр малай, күзе төшебрәк йөрт әп кызга килеп ябыша да. үз классына өстери башлый Тегеләре партага тотынып карышалар, чинашалар, бәргәләшәләр...
Дүртенчеләр зур тантана белән үз классларына кайталар Трофейлар да мул. биш борчак мылтыгы кулга төшерелгән, өч кыз пленга алынган Уңышлардан башлары әйдәш ән җиңүчеләр сизт ерлекләрен югалт кан һич көтмәгәндә көчләрен туплап алган өченчеләр һоҗүм итә Алар, ишектә каршылык очратмыйча, туп-туры класска бәреп керәләр Максатлары бер илен төшкән кызларны коткару Яңадан кыямәт көне куба класста'
«Сугыш»ның иң кызган чагында Габдрахман абый килеп керә Ни күрсен: класста парталарның асты өскә әйләнгән, идән тулы ап-ак борчак. боз явын үткән диярсең. Малайларның, чабыштан килгән атларныкы шикелле, ярсудан борын тишекләре киңәйгән, кызларның яулыклары сыдырылып муеннарына төшкән, чәчләре тузгыган. Класста балта элеп куярлык тузан
Тынычланабыз, ди Габдрахман абый, өстәл артына килеп утырып. Парталарны рәтләп куябыз, форточкаларны ачып җибәрәбез
Ауган парталар рәтләнә, форточкалар ачыла
Хәзер урыннарыбызга утырабыз, борчак мылтыкларын нарталар өстенә куябыз..
Мылтыклар парталар өстенә куела
Ә сиңа. Хафизә, аерым әйтергә кирәкме? Чытар, чыт арын куй мылтыгыңны, синдә мылтык булмый калмас.
Кан җирән чәчле ирҗәнкә кыз Хафизә, кайсы төшеннәндер чыгарып, парта өстенә бәрәңге тукмагыдай иләмсез бер нәрсә куя
Үзең ясадыңмы?
Үзем.
Маладис. Ә син. Габдуллаҗан? Синдә алар икәү бит. куй икенчесен дә...
Габдуллаҗан, кесәсеннән чыт арып, парта өстенә тагын бер мылтык куя.
Староста һәм дежурлар, мылтыкларны җыеп мичкә ташлыйсыт
Мылтыклар мичкә ташлана
Зөлфия. Сара, идәндәге борчакларны себереп җыеп алыгыз. Мич артында себерке, чиләк булыр Бибинур тәтә алып кайтып, казларына сибәр, ичмасам (Бибинур тәтә мәктәп җыештыручы, кыңгырау шалтыратып торучы).
Бу әмер-шелтәлөрен Габдрахман абый тавышын күгәрмичә генә, өстәл артында класс журналларына нәрсәдер язган көйгә биреп утыра Йөзе-чырас тыныч, мөлаем
Укытучы урыныннан тора, сәгатенә карап ала: «Никадәр вакыт бушка сарыф ителгән!» _
Син нишләп әле монда? ди Габдрахман абый, арткы рәттә, Габдуллаҗан белән янәшә шыңшып утырган өченче класс укучысы Әлфияне күреп алып (Әлфия - мәктәптә иң матур кыз).
— Мин... мине Габдуллаҗан плен төшерде...
- Бар, бар, сеңлем, үз классыңа чыгып утыр. Мәрзия апаң яңа дәрес бирә торгандыр.
- Мин чыга алмыйм, мине, мине Габдуллаҗан кадаклап куйды..
Әлфия елап җибәрә. Чынлап та, юньсез Габдуллаҗан Әлфиянең күлмәк итәген эскәмиягә кадаклап куйган икән. Бар икән залимлек бу малайда!
Икенче класста матур язу дәресе. Габдрахман абый кара тактага «Без алга барабыз көн саен!»—дип язып куя да, янә дәвам итә
— Икенче класс! Зур дикъкать белән тыңлыйбыз: тактадагы җөмләне бик матур итеп дәфтәрләребезгә күчереп язып куябыз, биш мәртәбә. Тавыш-тын чыгармыйча гына.
Җә, кем өйгә бирелгән мәсьәләне чишә алмады? Кемегез тотынып та карамады?—Габдрахман абый инде дүртенчеләр каршына килеп баскан.— Кулларыбызны күтәрәбез, бармы андыйлар, җәгез?
Мирас мәктәбенә килгәндә Габдрахман әле егет кеше иде. Башта үзләренең авылы мулласыннан сабак алган, аннары ике кыш Кышкар мәдрәсәсендә укып калган ярлы мәзин малае, унҗиде яшьлек үсмер, үз көнен үзе күрергә, ил гизәргә чыгып китте. Өч-дүрт ел каңгырап йөргәч, тагын туган якларына әйләнеп кайтты. Ул елларда татар авылларында яңа мәктәпләр ачылып яткан чак иде.
Мәдрәсәдә бергә укыган сабакташының киңәшен тотып, татар мәк-тәпләренә укытучылар әзерләүче курсларны тәмамлагач. Габдрахманны Ташлык волостена җибәрделәр. Ташлык аны Мирас мәктәбенә тәгаенләде. Мәктәп дигәч тә, мәктәп дигәннәре — элек Ташлыкта кибет тоткан Хөсни бай амбары иде. Түр стенасына куш тәрәзә гишеп. галанка мич чыгарып җибәргәч, күңелгә мамыклы хәйран гына бер бинага әйләнгән мәктәп, яңа укытучы килгәч, авылның бала-чагасы, яшьләре өчен җан тартып торган урынга әверелде.
Мирас авылы — һөнәрле, кәсепле авыл. Мирас агайлары итек баса, тегү тегә, арба-чана ясый. Балта осталары, морҗа чыгаручылар да бар авылда. Җәен-кышын урманда дегет куып, дегет кайнатып, күмер яндырып көн күргән Зарифныкылар хәтта тирә-юньгә билгеле Бердәнбер сөннәтче бабай да — Мирас кешесе
Мираслылар читкә чыгып та кәсеп итәләр. Моны «өязгә чыгу» диләр. Өязгә чыгып йөргән кеше ил-дөнья күрә, урыс белән аралаша, үткерләнә, шомара. Шуңа күрәдер, Мирас халкы чи надан, дөм сукыр кешеләр түгел. Укуга, мәдәнияткә тартылу татарның канында булса да. Мирас кешеләрендә бу омтылыш кирәклеген аңлап эшләнә. Урысча сөйләшә белүнең зарурлыгын да алар җилкәләрендә татыган бәндәләр: урысча бер-ике авыз сүз белмәсәң. Ташлык базарында шалкан сатуы да кыен эш. Авылның иң томана, мокыт агае да үзенең Галиулласын Сафиулласын мәктәпкә китерә: «Мә. мөгаллим абзый, каты тот, ите - сиңа, сөяге ~ миңа. Бездән булмады инде, бәлки, малайдан кеше чыгар...»
Габдрахманга чаклы балаларны сыйныфларга бүлеп укыту булмаган. Мәктәп бусагасын беренче мәртәбә атлап кергәне дә. аны инде икенче өченче ел таптаганы да. бергә укмашып утырып диярлек сабак тыңлаган Габдрахман исә балаларны сыйныфларга аерып укыта башлады Бео рәттә беренче сыйныф утыра. Аларга укытучылары хәреф таныта санарга өйрәтә. Икенче рәттә иҗекләп булса да укый белгәннәр—икенче сыйныф балалары. Иң арткы рәттә өченчеләр утыра Габдрахманга балалар укыту бик тә ошый. Әнә ничә пар риясыз күзләр аңа текәчгән
Әмма Габдрахман берүзе, ялгыз. Тәҗрибәсе җитенкерәми Балалар укыту шикелле нечкә, четерекле эштә киңәшер, фикер алышыр кешесе юк аның.
Шулай шатлыклы газаплар эчендә бер ел үтеп тә киткән. Киләсе уку елында инде мәктәптә дүрт сыйныф булачак Җәен авыл агайлары, амбар ятыгына төрттереп, тагын бер бина ясап куйдылар. Тәрәзәләрен зәңгәргә буяп, тирәли рәшәткә тотып алгач, мәктәп тагы да күркәмләнеп. ямьләнеп китте. Әйдә. Габдрахман!..
ираҗи карт йорты Аргы як урамда, су буенда. Караңгы, аулак урында утыра. Картайды инде Сираҗи. Бар иле аның дөньяны якасыннан селкеп яшәгән чаклары! Хәзер Сираҗиның мүкләнеп беткән капкасын каккан, капка эченә үткән кеше юк. Бала-чагалар да Сираҗи йорты турыннан, бичуралы йорг яныннан узган шикелле, шүрли-шүрли. үзләреннән кечерәкләрне җитәкләп- күтәреп үтәләр.
Мортазаныкыларны Мирас халкы өнәми. «Мортазаныкыларнын күзендә ат тоягы эзләре бар» алар ат карагы. Ат карагы дигән исемне авылда караклыкны кәсеп иген алган, бу эштә маһирлыкка ирешкән абруйлы каракларга гына тагалар. Сираҗи хәтта Бибигайшәне дә өязгә чыккан җиреннән урлап алып кайткан иде Көзге караңгы кичтә, комган готын тышка чыгып барган чагында чәлдергән ул аны. Ишек алдында тәгәрәп комганы гына калган Бибигайшәнең
һөнәр белү ат карагына да комачауламый Сираҗетдин итек баса белә. Аны бу эшкә агасы Мортаза өйрәтте. Бүре, гадәттә, сарыкны оясыннан ерактарак җирдә буа. диләр Аг караклары да шул бүре гадәте буенча эш итәләр туган авылларыннан ерактарак. өязгә чыгып Яшь чаклары иде Солыдагы әшнәсе Мирза белән Сираҗи көзен өязгә итек басарга чыг ып киттеләр.
һай, көзге төннәрнең матурлыгы! Караңгы көзге төнгә ни җитә! Көзне Аллаһы Тәгалә ат караклары өчен яраткандыр1 Кыш көне, дөресрәге. кышкы төндә. ишек алдында тояк эзләре калдырмас өчен, тәҗрибәле караклар атның аякларына киез ката, башмак чабаталар бәйләп алып чыга Көз көне чабата-каталарның кирәге юк. Көзен агайлар, мужиклар атларын абзар курасында тота. Солы, печән ашап туеп, йокымсырап юрган хайван янына акрын гына якынлашасын. Яг кеше исен сизен борчыла башлаган, колакларын шомартып читкә тайпылган хайванны ялыннан эләктереп, муенын чәбәкләп сөеп, ял төпләрен кашып юмалыйсың, тынычландырасын, ипләп кенә, кабаланмый гына, башына йөгән кидерәсең Аннан, абзардан алып чыгып, сыртына сикереп атланасың да бигайбә, хуҗа абзый!
Ат урлауның рәтен белгән тәҗрибәле карак теләсә нинди дүрт аяклы мәхлукның ялына килеп ябышмас. Агның ниндие юк аның: олау агы. тарантас аты. чабыш аты. елкы аты Аннан соң. ат урлауның тәмен белгән каракларны халыкта даны чыккан, исеме халык теленә кергән хайван т ына җилкендерә, юн йокыларын качыра
Бу көздә Сираҗилар Чаллы якларында йөрделәр Итек басу эше пычрак эш. дигән сылтау белән итекчеләр өй хуҗаларының мунчасында торып ипләүне ку тайрак күрделәр Мунчада үзен хуҗа җиде төн урталарында чыгып кит тә җәһәннәмнәреңне айкып йөр'
И тек бастырырга дип йон кү тәретт килгән атайларны һөнәрчеләр якты чырай белән каршы алалар
Әйдүк, җонлы капчыкларыгыз белән түрдән үтегез!
Бер көнне итекчеләргә бик гә сүзгә әвәс бер атай эш кигерде.
Әссәламегаләйкем. Алла ярдәм бирсен сезгә. Иншалла. исәнлек- саулыктыр'*
С
Аллага шөкер, саулыктан зарланган юк. беләктә куәт, кулда тәпәч, казанда әтәч!..
Агайдан йорт-илнең. мал-туарның аман-им и илеген сорашкач, итекчеләр сүзне акрын-акрын кирәк якка бора
— Җәйләр матур килдеме быел сезнең якларда?
— Җәйләр бик матур килде. Аллага шөкер. Вакытында яңгыры булды, вакытында җылысы, дигәндәй.
Сабан туйлары да шәп булгандыр инде алайса, көрәшләре, чүлмәк ватышлары, ат чабышлары белән, дигәндәй, ә, абзый?
Булмаган кая ул! Булды, бик тә булды, көрәше дә. ат чабышлары да. булды, бик булды...
— Ат чабышлары димәктән. кемнәр-кемнәр аты баш килде соң/
— Акъяр мулласы Әбүзәр хәзрәтнең Туры айгырына чыкканы бул-мады. Чаллы сабан туенда баш арты килгән атны җир буе җир калдырып килде. Акъярда да баш килгән дип ишеттек. Бу тирәдә аңа чыгар чабыш аты юк. дип сөйлиләр.
Моңарчы итекчеләр агайны бер дә исләре китмәгән кыяфәт белән, текләрен тәпәчләгәп көйгә генә тыңласалар, аның соңгы сүзләрен тәпәч-ләрен ташлап, колакларын торгызып тыңлап тордылар.
Әбүзәр хәзрәтне әйтәм, ул данлы малын кеше күзенә дә күрсәтмидер инде?— Сираҗи җеп очын ычкындырмыйча, акрын-акрын гына тарткалап, агайның сүз җомгагын сүтә бара
— Нигә күрсәтмәсен ди! Якшәмбе саен Әбүзәр хәзрәт Чаллыга ai базарына килә, тарантасына сабан туе батырын җигеп Акъяр белән Чаллы арасы кырык чакырым җир. шуны хәзрәтнең Туры айгыры ике сәгатьтә уза икән, диләр. Чабышкының аяклары языла юргандыр, нибуч!
Бер атнадан итекләрең әзер булыр дип. сүзгә һәвәс агайны озаткач, әшнәләрнең телендә бер генә сүз булды: Туры айгыр. Туры айгыр!.. Әкиятләрдәге Алтын кош сыман, бөтен күңелләрен, бөтен җисемнәрен биләп аллы ул «итекчеләр»нең. Бүген шимбә көнме? Иртәгә иртүк Чаллыга. Ат базарына китәргә карар кылынды .
Бирим дигән колына чыгарып куяр юлына, ди. Итекчеләр базарны иңләп-буйлап озак та йөрмәде, алар игътибарын базар читендәге йорт капкасына бәйләп куелган ат. ат-арба тирәсенә җыелган кеше юр җәлеп итте. Якын килделәр. Киң күкрәкле, озын торыклы дүрт-биш яшьлек айгыр, баскай урынында тора алмый, бии. бер чигенә, бер алга тартыла, өзлексез башын чайкый, колакларын шомартып уйнаштыра. Бертуктаусыз авызлык чәйнәүдән чыккан селәгәйле ак күбек, авыз кырыйларыннан тамып, җилгә оча. Атның зур акай күзләре усал, тәкәббер ялтырый..
Агайлар сүз куерта:
— Вот ичмасам мал!
Моңа ун ат акчасы да жәл түгел, билләһи'
Бу кем дөлдөле икән?
— Нәрсә, күзең чыкканмы әллә? Чаллы сабан гуенда баш килгән ат. Акъяр мулласының чабышкысы бит.
Сиражи белән Мирзаның тыннары кысылды: каршыларында кыланып. масаеп, биеп аларның Алтын кошы Туры айгыр тора лабаса! Агайлар гәпләрен дәвам итәләр:
— Мулла абзый кайда тота икән бу чибәр егетен?
— Бу бахбайны чәлдергән карак Гани байга әйләнә инде!
«һи-и, килеп карасыннар! Айгырның абзары таш пулат, пулат ишекләре тимердән, аларда ат башы кадәр йозаклар, килеп кенә карасыннар!..»
Итекчеләр абайламый да горал ар икән: бишмәтен кызыл пута белән буган, мескен бүрек кигән ир уртасы бер кеше тарантаска кырын ятып тора, шул кеше сөйли икән бу сүзләрне.
«Килеп кенә карасыннар! Өстәвенә мин әле төнгә айгырның аякларына богау салып куям, богауларның зынҗыры абзарның идән такталарына береккән. Ә абзарнын, богауларның ачкычлары менә кайда йөриләр' гүгәрәк бүрек иясе бишмәтенең кесәләренә суккалап ала — һи. килеп карасын караклар!»
Бу ачык авыз мулла абзыйның хезмәтчесеме, ат караучысымы, сүзен бетергәч, итекчеләр бер-беренә мәгънәле генә карап алалар да. бер-берсен сүзсез дә аңлап, вакытларын бушка уздырмыйча, үзләре эшкә төшкән авылга юл тоталар. «Алтын кош»ны күрделәр, оясын да белделәр. хәзер аны нибары кулга төшерәсе калды
. Бер атнадан мунчага, итекләрен алырга дип. теге сүзгә һәвәс агай килеп керә. Керүенә, сөенеч алган шикелле, әсЬрләнеп әйтеп сала
Ишеттегезме?! Мулла абзыйның туры айгыры тү-тү! Теге, мин сөйләгән, мәйдан тоткан чабышкы, тү-тү! Чәлгәннәр1
Китсәнә! — Сираҗи бот чабып, хәйран кала. Без монда, караңгы мунчада, берни ишетми ятабыз! Нәрсә9 Ничек9 Кайчан9!
Атна кичкә каршы төндә. Әбүзәр мулла иртән торып тышка чыкса, ат абзары йозаксыз, ди. Абзарда, күзләрен акайтып, мулланың хезмәтчесе ята. ди. Авызына караклар дыңгычлап бүреген тыкканнар, аяк-кулларын ат богауларына богаулап идәнгә ташлаганнар, ди
Нәрсә, авылда ни сөйлиләр соң?!
Авыл халкы телендә гел шул Әбүзәр хәзрәтнең урланган чабышкысы инде.
Хезмәтче, алай-болай төсмерләп калмаганмы соң. каракларны, дип әйтүем? Сираҗи сүзне кирәкле юнәлешкә бора.
Кая ди инде ул төсмерләү, күзгә төртсәң күрмәслек кара төндә!
Алай икән, алай икән... Ни. итекләрең, агай, әзер Мә. җылы аякларыңда өстерәргә язсын
Рәхмәт, шулай була күрсен. Теге, иптәшең. Мирта, күренми, дигәндәй? Агай кеше инде ишек сабын тоткан, чыгып кына китми бит
Ул пи., авылларына кайтып китте.
Нәрсә, андый-мондый хәл килеп чыкмагандыр ич?
Хатынының баласы аркылы килгән!
Сөбханалла, әстәгъфирулла! Чыгасы юлларын киң кылсын инде Шулай кылсын, киң кылсын
Бу лыгырдык агайдан котылган гына иде Сираҗи, мунчага хуҗа кешенең буй җиткән тилемсә малае килеп керә Бусагадан ук:
Ә Милза абзый кайда, кая кипе Милза абзый’
Анаңның түбән авызына теш куярга! Тай. тай моннан, сыпырт мәхлук! .
Узган төн үк кайтырга тиеш иде инде Мирза Чабышкыны урнаштыру аларны урлауга караганда да авыррак эш. Туры айгыр әле яшәргә тиеш, сабан i уйларында баш килеп, яна хуҗасына шөһрәт тап яуларга тиеш. Шуңа күрә аны ераграк, бүтән өязләргә чыгарып «сеңдерергә» кирәк. Мирзаның бу эшкә маһирлыгы җитәрлек Тик менә «Мирза кайда9» «Милза абзый кайда?» Әллә авылда берәр төрле сүз йөриме9 Әллә бер-бер эз калганмы «эш» урынында?
Ә нигә Мирза озаклады соң әле? Сираҗиның эче пошулы. күзенә йокы керми Сираҗиның. Инде әллә ничә тапкыр тышка да чыгып керде төн караңгы, болытлы, явымсыз Менә дигән караклар төне Сукыр лампаны төтәтә-төтәтә тагын итек тәпәчләп алды Сиражтт Эш белән вакыт үткәне сизелми ичмасам, эч пошканы да басыла төшә .
Төн урталары узгач, ниһаять. Мирза кайтып керде. Арыган, йончыт ан.
Йә. ничек, ник озак йөрдең’ - Сираҗи түземсезләнеп, пышылдап кына сораулар яудыра башлый
— Ал да гөл!..
— Кая чумдырдың? „
Танышка. Хәзергә бахбай аның абзарында торып торыр ьоз каткач, ул атны Агыйделнең аръягына шудырырта тиеш Башкорт инде бәһасеннән тормас андый малның! Башкорт аг малын таный бс тә
Ә мәһәре? Танышың күп тамыздымы сон мәһәрен' Арзанга ыч-кынмадымы айгырыбыз?
— Ун атлык булмаса да. дүрт-биш атлык булыр мәһәре.
— китсәнә?!
Малына күрә бәһәсе инде.
Утны сүндереп, итекчеләр озак кына план корып яттылар Бу як тардан тизрәк таярга кирәк, дНп хәл кылынды Алган эшләрне әпен- төпен эшләп бетерергә дә—ычкынырга! Алла, саклаганны саклармын, дигән...
Иртәгесен әшнәләр, «мәһәрмне уртаклап янчыкларына яшергәч. Мирза әйтеп куйды:
Әллә тагын өйләнеп ташлыйсыңмы. Сираҗет дин? Хәзер акчаң бер букча, ә?
Акчасы бар барын, тик кызы юк. Үзең беләсең бит. безнен капка «кынгыраулы». Мирас кызлары гына түгел, тирә-юнь авыл кыз тары да безнен өйнең бусагасын атлап керәселәре юк.
Кайгырма, дус кеше! Сиңа дигән кызны урлыйбыз аны. ерактан, белмәгән, ишетмәгән җирдән.
Кайдан, кемне?
Безнең хуҗаның күршесе Бибисаҗидә карчык кызын!
Бибигайшәнеме?! Ул бит мине...
Тыңлап тор! Син сизендеңме — без хуҗа өенә әбәт ашарга кердекме. йә иләк, йә чиләк сораган булып Бибигайшә кереп җитә, үзе кып- кызыл булып кызара. Мине күрәсе килеп керә дисеңме әллә син аны. минем инде өч балам барын белә бит ул. Юк. юкка гына кереп йөрми ул Бибигайшә! Үзең менә дигән ат карагы, ә кызлар күңелең аңламыйсың. Йә. әйт, ошыймы сиңа Бибигайшә?
Ошавын ошый да... Тик менә...
Мирзаның планы буенча, итекчеләр Чаллы базарыннан бер яхшы гына ат-арба сатып алдылар. Авылга кайтып, арбаларына печән түшәп, эш коралларын, киемнәрен чыгарып салдылар да. өй хуҗаларын бәхилләтеп. кичкә таба авылдан чыгып киттеләр. Алар Бибисаҗидә карчык йорты турыннан узганда, тәрәзәдә Бибигайшә шәүләсе күзгә чалынып калды...
Тәмам караңгы төшкәч, безнең мөсафирлар авылга янә кайтып, атларын бер аулак тыкрыкка куйдылар Мирза арба янында калды. Сираҗи исә Бибисаҗидә карчык йортының чоланы артына посып көтә башлады: йокларга ятар алдыннан Бибигайшә тышка чыкмын калмас, чыгар...
Нәкъ шулай булды да: тамак кыра-кыра комган тоткан Бибигайшәнең ишек алдына атлавы кая. Сираҗи үзенең көрәк кадәр кулы бе тән кызның авызын томалады. «Курыкма. Бибигайшә, мин Сираҗи син курыкма гына. Мин сине үзебезнең авылга алып китом мин к^ц акча таба торган егет...»
Бу сүзләрне Сираҗи, сарык бәрәнен эләктереп чапкан бүредәй, куркуыннан һушын җуеп мәлҗерәп төшкән Бибигайшәне күтәреп абына- сөртенә арбага таба йөгергәндә пышылдады.
. opi аганыкылар йортына Бибигайшә
JV1 Кырыс, караңгы чырайлы кайнатасы кыйналып яшәгән, кыен ашый-ашый
бер дә ияләнә алмады, һәм гомер буе иреннән чукракланган эт кояшы
шикелле өнсез генә йөргән кайнанасы Хәдичә ана чит-ят кешеләр иде.
Берсе артыннан берсе көннәр үгте. Нинди йортка килеп эләккәнен, ире Сираҗиның ни белән «кәсеп» иткәнен Бибигайшә инде сизенә башлады Бу йортка җан төн җиткәч керә: шыпырт кына чыгып, кемгәдер капка ачалар, кемдер нәрсәдер китерә, нәрсәдер алып китә
С ираҗи белән дә гаҗәп хәлләр булгалый. Шулай, гадәттәгечә, сәкегә урын җәеп кичтән бергә йокларга яталар. Бибигайшә төнлә уянып китсә янында ире юк Шул юктан өч-дүрт көн. бер атна югалып г оргач, көтмәгәндә, төнлә белән арып-талып кайтып керә. «Кайларда йөрисең син шулай?» дип соравына. Сираҗи, көчле куллары белән хатынын корәп алып күкрәгенә кыса да. усал күзләре белән бер мизге т карап торгач: «Гайшә биби. күпне белсәң, тилгән алып китәр үзеңне», дип. уены-чыны белән хатынының маңгаена чиертә. Ат типте мени Бибигайшәнең башы әйләнеп китә, маңгае күбеп чыга
Авыл хатыннары ла үзләрен ничектер сәер готалар. Бибигайшә чишмәгә суга килсә, чишмә янында шау-гөр килеп сөйләшеп торган хатын- кыз тынып кала, сәламенә дә бик тыйнак җавап кайтаралар Беркөн шулай, су алып киткәч, артыннан бер миһербансыэы. юри Бибигайшә ишетерлек итеп: «И-и бичара, кемгә башын бәйләгәнен белмичә килгәндер инде»,- дип әйтә калды.
Ботен йорт эшләре, мал-туар карау килен җилкәсендә Бибшайш<> көпе буе ой белән каралт ы-кура арасында чуала. Мортазаныкыларның атлары икәү генә Бер иртәдә шулай мал карарга чыкса ат абзарында өч ат Өйгә кереп Сираҗидан өченче аг турында сорарга кергән иле. башлаган сүзен әйтеп бетерергә ирек бирмәде Сираҗи, сугып егып, и игеп кыйнап гашлады хатынын. Такмаклый-такмаклый. котырып кыйнады «Ишетмә, күрмә, сорашма!..»
Кара-каршы өйнең икенче яртысында торган кайната белән кайнана. гавышсыз-тынсыз гына кереп, улларының кыланышын карап тордылар да гавыш-тынсыз гына үз якларына чыгып кигтеләр.
Икенче көнне чишмә янында, күршеләре Гамилә җиңги бөтен йөзе кара көйгән Бибигайшәне күреп, елап җибәрде: «И-и балакаем, инде сине дә мени? Аларга кеше ярын аламы соң. Аг караклары бит алар, йортларын җит йогкыры! Сиңа хәтле дә ике бәхетсез килеп кипе инде бу йортка Кем икәннәрен белгәч, артларына борылып карамыйча чыгып качт ылар, бахыркайлар. Кит. балакаем, кач бу Алла карат атап порт тап. Урлатаннарын сеңдереп тормасаң. сиңа да көн яктысы күрсәтмәсләр, китә күр. кач. балакаем, кач!»
Бибигайшә иртәдән кичкә кадәр аяк өстендә, көнозын бетмәс- төкәнмәс йорт эшләреннән иза чигә Авыр хезмәттән анык әле ныгып җитмәгән гәүдәсенә көч килә, яткач төне буе нәзек беләкләре сулкылдап сызлап чыга, аяклары ут яна
Сираҗиның тагын юкка чыгып юрган чагы. Тон Бибигайшәнең күзенә йокы керми, уйланып яга Бибигайшә: мина кадәр дә Сираҗи ике чатын алган булган., китә күр, кач. балакаем, сина да көн яктысы күрсәтмиләр Алла каргаган йорт Китәргә' Кая’ Гайшәнең инде буенда бар Китмәсәң. ат карагы хатыны исемен күтәреп ничек дөньяда яшәргә, ничек кеше күзенә күренмәк кирәк И әни җаным, нигә үзең бс ion алып кайтып китмәдең теге чакта, инде миңа нишләргә сон. әни җаным?
Бибигайшә урыныннан торды, тәһарәт алды, җәймәсен намазлык итеп җәеп тезләнде дә. бар белгәннәрен укырга тотынды Намазын башкарып бетергәч, елый-елый ялвара башлады ««И Аллам, минем хәлләрем сиңа мәгълүм, мин синең бер ятимен, мин бер ялгызым чиг илләрдә, ят кешеләр кулында. Сиңа мәгълүмдер. минем ирем аг караты булып чыкты. ул мине үзебезнең авылдан урлап алып китте, мин аның карак икәнен бетмәдем бит. үзен шаһит, мин аның урлаган малларын
сеңдереп үз өстемә гөнаһ җыеп яши алмыйм, әмма минем аннан көмәнем бар. инде миңа нишләргә икән, Ходаем. Коткар мине моргазаныкылар- ның каһәреннән, инде бер дә чарасын тапмасаң да. ал минем газиз җанымны, ал. ал. Раббым. кара кан йогып, кеше алдында хур-рисваи булып яшәгәнче, җанымны ал. Ходаем...»
’ Бибигайшәнең теләкләре фәрештәнең амин дигән чагына туры килгәндер шул. Тәүлеккә якын тулгаклап, зур газаплар белән Бибигаишә малай китерде. Каны бик күп китте тудырганнан соң. «Хәле бик начар, сине чакыра шикелле, әйтәсе сүзе бардыр», дип, кендек әоисе ишек алдында арлы-бирле йөргән Сираҗины чакырып керпе. Бибигаишә чыбылдык эчендә ята. Йөзендә кан әсәре калмаган, юка иреннәре күгәргән. күз төпләре кара көйгән.
«Бибигайшә, ни хәлләрең бар?» дип. тетрәнгән, каушап калган Сираҗи хатынының өстенә иелде. «Сираҗетдин абзый... мин үләм инде... балабызны тәүфыйклы итеп үстерә күр... зинһар...» Бу күзләрен ачарлык та хәле калмаган Бибигайшәнең соңгы сүзләре иде Кояшлы, җылы, матур җәйнең соңгы аенда әле унсигез яше дә тулмаган Бибигайшә гүр иясе булды.
Малайга Фәтхулла дип исем куштылар.
г ирә-юнь авылларда мәктәпләр күбесенчә манаралары вәйран ите* | ж лгән мәчет биналарына урнашкан. Мирас авылының мәчете юк.
Коточкыч янгында, бөтен авыл белән бергә, мәчет тә янып көл булган. Аның тарихы болайрак...
Мирасның Мөхетдин дигән бер агай урман аланындагы дисәтинәсенең бер почмагына шалкан чәчә торган булган. Урман туфрагында шалкан бик уңа икән Көзен Мөхетдин комган-комган шалкан җыя. Бервакыт шулай шалкан җирен карарга дип барса кемдер сайлап кына, эреләрен генә жыеп киткән. җир өстендә ат-арба эзләре калдырып. Узган атна якшәмбесендә Ташлык базарында шалкан сатып торучы Фәтхине күреп кайтканнар. Арба әрҗәсе тулы шалкан ди. Мөхетдин шалкан чәчкән урман Ташлык юлы өстендә. «Шул йөзе караның эше. бер дә бүтәннеке түгел, каккан казыгы да юк зимагурга каян килсен ди шалкан. Менә күрсәтим әле мин аңа шалканның ни икәнен». Төпчек малае Сәхәбетдинне ияртеп, якшәмбегә каршы төндә Мөхетдин агай шалкан сакларга китә Ни ялына, ни ялвара хатыны Шәмсекәмәр: «Бармагыз, йөрмәгез, хараплар гына булырсыз, ул бит ата карак! Кеше башына җитү аңа бер тиен тормый, тыңлагыз зинһар сүзләремне'» Юк. кеше сүзе керә торган кеше түгел Мөхетдин. Дуамал, гайрәтле кеше, махы бирә горган- нардан да түгел.
Барып җитәләр болар шалкан җиренә, куак астына яшеренеп көтә башлыйлар. Төн аяз. айлы
Тон урталары узгач аты-арбасы белән килеп керә берәү туп-туры шалкан җиренә, ашыкмыйча гына, сайлап кына йолкый башлый Үзе чәчеп үстергәнмени!
Мөхетдин агай малайга урынында гына калырга ишарә ясый да. куак артыннан сикереп чыгып, каракны якасыннан элеп тә ала.
Фәтхи ычкынмакчы булып ыргылып карый. Юк Бу куллардан ычкына торган түгел. Кул түгел — тимер келәшчәләр Күпне күргән Фәтхи моны тиз чамалап ала.
Җибәр. Мөхетдин абзый, яхшылык белән
һе. җибәрми, җибәрде ди! Менә мин сине атың белән янәшә мичәүлән, чыбыркылап авылга алып кайтам әле! Халык алдында хур- рисвай шәм әле мин сине! Тапкансың әзергә бәзер!
— Җибәр. Мөхетдин абзый, нүжәли шалкан бәясе дә тормый синең җаның? Фәтхи ычкынмакчы булып тагын тартынып, йолкынып карый.
Янама, янама! Теге нәрсәм дә селкенми синең янавыннан' Мөхетдин Фәтхине арбасына таба эткәли-төрткәли өстери, муен тамырына берне кундырып та ала.
Җибәрәсеңме?!
Ю-у-ук. Фәтхи, әле мин сине.
Мә алайса! Фәтхи кискен хәрәкәт белән Мөхетдиннең эченә пычак тыгып чыгара, ал кирәгеңне, инде икенче кульпшы озайтмассың
Аһ! Мөхетдин сыгылып төшә, эчен тотып җирдә ауный, тәгәри башлый.
Поскан җиреннән әтисе белән Фәтхинең әвәрәләнүләрен коты чыгып күзәтеп торган малай тумырыльгп куак артыннан чыга
Әти, әти! Нишләтте ул сине'.'!
Кач. улым... кач! .
A-а! Әле син монда көчегең белән мени' Көчегеңне дә бетерәм! Фәтхи урманга таба чапкан малай артыннан ташлана Тукта, көчек, бетерәм. барыбер бетерәм сине дә!
Сәхәбетдин агачлар арасыннан борыла-сарыла элдертә. Аның артыннан Фәтхи чаба Агач ботаклары малайның битен, муенын тырный «Сөртенеп егылмасам гына ярарис» Уйлавы була нәрсәгедер абынып мәтәлеп барып төшүе була кычытканлык-куралык эченә «Беттем!» Малай куркуыннан күзләрен чытырдатып йома, тынсыз калып җиргә сеңә Якыннан гына чашгыр-чоштыр агач ботакларына, куакларга бәрелә-суг ыла Фәтхи чабып уза. Туктый, гыңлап юра «Шушы тирәдә генә юкка чыкты, әдәм актыгы. Котыла алмассың! Сине исән калдырсам мина хана!»
Аяк аегында чытыр-чатыр сынган ботак тавышлары ерагая. «Кит те?» Юк. Сәхәбетдин ягкан чытырманлык янына Фәтхи тагы әйләнеп килә «Шушы тирәдә генә юкка чыкты, көчек, кыларга кирәк аны да. юкса .»
Әрле-бирле гугланын эзләп йөреп гә малайны эләктерә алмагач. Фәтхи өч катлы иген сүгенеп, канлы пычагын юлында очраган кырмыска түмгәгенә батыра ла. агы янына китә:
«Таярга кирәк! Ташлыкка! Ташлыктан шәһәргә дачный поездлар йөреп гора. Анда инде эзләсеннәр Фәтхине!»
... Ташлык ягына чаптырып киткән ат-арба тавышы ерагайгач. Сәхәбетдин үзен коткарып калган куралыктан чыгып әтисе янына килә. «Әти! Әти!..» Әтисе дәшми дә. селкенми дә Ике кулы бе гәп эчен кысып тоткан кое бөгәрләнеп яга Күзләрен чытырдатып йомган Малай калтыранган куллары белән инде суынып беткән агасының биген, маңгаен капшап карый да. когы алынып авылга таба чаба
Юл буе слый-елый йөгереп кайтып хәлдән тайган Сәхәбетдин урман очында яшәгән олы абыйсы Низаметдинга кереп егыла «Әтине Фәтхи... Ташлыкка таба .»
Таң атып килгәндә Мөхетдиннең канлы гәүдәсен өенә алып кайтып салалар.
Өйләнеп башка чыгып яшәгән Низаметдин, инде буйга җиткән егет булып килгән Бәдретдин агалары шикелле үк гайрәтле ирләр, аг атланып Ташлыкка чабалар турыга, болын буйлап, җәя үле сукмак буйлап...
_ әгхинең авылда а г асы Сираҗи карт йортында «эз су ытын» я г кан
< Д > вакыты иде. Юк. ул аг карагы гүге г. ат урлау пычрак эш.
Шәкүр карак шайкасында «кызыл мал» белән «эш» игә Фәтхи Бер Мәскәү баеның кибегеп «алганда» аларнын шайкасы «янды» Полиция фургонына утырткан га. икс беләгеннән кысып гогкан полицейскила- рны чәчеп lamiaii. Фәтхи качып котыла алды, бүюннәр каптылар. Шәкүр каракның Мәскәү полициясендә дә әшнәләре юк түгел Эшне
җайлаганчы, шау-шу тынганчы. Шәкүр абзый Фәтхигә күздән югалып торырга әмер биргән. Менә икенче ай инде Фәтхи Мираста, «атпускыда» ята. Авылдашлары өчен ул Казанның дары заводында рабучи. Бик хәтәр эштә, шуңа күрә атпускысы да мулдан икән.
Узган ел да кайтып, Мирас кешеләренең һушын китәреп йөргән иде Фәтхи. Өстендә шакмаклы пинжәк, пүттәшкәле чалбар, башында чуклы кызыл фәс, аягында ялтырап торган штиблетлар; ефәк күлмәге өстеннән муенына чуар чүпрәктән муенчак бәйләгән. (Ул җәйдә Фәтхи Мәкәрҗә ярминкәсендә бер төрек сәүдәгәрен чишендергән иде.) Авыл халкын шаккатырганы — коерыклы кызыл кәләпүш белән пүттәшкәле чалбар булды. Авыл җирендә күтендә ыштаны тормаган малайларның гына ыштаннарын пүттәшкәгә асалар.
Эшсез яту ялыктырды Фәтхине. Ул түземсезлек белән хәбәр көтә. Ташлык базарына «Чулак» килеп чыгарга тиеш. Фәтхи узган якшәмбедә дә аны базар таралганчы көтте, күз буяр өчен, арба әрҗәсеннән шалкан сатып торган булды. «Чулак» килмәде.
Теге якшәмбедә. Ташлыкка барышлый юл өстендә очраган шалкан түтәленнән арбасына ун-унбиш төп шалкан йолкып салган иде Фәтхи. Бу юлы да шулай эшләмәкче булып, узышлый шалкан җиренә кергән иде, менә ничек булып чыкты... Их, Мөхетдин абзый, Мөхетдин абзый!.. Җибәрсәң ни булган инде? һич югында, сукмасаң да исән калган булыр идең әле. Дуамаллыгың җитте башыңа...
Ташлыкка җитәрәк яктыра башлады. Фәтхи атын алып юлдан болынга борды. Юлсыз-нисез чыклы курпы өстеннән бер кавым баргач, атын беренче очраган печән кибәненә кушып, арбасыннан төште, гәүдәсен, оеган аякларын язгалап киерелә-сузылды, үз алдына мыскыллы елмаеп, уйлап куйды: «Кемнең башына килер икән Фәтхине Ташлык болыныннан эзләргә?»
Чуен юл станцасына кадәр ике чакрымлап җир булыр. Беренче дачный поезд китәргә әле өч сәгатьләп вакыт бар. Бераз черем итеп алырга да була. Фәтхи кибән астына оя сыман нәрсә ясап кереп ятуга, гырлап йокыга китте. Каракларның нервлары нык була торгандыр шул...
Төшләнә-төшләнә йоклый Фәтхи. Ул үзенең шәһәрдәге уйнашчы марҗасы өстендә азаплана, имеш. Инде булдырам гына дигәндә аны марҗасы өстеннән өстерәп төшерәләр, имеш...
Шашынган, ярсыган Низаметдин Фәтхине аягыннан өстерәп кибән астыннан суырып чыгарды да, сабан туенда батыр калып алган сарык тәкәсе шикелле, баш очына күтәреп, җиргә орды...
Төш җитеп килгәндә Низаметдин белән Бәдретдин яртылаш үлек Фәтхине авылның каравыл өенә алып кайтып ташладылар. Измәсен изгәннәр, кеше дип әйтер җирен калдырмаганнар. Фәтхи ярым ачык күзләрен гарешкә терәгән. Эчендә җаны бармы-юкмы, белерлек түгел.
Халык җыелды. Мөхетдиннең энеләре, кияүләре тагын өстиләр Фәтхигә. Дисәтник Гәптери генә араларга тырышты: «Җәмәгать, җәмәгать, ипләбрәк кыланыгыз, самасут килеп чыкмасын, ахыры хәерле булмас!»
Кич булгач халык таралды. Фәтхинең җаны бар икән әле —сирәк- мирәк ыңгырашкалый.
Чыкмаган җаны гына калган Фәтхине саклауны, дисәтник Гәптери, бөтен гомере каравыл өендә үтеп, каравыл өендә картайган Бөкере Заһирга тапшырды:
— Иртәгә Ташлыктан үрәтник килгәнче күз-колак булып тор. Заһир абзый.
— Ай-Һай, Габдеррәүф, айнып китеп, алай-болай... төйнә белән дип әйтүем... алай-болай... аяк-кулларын бәйләп салмыйсыңмы, диюем
— Шайтаныма китсен мени, күрмисең мәллә хәлен, иртәгә кадәр аягын сузмаса ярый әле. Ярар мин киттем.
Төн җитә. Каравыл өендә — Заһир карт та үлеп ятучы Фәтхи.
Заһир тышка чыгып йомышын йомышлап керә «Ай-Һай. бик ямьсез жил күтәрелгән, хәерлегә генә була күрсен, ут-күздән Алла сакласын!» Заһир карт идәндә һаман шул кыяфәтсез рәвештә көйшәнеп яткан Фәтхигә күз ташлап ала. Тәрәзә төбендә пыскып утырган шахта фонарен кыса 1өшә. сәләмә чикмәненә төренеп. Фәтхидән ераграк почмакка килеп чүмәшә дә үзенең күңелсез уйларына чума
Шулай оеп күпме вакыт утыргандыр, кемнеңдер кармалавын тоеп, сискәнеп айнып китсә. ни күрсен Фәтхи! Заһир карт чүмәшкән почмакка шуышып килгән дә. аның кәләпүшенә үрелеп азаплана.
А-а-а! Үтермә мине Фәтхулла!— дип когы алынган карт бөрешеп почмакка иңә
Син. кәкерс шайтан... мин барысын да ишетеп яттым... аяк- кулларын бәйлә, имеш... бир кәләпүшеңне салып . бөкере тәре йә. кемгә әйтәләр!.
Фәтхи аркасын стенага сөяп утырып. Заһир каргның кәләпүшенә сия дә. кәләпүш тулы канлы сидеген эчеп, тагын иләшә сузыла: «ух... ых. »
Күпмедер вакыт шулай ухылдап аунап яткач Фәтхи тернәкләнә, чай- кала-чайкала торып баса, куркуыннан үлә башлаган картка, тәрәзә төбендә пыскып янган фонарьга карап уйланып тора ла. ниндидер катгый карарга килә. «Мин әйләнеп кергәнче урыныннан кузгаласы булма, кәкре шайтан!» дип. тәрәзә төбендәге фонарьны алып тышка атлый
Низаметдин курасына салынган ут жил уңаена бәген авылны диярлек сыпырып чыга Бер-берсенә тоташ кирт ә-коймалы, урыс капкалы, җитү-төзек йортлардан ике-өч сәгать эчендә ыржаеп утырган моржалар гына кала.
Ил белән килгән бәла җиңелрәк була торгандыр Йорт-җирләре. каралты-куралары янып көлгә әйләнгән агайлар авыл уртасына, мәчет янганны тамаша кылырга җыелган. Авылның урамнарын, кешеләрнең иманнарын бергә төйнәп торган мәчет ут эчендә Тирәли үскән карт тупылдар, өянкеләр, үзләренең гомерләре бәрабәренә ут өермәсен тоткарлап торып, үз вазифаларын ахыр чиккә кадәр үтәп шәһит булгач кына мәчеткә уг каба бер юлы манарасыннан, түбәсеннән яна башлый
Сүрәнерәкяна түгелме соң. җәмәгать! дигән була әфьюнчы һидият. мәчеткә ураза, корбан бәйрәмнәрендә генә, анда да тәһарәтсез йөргән кеше
Аннан күрмәкче Зәйни солдат гсленә салына
Ходай тәгаләнең пожарный фирешгәләре юк микәнни, менә дигән Алла курасы вәйран була ласа!
Җәмәгать, көфер сүзләр сөйләп гөнаһланмагыз бу дәһшәтле вә фаҗигале сәгатьләрдә!
Галиулла хәзрәтне җәмәгать шәйләми дә юра икән бер читтәрок кама бүрек, яшел җөббә кигән мулла абзый, вак ташлар җыеп, шуларга ниндидер әфсен укып гөкергәли дә. янган мәчет өегенә ыргы га «Йә. Алла, кодрәтен киңдер сүндер! Кодрәтен киңдер сүндер' »
«Хәзрәт, синең әфсеннәреңнән ул тагы да шәбәеп кипе шике тле», дигән була һаман да шул әфьюнчы һидият
Авыл җирендә иң зур. биек бина мәчет Менә ул тоташ ут эчендә. Чылтырап тәрәзә пыялалары коела, нәрсәләрдер шарт тап сына, ишелеп төшә: берөзлексез гүләү, сызгыру, чинау авазлары Моңарчы мәчетләре янып күрсәтмәгән Мирас кешеләренә бу зур тәэсир ле тамаша
Менә мәчетнең манарасы гөрселдәп җиргә ава Тамапга кылып торган халыкның яше-карты. кәефе, тәкъвә-диндары берьюлы, җан ачысы белән ыңгырашып куя Күбесе, күз яшьләрен йотып, тавышсыз гына елый Гүя алар бу һә.такәт-тәкьдирнен шомлы ишарәсе икәнен күңелләре белән сизә Мирас ипле беркайчан да мантымас. инде беркайчан да янган мәчет урынына яна мәчет калкып чыкмас. Тиздән ил өегенә революция дигән афәт иңеп, илдән иман, бәрәкәт качар, авыл агайларын колхозга куып кертеп, аларны җирдә иген игү ләззәтеннән мәхрүм итәрләр, йортларында ашар ипиләре калмас.
«Җәмәгать! Күрәсе казаларыбыз булгандыр инде, бер Алланың үзенә тапшырдык. Аллага сыгыныйк күңелләребезгә сабырлык бирсен! Ходайның рәхмәте киңдер, безне үзенең шәфкатеннән калдырмас, иншалла!»
Галиулла хәзрәтнең ошбу вәгазь-нәсихәтен тыңлап бераз тынычланган халык үзләренең вәйран булган йорт-кураларына тарала гына башлаган иде. җәмәгать алдында Бөкре Заһир пәйда булды. Ул халыкка каравыл өендә ниләр булганын, Фәтхинең утлы фонарь белән төнгә чыгып киткәнен бәйнә-бәйнә сөйләп бирде. Халык тагы ярсып китеп, котырынып, сүгенеп Сираҗи йортына ташланды:
— Ерак китмәгәндер, тотып утка салырга кирәк, мәлгуньне!
Утка атарга, утка! Эзләп табарга да утка атарга нәгъләтне!
Сираҗиның йорты бердәнбер янмый калган Аргы як урамда.
Фәтхине эзләп, Сираҗиның йортын астын-өскә әйләндерделәр. Чор- масын-идән астын, келәтен-мунчасын айкап чыктылар, абзар-курасын актардылар, ындырдагы арыш кибәнен сүтеп ташладылар — юк. юк Фәтхи!
Кайсыныңдыр башына килде: төтен салырга кирәк Сираҗи йортына, төтен! Качып яткан җиреннән төтәп чыгарырга кирәк, кабахәтне!
Малайлар йөгереп алып килгән кисәүләрдән Низаметдин, тагын берничә агай, Сираҗиның абзар-курасына, келәт-мунчасына ут үрләтеп җибәрделәр...
* * *
_ __ әй башы. Тегүче Солтан әкә Өфе белән Казан арасында йөрүче пароходта Башкорт ягыннан өяздән кайтып килә. Быел эш күп булды. Кыш буе авылдан-авылга йөреп, башкортның баена тышлы тун. бишмәт, камзул, ярлысына каеры тун тегеп, ару гына акча сугып алды Солтан. Ярата ул Башкорт ягында йөрергә! Башкорт җырчы, кунакчыл, юмарт халык. Тегүче Солтанның ашаганы ит тә май, эчкәне кымыз да бал булды.
Килүен дә пароходта килгән иде Солтан. Аста, өченче класста. Өченче класс базы капчыклы, биштәрле авыл агайлары, мужиклары белән дың- гычланган. Тынчу, бөркү. Ул әледән-әле һава суларга пароход коерыгы- на чыгып йөрде. Өстә —беренче класста затлы, күркәм кешеләр килә. Аларның кайберләре чыбык урындыкларга утырып Агыйделгә, Агыйдел өстендә уйнашып очкан акчарлакларга карап хозурланып бара, бәгь- зеләре палубада ялкау гына арлы-бирле йөри. Бер-бсрсенә тиң көяз парлар, купшы киенгән сылу гәүдәле кызлар Солтанга бүтән, икенче дөнья кешеләре булып тоела. Бар икән рәхәт дөнья, бар икән рәхәттә яшәүче бәндәләр!
Солтанның шул өске катка менеп, бер генә мәртәбә булса да шул тәтәй кешеләр йөргән палубаны буеннан-буена әйләнеп чыгасы килә, дөньяга, аста мәж килгән кешеләргә өстән карап торасы килә аның.
Караңгы төшеп, инде өске палубада йөрүчеләр азайгач. Аллага тапшырып. тегүче агай үзенең хыялын гамәлгә ашырырга булды. Өске катка алып менә торган баскычның беренче басмасына аягын куюы булды, артында: «Э, тубетейка, куда лезешь, не положено туда!»—дан җикеренгән тавыш ишетте. Идән юып йөрүче матрос кычкыра икән. Бик гарьләнде шул чакта Солтан, «Түбәтәй» генә булса да, ул идән себерүче түгел, шөкер, тегү тегүче ул, аның «Зингер» дигән германски аяк машинасы бар- тегүче Солтанны бөтен тирә-юнь белә Ташлык ягында!..
Тегүче. Өфе кибетләрендә йөреп, хатыны Нурлыбәнатка, бала-чагаларына бүләкләр, күчтәнәчләр, үзенә гомере буена кияргә кызыгып йөргән нәрсәләрен — кунычы сыдырыла торган йомшак читек белән фетр эшләпә сатып алды.
Кайту ягына Солтан билетны пароходның өске катына —икенче класска алды. Ничу анда өченче класста сөрсеп кайтырга, бигрәк тә кесә
тулы акча барында' Билетны беренче класска алырга да исәбе юк түгел иде әле, әмма касса тишегендә марҗа: «Нету!» дип кырт кисте, ә үзе Солтаннан сон беренче класска әллә ничә билет сатты
Солтан ир уртасы кеше Буйга-сынга да. төскә-биткә дә Ходай ким-хур итмәгән. Аның өстендә үзе тегеп кигән өр-яңа җилән, башында фетр эшләпә, аякларында кунычлары гармунландырып сыдырылган читекләр Ун аягындагысы баскан саен, мунча сыерчыгы шикелле, чыгыр т-чыгырт итеп күя (читекчеләр аны юри шулай итеп тегәләр икән).
Бу юлы оскә менсә лә. аска гөшсә дә Солтанга җикергән, чабуыннан тоткан кеше булмады. Өске палубаларда, чыннан да. икенче дөнья икән саф һава, чисталык, пөхтәлек. Ашыкмый, кабаланмый, вәкарь белән генә, чиста киенгән кешеләр йөреп тора Аскы палубадагы кешеләр бераз сәер күренәләр гүя барсы да карсаклар, аларның түбәләре белән җилкәләрен генә күреп була икән бит
Салмак кына, саллы гына, үз дәрәҗәсен белеп кенә йөри бирә Солтан өске палубаларда . вчутәки өстендә яна җилән, башында фетр эшләпә, аякларында чытырдый торган читекләр' Чуар йөрәкле, һавалы, үзенә муафыйк баскычтан бер генә басмага булса ла югарырак торуны дәгъва итә торган кеше инде Мирасның тегүче Солтаны'
Нинди генә кешеләр бармый пароходның өске катында! Әнә. кәкре аяклы, гел карадан киенгән әрмән сәүдәгәре Чабата калыбы гикле иләмсез зур борын, ике якка тырпайган мыеклары аның кыяфәтенә кабырга капкан эт рәвеше биргән Әнә, көчкә селкенеп, як-ягына ава- түнә, ак мунча миче шикелле гәбәнәк-юан бер хатын муенчак бавыннан күсе кадәр генә кәрлә көчекне җитәкләп килә Көчегенең сыйраклары җан шикелле нәзекләр, үзе коточкыч ябык Хуҗабикәсе аны ач тота микән, әллә бар булганы шул микән? Үзенә күрә түгел тагы уңга-сулга чән-чәң килеп өргән була. Тьфү! Солтаннарның ата мәчесе бу хәшәрәтне бер утыруда койрыт ын да калдырмыйча ашап бетерер иде. җирәнмәсә.
Солтан яныннан култыклашып бер-беренә бик гә пар килгән ир белән хатын узып бара. Хатынының башында дөге саламыннан үргән, кызыл чәчәк кадалган киң кырыйлы эшләпә, гәүдәсе ак челтәр күбегенә баткан. Ирнең өстендә юка йон көчтүн-чалбар. шулкадәр шома тегелгән таракан таеп егылыр' Ә җөйләре бөтенләй күренми дә. сизелми лә диярлек Солтан да шулай шома тегә алыр иде микән’ Нигә текмәсен' Аның «Зингермендәме? һи. аннан да шәбрәк итеп тегәр Солтан, кисеп бирүчесе генә булсын!
Ике кулын аркасына куен, ашыкмыйча гына палубаның урга бер җиреннән ярып йөри Солтан Ул инде палуба халкы өчен үз кешегә әйләнеп бара Бер культурный гына марҗа, кояшка карап алып «Как вы думаете, сколько сейчас время?» дип. Солтанга сүз купи ы «А чурт ява знает», дин кенә җибәрде Солтан, юлын дәвам иткән көйгә
Йори горгач безнең тегүче буфетка юлыкты «Кереп чыгарга кирәк, гимбүле кесә тулы акча» Ишектә аңа бер-беренә тагылышкан икс бөдрә чәчле хатын каршы булды. Туп-туры Солтанның күзенә карап киләләр. Сул яктагысы хәтта сизелер-сизелмәс кенә күз кысып, орынып ук узды Тәмам азганнар, аналарын эт еккыры кәнтәйләр
Буфетта кеше күп түгел. Солтан аулатрак урын сайлап, почмакка кереп утырды Янына килеп баскан юан ботлы официант марҗага ияк астына чиртеп кенә заказ биргәч, тирә-ягына күз салды Каршы өстәл артында Солтанга аркасы белән утырган ир кеше папирос тарта Аның каршындагы чибәр хатын, ризыгын иннек сылатан иреннәренә тидер- мәскө тырышып кына, ашаган төсле кыланып утыра Әйтерсең. аның чәнечке очында ит кисәге түгел, ә шартлаткыч матдә, анасын эт еккыры'
Марҗа Солтан алдына бер шкалик аракы бс тән закуска китереп куйды Клиенты: «Я свинҗә ни кушант?» дип нәзберекләнгәч, официант хатын колбаса телемнәрен тавык ботына алыштырды
Эчми эчкән тегүче абзый гиз кызды— җиләнен чишеп җибәрде, эшләпәсен салып ташлап, түбәтәйдән генә калды. «Тагын алыргзмы- юкмы? Алырга! тимбүле кесә тулы акча! Көн дә парахуг буфетында типтерергә туры килми »
«Эй. марҗа' дип кычкырды Солтан, учын-учка сугып, ишшо один малинки бутилкә аракы!»
Күрше өстәл артындагы хатын елмаеп куйды, аркасы белән утырган ир дә борылып, тузына башлаган агай ягына карап алды. Аларның күзләре бер генә секундка очраштылар: Фәтхи'!!
Ир кеше, берни булмагандай, каршында утырган хатын белән ихахай-михахай сөйләшүен дәвам итте, бокалларына тагын аракы салып куйды.
Фәтхи!.. Мәлҗери башлаган Солтан айнып кипе. Ярый әле танымады. Моннан тизрәк ычкынуың хәерле. Юан ботлы марҗаның «малинки бутилкә» аракы китергәнен дә көтеп тормыйча. Солтан буфет тан чыгып ычкынды бәладән баш-аяк!
Мирас халкы Фәтхине, кайда да булса дөмектергәннәрдер, дип уйлаган иде. Шайтаным да булмаган Фәтхигә, пароходның беренче классында марҗалар белән аракы эчеп, типтереп килә Фәтхи!
Аның авылны көлгә очырып качканына инде өченче ел китте. Фәтхи турында авыл халкы ләм-мим бер хәбәр дә ишетмәде. Атасы Сиражи картны да кысып карадылар. Ташлыктан килгән тикшерүче түрәләр, әмма «белмим»нән бүтән сүз ишетмәделәр.
Фәтхулланың анасы Бибигайшәдән соң. Сираҗига тагын ике-өч хатын килеп китте. Соңгы елларда карт ялгызы гына яшәде. Бибигайшәсен бик еш искә ала юрган булды: «Тарантас тае булган икән аның Бибигайшәсе, кадерен генә белмәгән Сираҗи...»
Көтелмәгән очрашудан шүрләп калган, кәефе сүрелгән Солтан аска, үзләренең каютасына төшеп, өйрәнчеккә алып чыккан үсмер малай Га-лимҗанны бераз һава сулап йөрергә чыгарып җибәрде дә. нарга сузылып ятып күзләрен йомды... Фәтхи! Бер тәүлек эчендә кеше үтергән, бөгеп бер авылны көлгә әйләндергән кеше иректә! Нишләргә икән? Әллә капитанга әйтеп, тоттырыргамы: «Фәтхи бандит Мухутдинны ризал. диривне бальшой пожар делал». Ә нигә тыкшынырга? Үлгәнне терелтеп, янганны яңартып булмый бит инде. Йөрсен, йөри бирсен, берәр җирдә берәрсе бәреп үтергәнче. Ярый әле мине танымады, таныса ..»
Менә шундый уйлар уйлап. Солтан йокыга куерып барганда каютага. . сәрхүш Фәтхи килеп керде
Син нәрсә, авылдаш, авырып киттеңме әллә ’ Фәт хи әле исенә- акылына килеп өлгермәгән Солтанны якасыннан алып күтәрде. Заказ биргән аракыңны да эчмичә чыгып шылдың. Алай килешми эшләпә киеп йөрт ән кешегә, килешми-и-и! Фәтхинең йөзендә мыскыллы елмаю, ә күзләре! атныкы шикелле акай, исерек күзләрендә җан өшетерлек салкынлык. усаллык.
Ә-ә. Фәтхи Фәтхулла! Солтан алан куркаклардан түгел, әмма исерек Фәтхинең тиктомалга шулай кагышлы кыланышы аны каушатып җибәрде, менә очрашу диген, ә! Бу елларда авылга да кайтканың булмады шикелле?..
Син телеңә салынма. Солтан, әйт син монда үзен генәме? Фәтхи каютаны айкап карап алды, ишек ягына күз ташлады
Үзем генә, ә юк. үзем генә түгел икән, өйрәнчек малаем Галимҗан белән, күршегез Әхмәтханның олы малае, әнә. үзе дә. гомере озын булгыры.
Ишектән килеп кергән Галимҗан. Фәтхине күргәч телсез калын, аргка таба чигенеп куйды.
Ну. күрше, егет булып буламы'.’ Фәтхи Галимҗанны икс ку ТЫ белән якасыннан алып үзенә тартып китерде. Малайның куркуыннан агарынган йөзенә аракы пары белән сулап, озак терәлеп карап горды 20
Чго-то мина сонгы елларда менә синен шикелле манкач егетләр мешать итәләр әле...
Аннан сон шарт! Галимҗанның маңгаена чиртте дә. үзеннән читкә этеп җибәрде. Малайның ике күзеннән яше атылып чыкты, күзгә күренеп маңгае күбеп чыкты
Ярар инде, яшә. Солтан абзый, но май кап! Син малай тоже' Сез мине очратмадыгыз да. күрмәдегез дә, а то Фәтхи ишеккә ra'a атлады. Да. теге чакта мине, идиотлар, әти йортыннан эзләп йөргәннәр икән Нинди дуракка санаганнардыр инде. Ә мин. беләсегез килсә. Галиулла хәзрәтнең ак мунчасында өч атна тавык шулпасы чөмереп яттым, әтәч булып кычкыра башлаганчы, ха-ха-ха! Галиулла хәзрәтнең йорты- җире Аргы як урамда әле дә исән-сау торадыр, шәт Мин бит тоже у зе изгелек эшләгән кешегә начарлык эшләмим. Ә менә Низаметдин белән исәп-хисапны өзәсе бар әле
Ишекне тибеп ачып. Фәтхи каютадан чытып китте.
Казан приегәнендә Солтан белән Галимҗан Фәтхинең лихачка утырып чапканын күргәч кенә пароходтан төшәргә җөрьәт иттеләр.
Бу вакыйгалардан сон бер ел үткәч. Мирас кешеләре Фәтхинең дөмеккәнен ишет теләр, уйнаш итә торган-марҗасының яңа дуслары аны трамвай астына салганнар
Ат караты Сираҗетдин малае Фәтхуллага Мөхетдин малае Низаме т- дип белән исәп-хисабын теге дөньяда гына өзәргә калды инде
__ на уку елын Габдрахман Исрафил исемле яна укытучы егет белая башлап җибәрде Исрафил җәдит Эстәрлебаш мәдрәсәсе пишкадәме Җиңел сөякле, җитеш кеше булып чыкты ятта мөгаллим. Ташлыкка, атна аралаш шәһәргә барып, әллә ни кадәр уку-язу әсбаплары, кулланмалар, күрсәтмәләр җыеп алып кайтты Укучы балаларның исен-һушын кигергәне «шар харита» глобус булды
Исрафил Чистайда туып үскән Килеш-кыяфәте күркәм, чибәр егет Өс-башы, киенүе дә шәһәрчә кәчтүн-чалбардан. галстук тагып, чәч җиткереп, кәләпүшсез йөри Урысчасы да чәчрәп тора
Егетләрнең яше бер чама Холыклары белән төрле булса тар да. тиз арада уртак те т таптылар, алар арасында дустанә мөнәсәбәт урнашты
Укытучы Габдрахманның урысчасы йомшат рак Исрафил аңа урыс теленнән дәрес бирергә тәкъдим иткәч, ул шатланып риза булды
Дөресләр бетеп, укучылар өйләренә таралышкач, а тарттың урынына Габдрахман мөгаллим утырып, Исрафилдан урысча дәрес ала башлады Беренче мәртәбә чамасын тартып карау өчен, дүрт-биш минут урысча сөйләш герен азаплан. Габдрахманның урысчасы «нам та тарам вчыра- упа. одна галон, два каша» дәрәҗәсендә икәнен ачыклагач. учите ть Исрафил кистереп әйтте: «Будем заниматься систематически дна раза в не,тс по в течение всего учебного года!»
Кичен мәктәптән кайтырга алар һәр көн диярлек бергә чыталар
Бүген көн аеруча әйбәт кояшлы, җылы, җи гссз Алар авы т тан ЧЫГЫП ук китеп, инде болын буйлап баралар икән Исрафи т илһамланып Хафиз тазәлләрен, гомер буе хәмер вә хатын-кызта мәдхия җырлат ан Гомәр Хәпям робагыйларын яттан укый. Исрафил фикереңчә. мәхәббәт җырчысы буларак, татар шагыйрьләреннән Габделҗәббар КанлалыГпа җиткәне юк
«И беләмсен. Сәхипҗамал. Гыйшык тык .чәт икән яман (. агышын берле hop заман Торамын бимәжал. алла Ьнлен нечкә, буен һәм тоз
Тәнен сай гүяки акбүз.
Әгәр дисәң дә син бер сүз.
Укыр идем йөз аяти...»
Бу хисләр ташкынын Кандалый үзенең мәгъшукасы Сәхипҗамалга күндергән, ди Исрафил. Ә менә безнең Тукаебыз андый шәүкъ тойгыларын үзенең Зәйтүнәсенә шәрран яра әйтеп бирә алмаган. Холкы, табигате икенче. Эчтән яна торган зат. артык тыйнак, оялчан. Аның бу халәтен русча бик төгәл әйтеп була: застенчивость, доходящая до неприличия! Белмим, моңа, бәлки, шагыйрь үзе генә белгән сәбәпләр дә булгандыр. Ә Зәйтүнә безнең Чистай кызы булган икән
Габдрахман юлдашын сүзен бүлдермичә генә тыңлап бара. Юк. ишеткәне юк аның Хафизлар. Хәйямнар. Кандалыйлар iурында. Тукайның Зәйтүнә исемле сөйгән кызы булганын да беренче тапкыр ишетә Габдрахман. Аз шул Габдрахманның мәгълүматы, аз. Аның шулай икәне менә бу сүзгә оста, чибәр егет янәшәсендә тагы да җетерәк тоела...
Тагын бераз баргач, егетләр кайтыр якка борылдылар.
ирас авылына нигезне Мү дигән авылдан күченеп утырган Мим рас исемле кеше салган. Сайлый да белгән инде урынны Мирас бабай! Авыл — урман астында, өч елга үзәнендә. Яшел печәнгә кадалган өч аерчалы зәңгәр сәнәк шикелле. Сорна. Янык. Кесмәс инешләре урманнан агып чыгалар да. Мирас утырган уйсулыкта бергә кушылып. көнгә карап агып китәләр. Сорна белән Яныкның мөстәкыйль гомерләре биш-алты чакрым гына. Инешләрнең өлкәне — Кесмәс. Ул Ташлы Кичү. Солы. Мирас тегермәннәрен әйләндереп аргач кына сең- лесе Сорна. знесе Янык белән күрешә. Аннан соң алар күмәкләшеп, юлларында очраган Сикертән. Казаклар. Му. әллә ничә Масра авылларында он тартып, тагы да ишәеп, егерләнеп Касан-Суга кушылалар да. Бөек Иделгә барып җитеп, юкка чыгалар...
Мирас авылы иңкүлектә утыра. Аңа килүчеләр һәр уңайдан үр гөшәргә мәҗбүр —авылга атлы-арбалылар күңелле шалтырап-чабып барып керәләр. Кунакка килгәннәр исә хуҗаларына:
Сезгә килүләре бик күңелле.
Әмма китүләре бик яман..—
дип тә җырлап бирәләр.
Читтән килгән яшь киленнәр дә авылга бик тиз ияләшә. Менә шундый хикмәтле, күркәм авыл Мирас авылы.
Әмма Мирасның үзенә генә хас тагы ике мөһере-тамгасы бар әле. Аның берсе авылга чекерәеп карап торган, бөтен авыл кешеләрен үзенә мөкиббән иткән Галия тавы, икенчесе—авыл кызларының, яшь киленнәрнең күңелен җилкетә торган, шул тау итәгеннән агып чыккан салкын сулы Галия чишмәсе. Тауга да. чишмәгә дә кайчандыр шушы мәшһүр тау астында гомер итеп үлгән бер бик мөхтәрәм Галия карчыкның исеме ябышып калган.
Галия тавы Мирас кешеләренең күңеленә бала чактан ук кереп урнаша. Кыш көне бала-чага Галия тавыннан чана, чаш ы шуа Язларын, тауның көнгә каралган битеннән кар киткәч тә. күлмәкчән, яланаяк малайлар анда шайтан куа башлыйлар — мәтәлчек аталар, узыштан йөгерешәләр, көрәшкән булып әверенәләр.
Җөй башында тау итәгендә какы, кузгалак күренә башлый, урыны- урыны белән каен җиләге, җир җиләге пешә, юа үсә
Иртән торып тышка чыгуга, теләсә-теләмәсә дә. Мирас кешесенең күзе Галия тавына төшә. Аны һәр даим үз урынында, елның һәр дүрт
фасылына муафыйк киемдә күреп, авыл халкының күңеле тынычлана, кәефе хушлана
Авылдан чыгып китеп зимагурлыкта йөргәннәр дә оныта алмыйлар Галия тавын чит җирләрдә каңгырап йөргән бәхетсезләрнең төшенә кереп, ул аларны ямансулата, күңелләрен нечкәртә Якын-тирәдәге шәһәрләргә китеп урнашкан мираслар да аны сагынып кайталар Ләкин Галия 1авы инде, ничектер чулыгып. тәбәнәгерәеп калган шикелле күренә.
Кичкырын. көтү кайтыр алдыннан, авыл кызлары көязләнеп, җи-лкәләренә бизәкле көянтә-чиләкләрен асып, авылның бөтен очыннан су алырга Галия чишмәсенә килә. Бүтән чишмәләрнең дә суы кипмәгән югыйсә, әмма бу элек-электән килгән йола инде Бу мәлдә авыл урамнарына кызлар хужа. Кайсылары бара, кайсылары, вак-вак кына аглап. тулы чиләкләрен җай тына чалпайтып килә. Өсләрендә ал. кызыл, яшел, зәңгәр төстәге куштанлы күлмәк, шлапырлы чиккән алъяпкыч. башларында колак артына гына бәйләгән ак бәс яулык, җилкәләрендә бизәкле көянтә-чиләк — гел болын күбәләкләре инде! Көтү каршыларга капка төбендәге бүрәнәгә чыгып утырган кар!ларның да күңелләре жилкенеп ала:
Бусысы кем чәчәге булды тагы?
һай. әттәгенәсе!..
Кызларның Галия чишмәсенә йөрүенең тагы бер сере аның аулак урында булуы. Чишмә янына егетләр җыела. Чишмә яны кыз күзләү, сөешкәннәрнең очрашып бер-берсенә иң кадерле бер-ике сүз әйтеп ка ту урыны.
Менә бүген дә чишмә гамагында, сукмакның ике ягына егетләр тезелешеп утырган Кызларга бу төшне узу -сират күпере кичү белән бер Алла сакласын, капылт аякларыңның жегәрс китеп, титез урынла егылуың бар Адәм рисвае булырсың!.
Кайтыр юлга кызлар ялгыз чыкмый Иптәш булганда сулы чиләкләр белән дә сират күперен кичү җиңелрәк. Аннан бигрәк, форсат табып, егетләр кунаклаган якка да керфек сирпеп алырга була Анда синең күптән бәгыренә кереп урнашкан, дөньяда иң чибәр, ип күркәм, төнлә төшләреңә кереп газаплый торган егетең утыра Юк, ток. ул үзе әле бернәрсә дә сизенми... Сизенсә?! Аллам сакласын! Оятыңнан җир тишегенә керерсең!..
Егетләр арасында хәбәр йөри имеш, йортта су салырга урын ка т- матач. кайбер кызлар, алып кайткан суларын капка баганасы гөбене түгеп, тагы чишмәгә йөгерәләр икән.
Сәрби. капка баганагыз чәчәк атмадымы әле'’ дигән була Карсак Садрый, күңеленең кәгъбәсе булган Сәрбиҗамалга
Атты тына түгел, инде очында җимешләре өлгерде, бар. барып җый. буең җитсә!...
һай. маладис. Сәрбиҗамал! Икенче авызын ачарлык итмәдең!
Үтерде, бетерде, инде дөньяда йөрер җирен калдырмады Садрыйның!
Уен-көлке арасында яшьләр болын яктан кайтып килгән кешеләрне абайламый да калганнар. Чишмә тирәсендә үскән тал-тирәк артыннан көтмәгәндә пәйда бу .нан Исрафил белән Габдрахмаппы күргәч, егет тәр урыннарыннан сикерешеп тордылар.
Әссәламегаләйкем, егетләр-кызлар! Хозурыгыз күркәм булсын'
Вәгаләйкемәссәлам, сезнең белән бергә-бергә булсын, моталдим абзыйлар, хуш килдегез, әйдә түрдән узыгыз! егетләр, тәгъзыймлек кт.т тын. үзләре утырган җирләп урын күрсәттеләр
Без мосафирларны сыйласагыз икән. ә. туташлар? Йә. кайсытыз- ныкы кәүсәр суы' ли Исрафил, каушабрак каттан, туты чиләкләрен 1НЗ-ТИЗ көянтәләренә >лә башлаган кызларга. Кайсыгызныкы ширбәт кебек татлы да. салкын да?
Минеке, абзый, минеке! Минеке иң тәмлесе, минем суым салкын ширбәт! Исрафил каршына чүмеч тулы су белән бер кыз чәчрәп чыгып басты:
— Эч. мөгаллим абзый, салкын да. татлы да минем суым. эч. эчә күр. зинһар!..
Исрафил алдында әле кичә генә балалыктан чыккан кыз басып тора: зифа гәүдәле, алсу-ак йөзле, кашлары — карлыгач канаты, ә күзләре! чем кара зур күзләре Исрафилга төбәп карыйлар... Юк^ юк. гөнаһсыз сабый карашы гына түгел инде бу чая күзләрдә! «Сөбханалла! Чын болгар пәрие!» дип уйлап куйды Исрафил су эчкәндә, чүмеч өстеннән сөзеп кенә кызга карап.
— Рәхмәт, сеңлем, суың чынлап та бик тәмле икән. Инде миңа шундый тәмле салкын суны кем эчертте дип искә алырмын икән — ни атлы син. исемең ничек синең, сеңлекәш?
Фатыйма Фатыйма исемле мин. Син Нәгыймә әбиләрдә торасың бит, иеме. мөгаллим абзый. Ә без бер йорт аркылы гына торабыз. Мин көн саен синең мәктәпкә киткәнеңне карап калам, кайтканыңны да...
Фатыйма зур кара күзләре белән тагын бер яшьнәп алды да. аптырабрак калган Исрафилның кулыннан чүмечен тартып алып, иптәш кызлары янына йөгереп китеп барды.
Габдрахман белән Исрафил, инде тагы Аргы як урам буйлап, юлларын дәвам иттеләр. Байтак сүзсез баргач Исрафил шигырь әйтеп куйды:
Буе зифа, йөзе күркәм, үзе яшь
Күзе кара, озын керпек, каләм каш...
Кем ул. кем баласы булды ул миңа су эчерткән кыз Фатыйма? Фатыймамы? Фатыйма ул сезнең күршегез Сөннәтче бабай, Шәрифулла карт оныгы була. Әбисе белән бабасына күз өстендә каш инде, дөньяда бердәнбер шатлыклары, өметләре...
— Әйе. Сөннәтче бабайның тере хәзинәсе бар икән. Ә нәрсә. Фатыйманың әти-әнисе?..
Әтисе. Шәрифулла абзыйның бердәнбер улы. Герман сугышында үлеп калган. Фатыймага биш-алты яшь чагында әнисе дә үлеп киткән. Кыз бала ятимлеген сизеп үсми шикелле, шулай да...
— Мөгаллим абзыйның мәгълүматы зур гына икән. Күрәсең, аның бөтен гаме-гамәле авыл балаларына хәреф таныту гына булмагандыр.— Исрафил ак тешләрен ялтыратып елмайды, киная белән Габдрахманга карады.
Юк. ни юк. Фатыйма миндә сабак укыган кыз.—Габдрахман колакларына кадәр кызарды. Быел дүртенче сыйныфта утырырга тиеш иде. әмма бабасы җибәрмәде мәктәпкә, буй җиткән кыз балага малайлар арасында ихахай-михахай килеп йөрү мөрәүвәт түгел, имеш.
— Бәлки тагы үгетләп карарга кирәктер бабайны?
— Файдасы булмас, бик кире, үзсүзле кеше Шәрифулла карт...
еркөнне шулай. Габдрахманның урыс теле дәресеннән соң. егетләр гадәтләремчә Аргы як урамны арлы-бирле йөреп, урап, сөйләшеп йөрделәр. Юл уңаенда Исрафил Габдрахманны үз фатирына чакырды «Әйдә, минем ничек тереклек итеп ятканымны күреп чыгарсың, бездә булганың юк бит әле синең».
Исрафил хуҗаларының ак өендә берүзе генә тора икән. Бусагадан атлап керүгә шәһәрчәлек, пөхтәлек күзгә ташлана: идәндә затлы палас, түрдә келәм белән ябылган кәнәфи: ян тәрәзә каршында тартмалы язу өстәле, өстәл өстендә, киштәләрдә рәт-рәт итеп тезелгән китаплар. Тәрәзәләр арасындагы стенага, пыялалы рамнарда, берничә фоторәсем эленгән. Идәндә тагы ике чыбык урындык, чаршау артында тимер карават.
«Минем походный мебельләр, ди Исрафил, өй җиһазларын күздән кичереп торган Габдрахманга Иң хаҗәт, ияләшкән әйберләр Кайда яшәргә туры килсә, шунда өстерәп йөрим үзләрен»
Габдрахман кысалардагы рәсемнәрне карый. Берсендә башына кәләпүш кигән, казакиеның түш кесәсеннән сәгать чылбырлары асылындыр- ган. мыек очларын бөтереп боҗраландырган гаярь ир басып тора. Ул ун кулын биек аркалы урындыкта утырган чибәр ханымның җилкәсенә куйган Ханым калфак өстеннән чуклы ак шәл ябынган, озын итәкле күлмәк өстеннән чигүлс камзул кигән, аякларында биек үкчәле озын кунычлы ботинкалар, йөзендә бәхетле елмаю
Әтием белән әнием, ди Исрафил, ә монысында сеңелем белән мин булам, ике һәм биш яшьлек чагыбыз.
Кәнәфидә үзеннән аз гына кечкенә курчак тотып, бит урталары багып торган бөдрә чәчле кызчык белән чиккән түбәтәйле бер юантык малай утыра. Икесе дә. түземсезлек белән, тылсымлы тартмадан очып чыгачак кошны кәгәләр кыяфәтләрендә кызыксын}, сабырсызлык
Әтиегез, рәсеменә караганда, кырысрак кешегә ошый
— Азрак бар. Әмма ул гуры сүзле, бик гадел кеше. Әйгкән сүзендә, биргән вәгъдәсендә торуны ирлеккә саный торган, ихтирамга лаек зат
Шөгыле ни әтиеңнең. Исрафил ?
Революциягә кадәр әти Чист айда китап кибете тота иде Мәскә- үдән, Казаннан китапларны үзе барып алып кайта, үзе сага Әти өйлә югында кибеттә әни сату игә. аңа сеңелем Сәрвиназ булыша иде
Әтием дә. әнием дә китапны бик яраталар, күп укыйлар, татарча да. урысча да. Сеңелем белән мина да бик яшьләй ки ганка мәхәббәт тәрби-яләделәр. Мин инде биш-алгы яшемдә татарча балалар китабы укый идем. Аштан соң. җиде-ситез яшьләремдә әнием мине урысча ла укырга өйрәтте Шулай итеп, сигез-тугыз яшемдә мин һәр икс гелдә лә бер үк дәрәҗәдә сөйләшә, укый идем инде Әти шәһәрнең гимназия укытучылары. директорлары белән дустанә мөгамәләдә иде Алар әти кибетендә даими сатып алучылар, заказ бирүчеләр Шуңа күрәдер, тугыз яшем тулгач әти мине гимназиягә урнаштыра алды
Сүзеңне бүлеп сорыйм. Исрафил, ничек сон әле син Эстәрлебаш мәдрәсәсенә килеп эләктең?
Сабыр ит. Габдрахман. тынлап бетер Аның үзенә күр.» бер тарихы бар...
Исрафил, идән буйлап ишекле-түрле йөреп, сөйләвен дәвам игә
1913 елның июнь ахырлары иде. Тукай үлгән ел. шуңа күненә уелып калган. Әти Казанга товар алырга бара Үзе белән мине дә алырга булды Миңа инде унөч яшь. мин инде гимназиянең дүртенче классын бетергән кеше Күрәсең, әти миңа ил-дөнья күрсәтергә уйлагандыр
Иделгә пароход төшкәч, әти Казаннан китапларны гадәттә пароходта алып кайта торган иде Бу юлы Казанга ат җитен барырга булды Ике олау, бер тарантас яллан, әти белән без Казанга чытып киттек Әнием белән сеңелем Сәрвиназ изге теләкләр теләп озатып калдылар
Әти белән без тарантаста барабыз Минем гимназист булуым белән ул горурлана иде булса кирәк. Казанга да гимназист формасында баруымны теләде. Минем башымда кокардалы фуражка, өстемдә җиз төймәле китель, аякларда ялтыран торган ботинкалар Әтинең кәефе күтәренке. минекен инде әйтеп торасы юк Яңа илләр, яңа җирләр! Юлның һәр икс ягында алмашынып торган манзара Мина, моңарчы беркая да чыкмаган шәһәр малаена, юл тәэссораты зур вә бик гыйбрәтле булды Татар, урыс аны т тарын у за-уза. ә т тә ничә е на-инешләрнс кичен, болын- пар-урманнар атна үтен, оч тәүлектән артык бардык шәһри Казанга
Яшсллсккә чумып утырт ан татар авыллары бетне тәрәзә төрендәге шау чәчәк т өчләре белән елмаеп каршы алалар Урам башларында кергәндә-чыккан та у з артыннан ябарга тиеш тс басу капкасы дигән чыгырлы җил капка Әмма синең ат-арбаңнан төшен мәшәкатьләнәсең юк
икән авыл башында яшәүче өлгер, җитез малайлар, кыңгырау тавышына өйләреннән йөгереп чыгалар да. капканы төбенә кадәр ачып кертәләр. ябып куялар. Бу саваплы эш санала икән. Әгәр инде юлаучы агай капка ачучыларга бер-ике тиен акча, яисә прәнник-конфет тоттырса, малайларның башы күккә тия.
Тагар авылының йортлары кечкенә, фәкыйрь булсалар да. кош оясы кебек җыйнак, төзекләр. Йорт-җир. киртә-кура, капка-койма белән әй-ләндереп алынган Кыйшаеп торган бер казык та күрмәссең. Тирәли шомырт, миләш агачлары, чия. балан, кәнәфер куаклары. Яшел чирәмле киң ишек алларында, урамнарында сизгер, уяу әнкәләре сагы астында гамьсез тавык чебиләре, каз бибиләре чемченеп йөри. _
Урыс авыллары бөтенләй икенче. Авылга керүгә, борынга авыр ис бәрә. Күбесе биш стеналы, такта түбәле йортлар, ләкин киртә-куралары йә бөтенләй юк. йә җимерек, авыш-кыеш. Тәрәзәләре гөлсез, ә пыяласы вагык. өлгеләренә мендәр тыгып куелган. Урамнарын, киртәсез бакчаларын дуңгыз ермачлаган. Юл читендә, саз пычрагында коенып җен төсенә кергән дуңгыз балалары мыркылдашып яталар. ,
Татар агайлары иленә-жиренә теше-тырнагы белән ябышып, юктан бар кылып, балта белән төймә төеп яшәсә, урыс мужигы артык казганырга яратмый Шуңа күрәдер инде—урыс авыллары таркау, ярым җимерек хәлдә, яшеллектән мәхрүм урамнары караңгы, күңелсез.
Без төп кунарга татар авылларында, әтинең таныш агайларына тукталабыз. Беренче кичтә Шомыртлы авылының Рәхимулла абзыйларга төштек. Олаучы абыйлар, әти. шнек алдында атларын тугарып, урнаш-тырып йөргән арада, мин урамга чыгам. Авылдагы яңалыкны иң беренче булып белүче малайлар инде капка төбендә. Киргә-казыкларга менеп кунаклаганнар да. зур кызыксыну белән Рәхимулла бабайның ишек алдындагы ыгы-зыгыны күзәтәләр. Мине күреп алгач: «Урыс малае, урыс малае!» дип пышылдашалар, яннарына килә башлагач, чыпчык көтүе шикелле дәррәү урыннарыннан күтәрелеп, бераз йөгереп китәләр дә. тагын туктыйлар, инде батырланып: «Әй. урыс малае, урыс малае, кяфер, имансыз!» дип. мине үртәп көлешәләр
Нишләп мин урыс малае булыйм, мин татар малае! дим. бөтен җаным белән рәнҗеп. — мин кяфер дә түгел, имансыз да түгел!
Ә нигә суң урыс малае булып киендең?
Шунда гына искәреп алам: минем өстемдә гимназист формасы лабаса!
Мин гимназия дигән мәктәптә укыйм, анда укучы малайлар шулай киенеп йөриләр.
— Ә син бисмилла әйтә беләсеңме суң? — дип сорый араларында иң зурысы булган малай.
— Бисмиллах иррахман иррахим...
«Лә илаһыны» да әйтеп күрсәт! һаман да шул малай гөпченә.
— Ля илаһе илляллаһы мөхәммәден рәсүллаһы...
«Имтиханым» уңышлы тоткач, инде малайлар куанышып көлешәләр. яныма килеп, мине чорнап алалар, минем киемнәремә сокланып карыйлар, кыяр-кыймас кына кителемнең төймәләренә, фуражкамдагы кокардага бармакларын тиереп алалар:
Нәрсә ул картузыңдагы нәмәстәкәй?
И-и. нинди матур, име...
Аннан соң китә сорашу, төпченү:
Син ни атлы'.’
Сиңа ничә яшь?
Син Рәхмәтулла бабайларның кеме?
Син әкият сөйли беләсеңме?
Тыңлыйсыгыз киләме соң. сөйлим, дим мин.
Әйдә сөйлә, сөйлә! малайлар мине үзләре белән бергә урам читендәге чирәмгә утырталар да. түземсезлек белән әкият тыңларга әзерләнәләр.
I имназиядә малайларның тышкы кыяфәтенә, киемнәренең пөхтәлегенә зур игътибар изелә. Шунда күнегелгән гадәт буенча, мин каршымда түгәрәкләнеп утырган малайларга күз йөртеп чыгам барысы да яланаяк, барысы да түбәтәйдән; күлмәк-ыштаннары ямаулы булса да пакь, чисталар; изүләрендә өзелгән бер сәдәп тә юк. чәч-тырнаклары китерелгән. Малайларның олыраклары миңа яшьтәш булыр. Алар янында көне буе янәшә чабып арган, борын аслары ялтыравыклы дүрт-биш яшьлек энекәшләре утыра
Мин күңелемнән үзем белгән әкиятләрне барлап алам. Габдулла Тукайның берссннән-берсе матур әкият-хикәяләренен мин күбесен ягтан беләм икән.
«Борын-заман бер ир белән хатын торган.
Тормышлары шактый гына фәкыйрь булган. Асраганнар бер кәҗә берлә бер сарык. Болар булган берсеннән дә берсе арык...»
Тыңлаучыларым әкияттәге маҗараларны күңелләреннән кичереп утыралар. Мактанчык кәҗәнең гайрәт чәчүе бигрәк тә борын аслары ялтыравык малайларга кызык алар чирәмдә тәгәри-тәгәри көлешәләр. Бүреләр, хәйлә корый, берсе артыннан берсе качын беткәч, ут янында тәмләп кенә бутка ашап, гөннәрен лә шунда кунган батыр кәҗә белән зирәк сарык г урындагы әкиятне тәмам и тәм
Малайлар, әле генә матур төш күреп уянган сабый шикелле, елмаешып, бер аук тынсыз яталар, алар әле әкият тылсымы астында
Чынлап та беттемени ’ дип сорыйлар, ниһаять, айнышып Бегте, дим.
Тагы, тагы сөйлә! дигг таләп итә. билендә ыштаны г ормаган бере карапуз. Давай, таг ын сөйлә!
Бүгенгә җитеп горсын. дим мин. чирәмнән торып басып -Ә сез беләсезме мин сөйләгән әкиятне кем чыгарганын’’
Юк.
Юк. белмибез .
Габдулла Тукай дигән исемне ишеткәнегез бармы сезнең’’ ңш сорыйм, малайларның өлкәнрәкләренә карап Кайсыгыз китап укый белә?
Тынлык, малайлар дәшмиләр.
Тукай ул әүлия, минем әби намаздан соң дота багышлаганда аны да телгә ала. ди. арткы рәттән бер малай.
Менә сез әле генә ишеткәнегез шикелле магур-матур әкиятләр, шигырьләр язган олуг шагыйрь иде Габдулла Тукай абзагыз. дип. әти малайлар янына кило Күрәсең, ул да мине тынлап горган Ләкин, оланнар, моннан ике ай тына элек Тукай абзыегыз вафат булды
Тыйнакланып, юашланып калтай малайларга әти Тукан рухына багышлап сәдака өләшә барчасына биш тиенлек бакыр, берәр конфет тоттыра.
Инде кич Без әти белән өйгә кереп киткәч, малайлар да таралышалар.
Ашап-эчкәч. хуҗалар мина өйалдына урын җәеп оирде тор Әллә инде ят урын булганга, әллә юл гәэосоратларым зурга, көне буе юлда, саф һавада булуыбызга карамастан, мине йокы а тмый. I т тай озын көндә күргәннәремне баштан кичереп, озак уяу ята торгач, ниһаять, йоклан киткәнмен Сүзем отыша китте бугай, сине ялыктырмадыммы? Исрафил йөрүеннән туктап, кәнәфигә утырган Габдрахман каршына килеп баса.
Юк. юк, бик рәхәтләнеп тынлап утырам, сөйли күр. дәвам HI
Менә шул җылы июнь тәнендә. Рәхмәтулла абзыйның өйалдыңда мин гаҗәеп матур вә бик сәср төш күрдем Имеш, мин оҗмах бакчасы
кебек матур ялан уртасында утырам. Тирә-ягым шау чәчәк. Ак. ал. сары, кызыл, зәңгәр чәчәкләргә кунып-китеп төрле төстәге күоәләкләр оча. энҗе зөбәрҗәт. ахак. якут, фирүзә төсле Ходайның бихисап бөҗәкләре безелди Күктә, куакларда яшел, кызыл зәңгәр канатлы оҗмах кошларй сайрыйлар, имеш...
Игътибар ит: мин төсле төш күреп ятам! Мондый хикмәтле төшне минем үз гомеремдә беренче мәртәбә күрүем!
Шулчак яланга бер көтү кыр казлары төшеп кунаклый Юк. алар кыр казлары түгел. кичә кичен миннән әкият тыңлап утырган малайлар, имеш. Барысы да шаһзадә кебек бай вә матур киенгән: башларында алтын ука белән чигелгән яшел, кызыл, зәңгәр бәрхет кәләпүшләр, өсләрендә ак. ал. сары төстәге күлмәк өстеннән киелгән чигүле җилән, барысы да яланаяк, имеш. Алар, нәкъ кичәгечә. аякларын бөкләп минем каршыма килеп утыралар, мин аларга әкият сөйлим, имеш.
«.. Бер заманны әйләнеп баккан идем артка таба,—
Аһ. харап эш! — Су анасы да минем арттан чаба...»
Ул арада булмый — мин хәлфәгә әвереләм: минем өстемдә яшел җилән, аякларымда читек-кәвеш, башымда бәрхет кәләпүш, имеш, һәр малайның алдында әлифба китабы. Китаптагы хәрефләр дә. гөл тармаклары шикелле яшел, кызыл, зәңгәр, ал, шәмәхә төстә икән.
Яшел үләнгә сибелешеп утырган малайлар башта мина ияреп япан «әлип» укыйлар: әлиф-би. ги-си. җим-чи, хи-ха. дәл-зәл. ра-зи. Аннан соң мин аларга бу авазларга тәңгәл хәрефләрне кулларыңдагы әлифбаларыннан күрсәтеп чыгам Минем шәкертләрем зирәкләр — әйткән- күрсәткәннәремне шундук күңелләренә сеңдерә баралар.
Аннан соң без күмәкләшеп, көйгә салып, илһамланып тәкбир әйтәбез, имеш:
Ля илаһе иллялаһенең карамагыз азына.
Ля илаһе иллялаһе — мәңге бетмәс хәзинә!..
Шул чакта: «Балалар-чагалар, кайтыгыз!» — дигән аваз ишетелә, имеш. Малайлар янә. алар белән мин дә. кыр казларына әверелеп, дәррәү күккә күтәреләбез дә. Шомыртлы ягына очып китәбез. Тезелешен, почмак ясап очабыз, мин — юлбашчы.
Җирдән безне санаган авазлар ишетелә: «Берәү, икәү, өчәү...» Мин: «Санамагыз ла безне, зинһар, санарга ярамый безләрне!»—дип ялварам, имеш...
Менә без инде таралыша, адаша да башлыйбыз...
Мин. иптәшләремнән аерылып, берүзем төнгә карап очам да очам, имеш Мин кычкырам — алар мине ишетмиләр. Шулай, оча-оча торгач, мин иптәшләремне инде күздәй югалтам, үзем дә караңгыга кереп югалам... Мин тагы. «Исрафил!» —дигән аваз ишегәм. җавап бирергә тырышам. ләкин тавышым чыкмый...
Уянып китеп, күзләремне ачсам, баш очымда елмаеп әти басып тора: «Хәерле иртә. улым! Әйдә, битеңне-күзеңне юып ал да. чәй эчәргә кер. аннан сәфәребезне дәвам итәрбез. Алла боерса».
Кичәге малайлар безне басу капкасына кадәр килен, капка ачып озатып калалар Алар мина бүген тагы да якынрак, кадерлерәк гоела: минем әле күргән төшемнән әсәрләнүем үтмәгән, алар минем зирәк шәкерт ләрем, дусларым лабаса! «Кайтышлый тагын сезнең авы зда кунарбыз әле», дим мин малайларга, аерылышкан чакта.
Без тагы урман-кырлар, болыннар, елгалар аша. фәкыйрь татар, урыс авыллары аркылы юлыбызны дәвам итәбез. Тирә-якта бай. хозур табигать. ә Алланың иң камил мәхлугы — акыл көченә ия булган кешесе фәкыйрьлектә яши. Нигә шулай корылган бу дөнья? Мин бу хакта «нидән сорыйм нигә шулай? «И улым, улым! ди әти. авыр сулап.-—
С иңа моны аңлатып бирергә минем башым-акылым җитмәс. Бу турыда уйланырга әле сиңа ла иргарәк. балам, балигъ булмаган акылына көч килер һәр нәрсәнең үз вакыты бар. һәр җимеш үз вакытында өлгерә Әмма минем шуңа иманым камил татарның да. урысның да шулай фәкыйрьлек!ә тереклек игеп ятулары адәми зат өчен хурлыктыр Мәгәр оу да мина мәгълүм инсанга лаек мәгыйшәт кылып яшәр өчен авыл кешеләренә мәдәният җитешми. Алар томана, акылларына, зиһеннәренә яктылык сирпүче илаһи мәгърифәт нурына мохтаҗлар. Әнә. үзен дә күрдең ич авы i балалары, .димәк аларның ата-ана <ары да. мәшһүр шагыйребез Тукай барлыгын белмичә яшиләр икән. Үз кулларында тотып боек Тукаебызны уку гына да аларның гаҗизенә тормышына мәгънә бирер, ямь өстәр. күңелләренә нур сибәр иле!»
Шушы шактый ук күтәренке рух белән әйтелгән сүзләреннән соң. әти күзләрен йомып, тынып кала. Без тарантаста җай гына (ирбәлеп. беравык сүзсез барабыз Ниһаять, мин кичәгедән бирле күңелемә кереп урнашкан, инде тынгы бирми башлаган теләгемне әйтеп бирергә җөрьәт итәм: «Әти. әти. дим. минем хәлфә буласым килә'..» Әти әллә ишетмәде, әллә инде ишеген тә. сафсатага санап, минем бу сүзләремә әһәмият бирмәде, тарантас аркасына терәлеп утырып, йокымсыра!ан кыяфә! гә килә бирде Мин тагы кабатлыйм: «Әти дим. әти! Минем хәлфәлеккә укыйсым килә, минем шу т авыл балаларына сабак укытасым килә, мин аларга Тукайның үзем белгән бөтен шигырьләрен күңелдән ятлатыр идем, мин а тарны урысча сөйләшергә өйрәтер идем!. »
Әти инде күзләрен ачкан, минем дулкынланып сөйләгән нотыгымны бераз гаҗәпләнеп тынлап бара Мин аңа бу теләгемнең кичә малайларга әкият сөйләп утырганда килүен, ниһаять, гөнлә күргән төшемне сөйләп бирәм. Төшем әтигә көчле тәэсир ипе. бигрәк ю аның төсле булуы «Гаҗәп, гаҗәп! Чәчәкле төш' һәр чәчәк үз төсендә' Кыр казлары булып очу Җирлән торып санадылар, димсең?. Таралыша, адаша башладыгыз, димсең'’ Бик хикмәтле, бик хикмәтле төш күргәнсең, балам' »
Минем ише!конем бар: төсле төшне хәерлеге юрамыйлар Белмим, әтием нәрсәг.ә юрагандыр, аның чырае сүрелде Ул минем күтләремә текәлеп карап торды да уйга калды.. _
«Менә нәрсә, улым диде әти бераз сүзсез баргач, син балш ь булганчы тәрбия кылу, дөрес юлга кую мина фарыз эштер Мәгәр синең хәлфә булыр! а дәртең фани, минутлык күңел җилкенүе генә түгелме? Син минем бердәнберем, мин синең теләгеңә каршы китмәм, телисен икән мәдрәсә! ә бирермен Әмма миңа бантта уйлар! а. тусларым белән киңәш- габыш игәргә кирәк, кем әйтмешли, җиде кат үлчә бер кис»
Казанның китап кибетләреннән, нәшрият складларыннан сайлан алынган китапларны олау арбаларына төяп Чисгайга озаткач, без әти белән ian.ni бер-ике кәшә шәһәрдә калырга булдык Минем Казанда беренче мәртәбә булуым иле Эш мина шәһәр күрсәтеп йөрде, мине дә ияртеп. үзенең таныш, дус нәширләренә, мөхәррирләренә визит ясады Шәһәрнең зыялылары Тукайның вакытсыз вафа!ы шаукымында һәр җирдә күрешен исәнлек-саулык, хәл-әхвәл сорашкач, мәрхүм шагыйрь турында сүт кузгалмый калмый «Менә би! кемебезне югалттык! .» «Милләтебезнең җәүһәр ташы, йөзек кашы булган икән, исән чакта кадерен белмәгәнбез »
Шагыйрьнең ямьсез, шыксыз, фәкыйрьлектә үткән тормышында, үтемендә гагарның ошбу хәялы зыялылары күпмедер 1ор.>жәдә ртәренең дә гаепле бу iy-ын таныйлар, шуңа уфтаналар иле шикелле .
Нәшир 1.1 шәкбәр әфәнде безне якты чырай белән каршы алды Кә кинппән. n.ipiiai! мыек 1Ы. гаярь кыяфәт ле бу ачык кеше мина беренче к ү руемдә ук ошады. «Ә-ә. менә нинди икән яшь социалист!» дип елмаеп, минем бе юн ике ку i тап күреште Күрәсең, аның белән өги арасында минем хак га тлегрәк тә сүз булгандыр.
Без Галиәкбәр әфәнденең язу-сызу өстәле артында сөйләшә^ ләшә. клиндер белән чәй эчтек. Галиәкбәр абзый әтинең сәүдә эшләре ничек барганын сорашты, татар китапларының ниндис. кайсы ятучыларның китабы күбрәк таралуы. Чистайда гыйлемле татарларның ни чама
ди әти.
Дөресен әйтим. Мөхәммәт абзый, шәһәр җирендә яшь кешегә әгъва зур. күңел сайларлык нәрсәләр күп Баруди шәкертләренең дә кирәкмәс урыннарында шалтай-балтай йөргәннәрен күреп йөрәк әрни Эстәрлебаш. Кышкар. Иж-бубый кебек шөһрәтле авыл мәдрәсәләре бар. Минем үземә Эстәрлебаш мәдрәсәсендә уку насыйп булды. Ул чын мәгънәсендә мәгърифәт учагы! Анда зур мәгълүматлы, киң мәсләкле хәлфә-мөдәррисләр гыйлем бирә, намуслы, вөҗданлы, пакъ кешеләр әхлак тәрбияли Авылының мохите, кешеләре матур. Ерак димәсәгез. мин егетне шул Эстәрлебаш мәдрәсәсенә урнаштыруны мәгъкуль күрер идем.
Без хушлашабыз. Галиәкбәр абзый, өстәл артыннан чыгып, безне ишеккә кадәр озата килә:
Йә, энекәш, ди. минем аркамнан сөеп, хәер-фатыйхам сиңа! Иҗтиһат ит. мәгърифәтебез күгендә якты йолдыз булып кабын!
Менә шулай итеп. Габдрахман, минем язмышымда яңа борылыш булды.
Исрафил тагы сөйләп китә:
— Әти белән кибетләрдә йөреп, мина кәләпүш, җилән, камзул, читек-кәвеш, шәкерт тормышы өчен хаҗәте булган башка вак-төяк әсбапны. әни белән Сәрвиназга күчтәнәчләр сатып алдык та. кайтыр юлга чыктык Мин үземнең яна дусларымны — Шомыртлы малайларын да онытмадым, аларга дип әлифба, юка-юка әкият китаплары, шул җөмләдән Тукайның шигырь китапларын да сатып алдым.
Кайтышлый кунарга тагы Шомырт лыга тукталдык. Рәхимулла бабай йорты янына тагын малайлар җыелды. Мин инде алар янына бу юлы кәләпүшләп, камзулдан чыктым Теге көндәгечә, урам читенә — чирәмгә утырып малайларга Тукайның «Шүрәлемсен укыдым. Аннан соң рәвешен китерергә тырышып, шәкерт, казый булып кыланып, яттан «Таз» шигырен сөйләдем. Малайларга кызык, малайлар тагын чирәмгә тәгәрәшеп көлешәләр. Әкиятне беренче тапкыр ишетүләре, ә гыйбрәтле тәкъдирләрен бер дә ялгышмыйча отып алалар. Әйтеп кара син авыл балаларын томана дип!
Иртәгесен малайлар, гадәтләренчә. безне озатырга килделәр Мин дә басу капкасына кадәр алар белән җәяү бардым. «Исрафил, тагын килеп чык, икенче килүендә инде сине без Тукай абый әкиятләрен укып көлдерербез», диделәр малайлар, юл борылышына кереп без күздән югалганчы түбәтәйләрен болгап тордылар.
_ Әти мине гимназиядән алып, мәдрәсәгә бирергә карар кылганын әйткәч, әни башта ышанмады, шаярып сөйләшә дип уйлагандыр, күрәсең. Әти үзенең бу нияте инде хәл ителгән, бәхәссез икәнен (безнең өйда әти сүзе сүз!), минем үземнең дә теләгем шулай икәнен әйткәч, әни бик гаҗәпләнде, елап та алды Әти югында мине кирегә үгетләп тә карады: «Син анда берүзең ничек яшәрсең, ашарыңа-эчәреңә кем әзерләр, күлмәк- ыштаннарыңны кем юып торыр? И-и балам, балам!..»
булуы белән кызыксынды
Инде бу егет мәсьәләсенә килгәндә, мин аның теләген хуплыйм, аны мәдрәсәгә бирүне мәслихәт күрәм. диде Галиәкбәр аозыи. Гомер башында һәр яшь кеше үзенә муафыйк шөгыль табып, шул эшенда иҗтиһат итеп яшәгәндә генә матди вә рухи байлыкка ирешер, илгә дә бәрәкәт иңәр.. Аннан тагы бу ягы да бар — классында оердәнбер татар малае булгач, ул анда һәрдаим рухи ятимлек, ялгызлык кичерәдер. Ә бу хәл баланың аңына, рухына зыян китерүе ихтимал.
Рәхмәт. Галиәкбәр әфәнде, инде икеләнүләрем оет те. карарым аныкланды. Тик менә кайсы мәдрәсәгә бирү мәслихәтрәк булыр икән?—
Сентябрь урталарында без әти белән юлга чыгып киттек. Өфегә кадәр пароходта килдек, аннан ат яллап, өйдән чыкканга бер атна була дигәндә, сәфәребезнең максаты булган мәдрәсәләр мәркәзе Эстәрлебаш авылына килеп җиттек.
„ Ул вакыт га Эстәрлебашның унбишме-уналтымы мәдрәсәсендә алты йөзләп шәкерт укый иде. Мәдрәсәдә, чынлап та. алдынгы карашлы мөхтәрәм хәлфә-мәдәррисләр дәрес бирәләр икән Дин гыйлеменнән оашка шәкертләр татар, гарәп, фарсы, урыс теле, тарих һәм башка дөньяви, акыл фәннәреннән дә сабак алалар
Диндар әтиемнең теләген үтәп, мин Чистай мәчете имамыннан дин сабагы да укып йөргән идем Чамамны тартып карагач, мине мәдрәсәнең урта сыйныфына утырттылар.
Укуымның соңгы елларында минем күңелемне көфер фикерләр талый башлаган иде. Мин хәлфә-мөдәррисләрнен гыйльми мәҗлесләрендә кагнашкалый идем. Бервакыг шулай Мәрҗәни фәлсәфәсе буенча бәхәс оештырдылар. Мәрҗәни фәлсәфәсе ислам фәлсәфәсе. Хәзрәте Мәрҗәни халкыбызның тарихын шәригать кануннарыннан чыгып, аларга таянып бәян игә. Мин аның бу ысулы-мантыйгы белән килешеп бетә алмыйм, әмма зиһенемне, җанымны газаплаган көфер, низаглы сорауларымны мөхтәрәм мәҗлес әгъзаларына бирергә җөрьәт итмим, тыйнаксыз. дәһри булып күренүдән куркам Шагыйрь әйтмешли:
Берсе динне, берсе фәнне хуплый торган Ике аваз арасында басып торам
Куркып куям: «Тегесе лә һәм бусы да Дөрес түгел!»- дигән аваз килерсыман
Шулай да. миңа һәр чакта игелекле булган хәялы зат Таһир әфәндегә җанымны гаҗиз иткән икеләнүләремне сөйләп бирдем. Ул мине зур иг ы ибар белән тыңлады. Мин аның арган, акыллы күзләрендә кызыксыну, i аҗәпләнү. шул ук вакытта ни беләндер разый булмау чаткылары да күрен тордым
«Әйе. әйе. диде Таһир абзый үз алдына, шактый вакыт сүзсез торгач, дөньялар үзгәрә фикерләр үзгәрә. Бу инсаният, җәмгыять тә- рәккыйсынын асылыдыр...»
Таһир әфәнде, халыкның юкка чыгарылган мәдәниятен, тарихын аның тереклек иткән төбәгендә калдырган эзләре буенча барларга, өйрәнергә кирәк дигән фикереннән чытып, миңа укуымны шәркый шәһәрләрдә түгел, ә нәкъ Казан университетында, шөһрәтле Каган университетында дәвам итү мәслихәт булыр, диде
Аның киңәшен югын, мин Казанда Учительская школа ны тәмамладым, икс елда. Аннан соң университетка имтихан тотарга әзерләнә башладым, һәм аны дәвам игәм. Исрафил өстәлдәге, киштәдәге китапларга ишарә игеп алды.
Шул арада Нәгыймә карчык өстәлгә шаулап кайнап юрган самавыр кертеп утырта. «И-и. әллә кайчан кайнап чыкканые. сүзегезне бүлдермим дип кертми гордым, и-и, менә төче коймак пешереп алдым, кунак хөрмә 1снә. чәй эчегез. рәхәтләнеп эчегез, и-и »
Егетләр әбине, әбинең коймагын мактый-мактый чәй эчтеләр
Димәк, син Мирас мәкгәбендә вакытлыча гына' ги Габдрах- ман. сизелерлек күңелсезләнеп
Ничек дин әйтергә инде Киләсе ел август аенда университетка экзаменнар югын карарга исәп, уңышлы барып чыкса, әлбәттә, мин укырга китәрмен, барын чыкмаса
Исрафил инде чәй өстәле артыннан торып, тагын ишекле-түрле йөреп сөйли башлый Дулкынланудан аның йөзеннән каны качкан, аз гына кылычрак борыны тагы да тараеп, очланып калган, ә чем-кара күзләре әсәрләнеп ялтырыйлар
Габдрахман сокланып карап утырды: тагы да матурлана икән болай да чибәр Исрафил илһамланган, рухы ярсыган минутларында.
Эстәрлебаш мәдрәсәсендә миңа тагы бер хакыйкать ачылды,— дип сүзен дәвам итә Исрафил, инде бераз тынычланып, яңадан өстәл артына кереп утыргач Яшүсмергә фән нигезләрен ана телендә үзләштерү фарыз. Сабыйга ана сөте ничек табигый вә шифалы булса, ана телендә гыйлем эстәү дә шул дәрәҗәдә табигый вә шифалыдыр. Ана телендә укып белем алганда бала рухи ләззәт тоя. җан шатлыгы, тән шатлыгы кичерә. Укуын урысча башлаган татар баласы буларак әйтәм: баланың чит телне белүе шул телдә уйларлык дәрәҗәдә булмаса. фән төшенчәләре, тәгъбирләре аның миендә тоткарланып, зәгыйфьләнәләр, имгәнәләр, хәтта асылын җуялар икән. Адәм баласы беренче мәртәбә ачы хәсрәтен әнисе имчәктән аергач кичерә, диләр. Ана теленнән аерылу аның гомерендә икенче ачы хәсрәтедер. Мин шул фикердә...
Исрафил Габдрахманны озата чыкты. Тышта айсыз аяз октябрь төне. Егетләр, бер мәлгә сүзсез калып, күккә текәлделәр. Төнге учак, баш очында янган йолдызлар адәм балаларының игътибарын җәлеп итми калмыйлар. Бу табигый омтылыш аларның ерак бабаларыннан килә торгандыр инде.
Күктә йолдызлар тантанасы! Бәйрәмчә балкып кабынган купшы кызлар-йолдызлар ни турындадыр серләшәләр, елмаешалар, бер-берсенә күз кысышалар. Кайбер артык шаяннары атылып, берсен-берсе куышып китәләр дә. кире кайтыр юлларын табалмыйчы. адашып, зәмһәрир суыгында һәлак булалар.
Күк гөмбәзен урталай бүлеп, мәшрикътән мәгърипкәчә космос пәрә-везе. Галәм картның ак көрфия билбавы Киек каз юлы сузылган...
Әгәр атылган йолдыз тизлеге белән гел бер юнәлештә ун. йөз. мең ел очсаң дөньяның читенә җитү мөмкин түгелдер.— ди Исрафил, ниһаять, телгә килеп. Очасың, очасың, очасың ә дөньяның барыбер иге-чиге юк... Бу минем башыма да. акылыма да сыймый, мин чиксезлек- не күз алдыма китерә алмыйм, ул мине куркыта.. Менә шулай төнге күккә карап язгандыр инде Гомәр Хәйям дә үзенең хикмәтле шигырьләрен:
Түгәрәк бер боҗра булган бу дөньяның Башы да юк. ахыры да юктыр аның һичбер кемнең әйткәне юк. адәм, сиңа: Кайдан килдең, кая илтә китәр ягың?
Ә менә адәми затка нинди урын билгеләгән мәгърур шагыйрь:
Бу дөньяның чын баласы без ул. без ул. Бу җиһанның күз карасы — без ул. без ул. Бу җиһанның күз карасы без ул. без ул. Әгәр дә бу боҗра -Галәм — йөзек булса. Ул йөзекнең гәүһәр кашы без ул. без ул!..
Әсәрләнеп зыңлап торган Габдрахман. ниндидер бер җан ашкынуы белән, кинәт Исрафилны кочаклап алды:
Рәхмәт сиңа. Исрафил туганым, бүген мин синнән бик тә гыйб- рәтле сабак тыңладым. Син минем күңел күгемне күтәрдең! Инде мин кайтып китим, күп вакытыңны алдым шикелле.
Зыян юк. төн минеке...
Егетләр хушлаштылар.
Габдрахман фатирына очынып, яхшы кәеф белән кайтып керде. Менә нинди кеше икән аның әшнәсе Исрафил! Хөсни бай амбарыннан әмәлләгән мәктәптә Мирас балаларына менә нинди мөгаллим сабак бирә икән!..
Бу кичтә Габдрахман гомерендә беренче мәртәбә диярлек җан шат-лыгы сизде: әйе. бу дөньяда ул ялгызы гына түгел, аның нечкә зәвыклы.
әтрафлы мәгълүматлы Исрафил исемле дусты бар. аннан сон... әле семсн атарга да кыймаган, әлегә сурәтен йөрәгенең ин изге, ин яшерен почмагында саклап йөрткән тагын бер кешесе бар анын 6v дөньяда, УЛ кеше...
, Моңарчы беркайчан да булмаган хәл Габдрахман иртәгесе көннең тизрәк тууын теләде, урынына сузылып ятты да. күзләрен йомды «Бу җиһанның күз карасы без' ул. без ул... ул йөзекнең гәүһәр кашы — без ул. без ул...» Нинди матур, нинди гүзәл сүзләр!
„ Күңел хушлыгы, җан рәхәте тоеп, үзалдына елмаеп, мөгаллим егет йокыга ки ген барды.
Ә Нәгыймә кортканың ак өендә, караңгы урамга тәрәзәләреннән якты нур көлтәләре ташлап, ут әле бик озак янып торды.
адәт и мәшәкатьләр белән кыш. яз үтеп, җәй килде. Керү имтиханнарын уңышлы биргән Исрафил август азакларында Казанга укырга китеп барды.
Габдрахман ат җигеп, дустын Ташлыкка кадәр үзе озата килде.
Юлчылар Сөннәтче бабай йорты турыннан узып барганда, кар- шыларына йөгереп Фатыйма килеп чыкгы
Нәрсә, мөгаллим абзый, китәсеңдәмени инде бездән? Ул туп- гуры Исрафилга карап килде. Инде бөтенләйгә китүеңмени’
Фатыйма каушаган кыяфәтле: күзләре зур ачылган, иреннәре калтырый. ул менә-менә елап җибәрер төсле
Бөтенләйгә булса х.терлерәк булыр иде. Фа т ыйма сеңлекәш. йә. сау бул инде, ил чәчәге, Исрафил һәр вакыттагыча ак тешләрен күрсәтеп елмайды. Хәерле юл телә миңа. Фат ыйма. ә мин сиңа ак бәхетләр телән, юл буе дога укын барырмын
Хәерле тол. хәерле юл сиңа, мөгаллим абзый Исрафил абын
Фатыйма тагы нәрсәдер әйтергә теләп авызын ачты әйтә алмады, ике куды белән йөзен каплан, елап өйләренә йөгереп кереп китте /ташлык сганңасында егетләр кочаклашып аерылыштылар.
Габдрахман агын кайтыр юлга борып, үз иркснә куйды да. тарантасына кырын ятын, юл буендагы инде җетелеген җуя башлаган манзараларны күзәтеп кайта башлады.
Габдрахманга ямансу булып китте Шулай бит ул кешенең табигате бергә чакта бергә булуның кадерен белмисең, аерылышкач, ул көннәрне сагына башлыйсын
Дөресен әйтергә кирәк: соңгы вакыт ларда ул. Габдрахман. ниндидер җан тынычсызлыгы сизеп яши башлаган иде Моңа сәбәпче Фатыйма булды. Исрафил белән кайчан тына, кайда тына йөрергә чыкмасыннар, һәр чакта диярлек алар Фатыймага юлыктылар. Бу чая җилбәзәк кызның чиләк-көяшәләрен асып йә суга барышы бута, йә кайтышы, йә татын нәрсәдер йомышлап йөрүе. Очраган саен кыю гына « Исәннәр- месез. мөт аллим абзый тар1» дип исәнләшер, очрат ан саен Исрафил аңа мактау сүзләре, ничек әле? комплимент тар. әйтми калмас ил нуры. гөләнләм. жир гүзәле .
Габдрахман акылы белән аңлый шәһәр тәрбиясе алган укымышлы егетнең кызларга мактау сүзләре әйтүе гадәт и хәлдер, ә менә йөрәге белән..
Хикмәт шунда ки Габдрахман Фатыимат а ташыйк Инде күптән, әле Мираска Исрафил килеп чыкканчы ук Фатыйма Габдрахманның беренче мәхәббәте!
..Габдрахман ул кызыйны өченче сыйныфка утырткан иде Укыта башлавының беренче көннәрендә үк бу наян кыз у зенең чибәрлеге, өеге- башынын бөтенлеге, пөхтә тете белән мөгаллим егетнең игътибарын җәлеп нт те Үзен иркен тотуы, кыюлыгы белән дә ул сабакташ
Г
кызларыннан аерылып гора иде. Бераз һавалы, бераз дуамал, бераз иркә Фатыйма, көзен әле баласыман күренсә дә, язга таба үзгәрде тамчы гөлдәй, кинәт чәчәк атты, җаны сизгерләнде. Ул мөгаллим абзыйсының күз карашыннан, үзенә төбәп әйткән бер авыз сүзеннән дә кызара, хисабында бутала, язуында ялгышлар җибәрә оашлады. Аның элеккеге кыюлыгы кимеде, дуамаллыгы сүрелде шикелле. Мөгаллим егет түбән сыйныфларга дәрес биргәндә. Фатыйма аны астыртын гына күзәтеп утыра, еш кына өстәленә капланып, бер сәбәпсез-нисез елаштырып ала торган булды.
Фатыйманың бу кыланышларын мөгаллим егет үзенчә юрады: «Бу баланың күңелен кузгаттым, ахры»,—дип уйлады ул, дәресләрдә аннан сорамаска, аның ягына карамаска тырышты. Ләкин — ни хикмәттер! — Габдрахман үзе дә сизмәстән Фатыйма ягына элеккегә караганда да ешрак күз салганын, бу кыз аны магнит кебек үзенә тартканын сизде. Сизде дә, үзенә-үзе әмер бирде: «Азынма, мөгаллим абзый, языктан курык!..»
Шулай да бер көнне, мәктәптә ялгызы калгач, өченче сыйныф жур-налын ачып, Фатыйманың туган елына күз төшерде. Сөбханалла! Ундүрт яшен тутырып, унбишенче белән бара икән инде кызый!..
Менә уку елының соңгы көне дә килеп җитте. Укучы балалар, инде көзгә кадәр мөгаллим абзыйлары белән саубуллашып, өйләренә таралы-штылар. Габдрахман бераз ямансылап, уку-укыту әсбапларын шкафларга урнаштырып йөргәндә, мәктәпкә Фатыйма килеп керде, бераз ыңкы- сыңкы торгач: «Ни, Габдрахман абзый... мин инде бүтән мәктәпка йөрмәм, бабай кушмый... Сау бул инде, мөгаллим абый, мин...»
Бер генә мизгелгә укучы кыз һәм мөгаллим егетнең күзләре очрашты. Аһ. бу күзләр!.. Фатыйманың яшь мөлдерәп торган күзләрендә каушау катыш тәвәкәллек тә, ялвару да, ни өчендер рәнҗү дә бар иде кебек...
Укучысының бу чаялыгыннан гаҗәпләнеп, аптырап калган мөгаллим телгә килгәнче. Фатыйма капыл борылды да йөгереп чыгып та китте.
Җәйге ялын Габдрахман туган авылында үткәрде. Атасына, башка чыккан абыйларына печән чабышты, урак урышты, кышлыкка утын әзерләргә булышты. Кайда гына булмасын—болындамы, иген басуын-дамы. урмандамы, -ничек кенә мавыгып эшләмәсен. Габдрахманның күңелендә Фатыйма булды. «Габдрахман абзый. . мин инде бүтән мәктәпкә йөрмәм. ...сау бул инде, мөгаллим абый, мин...» Тагы нәрсә әйтергә теләде икән ул кыз? Бәлки: «Мин... сине ярата идем».—дияргә теләгәндер, гыйшык тоткандыр? Җүләр. җүләр син. Габдрахман мөгаллим! Аның яшендә укучы кызларның күбесе укы тучы абыйларына бераз гашыйк була. Аларның җилкенгән чагы, ә син... Карт тиле! Хыялый! Күңелеңне аздырма, ул кыз әле унбишенче яше белән генә барса, син хәзер ег ерме өчне тутырып киләсең. Алладан курык!
Үзен-үзе менә шулай тиргәп, күңелен тынычландырырга тырышты Габдрахман, атасы йортында чоланда яки печәнлектә, озак йокыга китә алмыйчы газапланып уздырган төннәрендә...
Юк. акылына буйсынмады Габдрахманның күңеле Габдрахман гашыйк иде... Сөннәтче бабай оныгына, Фатыймага!
Мөгаллим егет, ялы беткәнче түзәргә дә тәкате калмыйчы, ашкынып Мираска кайтты. Кайткан көнне үк көздән мәктәпкә йөрергә тиешле балаларны барлау сылтавы белән, йорттан-йортка йөреп, авылны әйләнеп чыгарга булды. Шәп уйланган план! Ул Сөннәтче бабай йортына да кагылачак, әлбәттә. Анда аның Фатыймасы яши!.. Фатыйма. Фатыйма. Нинди матур исем! Ничектер элегрәк игътибар итмәгән Габдрахман бу исемнең ягымлы, нәфис булуына!
Шәрифулла карт йортына якынлашканда Габдрахман үзенең тез буыннарының йомшарганын сизде. Койма аркылы Фатыйманың көмеш
кыңгырау чыңы игике.т те риясыз көлгән тавышын ишеткәч, йөзенә, чигә-ләренә кайнар кан бәргәнен тойды.
_ Ишек алдында кәҗә бәтиләре белән мәш килеп, куышып уйнап өргән ялан аяклы Фатыйма, көтмәгәндә капкадан мөгаллим абзыйсы килеп кергәч, каушап калчы, комачтай кызарды, оялып кына: «Исәнмесез. I абдрахман абзый .» дип әйтте дә. йөзен учлары белән каплап, йөгереп өйләренә кереп качты
Бабасы белән мог ал тим абзыйсы бер-бсрсеннән хәл-әхвәл сорашып Оолдыр алдында юрган арада, инде өс-башын алыштырырга өлгергән Фатыйма көянтә-чиләк асып чишмәгә китеп барды. Бабайга сиздермәскә тырышып кына аның артыннан карап калган Габдрахманга күз сирпеп. аның йөрәген өтеп алырга да җаен тапты, наян кыз!
Жук-жук, кем. Габдрахман. укыт аны бик җиткән! дип. кырт кисте Шәрифулла абзый, мөгаллим егет Фатыймага татын бер ел мәктәпкә йөрү фарыз икәнен әй i кәч Белгән хәтлесе бик житкән балакаебызга! Әнә. әбисенә шаулатып хикәятләр укый, жазу жаза хат жата. Аллага шөкер, әйе. укыганы бик житкән. сина да зур рәхмәт, кем. Габдрахман. Аштан сун. Сөннәтче бабай як-ягына каранып алды, бармагы белән якыиырак килергә ишарәләп, мөгаллим егетнең колагына диярлек, пышылдады Аштан суң. кем. Габдрахман. кызыбызның күзе урыныннан купкан чаты Аңа инде ир-ат. малай-шалай арасында ихахай-михахай йөрү мәрәвәт түгел. Хәерниса түтиең белән дөньяда гамебез. Ходайга гозеребез бер генә үзебез исән чакта, насыйбы чыкса икән дә. тезгә утыртып, тупылда тын беренче балаларын сөяргә насыйп игеә икән. Аннан сун күзебезне йомсак та үкенечебез калмасые. әйе, шулай, кем. Габдрахман мөгаллим
Әле иртәрәк түгелме. Фатыйманың насыйбы турында уйларга? диде, мөгаллим егет, каран торырга кырыс, йомыкый бу картның телгә маһир кеше булып чыгуына гаҗәпсенеп.
һич тә түгел. Ул йөземнең сурты шундый. «Өлгергән җимешне вакытында өзү хәерле», диләр, хс-хс-хе! Менә ике-оч елдан синең шикелле инсафлы, тәүфыйклы егет яучы җибәрсә Әлегә балакаебызның бер генә моңы бар. җилбәзәгрәк шул әз генә. Әмма ул кызамыгы да. иншалла. үтәр, бетәр, шаукымы да калмас
Шәрифулла картның соңгы сүзләре Габдрахманга ниндидер бер мәгънә белән, кинаяләп әйтелгән кебек тоелды Бәлки, бу дөнья күргән, нечкә һөнәр иясе бабай, егетнең йөрәгендә ниләр барын сизгәндер, аңа хәер-фатыйха бирәчәген алдан ук белдерүе булгандыр? Әгәр шулай икәи мең яшә. Сөннәтче бабай!
Шәрифулла абзый капкасыннан Габдрахман канатланып чыккан иде ул чакта « Ике-өч елдан синең шикелле инсафлы, тәүфыйклы егет яучы җибәрсә .» Җибәрер, җибәрер Габдрахман. ә көтәргә икән өч. дүрт, биш ел көтәргә әзер ут! «Балакаебызның бер генә моңы бар җилбәзәтрәк шу т әз генә» Шулаерак шул. Сөннәтче бабай Әнә. пи кыланды бит оныгың Исрафил мөгаллим китеп барганда! Әлбәттә, күне теттең күбәләк чагы, чәчәкгән-чочәккә кунып уйнар вакыты. Бу сабыйлык чире үтәр. Фатыйманың да күңеле утырыр. Ә Габдрахман кәгәр, көтәр Сабырлыгы җитәрлек мөга тдим егетнең.
.. Рәхәт уйларга чумын кайта-кайга. ю т сизелми гә калган Мираска алып төшүче Согәк үргә җиткәч. Габдрахман атына чөңгереп, дилбегәсен каккалап аллы. Гуры бия юыртып китте Авыз тутырып кычкырып җырлат ашты жене сөймәгән мөталлим етет. үз гомерендә беренче тапкыр, өрән салып, п тһам танып, кайчандыр Тау ягында ишеткән җырны сузып җибәрм IC
Каен ауган. карлар яуган Барасы юлларыма.
Әйләнереен-тулганырСың
Керерсең кулларыма
* * *
ллар аргы еллар үтте. Сөннәтче бабай кызы Фатыймага өйлән- |-Г гән Габдрахман Мираста төпләнеп калды. Башта алар Габдрах- манны ң фатирында. Гөлбикә карчыкта яшәп тордылар. Фатыйманың әбисе-бабасы үзләрендә торырга ни чакырмасыннар кияү кеше риза булмады. Авыл җирендә егет кешенең йортка керүен өнәмиләр. Беренче кызлары Алия дөньяга килгәч кенә, карт белән карчыкның гозерен искә алып. Шәрифулла йортына кайттылар
Әби белән бабай моральны иреште: аларнын йөрәк парәсенә Ходай Тәгалә инсафлы, тәүфыйклы кияү насыйп итте. Фатыйманың беренче баласы Алияпе генә түгел. ике елдан соң дөньяга килгән уллары Хәнәфине дә тезләренә утыртып, тупылдатып, сөяргә насыйп булды аларга.
Әмма дөнья дигәннәре фани Сөннәтче бабай белән карчыгы Хәерниса әбинең каберләре өстендә тәүфыйклы кияүләре үз кулы белән утырткан каеннар да тәртә юанлыгы булып киләләр инде. Хәнәфиләренә өч яшь тулган җәйдә алар берсе артыннан берсе гүр иясе булдылар. Пар күгәрченнәр шикелле гөрләшеп кенә яшәгән бу бәндәләр. Аллага шөкрана итеп, дөньяга бик разый булып, җан газабы күрмичә, җиңел үлем белән генә дөнья куйдылар. Изге җаннардан булганнардыр шул...
Риясыз, игелекле Габдрахман тиз арада Мирас халкына үз кешегә әйләнде. Киңәш-табыш итәргә килгән агайларга якты чырай күрсәтеп, хәленнән килгән кадәресе ярдәм итәргә тырышты: һәртөрле сәвитләргә гаризалар язлы. Донбасс шахталарында күмер чапкан Сәлахетдин. Хиса-метдиннәргә чук-чук сәлам хатлары юллады.
Җәмәгать эшләреннән дә читләшмәде Габдрахман. Утызынчы еллар башында авыл җиренә колхозлашу хәрәкәте килгәч: «Сез бәхетле көнегезгә бары тик күмәкләшеп яшәгәндә генә ирешәчәксез», дип. авыл агайларын колхозга керергә агитлады. Кичләрен мәктәптә, крәчин лампалары яктысында, авыл наданнарын укытты. Габдрахман мөгаллим элегрәк иске мәктәпне, аннары янган мәчет урынына салынган клуб бинасын шыплап тутырган апайларга-агайларга, һәр елның 23 февралендә. данлыклы Кызыл Армиябезнең Пыскуф белән Нарва тирәсендә күрсәткән тиңдәшсез батырлыклары турында-сөйли. I Май гарәфәсендә тоткан нотыгын ул гадәттә: «Барлык илләрнең пролетарийлары, берләшегез!»—дигән өндәмә белән төгәлли иде Ходайның бирмеш 7 ноябрь көнендә кызыл әләмнәр күгәреп, һәр урам чатына туктап революцион азаннар кычкырып йөргән колонна башында да укытучы Габдрахман була иде. Авылны әйләнеп клуб янына кайткач, яшел ылыс, кызыл комачлар белән бизәлгән трибунага менеп. Бөек Үктәбер шәрәфенә ялкынлы лозунглар әйтеп төшүне дә үзенең Вазыйфасы дип саный иде мәктәп мөдире.
Күндәм, итагатьле холкы белән Габдрахман сәвиг. колхоз башлык-ларына да ярау булды. Аның укытучы, мәктәп мөдире буларак та. үзен-үзе аямыйча, яхшы нәтиҗәләр күрсәтеп эшләгәнен Ташлыкның мәгариф әһелләре дә беләләр, хөрмәт итәләр иле.
Мираста укыту дәверендә аңа икс мәртәбә хәреф алыштыру әкәмәтен дә кичерергә туры килде. Башта гарәп хәрефеннән латин хәрефенә, латиннан урысныкына күчтеләр. Болай кеше башын бутау нәрсәгә кирәк булганын укытучы үзе дә аңлый алмады, моны аңлатучы кеше дә табылмады...
Шулай да бәхетле, ниһаять -бәхетле кеше иде. Габдрахман! Сөннәтче бабайдан мираска калган йорт-җир. каралты-кура бөтен, төзек. Беренче мәхәббәте, сөеп-яратып өйләнгән, аның өчен дөньяда иң чибәр
ин сылу булган Фатыймасы ана ике малай, ике кыз китерде. Фатыйманың элеккеге җилбәзәклеген лә инде күптән җилләр алды. Эшкә уңган, пөхтә, пакъ яшь хатын дәртен, җанкөчен балаларына, балаларының әтисенә багышлады.
Сәләтле генә булган Фатыйма тиз арада латин хәрефләре белән укырга-язарга өйрәнде. Колхоз авылда балалар бакчасы ачкач, шунда тәрбияче булып эшли башлады.
Тумыштан зәвыклы булган укытучы хатыны, өстенә ни кисә шул килешеп торса да, киемгә талымлы булды, хәленнән килгән кадәр шәһәр- чәрәк киенергә тырышты Аның таләбе буенча ире Габдрахман да. Исрафил мөгаллим шикелле, үз иңенә-буена таман кибет кәчгүн-чал- бары. эшләпә киеп, муенына галстук тагып йөри башлады
Исрафил мөгаллим димәктән. ул шәһәргә укырга киткәч хәбәрләшеп тормасалар да. гормышы юлында Хозыр-Ильяс булган егетне Габдрахман бик еш исенә төшерә иде Байтак еллар узгач, алар тагын бер мәртәбә очраштылар Казанда, тимер юл вокзалында Габдрахман дачный поезддан төшеп, вокзалга кереп барганда, җыйнак кына чемодан тотып, ашыгып вокзалдан чыгып баручы Исрафил белән капма-каршы булды
Исрафил!!!
Габдрахман?'
Иске дуслар кочаклашып күрештеләр. Исрафил утырасы поезд янына бара-бара. аның вагоны янында туктап ике-өч минут кына сөйләшеп алдылар Күбрәк Габдрахман сорашты Исрафилның Ленинградка барышы икән, шәһәрнең борынгы гаiap тарихы, әдәбияты, мәдәнияте буенча чыганакларга бай китапханәләрендә казынырга икән исәбе Әйе. моннан өч ел элек кандидатлык диссертациясе яклаган. Юк. өйләнмәгән әлс. вакыты җитми икән ул нәрсә гурында уйларга.
Габдрахман каршында инде яшь. чибәр, романтик егет түгел, басынкы. арган кыяфәтле галим ир тора иле Ул сулыга төшкән күз карашлары да җитди, уйчан. Поезд кузгалгач Исрафил тамбурга менеп басты, нәкъ Мирастагыча men. матур ак тешләрен күрсәтеп елмайды да. дустанә кул изәп вагонга кереп кит ie.
Теге чакта Ташлык станцасында шикелле, аларны таты поезд аерды Бу юлы инде мәңгегә
кътисали яктан еллар авыр буяса да. укытучы гаиләсе мохтаҗлык күрмиче. ярыйсы гына яшәде Гырыш, эшкә өлгер Фатыйма йорт ж җанлы әбисенең калган мал-туарны бетермәскә тырышты, сыер, сарыклар, тавык, каз-үрдәкләр асрады. _
Шәрифулла бабасы нигезендә. Габдрахманның берссннән-оерсе ма тур, сәламәт балалары тәгәрәшеп үстеләр. Мәктәптән кайтып керүгә, кечерәкләре йөгерешеп килеп, әтиләренең ботларыннан кочып алын, бсрсен-бсрсе бүлен чөкердәшергә тогыналар Кухня яктан, елмаеп, яшь. чибәр хатыны чыгып, өстәлгә аш хәзерли башлый
Авыл җирендә үзенме бәхетле сизәр өчен тагын нәрсә кирәк Бәхетле иделәр Габдрахман белән Фатыйма!
Әмма. ..
Хәвефле фажшале 1937 38 еллар ки ten җиме, i т халкыннан шүр- лән Мәскәү хөҗрәсендә бикләнеп утырган Чулак Зәнки. Бөек Империясен гә Koipoie йомшара барганын сизен, HI өстенә үзенең опричникларын өсләтте Надан бу юа ла. Олуг За зимы. HIS I нәрсә мәгьлүм иде бу кин күңел ie. чы гам. күн дом ха .ык. азамат ир .әрен .. те тән-әле чүп тән аттырып астырып шнданга ташлатып, җанына курку салып торганда гына килмешәк Хакимне санлаячак. Тәңрегә санап, аның һәр кылган золымын «Афәрин!». «Ләббәйкә?» дип кабул men торачак
Илне иңләгән кара афәт, район үзәге Башлыкны өтеп, имгәтеп узып, урман артында посып утырган Гоберчәк. Мирас тирәләренә лә килеп җитте. Авыл сәвите һәм колхоз рәисләрен, укытучыларны, әлегә исән- имин калган муллаларны утырта башладылар. Алар арасында Габдрах- манның иске танышлары да бар иде Кайчандыр бергә курсларда укып йөргән Ташлы Кичү мөгаллиме Хафизны, игелекле, дөньяви вәгазьләре белән үз мәхәлләсендә генә түгел, бөтен гирә якта абруйлы Гоберчәк мулласын алдылар. Зур укымышлы, мәгърифәтле, күп төрле һөнәр иясе, муллалыгын ташларга мәҗбүр булгач, үзенең ишле гаиләсен инде күп еллар хәләл крәстиян хезмәте белән туендырып яшәгән бу мөхтәрәм кеше белән Габдрахман әле шәкертлек елларыннан ук таныш иделәр.
Габдрахманны турыдан-туры мәктәбендә алдылар. Декабрь азагы иде. Гадәте буенча, ул дәрестән соң класста калып, дүрт сичеләрнең арифметикадан контроль эшләрен тикшереп утыра иде. Укытучыларның мәшәкатьле чагы—чирек йомгаклар вакыт җитеп килә иде.
Ишектән йолдызлы бүрек, кыска тун кигән, бил каешларына наган аскан ике ГПУ кешесе килеп керле. Алар артыннан авыл сәвите рәисе Бүтәкә Әхәт тә пәйда булды.
Шагиахметов Габдрахман сез буласызмы? — дип сорады ГПУ кешеләренең өлкәнрәк күренгәне.
Каушап калган Габдрахман телгә килгәнче, аның өчен, наганлы кешеләр алдында ялагайланып. Бүтәкә Әхәт җавап бирде:
Әйе, әйе, Шәяхмәтеф Гаптрахман шушы кеше, шушы кеше була...
«Шушы кеше!..» Әйтерсең лә алар орынып торган күршеләр түгел, әй герсең лә карсак Әхәтнең вак бәрәңге шикелле вактан-вак алтымы- җидеме баласын укытып чыгарган, унбиш ел буена бөтен Мирас кешеләре алдында йөзе ак булган мөгтабәр мөгаллим Габдрахман түгел, бары: «Шушы кеше» генә...
Әхәт абзый, бичара бәндә, нәкъ ике атнадан сон наганлы егетләр аның үзен дә алып китәсе ләрен, шул китүдән балаларын, аларнын әниләре Хәмдениса хәләлен дә инде яңадан беркайчан да күрмәсен башына да китермәгәндер шул ул чакта...
Фәкыйрьлектә үскән. Ташлыктан да ары дөнья барлыгын белмичә илле биш яшенә җиткән, ишле балаларына якты, мул гор.мыш вәгъдә иткән өчен генә сәвиткә ялагайланып йөргән бу көчсез, зәгыйфь кеше, үзенең гаебе нәрсәдә булганын да белмичә. Җирән Мәлгунь зинданнарында череп юкка чыккан миллионнарның иң мәхлукларыннан берсе булгандыр.
.Габдрахманны Ташлыктан Казанга озаттылар. Ике наганлы кеше уртасында утырып поездда барганда Исрафилдан ишеткән шигырь исенә төште:
Башйортарның әллә туйдым дигәне бар'1 — Бу язмышны кемнең әле җиңгәне бар'’ Йотылмадым бит әле дип тынычланма Сиңа бары нәүбәт кенә җитәсе бар!
Юк. Габдрахманның башын йотмадылар. Алып киткәннәренә өч атна дигәндә ул өенә әйләнеп кайтты
Өч атна ут йотып яшәгән Фагыйма ишек ачкач ирен танымый торды: йончыган, суырылган, картайган Габдрахман карты, озак авырудан соң яңа гына торып аягына баскан кешене хәтерләтә иде. Әтиләре кайтканга шатланган балалары да, аның кыяфәтен күреп, нәүмизләнеп калдылар.
Мунчада иренең кан сауган кул башларын, тезгә кадәр шешкән аякларын күреп. Фатыйма тетрәнеп китте:
Нәрсә... анда сине... кыйнадылармы әллә?
Син сорама, мин әйтмим.. Зинһар, шулай килешик. Фагыйма ..
Бср-ике атнадан Г абдрахманга хәл керде Ләкин ул өйдәгедер белән ач сөйләшә, еш кына күзләрен бер ноктага төбәп утыра, йә берөзлексез ишеклс-түрлс йөреп гаҗизләнә тортан булды.
Беркөн Фатыйма иренен шулай җан газабы чигеп йөргәнен күреп, түзә алмыйча елап:
- Габдрахман жаным. сиңа ниләр булды? Нигә син сөйләшмисен.’ Нишләттеләр сине анда? Нәрсә талый синен җаныңны? Нинди ауруларын бар синен? дип өзгәләнде
Юк. Фатыймам, мин инде сәламәт кеше диярлек, тик менә үземә урын табалмыйчы. жаным ургый минем. Габдрахман килеп хатынының җилкәләреннән кочып алды,- Ә син елавыңнан тукта, әнисе, югыйсә минем күңелем йомшак, парлап елап җибәрербез дә. аннан безне кем юатыр9 дигән булып шаяртты.
Шул арада төпчекләре Хәлим, әтисенең ботын кочаклап, чалбар балакларыннан тарткалап: «Абдрахан. Абдрахан. тәстә булды сиа. Абл- рахан?» дип тинтерәтә башлагач. «Абдрахан» елмаеп, улын түшәмгә кадәр чөеп «үчтеки-үчтеки» иттерә башлады. Сабыйның бәхетле чыркы . давы әти кешене газаплы уйларыннан арындырып җибәрде. Кайтканнан бирле беренче мәртәбә әтиләренең күтәренке күңеле гаиләсенә дә шатлык китерде
Ташлыкка барып кайткач. Габдрахман яңадан үз классларында укыта башлады. Айдан артык юкка чыгып торган, ябыккан, чырае качкан укытучыларын балалар сагаеп, сәерсенеп каршы алдылар.
Авыл агайлары да «тегендә» булып кайткан мөгаллимнең шактый үзгәргәнен сизми калмадылар картаебрак кичкән шикелле, кешеләрдән читләшергә тырыша сыман Элек алай түгел иде кебек Кәефсез йөри Габдрахман мөгаллим, кәефсез. Әллә авыру инде
Әйе. авырый укытучы Габдрахман. бик каты авырый Ул «тегеннән» гомерлек җан чире эләктереп кайтты
Вөҗдан газабы дигән чир иде ул.
_ ырык икенче елның октябрь урталары булдымы икән. Габдрахман абый соңгы дәрес беткәч кенә әйтеп куйды- «Ни балалар, мин иртәгә сугышка кигәм Яна укытучы килгәнче сезне Мәрзия апагыз укытып торыр инде Хәзер өйләрегезгә кайгыгыз, мин иртәгә иртән кереп чыгырмын әле класска...»
Икенче конце иртән Габдрахман абый өстәле артына кереп утырды Чиста итеп кырынган, өстендә бераз кыршылган көзге палыо. аягында күн итекләр. Ул ничектер кечерәеп, бетешеп калган шикелле
Класста тынлык. Укучыларның хәсрәт мөлдерәгән күзләре укытучы-ларына төбәлгән. Габдрахман абыйлары аларны берәм-берәм йөрәгеннән үткәреп утыра Габдрахман Хафизә Җәгъфәр Зөлфия Касыйм Ясәви Фирдәүсә Миңнулла. Гәрәй Хөрмәт Шушы минутларда таты да кадерле, газиз бу тын күренгән укучыларының жан п.т сурәтләрен күңеленә уеп калдырасы килә аның Урынсыз каты бәре теп. бу гөнаһсыз бәндәләрнең хәтерен калдырмадыммы, рәнҗетмәдемме икән? Юктыр, ахры... _
«Йә балалар, сау булып торыгыз. Тәртипле булыгыз, яхшы укырга тырышыгыз Син. Габдуллаҗан, артык юньсезләнмә инде. Хафизә син дә Сез. балалар, анда урамга төшен йөрмәгез инде Йә. ярар, әлегә сау булып горыгыз' » Габдрахман абыйның танышы калтырап куйды Ишекко ки leu ЖИ1К..Ч, 1.U 1.1 ||.>|Х..кт .Mi.xe .у к K.l ил .............................................................КС I ic ocp.u
голкарпаиыи лагын укучыларын. класс бу лмассн кутеяиан кллчерле л.л. чыгып кипе Кызлар парта тарына кап танып елый башладылар Каушап юаш танып калган малайлар, рөхсәт булмаса да. урамга чытып, яраткан укытучыларын басу капкасына кадәр озата бардылар
Габдрахман абыйлары киткәч, икенче, дүртенче классларны атна-ун көн тирәсе Мәрзия апа укытып азапланды. Дүрт класска бер үзе. ике ишек арасында йөгереп йөрде, кая ди инде ул юньле дәрес бирү, кая ди ул укучыларны санлату! Берөзлексез чыр-чыр кычкырып торгач, сүзенең дә базарлыгы калмады. Иң гаҗәбе шул булды Габдуллаҗан юньсез- ләнмәде генә түгел, класста тәртип саклауда Мәрзия апанын ярдәмчесенә әверелде. Класста Габдуллаҗаннан шүрлиләр, хәтта кара-каршы тотып сугышырга күп сорамаган ирҗәнкә Хафизә дә коерыгын кысты
Бер көн иртән мәктәпкә килсәләр, класста, өстәл артында тәмәке тартып, шинель кигән бер кеше утыра Дәрес башланыр алдыннан Мәрзия апа кереп: «Укучылар, менә бу абыегыз сезнен яна укытучыгыз була инде».— дип әйтеп чыгып китте.
Абый кеше торып басты, папирос төпчеген бик оста чиртеп, мич авызына очыртты да шинелен чишеп җибәрде, галифе чалбар кесәсеннән, коедан чиләк алган шикелле чылбырыннан өстерәп, өстәлгә куян савыты кадәрле кесә сәгате чыгарып салды. Коридорда Бибинур төтә дәрескә кыңгырау шалтыратты Шинельле абый дәрес башларга ашыкмады, ул нидер көтә иде. Инде һәрвакыттагыча беренче дәрескә соңарып килә торган Гәрәй дә. рөхсәт сорап, урынына кереп утырды (ул атлар караучы әнисе кәнүшнидә бер кат эш бетереп кайтканчы өйдә бәбиләр карап тора); инде коридорда тәмәкесен тартып бетереп. Тити колгасы Габдуллаҗан да. гадәтчә рөхсәт-мазар сорап тормыймы. класска кереп урынына арткы рәткә узды...
«Да-а-а. сездә дистиплина аксаган! Яңа укытучы, ниһаять, телгә килде —Сез. понимаешь, без десяти восемь как штык казармада — отставить!— класста булырга тиеш! Нет дистиплины нет армии! Бу мәктәптә дә шулай булырга тиеш, понимаешь! Беренче чиратта дисциплина! Ну. ладно, давайте танышып алыйк. Минем фамилиям Адгамов, сезгә күрше Солы авылы гражданы. Диствигельныйда помписаря штаббата. сугышта отделком. тоест отделение командиры булган кеше. Фашист пулясы аяктан екмаган булса, минем урыным, канишны, фронтта булырга тиеш иде...»
Отделком абый, дулкынланып китеп, класс буйлап арлы-бирле йөренә башлады. Чынлап та. сул аягына аксый, кәкре башлы таякка таянып йөри икән. Класс авызын ачып, хәйран калып тыңлап утыра. Колак ишетмәгән сүзләр: помписаря... штаббата.. Бар икән күрәселәр!
— Йә. нинди вопросларыгыз бар лично миңа карата? — ди Адгамов абый.
— Абый, «помписары», «штаббата» ниткән сүзләр алар? — Бу арткы рәттән. Габдуллаҗан тавышы.
Вот маладис! Шулай кирәк, штобы аңлашылмаган бер нәрсә дә калмасын безнең арада! Малай, синең фамилияң ничек.’
— Әхмәтҗанов...
Помписаря. укучы Ахметжанов, ул помощник писаря батальонного штаба дигән сүз була, тоест штабта язу-сызу эшләрен алып баручының ярдәмчесе. Писарь, вопшем, командирдан кала батальонда икенче кеше.
— Алайса, абый, сез батальонда өченче кеше булгансыз икән.
Так точно! Маладис! Кем әле синең фамилияң’ Ахметжанов? Маладис. Ахметжанов, соображаешь, понимаешь! Ну. хәзер личный состав белән танышып алыйк, так сказать.
Адгамов, өстәл артына утырып, класс журналларын ача Беренче фамилияне дә әйтергә өлгерми:
А-а-а! Абый!!!
Кем булсын инде, шул иржәнкә Хафизә кычкыра.
- Эй. син, кызыл чәчле кыз. нәрсә акырасың, анаңны суялармы әллә?! — Адгамов абый урындыктан сикереп тора Минем нервылар- ның болай да рәте калмаган, понимаешь, нигә акырасың.’
Ә нәрсә Тити колгасы чәчне умыра'
Адгамов класс буйлап титаклап йөренә башлый.
“/~ез яхшы булсагыз, дистиплиналы булсагыз -мин ун мәртәбә яхшы. Сез начар икән мин ул мәртәбә начар!
«Помписаря». кызын китеп, таянып йөргән таягы белән өстәлгә китереп суга. Өстәлдәге кара савыты, һавада мәтәлчек атып, яңадан өстәлгә төшеп утыра (ярый әле карасы түгелә торган савыт түгел). Класс үлеп кала. Икенче класс отличнигы Хәмитова астыннан «чишмә» саркып чыгып, челтерәп идәнгә ага. Дүртенче класс укучысы Җиһаншин авызын ачып, тораташбулып Kai кан. йөзендә кан. тәнендә жан әсәре калмаган. Форса! ган файдаланып, рәхәтләнә бер әрсез чебен малайнын колакларындагы, борын асларындагы мул азыкка’
Анда кемнең нәрсәсе түгелде’’ Класстагы үлем тынлыгын беренче булып яңа укытучы үзе боза. Ничего, гәнәфестә сөртеп алырсың. Ә син малай бас! Адгамов таягын инде Җиһанга төбәгән, i аяк башындагы резина уймак малайнын ачык авызына терәлгән диярлек Бас. малай! Фамилияң ничек синең’’
Җиһаншинның торып басарлык та. җавап бирерлек тә хәле калмаган. Җиһаншин җанлы мәет.
Дүртенче класс укучысы Җиһаншин. укуы — «өчкә», дистиплина- сы «биш»кә! Үлә башла! ан Җиһаншин өчен класста бердәнбер исән калган Габдуллаҗан җавап бирә.
За дистиллированные укучы Зиганшинга объявляю благодарные! Биш минут карап тордым талый малайны бер нахальный чебен, изди- ватея игә малайдан, нанимаешь, а Зиганшин нуль внимания! Патаму- што ул дәрестә утыра, патамушты дистиплиналы укучы'
Отделком абый агитлавын дәвам итә:
Сездән тимер дистиплнна и яхшы уку сорала! Сез фронтта кан койган әтиләрегезгә, абыйларыгызга ничек ярдәм игә аласыз? Яхшы укуыгыз белән! Сезнең һәр «биш»легез Гитлер йөрәгенә пуля'
Ә һәр «берплебез Сталин йөрәгенә пуля' Шулаймы Адгамов абый?
- Так точно. Ахметжанов, һәр берлегез иптәш Сталин йөрәгенә.. Отставить!!! Син. Ахметжанов, мине провокациядәме, понимаешь, сүзеңнең кая барганын чамалап сөйләш, понимаешь. А ю. понимаешь'
Адгамов абыйның каһәреннән Ахметжановны Бибинур тәтәнең кың-кесәләренә суккалап шырпысын эзли
Абый, син азапланып кәнсәләргә төшеп йөрмә, рәхәт тәнен мич авызына утырып тарт. мин хәзер морҗа юшкәсен ачып төшәм
Отставить! Синең, малай, фамилияң ничек’’
Гайфисв, абый Җә< ьфәр исемле.
Ничәнче класс! а укыйсың?
Икенчедә, абын
Менә нәрсә, укучы I айфиев. син совет мәктәбендә икенче ел белем аласың, да биГ’ Нүжәли сине өйрәтмәделәр COBCI мәктәбе укучы Iapl.1 у < I.•ренең \KI.II\4I.I i.ipi.in.i кем иш обращаться ИТӘрГО i иеш ’
«Сез» дин. абый . «Син» дип мин сине юк. сезне, якын итеп кенә
гыравы коткарды.
Бу нинди звонок тагы? Ә. дәрес бетте мени’ Минем бит план үтәлми калды Пу. черт с иим. политбеседа тоже кирәк нәрсә
Адгамов абын әллә ни арада авызына папиросын кабып өлгергән.
әйтүем ис, абый.
Җә! ы|нэр | иеп ба ысыдай йомыры күл те. хәрәкәтчән, сөйкемле малай, киң күне I !е шәфкать и me тек тежан Укуын, укытучыларын, к ыссташла- пып укыган мәктәбен яратып УКЫН Бөтен фәннәргә караганда бигрәк тә Арифметикамы яраш Ж« мҢ> Комсаен. ь.рес саен гел арифмепыаиы гына «ыгсчлар чи бер сг> ой IMac и к У i иилсочеичсюукьиаи Жоумн абыйсына да чыкмый атаплаган моею мларен чишеп бире (орган герче малай
Менә хәзер дә Җәгъфәр укытучы Адгамов абыйсы тирәсендә бөтерелә. урындыгын мич алдына китереп куя: «Тартыгыз, абый, рәхәтләнеп} мич алдына утырып».
Мич алдында утырган Адгамовны малайлар чолгап алган Абый, сугышка кадәр сез кайсы авылда укыткан идегез? Мин, укучы малайлар, вопше-то полныстый укытучы түгел. Ди- ствительныйга киткәнче мин калхузда ветфельшер булып эшләгән кеше, мал врачы, значит. Минем образование дә җиде класс кына бит. Но минем почерк, тоест язу, бик шәп Шуңа күрә дә мин действительный^ помписаря булып служить иттем инде. Адгамов абый күбрәк Габдуллаҗанга карап сөйли. Габдуллаҗан — лилипутлар арасында Гулливер, инде борын астында мыек тибә башлаган егет малай.
Дейегвительныйда вакытта Ташлык роносында секретарь булып эшләүче бер мәткә белән хат алышып горадырыем. Бу урында Адгамов абый бик мәгънәле игеп Габдуллаҗанга күз кысып ала. Ранный булып кайткач, менә шул мәткә агитировать игте инде мәктәпкә. Давай, ди. язуың да матур синең, ди. мәктәпләрдә хәзер ир заты калмады, мәктәпләргә җен ияләнә башлады, ди, давай, ди Мирас мәктәбенә, анда бер укытучы хатынга берүзенә дүрт класс, ди. -Адгамов папирос төпчеген мичкә ыргытып, яңасын кабыза.--Ну. тагы нинди вопросларыгыз бар. укучы малайлар?
— Абый, сугышта гел урысча гына сөйләшеп сугышалармы?
— Асновном русча, канишне. кайчакларда кайбер сүзләрне тагарча да ычкындыргалыйсың... Вопше. биш елга якын чи урыс арасында йөреп, татарчамны да онытып бетерә язганмын, понимаешь, ярый әле Казанда госпитальдә ятканда бер медсестра кыз татарчамны денгә кертте, ул кыз үзе татар авылыннан булып чыкты.
Абый, сез ничек яраландыгыз?
Адгамов, тәмәкесен тирән итеп суырып, бер мәлгә тынып кала да сөйләп китә:
— Отделениемне атакага алып бартанда булды ул хәл. Илле метр да йөгереп үтмәгәнмендер отделением башында, нәрсәдер бот төбенә китереп бәрде. Егылдым. Тормакчы булып талпынып карыйм кая ул! Ә минем башта кара уй —отделением командирсы з калды! Ә командирсыз солдатлар—көтүчесез калган сарык көтүе инде ул. Ятам Чалбар эче тулы кан. Санитарлар тиз килеп җитмәсәләр. эшләр начар иде Полевой лазаретта, аннан Казанда госпитальдә дүрт ай яттым. Ярый әле пуля азрак кына читкәрәк эләккән, а то...
— Нәрсә абый, а то— кыхх!.. Габдуллаҗан чалбар изүе тирәсендә бармаклары белән, чакма чаккандагы шикелле, кискен хәрәкәт ясап күрсәтә
— Вот именно'. Минем рана, малайлар, бик хитрый төштә. Кызлар югында бер ачып күрсәтермен әле. дистиплинагыз яхшы булса...
Әңгәмәне бозып, кыңгырау шалтырый
По местам, укучы малайлар и кызлар'
Малайлар: «Яңа укытучы абый алай түзә алмаслык начар кеше түгел, ахрысы»,— дигән фикергә килеп, парталарына таралыштылар
Икенче көнне дә дәресне Адгамов абый «личный состав»ны тикшерүдән башлады:
— Ахметжанов?.
— Так точно!
Бадыйгов?..
Монда...
Гарифуллин? Гарифуллин Гәрәй?.
Нәкъ шул чакта ишектән Гәрәй атылып килеп керә:
Мин. абый!.. Тактага чыгаргамы, абый’ Хәзер абый Каты йөгерүдән Гәрәйнең сулуы кабынган Хәзер, абый . Әзерәк кенә аяк
ларыма җан керсен Гәрәй букчасын партасы өстенә ташлап, трык- трык сикерә, бии башлый, иржәнкә Хафизә «чабата» көенә такмак әйтеп тора
Тәлә-ли-ли-тә-тә,
Т'әлә-ли-ли- гә-тә...
Класс моңа күнеккән инде. Адгамов абый гына 6v әкәмәткә исе китеп карап тора
Гәрәй өчен ел фасыллары юк Җәен, кышын, янгыр булсын, буран булсын Гәрәй мәктәпкә яланаяк, күлмәкчән генә йөри Шартлаган суык көннәрдә генә дәрес калдыра.
Син нәрсә. Гарифуллин, якты дөньядан туйдыңмы әллә ’ Яланаяк, ялан өс. понимаешь' Адгамов абый төсенә-кыяфәтенә кырыслык чыгарып. Гәрәйне шелтәли башлый Агаң-анаң нәрсә карый, понимаешь!
Без. абый, бер әнигә аяксыздан-күтсез җиле бала, мәктәптә һәр класс саен бер малай утыра, тагын өйлә өч малай акырышып кала әле. безгәничек барыбызга да чабата, бишмәт 1Ө1Кәрмәк кирәк Мин олы малай, мин түзәргә т иеш инде
Гәрәйнең күгәрчен тәпие шикелле кызарган аякларына инде җылы кергән, ул инде парта артында утыра, букчасыннан дәфтәр, каләмнәрен алып, дәрескә әзерләнә.
Значит, син олы малай семьяда. Гарифуллин'*
Шулай булып чыга инде абый, дүртенчедә булгач
Атаң сугыш гамы ’
Сугышта булмый кайда булсын инде...
Син мәк гәпкә ерактан йөрисеңме. Гарифуллин'* Адгамов абыйга Гәрәйнең фидакарьлеге нык тәэсир иле бугай, ул инде җикеренми, тавышы да мәрхәмәтле, йомшак.
Югары очтан, һи. абый, бер өйрәнгәч бернәрсәсе дә юк аның өйлән чыгуга элдертәсең лә. шул хуг белән мәктәпкә дә барып керәсең Бер кызып алгач аяк карны да. салкынны да тоймый ул.
Малай чакта мин үзем дә. Гарифуллин, кыш көннәрендә баскыч башыннан чаптырырга яланаяк кына чьпа торган идем анысы Бу, канишне, башка лгизо г Но югары очтан мәктәпкә кадәр, кар ган я тана- як бр-р! Ладно. Гарифуллин, моның бер-бер чарасын табарбыз. Совет мәктәбе укучысына мәк гәпкә кыш көне яланаяк йөрү не допустимо, понимаешь Ә атаң синең. Гарифуллин, прямо вороши товский стрелок, аткан берсен уңга тиергән. молодец, ха-ха-ха'
Журнал буенча икенчеләрне лә барлап чыккач. Адгамов, ниһаять, дәрес бирә башлый
«Икенче класс, внимание! Дәреснең темасы «Астылы-өстеле язу ысулы белән икс урынлы саннар тчендә кушу гамәле» Дәреснең темасын укыгучы тактага да язып куя Адгамовның почеркы чынлап га «шәп» икән һәр хәрефе мөгез, колак чыгарып, яисә койрык тагып бизәлгән хәрефлс түгел, гел шайтан малайлары!
Укытучы, тактада бер-ике мисал өстендә янача кушу ысулын аңлаткач. икенчеләргә мөстәкыйль »ш биреп, дүртенчеләргә күчә
«Дүртсичеләр, внимание! Китабыгыздан СССРда ташкүмер ятмала-рының байлыгы турында эчтән генә укырга, берегез кычкырып сөйләп бирер»
Все' Авыр )ш башкарып чыккач. Адгамов папироска сузыла, ләкин авызына капкач кире пачкасына са тын куя тәнәфескә кадәр как-нибудь гүзәрг ә кирәк
Абый, абый' Ике ике урынлы сан кушканыем. өч урынлы сан килде дә чыкты!
Ә ншә ана шаккаттың.’ Фамн шян ничек әче синең, малай' Гайнстдинов? Ә нигә ана исен китте. I айнстдинов.*
Дәрес ике урынлы саннар эчендә генә кушу булгач әйтүем
Куша бир. Гайнетдинов. куша бир! Өч урынлы сан чыкмагае, биш урынлы сан чыксын, результат кына дөрес булсын!
Абый, абый дим! Җәгъфәр, укытучы абыйсының игыибарви җәлеп итәр өчен, урыныннан бер сикереп тора, бер утыра. түземсезләнеп күгәргән кулын болгый.
Йә. пигә кыбырсыйсың. Гайфиев, ни әйтер сүзең бар4 5 6 7 8 9
Абый, абын дим! Әгәр дә кушасы саннар икесе дә илледән ким булса, кушкач та ике урынлы сан килеп чыга...
Ну баш синдә. Гайфиев, ну ба-а-аш! -ди, укытучы Адгамов, үзе бераз уйланып торганнан соң.— Бик тырышып укысаң, синнән арифметика профессоры чыгып куюы бар.
Адгамов абый! Әгәр астагысын өскә, өстәгесен аска әйләндереп кушсаң, барыберме?
Ну надан син. Хисматов. чи надан! Буең үскән, акылың үсмәгән, нанимаешь Нишләп барыбер булсын ди инде. Например, синең атаң белән анаң, нанимает. Отставить! Бу удачный пример булмады Волшем. юк белән катырма минем башны. Хисматов. хадачникта ничек язылган, шулай куша бир!
Дәрес ахырында укытучы абый икенчеләргә өй эше бирә: «Тактага язылган нумерларны эшләп килергә. Бу военный приказ, эшләми килгәннәрне строго наказайт игәрмен!»
Адгамов абыйга өйгә биргәннәрне эшләми килүчеләрне «строго наказайт» итәргә дә. кызлар югында малайларга теге «хитрый» урындагы ранасып күрсәтергә дә насыйп булмаган икән. Солыга кайтышлый ул таеп егылган да. ярасы ачылган. Аны яңадан Казан госпиталенә салганнар. Бу хәбәрне Солыдан Мәрзия апа алып кайтты. Мәрзия апа тагы дүртенче класс укучысы Гарифуллин Гәрәйгә бер төенчек тапшырды. Төенчек гәп олтан салынган киез итек, бераз киелгән бишмәт, бүрек килеп чыкты. Бишмәт кесәсендә язу да бар икән: «Укучы Гарифуллин! Ташла дуракавалять итүеңне, понимаешь. Сиңа үземнең малай чактагы зимний обмуидированиемне җибәрәм. Киеп йөр на здоровье. Адгамов».
Тагын Мәрзия апаның берүземә дүрт класс калды. Ике атнадан соң яңа укытучы кигерделәр. Ул Ташлык педагогия техникумында укучы Габдрахман абый кызы Алия булып чыкты Район мәгариф бүлеге аны. өченче курс студенткасын, вакытлыча укуын бүлдереп, туган авылы Мираска укытучы итеп җибәргән Инде уку елы беткәнче, икенче-дүртенче классларны Алия апалары укытты...
4 абдрахман Сталинград фронтына эләкте. Тарихта тиңе булмаган Д оборона сугышлары алып барган Сталинград шәһәренең нәкъ үзе
нә. Бер агна-ун көн өйрәткәннән соң красноармеец Шагиахметовны пулемет расчет ына икенче номер итеп билгеләделәр. Ноябрь башлары иде. Габдрахман үзенең командиры. 18-19 яшьлек
Василий Кузнецов атлы егет белән иң беренче мәртәбә позициягә чыкты. Алар төнлә белән икс урам чатындагы бер җимерек таш йортның ярым подвалында урнашып-ныгып алдылар. Пулеметчыларнын сугышчан бурычы- алдагы мәйдан аркылы. Волгага таба төшә торган урамга дошманның тере көчләрен үткәрмәү Приказ үлгәнче торырга!
Иртән фашистлар беренче атакаларына ташландылар. Алдан танклар килә, алар артыннан пехота. Танкларны уздырып җибәреп, пулеметчылар. аны-моны абайламый, бөтен буйларына басып йөгергән фрицларга ут яудыра башладылар. Каршы яктагы йорт подвалы тәрәзәсеннән дә пулемет сиптерә иде. Ут кайчысына эләккән фашист пехотасы ике дистәгә якын үлекләрен калдырып, җимерек йортлар арасына кереп яшеренде.
..lu.u»ra >jraH "смен танклары да үзләренең һәлакәтен таптылар. Дошманның оу агакасы ярлы юлда тончыкты
- Ну. как мы их. мать, дядя Гриша, а! Пусть попробуют еще сунуться, мы им не го покажем' Ярсыган Вася Кузнецов үзен инде бөтенләй җиңүче илен хис ию Hv. ляля Гриша, они еще полезут? ‘ '
~ Полезут, но уже не таким образом, ди Габдрахман үзенен командиры малаена Ул моны хәрби гакгиканы белеп түгел, тормыш тәҗрибәсеннән чыгып әйтә Бер авызыңны пешергәч, икенче мәртәбә өреп кабасың
Ярты сәгать тә үтмәгәндер, күктә самолетлар гүләгән аваз ишетелде. «Немец бомбардировщиклары, безне бомбага готарга киләләр, диде Вася Кузнецов, бслдсклсген күрсәтеп. Ничего, дядя Гриша, безнең өс калып, безнең өслә, җимерек булса да. дүрт этажлы таш йорт!»
Командир Вася сүзен әйтеп гә бетермәде, кинәт коточкыч көчле шартлау, зилзилә, rapacai, җир белән күкне бутады, һәм пулеметчылар әчеп дөнья гынып калды
...Күпме вакыт узгандыр. Габдрахман һушына килде, күзләрен ачты.. Дөм карашы «Исән калганмын икән» дигән ун үтте аның башыннан. Ул подвал идәнендә чалкан ята иде. Солдат кымшанып карады селкенә алмады. Аның аяк-куллары. күкрәгенә кадәр бөтен гәүдәсе, нигезенә кадәр җимерелгән йорл хәрабәләренә басылып калган иде. Ул тагы бер мәртәбә ыргып, йолкынып каралы юк ычкынырлык түгел! «Вася!. Василий' Кузнецов!?» Аңа җавап бирүче булмады
Габдрахман. җан ачысы белән тат ьг бер мәртәбә i ал I панын-ыргылып карады файдасыз Тиздән ул кул-аяк гарык ла тоймый башлады, алар оеганнар иде инде Менә нинди үлем белән үләргә язган икән юкь- диренә Габдрахманшиң аек акыл белән әҗәлен кәгәргә! зенең бу уештан коты алынып, ул кычкырмакчы булды «Коткарыгыз! Помогите!..» Ләкин инде тавышы чыкмады аның күкрәге кысы.пан иде Гәкь- диргә буйсынып, укытучы С.1ЫЙ-СЛЫЙ. үзенең дөньяда ик газиз, кадерле кешеләре белән бәхилләшә башлады: балаларым Алия. Хәнәфи. Асия. Хәлил, хушыгыз, бәгырь кисәкләрем игелекле булып үсегез. Хуш. Фатыймам рәхмәт сипа. . син миңа зур бәхет бирдең, бәхил бул Аннары ул мәктәбен, моннан бер ай гына иск хушлашкан укучыларын күз алдына китерде Хушыгыз, балалар Ә син. Исрафил, мине гафу ит... Алла хакына Анда. Каганда мин кыйнауларына, җәзалауларына түзә алмадым үзләре а гдан язган кәгазьләренә кул куйдым Гафу гозерләнәм синнән. Исрафи i
Габдрахман татын балаларын, хатынын күз алдына китерде Алар инде ерагаеп, караңгыга кереп китә башлады лар Хушыгыз, бәгырь кисәкләрем
Укытучы аны юмалана башлаганын, үзенең соңгы минутлары килгәнен сизде һәм үзенә-үзе ясин чыга башлады «Йасинн вәл көрьәне i хәким., иннә ләмил мөрсәлим. .» _
..Аның соңгы, авыр, салкын яшь бөртек горе күт гәпләрендә мөлдерәп калдылар Укыiучы Габдрахманнын изге җаны, җир ы бу гмаган киңлек, җиңеллек, рәхәтлек сизен, серле, якты, чиксез оушлыкка очты.
ышкы шыксыз төндә, бәген илгә снос лып гагерьларның ин ера- тында. пң салкынында. гиз үтерә юрган чахоткадан бер гогкын -■-Ж. н м|н рерМд больницасында җәһәннәм суыгы булса о авыруның тәне кызыша, эчәсе килә, тәкин аның су сорарлык га хәле калмаган итне Хәер у i яткан палатада аннан башка кеше дә юк. ул өметсез авырулар нала гасында берүзе генә
Авыру кипшергән иреннәрен коры, кайнар теле белән яламак оула. ләкин теле ана буйсынмый Сырхау бер мәлгә өненә килә, аннан янә саташа башлый Менә ул ерак Мирас авылында, авылның данлыклы Галия чишмәсе янында, имеш. Бер яшь чибәр ана мөлдерәмә чүмеч су бирә «Минем суым салкын ширбәт, эч. мөгаллим абзый, салкын да. татлы да минем суым, эчә күр. зинһар! » Мөгаллим егет эчә. эчә, эчә. ләкин аның сусавы һич кенә дә басылмый.. «Исемең кем синең, сен- лекәш?» дин сорый сусаган мосафир «Фатыйма. Фатыйма исемле мин, мөгаллим абзый!» —ди мәрхәмәтче кыз
«Фатыйма Фатыйма. Мин Фатыйма исемле.. »
Мәетнең ачык калган, пыялаланган шомырт кара күзләрендә, бөтен кыяфәтендә газап чигү һәм... елмаю чаткылары катып калган...
Икенче көнне иртән носилка күтәреп кергән санитарларның берсе әйтеп куйды «Кажись, профессор умирал весело».
Бу мәет —буржуаз милләтчелектә. Россия тарихын ревизияләп мата-шуда. Советларның милли мәгариф политикасына яла ягуларына гаепләнеп ун елга ирегеннән мәхрүм ителгән, аннан сон тагы биш ел буена сөрген сөрергә мәҗбүр булган профессор Исрафил Мөхәммәт улы Туктамышев мәете иде...
әрдән леспромхозын СУГЫШ башланган елның көзендә оештыра ш башладылар. Башта егерме биш-утыз кеше шалашларда яшәп урман кисә башлады Урман авызларында, тирә-юнь авыллардан килгән юллар чатында баганаларга: «Осторожно, валка .теса!» - дигән язулы такталар кадаклап куйдылар. Бу язулы такталар урманга җиләккә печәнгә йөргән бала-чага, хатын-кызның игътибарын җәлеп итми калмады, әлбәттә. Урысчасы шәп Хормәт (ул ике җәй Ивановта көтү көткән кеше) шартлатып. «Бүредән, төлкедән сакланыгыз!» — дип тәрҗемә кылгач, яшен тизлеге белән якын-тирә авылларда шомлы хәбәр таралды Шәрдән урманында мыж аю, бүре, төлке, ди. урманга кермәскә кушып багана башларына язу язып элгәннәр, ди.
Бу хәвефле хәбәр бигрәк тә Мирас хатыннарын хафага салды: авыл өстенә егылып юрган урман Шәрдән урманына барын тоташа Алла сакласын, бер төнне өерләре белән килеп Әстәгъфиру uia тәүбә, тәүбә!
«Алар памаему. Белорус урманыннан килгән бүреләр, шугыштан кашып», дип фараз кыла Барый. Мираста әле бердәнбер сугыштан ранин булып кайткан кеше (штык сугышында нимес аның теш казнасын җимергән, шуңа күрә аның сөйләшүе шулайрак) Шәрдән урманында алар, памаему. ожак задержатша итмәшләр Шәрдән урманы урман мени белоруш бүрешенә- башын урманга гыкша. койрыгы кырда кала Алар Шәрдән урманына привалга гына тукталган булыр. Тайга урманнарына үтеп барышлый. Ял итеп алалар да—әйдә тимер юл буйлап Шебер тайгашына туп-туры! Юл да шорашып торашы юк!»
Барыйның бу сүзләре (сугыштан кайткан кешенең сүзе абруйлы) аны сырып алган бала-чага, хатын-кыз йөрәгенә бераз җылы кертә: шулай гына булса ярарие. җитмәгән сугыш афәте, тагын урмансыз да кал...
Әмма Барыйның сүзе бетмәгән икән әле:
Ну. привалда бер-ике малайны тотып ашап, бер кыж бала белән жакушывать итәләр инде, привал привал буламсни. >амак ялгап ал- магаш! ~
— Йа аллам, утырмасаңчы бала-чаганың котын алын - ди Барыйның хатыны Гөлфия, йөгереп килеп сыенган кызы белән малаен кочаклап Гомерең үтте инде тоссыз сүз сөйләп!..»
Авыл халкы урмансыз яши алмый. Авыл халкының ярты тормышы урман белән — утыны, печәне, җиләге — барсы да урман хәзинәсе. Ләкин хәзер урманга ялгыз бару, урманда ялгыз йөрү бетте. Печәнгә, җиләккә
хатын-кыз. бала-чага җыйнаулашып кына йврнлар. Урманга талак, кэчт- рүл кагып, улап, яшелле-зәнгәрле авазлар белән чинап, сызгырып кергән «Чынгызхан чирүевеннән өркеп аю-бүреләрнең генә түтел. шүрәле, жен убырларың чыгып качар!
Бер көнне шулай урманда леспромхозга директор булып килгән Федор Иванович Купцовны очратмасалар. бу хәл күпме дәвам иткән булыр иде икән0
Купцов, урман мастерлары белән, леспромхозның даими базасына уңаилырак урын эзли торгач. Мирас урманына барып чыккан иле Менә шунда инде алар акырып-бакырып. савыт-саба шалтыратып килгән кыргый кавемгә юлыктылар
«Ни булды, нигә болай шаулашасыз? Купцов юлларына аркылы төшеп, бу шашкан өерне туктата — Йә. нигә кычкырасыз, шаулашасыз, ни булды, ни бар?»
Өзлексез кычкырудан, сызгырудан, чинаудан ярсыган малайларның борын тишекләренә әрлән кереп китәрлек, кызларның исә чәчләре тузгыган. Көтмәгәндә HI ир-атка тап бу тып. уңайсыз хәлдә калган хатыннар гиз-1 из чәчләрен яулык аегына яшерәләр, терсәккә кадәр сызганган җиңнәрен сыдырып төшерәләр
Йә. нигә шаулашасыз? Ни булды0 Купцов соравын тагын кабатлый.
Бүре куабыз1 ди арада ип әтчәенни малай I лб т\ i I.IA.UI Белорус бүреләрен! Шәрдән урманына сут ыштан качып бер көтү белорус бүресе килгән, ди. Безнең урманга да килеп җитүләре бар
Купцов: «Бер ни аңламыйм!» дигән кыяфәт белән мастер тарына карый, мастерлар иңбашларын сикертеп, кулларын гына як-якка җәяләр
Хөрмәт Шәрдән урманына җиләккә бартанда күреп кайткан, батана башларына язу язып кадаклатаннар. ди. урманга кермәскә-йөр- мәскә кушып, аю-бүре дачурта дип. Әнә үзе сөйләсен. Хөрмәт' I абдул- лаҗан сүзне Хөрмәткә бирә
Ну. егет нинди язу укыдың син баганада? дип сорый Купцов, инде нидер сизенә, төшенә башлап Нәрсә дип язтаннар иле бат анадат ы такт аларт а?
Астарожно дип. волык. лиса дип
Мастерларның яшьрәге яшен суккандай капылт җиргә егылып ау- ный-тәгәри көлә башлый, икенчесе эчен тотып хихылдый алар бит баганаларга язулы такталар беркетеп йөргән кешеләр'
Купцов та кәефләнеп елмая:
Эх. син. грамотей! Егет тәрҗемәдә бераз ютәлсезлек җибәргән, ди ул. баганадагы язуларның мәгънәсен аңлатып бирә У рманда курыкмыйча. шау-шу куптармыйча гына йөри аласыз, бернинди лә бүре көтүе юк урманда
Ирләр үз юллары белән китеп баралар
Их син. грамотей! Габдуллаҗан Хөрмәтнең ипи шүрлегенә менеп төшә.
Ну, күрсәтәм әле мин ана кайткач «бслоруш бүреләрен' тип чәпчи Барый хатыны Гөлфия. Янавыч белән гөя-төя менә дигән мә.тү- рәүни кәчтрүлемпе эштән чыт арганмын, җаныңны суырыйм*
еспромхоз базасын ине-буе берәр чакрым булган урман аланында Ж кора баш та ты тар Аланның бер читеннән мул сулы Сарысу дигән •'Жс1та атып үтә. биш-алгы чакрым җирдә тимер юл станциясе Шәр топ Икенче уңайда, өч -дүрт чакрымлап 6j гыр болышц чталы пекарнялы Ключи дигән зур урыс авылы һтрә-якларда татын эреле-ваклы тагар, чүаш. удмурт авыллары Эш сөючән. һөнәрле халык
яши бу якларда
Баппа леспромхоз базасын Шәрдән станциясендә урнаштырырга планлаштырганнар иде. Ләкин җирле властьлар производство максатларына электр энергиясе бирә алмауларын белдергәч, аерым бер хуҗалык булып урман аланына урнашырга карар кылынды.
Леспромхозның бөтен эшләп чыгарганы сугыш ихтыяҗлары өчен булачак. Беренче чиратта тимер юл паровозларын угын белән тәэмин итү күздә тотыла. Шәрдән узел станциясе Анда паровозларга «ашханә» алар Шәрдәндә утын ала. су ала (Донбасс немецлар кулына эләккәч, тылда йөргән паровозларны утын ягуга көйләделәр). Аннан кала цех-мастерскойларда арба, чана ясау, хәтта камыт агачы, көрәк, бал га сабы юну да- хәрби заказ. барсы да фронт өчен эшләнәчәк.
Купцов эшче кадрлар туплау, йөк атлары булдыру нужасы белән район үзәгендә булды, тирә-юнь авылларны йөреп чыкты. Район башлыклары эшнең мөһимлеген аңлап, Купцовны «всячески поддерживать» изәргә вәгъдә бирделәр. Шыксыз колхоз кәнсәләрендә персидәтел булып утырган картлар, «ат аунаган җирдә төк кала» дигән тәкъбирне искә алып, урман хуҗаларына колхозның да гозере төшәчәген белеп, леспромхозга бер-ике ат сатарга, урман кисәргә ике-өч таза хатын-кыз җибәрергә ризалык белдерделәр.
База урнашачак урман аланында көзен төзелеш эшләре башланды. Төрле авыллардан җыелып, сезонник булып ялланган балта осталары, такта яручылар артеле өч-дүрт ай эчендә бер рәткә тезеп контора йорты, кадровый эшчеләр өчен куш буралы җиде барак җиткереп куйды. Аннары. каршы якта. Сарысу буенда, утыз-кырык баш атлык абзар, мастерскойлар. мунча, ниһаять, шул ике рәт корылмаларның урта бер җиренә ашханә, кибет-келәт салынып, урман аланында ике рәтле, бер урамлы эшчеләр поселогы калкып чыкты.
Контора ишеге өстенә эленгән «Шарданский леспромхоз» дигән язу поселокның исеменә әйләнде. Ләкин халык аны алан яткан квартал номеры белән «Кырык алты» дип кенә йөртә,— татары да. урысы да. удмурты да һәрберсе үз телендә, шулай гадирәк, җиңелрәк «Кырык алтыга барышым». «Кырык алтыдан кайтып килешем әле. »
Кушбуралы контора бинасының бер яртысында директор Федор Иванович Купцов кабинеты; шунда ук, такта бүлмә аркылы, экономист- бухгалтер Спирндоныч утыра—үз эшен фанатикларча яраткан кеше, шул ук дәрәҗәдә пөхтә, вакчыл, намуслы, вөҗданлы карт хезмәткәр. Бинаның икенче яртысында прораб Дәминов. мастерлар, хисапчы, завхоз Шәмәк утыра. Леспромхоз бюрократиясе шушы кешеләрдән гыйбарәт. Купцов әйтмешли, бу команда — «достаточный минимум».
Төзелеш эшләре беткәч, балта осталарының күпчелеге мастерскойларга күчте, калганнары кайсы урман кисә, кайсы ат җигеп Шәрдәнгә урман чыгара башлады
«Кырык алты»ныц даны тирә-юньгә тиз таралды. Әле көчендә булган түбәтәйле, чикмәнле, чабата-ыштырлы карт-коры агайлар, мужиклар. эшкә яраклы гарип-гораба, сугышка алынырга әле елы кермәгән яшүсмерләр «Кырык алты»га агыла; аларга да берәр эш табылмасмы? Дирихтыр дигәннәре әйбә< кеше дип әйтәләр.
Мәңгелеккә колхозга беркетелеп, болай да коры «хезмәт көненә» эшләргә дучар ителгән авыл халкы, хөкүмәткә ит. сөт. йон. йомырка, бәрәңге йөкләмәсе түләү өстенә. сугыш башлангач йорт башыннан хәрби заем- унсигез яшенә җиткәннәрдән башлап сугыш ясагы тү гәргә мәҗбүр Тәмам бөлгән, ярым ач. ярым ялангач, томана, хайвани затларга әйләндерелгән бу мескен, бичара дәүләт коллары шул салымнарны түләргә кайдан да булса акча юнәтергә гиеш. югыйсә төрмә
Купцов завхоз Шәмәккә килгәннәрнең хәленә керергә, һәркайсына үзе булдыра алырлык эш табарга кушты. Тәҗрибәле, эшлекле Шәмәк һәркемгә үзенә муафыйкь шөгыль таба. Ун-унбиш кеше сугыш чыгу сәбәпле печәне чабылмый калган аланны чабарга куела. Печәне тездән.
көннәр коры гора. Аша эчендә абзыйлар китереп җыеп, сигез-тугыз киоән куялар. Кикерә-пошкыра ашасыннар кышын леспромхоз атлары арзанга төшкән печәнне!
Тазарак җиде-сигез агай подвал казырга алына. Шәмәк ана ашханә өчен кышлык бәрәңге, кәбестә, чөгендер салдырып куяр.
Тагын берничә карт-коры, урманнан киртлек кисеп ташып, аланның оер-ике гектар җирен киртәләп алырга тотына. Киләсе җәйгә леспромхозның яшелчә бакчасы булырга тиеш. Ничу колхозлардан теләнеп, капчыклан кишер-кәбсстә җыеп йөрергә
Печәнче^ абзыйларга тагын эш табыла: алар әле генә үзләре печәнен чабып җыйган урыннарда чирәм сукалый башласыннар. Язга чыккач ул җирләргә Шәмәк солы чәчәргә, бәрәнге удыртырга исәпли.
Бөксре чуваш картына да кулай эш табыла: ул конторга күз-колак булып, аның идәннәрен себерештергәләп торыр.
Леспромхоз кышны инде тәмам җайлашан-көйләнгән механизм булып каршылады Утыз биш-кырык кеше урман кисә; буе берәр метрлы утынга туралган юкә, каен усак өчбуй чыршы пара i ны м ьн-\ т ы тбиш атлы Шәрдәнгә чыгарып гора, көнгә икешәр мәртәбә урап Мастерскойларда егерме биш-утыз кеше тәгәрмәч, арба ясый чана табаны, дуга бөгә, камыт агачы, көрәк, балга сабы юна
Ниһаять, беренче чана юлы белән леспромхоз Шәрдән станнасына берничә олау әле эшләнеп бетмәгән арба, чаналар озатты Поездга төяп аларны каядыр, почта ятцигы тына күрсәтелгән заводка җибәрәчәкләр Ул заводтан алар тимергә киенеп, тимер худлы арбага, чанага әвере теп. сугыш эшенә китеп барачак
Дөнья мәшәкатьләре белән кыш. ят үтте, җәй килде. Бу яклар элек-электән итешә начар як. Шәмәк әйтмешли, җирләренә шайтан ко- ерык астын ышкыган чәчкәнең уңмый, сипкәнең булмый Авыл халкы өчен май азагы, июнь иң авыр вакытлар искенең беткән, яңаның җитмәтән чаты Яшелчә бакчасын сукалатып, түтәлләр ярдырасы бар. Ә менә әбиләргә нинди эш табарга?
Беркөн шулай ашханә мөдире Әнисә, оныгын җитәкләп әрле-бирле ашханә тирәсендә чуалган бер карчыкны чакырып кертеп, икесен дә ашатып чыгарган иде. Аның бу изгелеген пи арада ишетеп белгәннәрдер, икенче көнне пи күзе белән күрсен ашханәне дистәләгән карчык- кари. бала-чага сырып а ттан Иртүк1 Кайчан торып юлга чыкканнар гыр. Бер кечкенә малай елый: «Әби. әби. тамагым ачты, безне кайчан ашатырлар инде?»
Йомшак күңелле Әнисә с тан конторага, директор янына ки тә. хәлне сөйлән бирә: «Купцов абын җаным, нишләргә инде ачлар бит алар, бигрәк тә балаларына карарга кызганыч! Әйдәгез, чытып күрегез әле. Купцов абын җаным!»
Күренеш Федор Ивановичның йөрәген чалып ала анын алдында инде күптән ачлык авыруыннан йөдәгән, җыерчыклы йөзләренә ачлык сарысы төшкән карчыклар, ачлыктан күзләренең нуры сүнгән. битләре бөрешеп, авызлары зураеп калган бала-чага. Каргандык шикелле үлә күренмәле гирс астында йөзгән колак сөякләре, бүртеп чыккан күте гҗем чигә тамырлары, авыз тирәсендәге вак җыерчык тары белән алты-җндс яшьлек малайлар лилипут карт ларына охшап калганнар
Кайсы авыллардан килдегез сез. әби тор’
Купцовнын бу соравына аралап «ч-р icpcpoic карчык җавап <>ирө
' Ташлы Кичүдән. Гашлы Кичү авы тыннан булабыз бет Без монда ни дип ипле.
Таш ты Кичүдән! Моннан сите» чакрым җир тән. шушы вак бала- чагалар белен! Йо. мки1 Oimco. анми ипраа ашап, «ур бу бонд .....................р-
не нәрсә бу ica ia амоалоп. ннисн-чәен «ардыр бш Кондеи с ашыңны мулырак юан сал. мин Спирн юнычаа ой.ермен
Ачлык Ачлык хәле Купцовка таныш, һай. бик таныш хәл. Әле моннан ел ярым элек кенә, төрмәдә ятканда. Юк. искә төшерәсе килми, авыр...
Ярар, бүген бу карчыкларны, бала-чагаларны ашатып озаттык, ди. Иртәгә Ташлы Кичүнең инде бөтен карчык-кыруы. бала-чагасы «Кырык алтыда» булачак, һәм бер Ташлы Кичүдән генә җыелмаслар әле. Килгәннәрне көн дә шулай бушлай ашату мөмкин түгел. Өметләнеп көтеп торган бала-чаганы нәүмизләндереп. ач көе кире борып кайгару— юк. юк. бу бөтенләй рәхимсезлек булачак. Мона Купцов бара алмый. Карчыкларга тамак ялына гына булса да берәр төрле эш табарга кирәк...
Өендә, кичке аш вакытында Федор Иванович башына төшкән нужаны хатыны Ирина Васильевнага сөйләп бирә (Ирина Васильевна врач- терапевт. Ключи больницасында эшли).
Ой. Фсдя. миңа бирсә икән синең хәстәрләреңне, диләрме әле. гыңлап тор: май ахырында июнь урталарында юкә чәчәк ата; июль башында мәтрүшкә, жарабай (зверобой) җыяр чак җитә; бөтен җәй буе бака яфрагы, алма үләне, ромашка үсеп тора, аларны җыюның вакыты чикләнмәгән. Болар бит бәясе алтын дәва үләннәре! Аннан килеп— кипкән кура җиләге, кипкән шомырт, гөлҗимеш җиләге, ниһаять, киптерелгән яки тозланган гөмбә! Боларны җыю-хәстәрләү нәкъ карчыклар эше ләбаса!
Умница гы моя Ириша! Болар минем башыма һич киләчәк нәрсәләр түгел икән, рәхмәт сиңа, күгәрченем! Син мине шактый уңайсыз хәлдән йолып алдың.
Сүз уңаеннан, минем иртәгә эштән буш көнем, мин синең карчык-ларыңа нәрсәне ничек, кайчан җыярга, ничек эшкәртергә икәнен сөйләп лекция укый алам,—ди Ирина Васильевна.— ә хәзер. Федя. даруларыңны эч тә постельгә! Бүген бик йончу күренәсең...
өн. Салкыннан урманда агачлар шартлап сына. Ачлык аталы- I аналы бүреләрне урманнан куып чыгарды. Суыктан йоннарын кабарткан ач бүреләр коерыкларып бот араларына кыстырып бер урында таптандылар, төнгә карап улап алдылар. Авыл ягыннан искән җил аларга абзар исе китерде. Ана бүре җилгә каршы басып озак кына иснәнде дә Мирас авылына барып чыга торган Коры елга буйлап чабып китте. Ата бүре аның артыннан иярде.
Елга авызына чыккач, артыш куагына ышыкланып, бүреләр күптән йокыга талган авылны, авыл тирәсен күзәтә-тыңлый башладылар. Күп тә үтмәде, чана шыгырдаган, ат пошкырган авазлар ишетелде. Бүреләр колакларын торгыздылар. Тау астында, юлда, авылга таба юртып килүче чаналы ат күренде. Борыннарына килеп бәрелгән әче тир исе бүреләрне укшытты, селәгәйләрен агызды. Түземсезләнеп, бөтен гәүдәсе белән калтырый башлаган ата бүре алдарак торган ана бүренең бойрыгын көтә. Ә анысы, җиргә гияр-тимәс коерык очын селкеп, сабыр итәргә куша.
Юл бүреләр посып торган урыннан бер җир буе читтән уза. Әлегә бернинди хәвеф-хәтәр сизмәгән ат (җил бүреләр ягына исә) бер көйгә юыргып бара бирә.
Ниһаять, вакыт җитте. Бүреләр куак артыннан чыгып һөҗүмгә tашландылар. Ана бүре алдан, ага бүре арттан аркылы төшеп, атның юлын кисәргә тиешләр. Бу тактиканы бүреләр ана сөте белән үзләштерә.
Соңгы минутларда гына бүреләрне күреп алган ат. пошкыра-пошкы- ра. кушаяклап җан-фәрманга алга чаба. Аз гына соңга калган ана бүре томырылып чана артыннан куа башлады. Толыбына төренеп, йокымсырап катучы юлчы чананың кинәт тартылуыннан айнып китте. Арттан куып ки >н бүреләрне күреп каушабрак калган кеше тиз арада үзен 50
аркасы" чана. l'feHS '«Pan >тирлы ,и бияләйләрен саллы, толып итәкләрен ачып куйды..
U ...Л™3. Уе'Ы к: жи?ам- ’анадагы кеше өстене сикерәм. дигәндә генә
'* У7 өркслдс Ана оүрс чинап җибәрде, ут көлтәсен сикереп үтәргә теләгәндәй югарыга күккә ыргылды да. һавада мәтәлчек атып, юлга тәгәрәде
Шушы төннән соң Мирас авылына афәт иңде авыл кешеләре атна аралаш бәла-каза күрә башлады Бер төнлә бүреләр абзарның тишек түбәсеннән төшен. Гайниҗамал карчыкның бердәнбер кәҗәсен ашап киттеләр. Тагын бер атнадан күпер юбе Сәгъдинең җылы абзарына керен буаз танасын ботарладылар
Авылда мылтык заты юк. мылтык тотарлык ир-ат юк Бүреләрнең азынуы хә! гин ашты Алар инде көпә-көндез урман очында!ы урамнарга кереп, бәйдә торган этләрне бугазлап китә баш гадылар
Бүреләр оер булып йөри, оер башында үзенең җанкисәген юга п- кан ата бүре.
Җәй җитен, маллар көтүдә йөри башлагач, бүре өере, KOI лары сен .
Ерткычларның авыл халкына кылган җәбер-золымнарының иге-чиге булмас кебек Карашы көзге төндә алар (ышкы абзарда кунарга калдырылган ферма сарыкларын тар-мар игеп киттеләр Йөз башка якын малның берсе генә дә исән калмаган
Бу коточкыч фаҗигане иртән беренче булып кәгүчеләр күрде Кан сазына әйләнгән киртә тченлә бу газлаш ан. >ч юре акт ары пан тере ми туналган сарык гар аунап ята Җирдә, хәтта киртә-казык ларга мешан сарык эчәгесе Җан бирә алмыйча газап ганын ягкан мәхлук гар өстеннән пар күтәрелә. Күңел болгаткыч авыр ис ү тем исе ки гә
Бәлагә lapraii ферма янына ха гык жые гды Кеше гәр җан гегрәткеч һәлакәте күреп, телсез калып карап тордылар Дөньяда үзләренең нн явыз дошманы кешедән аласы үчләрен, канга исергән вәхшиләр камар данын, шашып. Алланып гөнаһсыз мәхлукларыннан a n.imi.ip
Өске ниргә киртәләрдә калган кан гы тзләрнс санагач кәгүчеләр абзарга дистәгә якын бүре кергән, дигән нәтиҗә чыгарчы гар
«Бу котырган бүреләр миедер., ш гс мал брачы Гафият, акылында булган збир бу тик гсм кансыз бу га гмас»
ШУЛ ук Гафият күрсәтмәсе буенча кулларына күн биялай кигән көтүчеләр.' үлә алмыйча яiканнарын ча тын. ферма агына гоян. икс көн үләт базына сарык үләксәсе ташыды гар
Икенче көнне Гаштыкган ми линия килеп «прагаку г» төзеде У| төнне дә. гадәтенчә, ферма каравылчысы йок tan калган бу тын чыкты
Чанада! ы кете тагын атты Ургылып чабып килгән ата бүре, кискен борылып, юлдан читкә сикерде Бу аның гомерен саклап калды
Атлы кеше күздән югалгач, ата бүре үзенең егылып калган батыр җанкисәге янына әйләнеп килде Телен аркылы тешләп хәрәкәтсез яткан ана бүренең гскә маңгаеннан акрын гына куе кан саркып, юл карына тамып тора Ата бүре җан дустының сыртыннан тешләп йолыккалады, өстерәп карады Үле икәнен сизгәч, аның гәүдәсе тирәсендә төне буе әйләнеп-тугланып йөрде, күккә карап шыңшып елады Шулай да җан саклау инстинкты җиңде яктыра башлагач, ага бүре тугры дустының үле гәүдәсен калдырып, урманга таба юыртып китеп барды
алынган көтүчеләрнең кычкыруына-сызг ыруына исе дә ки i мичә, сарык көтүенең уртасына ярып керен, юлына тап булган мәхлукларны уңга- сулга буып Iашлап, канлы тамаша ясап йөрде
Җәй көне бүре ач булмый Бүреләрнең бу ерткычлыклвры Мирас кешеләреннән үч алулары иде Узган кыш Мирас басуында ата бүренең җанкисәрен агып үтергән кеше Ташлыктан кайтып баручы К ночи урысы, гирә-як га дан гот кан аучы Дуболазов карт булганын a гар кайдан бс i
«Сине милиция чакыра»,—дип кәнсәләрдән кеше килгәч, каравылчы карт сиксән яшьлек Гатиятулла абзый, куркуыннан мич башыннан егылып төшеп, җан тәслим кылды.
Ферма мөдирен сутка бирделәр. Судта район прокуроры «Корткычлык эшләү максагы белән, ферма мөдире гражданин Галиахметов абзар киртәләрен бүреләр керерлек игеп юри гәбәнәк эшләткән», - дигән гаепләү белән чыгыш ясады, мөдирнең хатыны Себертә сөрелгән кулак кызы булуын да искә аЛЫп үтте.
Чулак Сабирҗанга биш ел бирделәр...
_ ерма сарыклары белән булган казадан сон авыл халкы куркуга д төште: котырган бүре өер** ни кыланмас! Хуҗалык малын көтүчеләр көтүне болынга, кырга алып чыгарга курка башладылар Нинди дә булса бер чара күрергә кирәк иде.
Авыл Сәвите рәисе Гыйлаҗиев. тирә-як урыс авылларына чыгып, тәҗрибәле карт сунарчылар белән сөйләшеп-кинәшеп йөреп кайтты Бүре холкын белгән аучылар бүре өерен көз көне эзәрлекләү нәтиҗәсез булачагын әйттеләр.
Сүз куешкан буенча, беренче кар гөшү белән Ключидан Дуболазов карт. Урыс Бимәреннән тагы ике аучы, аннан соң Гөберчәкнең өйрәнчек аучысы, әле сугышка китәргә чираты җитмәгән Вәлихан. Мирас урманының яманаты чыккан, халык «Бүре текмәсе» дип йөрткән почмагын кызыл чуклы баулар белән камап алдылар. Кеше аяк басарга курыккан бу чокыр-чытырманлык элек-электән бүреләрнең туй ясый, бала үстерә торган урыны иде.
Ау арканын күчергәләп торырга авылдан карт-коры, малайлар ярдәмгә килде. Камау урынын санлауда Дуболазов ялгышмаган. Табыш мул булды- аучылар җиде бүре атып ектылар. Җиңел яраланган сигезенче бүре качып котылды. Ул Вәлихан мылтыгыннан иңбашына җәрәхәт алган ата бүре иде. Аны вакытында эзәрлекләүче булмады Икенче көнне, яшь кар эреп киткәч, бүренең канлы эзе юкка чыкты
Туган, тереклек иткән төбәгеннән өркетелгән, гарипләнгән бүре Шә- рдән урманына качты. Хәзер Аксак бүре куян, төлке куып тота алмый. Ул үлгән кош-корт, бүтәннәрнең мул табыныннан калган сөякләрне кимереп җан асрады. Шулай да февраль аенда каны уйнап китеп, кавем- дәшләренең туена барып чыккан иде. ике яшь ата бүре килмешәк гарип җанварны чак кына ботарлап ташламадылар. Чакырылмаган кунак көчкә генә оясына кайтып егылды һәм туйда алган җәрәхәтләрен озак көннәр буе ялап ятты. Шушы җәнҗалдан соң буйдак бүре ялгызы гына, үз көнен үзе күреп яши башлады.
Ул үзенең гариплеген соңгы чиккә җиткән, башын бетерерлек кыюлыгы. рәхимсезлеге белән кайтарды.
Аксак бүре урыс авылларын ерактан әйләнеп үтеп, татар авылларын кыдырып йөрде. Авылларны ул исеннән аера. Урман тирәсендәге урыс авылларында аучы булмый калмый. Сугышка киткән Иван бәлки инде күнгән батырларча һәлак булгандыр, әмма аның чөйгә элеп калдырган мылтыгыннан әле һаман да дары исе аңкып гора, хуҗасының кайтуын түземсезләнеп көткән тугры Полканы әле сизгерлеген җуймаган. Каршы искән җил урыс авылыннан дары исе. чучка исе алып килә Чакрым ярым, бер чакрымнан сизеп алган этләр гауга күтәрәләр. Ата бүре, юлын үзгәртеп күрше татар авылына титаклый -татар авылларында мылтык булмый, татар агайлары эт асрамый диярлек, булган этләре дә юашлар, ялкаулар.
Авылда ут алына. Кичен ыгы-зыгы килеп мал-туар карап йөргән атайлар, апа-җиңгәләр бер кат эшләрен бетереп, ашарга-эчәргә утыралар. Абзар-кура әле төнгә бикләнмәгән. Менә нәкъ шул вакытта якын
урман авызында гына посын яткан аксак бүре, ындыр артлатын килеп, каза күрәсе йортның бакчасыннан ишек алдына сикерә лә ачык калган аозар курасына чума. Хуҗаның кәҗәсен, асрамага калдырган сарыгын бугазлап, шунда абзарында ук. ашап чыгып китә. Яисә, бурап көннәрендә. көпә-көндез авыл читендәге кетәклеккә кереп, колхоз тавыкларын пыран гуздыра-ботарлый башлый Тавыкларның чыр-чу иткән, кыраклаган тавышына кетәклеккә килеп кергән ферма кызының өстенә сикереп когын алып, гышта котырган буран өермәсендә юкка чыга.
Тирә-юнь авыл кешеләре бу тәвәккәл, рәхимсез ерткыч турында ничектер курку кагыш ихтирам белән сөйлиләр, аксак бүре фәлән авылның фәләннең сарыгын ашаган, ди. фәләннәрнең абзарына кереп сыерын... Сөйләгәннәрнең барысы да чын булса, аксак бүре көн саен бер сарык ашаган, аның өстенә тагын көн аралаш сыер малы бугазлаган булып чыга. Аксак бүрене күрүчеләр, очратучылар да бихисап Әйтерсең, кешеләргә шулкадәр җәбер-золым кылган ерткычны күрү үзе бер зур мәртәбә. Гик менә аның алгымы яисә арткымы аягына аксаганын тәгаен әйтеп бирүче генә юк. .
Теге чакга, эзәрлекләүләрдән, кызыл тасмалардан иза чиккән, ярсудан кан сауган күзләренә үзенә аткан кешенең шәүләсе генә чалынып калган. Камаудан ычкынып, өстенә ыжгырып килгән бүрегә Гөберчәк малае, куркуыннан акырып, төзәми-ни гми а гып җибәрде дә. мылтыгын- ниен ташлап качты бүре бер якка, аучы малай икенче якка чаптылар
Аксак бүренең бу явыз дошманы хәзер якты дөньяда юк инде Яше кергәч, яз көне. Гөбсрчәкнең Вәлихан абыйлары артыннан сугышка китеп барды. Арыш урагына төшәр алдыннан, ялгыз калган карт белән карчыкка төпчекләренең дә үлгән хәбәрен китерделәр..
өүфыйк дигән егетебез бабасы торган баракта, аның урынында г И ’ йоклый. Баракта алар дүртәү авылдашы Газиз абзый, арба яса- учы Гафур бабай, так га яручы чуанг карты Михай Агайлар бер- берсенә юл куешып, гагу гына яшәп ягалар. Арада өлкәннәре Гафур абзый, дөньяда күпне күргән, сабыр холыклы, мөлаем карт Барак га ул абруйлы кеше Аның сөйләгәне гәпле сүз. Газиз абзый шикелле, тузга язмаганны сипмәс. Тәүфыйкка да иргән. кичен бер-ике авыз җылы сүз әйтми калмас: «Нихәл, егет, әйбәт йоклап булдымы.’ Кандалалар бик каныкмадылармы?» Яки «Ну, энекәш, кишер-кыярлар. кәбссгә-сутаннар шәп үсәме, кәҗәләр бик йөдәтмиме?»
«Кәҗәләр бик йөдәтмиме?» дип сорый Гафур абзый Кәҗәләргә түзеп була, кандалага чыдар хәле юк малайның, бигрәк гә беренче төннәрдә үзәгенә үттеләр. Бәген егепа ярыкларына, тончан җекләренә шыплап тулган кандала чирүе. Тәүфыйк кичен кайтып ягуга, посыгг яткан җирләреннән чыгын, һөҗүмгә гаш гана теге гөр.
Яктыра башлагач кына, икс яктан да бик к^п кан коелгач, дошман чирүе, сугыш кырында берничә йөз мәет калдырып, үзләренең шеккеге позицияләренә чигенә. Тәмам алҗыган малай да батырлар йокысы белән сы! Көчек аны нишләтергә дә белми җирдә әвә ги. иснән карын, җирәнеп, төчкергәндәй итә «фчык. фчык ..»
Тәүфыйк л баласына Муйнак шп исем кушгы Бакча гнрәсеннән кәҗәләрне куарга өйрәгге. Начти карчыкның кәҗәсе генә санламаган
йоклап китә
Бер көнне Тәүфыйкның шал. малаеның кыланышлары бик с<
.•абыеның гәпне аегында имгәнгән пачкан бала
ми күрсен!
булып маташканые. сиздерми генә килеп арт аягыннан тешләп алгач, коты алынды карт марҗаның! Хәзер «тәф-тәф!» итен өреп килгән Муйнакны күрүгә, беренче булып ул кача башлый.
Шура апасы да бик яратты Муйнакны. Ул миски белән көчеккә калган аш. ипи катылары китерә телеңне йотарсың! Ә кай чакларда савытта хәл та сеңерле сөякләр дә булгалый! Ашап туйгач. Муйнак Шура апасы белән аланда бер-берсен куышып уйныйлар, үләндә ауныйлар. Шалаш янында чабата ясап утырган Тәүфыйк аларга көнләшеп карамый микән? Дөресен генә әйткәндә. Муйнак Шура апасын күбрәк ярата — ул тәмле ашлар ашата, ул күңелле уеннар уйната, баштан-аркадан сыйпап иркәли. Бу дөньяда тагы нәрсә кирәк ике-өч айлык ятим эт баласына!..
Гомумән. Муйнак әйбәт көчек, әрсез, комагай түгел Аның әти- әниләре дә юньле этләр булганнардыр, мөгаен...
Күп 1ырыша торгач. Тәүфыйк көчеген кишер ашарга да өйрәтте. Баш га үзе бик тәмле итеп кимерде. Муйнак карап кына торды Аннары чәйнәп, кишерне этнең авызына тыгып, көчләп йогарга мәҗбүр итте, тешләре арасына бөтен кишер кыстырып, чәйнәтеп азаплады. Абыйсының тырышканы бушка китмәде - хәзер Муйнак биргән кишерне ке- тертәтеп кенә куя. Әмма ул нәзберек көчек булып чыкты — син ана кишерне юып бир!
Бервакыт каравылчы малай көчеген үзләренең авылына кунакка да алып кайтты Бер бөртек тә армады Муйнак, әле алга чыгып, әле артка калып, юл буе бертуктаусыз йөгереп, дөнья белән танышып барды.
Мираска кайтып җиткәндә генә зур. караңгы Солы зираты яныннан узасы бар. Ялгызы гына кичкә калып кайткан чакларда шул шомлы зират турыннан үткәндә Тәүфыйкның аркасыннан салкын тир бәреп чыга торган иде. Соңга калсалар да. бу юлы малай шүрләмәде, чөнки анын белән янәшә курку белмәс Муйнагы йөгереп кайта!
Караңгыга калган ялгыз юлчыларга Солы зиратыннан өрәк чыкка- лый. лиләр. Әле сугыш алдыннан гына. Солының Мохтар исемле ата коммунисты клубта Мирас кешеләренә: «Алла да юк. жен-шайтан. өрәк- убыр дигән нәрсәләр дә юк. оҗмах белән җәһәннәм дигәннәрен дә муллалар уйлап чыгарган».— дип. тагын әллә нинди көфер сүзләр сөйләгәч, көзге айлы төндә үзләренең авылына кайтырга чыккан. Юл өстендәге зиратның нәкъ уртасына җиткәч, аның каршына елаган аваз белән, ак кәфенгә гөренгән өрәк килеп чыкмасынмы! Коммунист абзый артына борылып йөгерим дисә аның каршында шундый ук икенче өрәк! Җан- фәрман кырга чапкан Мохтарны өрәкләр икәүләшеп куа башлаганнар. Авыл башына килеп җитәрәк кенә шаркылдап көлеп, кире китеп барганнар...
Мохтар гелсез-авызсыз калып, өенә кайтып егылган. Хатынына: «Минем арттан... зираттан чыгып... ике өрәк» .- дип кенә әйткән дә җан тәслим кылган.
Дөрес, «өрәкләр» ак җәймәгә төренгән Мирас егетләре булган икән, коммунист абзыйны сынар өчен алар, алданрак юлга чыгып, зиратта качып, кайтканын саклап торганнар икән, дип сөйләүләр булды булуын. Шулай да зират шүрләтә, яныннан узганда күңелгә шом сала.
Муйнак өйдәгеләрнең барсына да бик ошады. Карт аза мәче генә сыртын, мыекларын тырпайтып мырылдаган иде. ул да тора-бара ияләште Тәүфыйк «Әни. Муйнакны көз көне бөтенләй үзебезгә алып кайтыйм?» дип сораган иде дә. әнисе: «Улым, җаным, сез бодай да миңа дүрт көчек», дип кырт кисте.
Хәзер Тәүфыйк авылларына гел көчеге белән кайтып йөри башлады. «Кайта I оргач сиңа әни дә ияләнер әле. бәлки көз көне дә куып чыгармас. дип юмалады малай көчеген, безнең әни әйбәт кеше ул. Муйнак!»...
Яңгырсыз җәйдә алабута бетли, кычытканга көя төшә. Чабарга дип. иләгендәге кычытканны кунага аударса ни күрсен! яфраклар арасыннан куна чигенә мыж килеп, буй-буй яшел-кара йөнтәс көяләр үрмәләп Ч1,п<1 башлады «Аба-а-у!» Шәмсениса, жирчнсп-куркын. кычыткан яфракларын кунасы-ние белән тышка чыгарып ыргытты «И-и Аллам! Инде кычытканнарыңа да корт җибәргәнсең. Кычкырып ачка катсыннар диюеңдер инде! Әйтче. Хода вәндәм. әгәренки булсаң ни ачуың бар минем ятим сабыйларымда?! Ни гөнаһлары бар ал арның синең каршыңда?! Нигә каһәрлисең, ник яңгырлар бирмисе-е-ен?!» Шәмсениса боегып торган Мисбахын кочаклап, сәке кырыена килеп утырды да улының башыннан сыйпый-сыйпый елый башлады ач балаларын кызганып, үзен кызганын . «Әни. елама, син елагас. минем дә елыйсым килә, елама, әни!» яңгыр юк икән илдә ачлык, ач кызылармиес нимескә каршы юра алмый, Гитлер Сталинны җиңә. Ден дошманың Сталин белми юргандыр әле синең кем икәнеңне, белсә әллә кайчан Себертә олактырган булырпе. әллә кайчан! Утырыр йен себер өтермәсендә ку тепне акай гып!» Әйтерсең лә Шәмсениса үзләренең ферма мөдире Чулак (. абир- җан белән кычкырыша итагатьлек кая да. кая тәкәллеф гск
Стенадагы сыңар герле сәгать бер тулып килгәнне курсәгә бала тарының мәктәптән кайгыр вакыты җитә икән Шәмсениса и тәтеп югын гагы бакчага чыгып китә Бу юлы инде бәрәңге яфрагы кыркырга И ходаем Фәрзанәмә гагы ниләр юнәтеп бирермен икән, ашамый гына бит у гәп ашын, чәерсез бала», дип үзалдына сукрана и га чиккән ана
Алла бар икән, бөтенләй үк мәрхәмәтсез лә түге г икән Ьср көнне шулай, төштән соң. еракга-еракта гөлдерәп кук күкрәгән ава * гар ишендә башлады, салкынча-лым гы яңгыр жн ге исеп кун гы Оык гамын көн батыш якта, офык артыннан кабарынкы болытлар ки ген чыкты \ гар бүсеп, җәелеп, бергә укмашып инде күкне готаш ннләп алып, туп-туры җәймәсе сузылды.
гарык өченче ел җәе коры килде Май ахырыннан бирле кинән- В~җ Дереп яуган яңгыр булмады Сирәк-мирәк кенә Мирас күгендә юка. кысыр болытлар күренгәләде күренгәләвен: алар, кайсы якка китәргә белмәгән шикелле, гаҗизләнеп, авыл өстендә асылынып тордылар да. җиргә өч-дүрт бөртек тамчы ташлагач, эрен юкка чыкчылар
Иң әвәле. авыл халкы күңеленә шом салып. Галия тавында үлән көйде. Аннан соң кырда сабап ашлык, бакчаларда чәчәккә бөреләнеп килгән бәрәңгеләр көеп калды. «Тагын бер атна яумый торса, барсы да 6ei ге дигән сүз,— ди тәҗрибәсе зур Хисаметдин карт. бәрәңге дә. сабан ашлык та ..»
Төпчегенең бу ихлас сүзләре ана күңелен гагы ла нечкәртеп җибәрде Шулай да ул елавыннан туктады - елаудан файда юклыгын каһәрләнеп, л көне күреп яшәгән Шәмсениса яхшы белә. Бүген аның бәген зары, бөтен үпкәсе тышка чыга Чыгырыннан чыккан чакта теленә ни килсә шуны ычкындыра горган хатын Шәмсениса. «Син әле нигә мина каныга сың, кидере-нифппи кәнсә-кәнис! Иремне зинданга салдың сугыш чыгарып. улымны солдатка алдың, менә инде икс ай Зөлфәтемнең хаты- хәбәре юк. башлары вәйран булды микән балакаемның, әллә җәрәхәт ләнеп. хаг язарлык та хәле юк микән? Шәмсениса гагы елап аллы Инде хәзер калган сабыйларымны да ачка катырыйм дисен мени' Кодрәтеңнән килсә яудыр яңгырларыңны, килми икән гөгп' Ничу анда шакмакларыңны асылындырып утырырга, хәлеңнән китмәгәч Белом, белам мин синең мәкерле планнарыңны' дип зәһәрләнә Шәмсениса.
Мирас өс генә агылдылар
Менә инде кояш га болыт астына кереп юга г гы
язгы киикыи шике ие пычрак<оры канма 6> нан. июе- ареп кнлген алгы чиге .............................. ........... . и«е.. караюы-кприн янгыр
Инде якында гына пыяла күк гөмбәзен чәлпәрәмә китереп, яшен яшьнәде. Җәен кеше күзенә чалынмыйча, каядыр такыр басуларда җим табып тереклек иткән кара карга көтүе, хәвефле кычкырышып, авыл өстеннән урманга таба очып үтте.
Яшенле яңгыр юлдашы давыл, узып барышлый гына каралты түбә-ләреннән йолкыган саламнарны тузан белән бутап, урамнарда өермә ясап уйнап алды да авылдан чыгып китте.
Өйдә шомлы тантана урнашты. Шәмсениса, бисмилла әйтеп, морҗа юшкәләрен япты, өстәл өстендәге самавырны идәнгә алып куеп, аны җәймә белән каплады. Мисбахының башына түбәтәй киертте, бисмилла әйтеп, култык асларын сыйпашiыргалап торырга кушты: янәсе, яшеннән куркын. Иблис кеше култыгы астына кереп кача икән. Иблисне сугам дип. яшеннең кешене дә сугып куюы бар икән.
Ниһаять, «дөп-дөп!» яңгырның беренче эре бөртекләре өй түбәләренә бәрде. «Шоп-шоп!» урам туфрагына төшеп, кечкенә-кечкенә тузан болытлары күтәрде, әйтерсең лә күктән бәләкәй-бәләкәй бомбалар төшеп ярылды
Күк. бөтенләй ишелеп төшкәндәй, тәрәзә пыялаларын зеңгелдәтеп тагын бер мәртәбә чытырдап алгач, яңгыр кинәт шәбәеп китеп чиләкләп ора башлады. «Бир. Раббым. бир хәерең-рәхмәтен белән, ятим сабыйларның хакына, гарип-горабалар хакына, сина сыгынырга геле-авызы булмаган. суга зарыккан үлән-куакларыңны. мәхлук җапвар-хайваннарынны. кош-кортларыңны кинәндереп бир. газиз Аллам! Сәке кырыена утырган Шәмсениса иелә-бәгелә Тәгаләсенә ялвара Сабан ашлыкларга да җитәрлек итеп, бәрәңге төбенә дә үтәрлек итеп бир. рәхмәтле Ходам!..»
Шәмсениса түр тәрәзәдән урамга карады. Каршы яктагы Гарифулла абзыйларның йортын да күрерлек түгел —ора гына яңгыр!
«Кәрәхтерем начар икәнне үзең дә беләсең, көфер сүзләремне гафу кыйл инде. Ходаем. Бик ачуымны китергән вакытларда сина да тәмсез сүзләр ычкындыргалыйм шул. ярлыка инде бер юлга гөнаһлы бәндәңне. Тәгаләм!»
Ә тышта әле яңгырның тыйлыгырга исәбе юк. инде чирек, ярты сәгать булыр — коепмы коя!
«Җә. жә. җитәр, күпкә җибәрдең бугай, бәрәңгеләрне агызуың бар. арттырып җибәрдең, җигеп торсын хәзергә, җә. Ходаем!..»
Ходай Тәгаләнең Шәмсениса белән арасын бозасы килмәде, ахрысы. Бераздан яңгыр бөтенләй диярлек туктады. Инде хәлсезләнеп, сыегаеп калган ертык болытлардан ишек алды чирәменә сибәләгән вак яңгыр астына кыз-кыркын чүлмәк-чүлмәк гөл чыгарып тезәләр шифалы яңгырга алар ла коенсын!
Чалбар балакларын сызганган малайлар урамны иңләп аккан яңгыр суында чабышып рәхәтләнәләр. Алар бүген дуңгыз булып кайтсалар да сүз әйтүче булмас.
Авылга сарык көтүе кайтып керде. Көтү артыннан, култык асларына күшегеп хәлдән тайган сарык бәтиләрен кыстырган, өсләрендә коры җепләре дә калмаган көтүчеләр кайтты. Чыланган, арган булсалар да. аларнын кәефләре шәп—алар бит авылга зарыгып көткән яңгыр алып кайттылар.
Урман өстендә. Сорна белән Кесмәсне тоташтырып, салават күпере эленде...
♦ ♦ *
рина Васильевнаның таләбе буенча Федор Иванович, форсат таИ бын. һәр көн бер-ике сәгать урман һавасын сулып йөрергә тыры
ша Үткән язда авыруы тагын көчәеп китеп, ул кан төкерә башлаган иле. Җәйгә кереп, көннәр җылынгач, үтте тагы Менә елдан артык инде, аның төкереге «коры», тьфү. тьфү
Мене бүген де. ял көне KOHOIMH урманда булырга, делянкада агач тамгалап йөрер!о планлаштырды Купцов кыр сумкасына хатыны хәстәрләп бир!әп әбәтен салып, кләймә балтасын кыстырып, иртүк урманга чыгып китте.
Төшкә кадәр Федор Иванович, тизлән урманчылар керергә тиешле ерак делянкада, кисс IMH калырга ■ иешле орлык параг ларын тамгалап йөрде. Ул бу эшне үзе теләп башкара. Анын бестолковый мастерларына, татар әитмешли «үгез үлсә ит. арба ватылса утын». Аларга көнлек план гына үтәлсен, ә ул план нинди агач кисеп тутырыла, жи i меш-сиксән елдан соц делянкада нинди урман калкып чыгар аларның анда гаме юк. Элек колхозда бригадирсымак нәрсә булып йөргән, көн дә сәрхүш Ивановка икс донья бер. уртасы камыр, ә урман техникумының икенче курсын ташлап киткән унҗиде яшьлек Харисовка җит меш-сиксән елдан сон булачак дөнья ахырзамандай ерак, акылга-хыялга сыймый торган, күз алдына китерүе авыр булган бер нәмәстәкәй генә әле Ни хәл нтмәк кирәк, леспромхоз директорына менә шундый кадрлар белән эш итәргә кала, махсус белеме булган чын урман мастерларын каян аласын
Делянкада усак. каен, юкә арасында берән-сәрән, ниндидер могжиза белән янгыннан исән калган, очлары белән күккә терәлеп, бераз һаваланып утырган наратларга сокланмаска мөмкин |үгсл! Моннан туксан еллар элек булган янгында ниндидер могжиза белән исән калган йөзәр яшьлек агачлар, гирә-якка орлык очырып, ел саен меңнәрчә яшь үсентеләргә җан биреп, әле ким дигәндә та! ы кырык-илле ел яшәр! ә тиешләр
«Яшә, яшә! Сип дә яшә әле!» Купцов нарагларның кәүсәсенә. кайрылар|>ш өстән генә юнаштырып. боҗра ясан йөрде, шул ук вакытта ул аларның санын, чама белән генә булса да. юанлыкларын да. кенәгәгә теркәп барды
Иртән иртүк кон яш ыр вәгъдә иткән төсле иле: яфрак селкетерлек гә җил юк. Кыздыра. Төш вакыты җиткәнче үк урманда кош-кор!лар тынып калды. Сирәк-мирәк кенә, күңелгә шом салын, кайдадыр ябалак кына кычкыргалап куя: «Чи-и-як чи-и-як »
Күк күкрәгән авазлар ишетелү белән. Купцов кайту ягына борылды Аңа. үпкә авырулы кешегә, һич кенә дә чыланыр! а ярамын, үзеннән бигрәк хатыны Иринаны хафаландырасы килми анын Ашыгып. гуры- дан-туры квартал юлына чамалап чыга барганда куын җигкән яңгырдан ышыкланып. Купцов юлында очраган беренче чыршы астына керен утырды! Инде ничә дистә еллар яшыр тамчысы төшмәгән биек, куе ботаклы чыршы төбендә сары ылыс келәме. Келәм осгснә, саргаеп калган көзге үләннәрне утлап йөргән сарык бәрәннәре кебек, узган елгы, эреле-ваклы чыршы күркәләре сибе iron
Купцовиыц чыршы ашына кереп яшерешәнен генә көтеп торган диярсең, яңгыр чиләкләп коя башлады
Колак юндыр! ыч шартлау яңгырады, җир тетрәнеп куйды Көек исе әче ылыс янган ис чыкты якын ia гына ак чыршыны суюы булса кирәк Тоташ яшыр пәрдәсе аша биш метрда!! да бернәрсә күрерлек lyiei Ләкин Купцов IOICIIC исеннән нинди чыршы янганын һич ы я п ышмыйча аера ала’ Яшенле яшыр вакытында чыршы ашында торырта ярамаганы да яхшы MOI ълүм ана. Ул үзенең ни дәрәҗәдә хәвефсез икәнен, ма ian ыр- ча шуклык белән, ихтималлык теориясе буенча исән ләп утыр ты геомш- рик метод кулланып хисапла!ач. яшеннең нәкъ менә у i качын утырган чыршыны сугу ихтималы юк дәрәҗәдә аз булып чыкты.
Ихтималлык 1еорнясе димәкын. Купцомын фЛши эшендә бу теория бик мөһим иде ВАСХНИЛда фәнни хе.мә.кәр булын ипли башлагач, бу өлкәдә белемен камин ..................................................... ... максаты бе юн ул оер
семестр МаӘаУ VI ...... срсигегына v ....... ҺУР \|ШЧГ11ШЫ1Г
яләрсн iwil.l.ipi.1 иорк borer. ягы «и ........... ... грофл, ......... ип г>> у ... ....... « ............................................................................ к-
к-орпя.о җан ереп. ........ ............... • ........................... маяыя.ыргыч итеп ме.ы
диген лекция ыр укыганы Купцоянын ОЛС ы булса кагераш
Яңгыр бер көчәеп китеп, бер тыйлыгып калып, әйләнеп йөреп ява. Әле кеше аягы-кулы тимәгән урман, яшенле-күкрәүле яңгыр! Йә Хода, никадәрле Mai урлык, хозурлык табигатьнең бу стихиясендә!.
...Кемерово тирәсендә ул яткан лагерь тоткыннарын яңа гөзеләчәк ТЭЦның нигез чокырын казырга йөрттеләр. Җәй көне. Кояш мәрхәмәтсез кыздыра. Өч-дүрт ярус белән казыла торган чокырда мунчадагы шикелле бөркү. Җитмәсә тагы әледән-әле капыл исеп торган җил чокырда кайнашкан бәндәләр өстенә кырдан эссе тузан, ком китереп сибә. Менә шул газаплы сәгатьләрдә яңгыр явып торган җәйге урман күз алдына килә торган иде. Юк. хәзерге шикелле яңгырдан качып, чыршы астында утырган чак түгел, киресенчә — җылы яңгырга чыланып, яланаяк юеш үләннәрне таптап йөргән рәхәт чаклары исенә төшә иде Купцовның.
...Ирина белән өйләнешкән елның августында беренче мәртәбә алар Федорның туган иленә кайттылар - Кама буена. Кама урманнарына алып кайтты Федор үзенең яшь. чибәр хатынын. Кайтканның икенче көнендә үк алар урманга җиләккә бардылар. Мәскәүдә туып-үскән чын шәһәр кызы Иринага урман җәннәт бакчасы булып күренде Хуш ис аңкытып торган нарат-чыршылар. чәчәккә күмелгән аланнар, кып-кызыл кура җиләге пешкән төплекләр — аңа барысы да яңа. мондый могҗизаларны аның беренче мәртәбә күрүе. Аның йөзендә бәхетле елмаю.
Ул әле курадан җиләкләр өзә. тирә-юнендәге ал. сары, зәңгәр чәчәкләр аның игътибарын җәлеп итәләр. Ул Федясыннан аларның исемнәрен сорый, үзенә иң ошаганын өзеп түшенә кадап куя. Йә. сабыйлар шикелле, чәчәктән-чәчәккә кунып очкан күбәләкләрне куып йөгереп йөри, йә куакта сайраган кошларны күрәсе килеп куаклар арасына кереп китә дә. ялангач балтырларын кычытканга әтәләтеп чыгып, үрсәләнеп елый башлый...
Федор Иринасының кыланышларын күзәтеп, төп башында утыра. Чәчәкле урман аланында чикылдап көлә-көлә күбәләкләр куып йөргән, кычытканга өтәләнеп, үрсәләнеп елаган сары бөдрә чәчле, ак батист кофталы кыз аның- Федорның — хатыны! Ха-тын!.. Юк. бу сүз бик гади, хәтта аның Иринасы өчен тупасрак та яңгырый кебек. Федор үзенең Иринасына, пазлырак, мөлаемрак исем табар: әйтик — Сөеклем. Бәхетем. Иркәм...
Кунакка гына кайткан бу Мәскәү кызына табигать урманның тагы бер матур чагын күрсәтеп калырга ашыкты, ахрысы. Абайламый да калганнар ни арада болыт килеп җиткән дә. ни арада ява башлаган! Федор. Иринасын җитәкләп, якындагы чыршы астына йөгермәкче иде— кая ул! Ирина коеп яуган яңгыр астында калып, такмаклый-такмаклый. бии-бии башта берүзе генә юләрләнде, аннан соң. чыршы астында ышыкланып торган Федясын да өстерәп чыгарды. Парлап биеп тилерделәр...
Ничек ява башласа, шулай көтмәгәндә яңгыр туктады, кояш чыкты. Менә шул чакта биючеләр бер-берсенең кыяфәте мөшкел икәнен күреп, көлештеләр: Иринаның тураеп калган юеш чәчләре маңгаена, битләренә ябышкан, ә кофтасы!.. Чыланган батист кофтасы үтә күренмәлегә әйләнеп тәненә сыланган, бөтен җире... Гомумән, бу рәвешле аңа өй- дәгеләргә кайтып күренү килешмәс.
Федор аулаграк урынга кереп ут якты. Ярый әле, үзе тәмәке тарт- маса да. кесәсендә шырпы йөртү гадәтенә кергән. Мәрхүм доцент Василевский әйтә торган иде «Чын ир кешенең кесәсендә ким дигәндә өч нәрсә шырпы, пычак, бау булырга тиеш, шушы әйберләр булганда күп бәлаләрдән котылып була».
Киемнәрен киптереп алгач. Федор белән Ирина яланаяклап. балачага шикелле, җылы күлләвекләрне ера-ера. йөгерешә-йөгерешә өйләренә кайтып киткәннәр иде...
Яңгыр ява. ява... Тиз генә туктарга исәбе юк шикелле.
Купцов кәефләнеп, үзалдына елмаеп кунды яңгырдан качып, ялгызы гына агач төбендә, эшсезлеккә дучар булып утырган бәндә башына нинди генә уйлар килмәс!
Уйлар, уйлар...
Институтта укыганда Федор, үзләренә урман биологиясе буенча лекцияләр укыган доцент Аркадий Михаилович Василевский оештырган фәнни экспедицияләрдә катнашты Яшьләре арасында аерма әллә ни зур булмаган доцент белән икенче курс студенты арасында ничектер тиз арада дусларча мөгамәлә урнашгы Себердә. гали урман каравылчысы семьясында iyi.ni үсКӘН Хркадии ҺвМ урманчы МШШС ФбДОр ИКССС 10 мәктәпкә кергәнче үк урман әлифбасын үзләштергән, табигатьнең урман дигән могҗизасына гашыйк кешеләр булып чыктылар Урманга булган мәхәббәт алармы герле елларда төрле сукмаклар белән институгнын Урманчылык факультетына алып кинән икән
Өченче курсны гәма.млагач. Аркадий Михайлович белән Федор. Кама урманнарын айкап йөргәннәр иде Кечкенә генә салда елганың иң югары очыннан Алабуга шәһәренә кадәр агып. Каманың һ«»р ике ярында тукгала-туктала, бер ай буена үзенә күрә бер төрле экспедиция ясаган иде алар. Бу кызыклы да. гыйбрәтле дә сәяхәт бөгеп ваклыклары белән исендә Купцовның.
...Яр Чаллыдан гүбәнрәк бер борылыштан соң. көтмәгәндә каршыла Алабуга шәһәре пәйда булды. Каманың ун як ярыннан бераз чит гәрөк. тау итәгендәге иңкүлеккә сыенып утырган бу бай сәүдәгәрләр мәркәзе үзенең туры, төзек урамнары, яшәргә уңайлы җыйнак йорт тары, мәһабәт чиркәүләре, айлы манаралы агач мәчетләре белән сәяхәтче төрдә маг ур тәэсир калдырган иде.
Василевскийның максаты Кама буендагы Шишкин наратларына со-кланып кына йөрү түгел иде,әлбәттә Рәсәйнен эчке урманнары һәртөрле чикләүче нормалардан тыш киселеп, урман ресурсларының елдан-ел азая баруы аңа мәгълүм иде Кама буйларында йөргәндә ул тагы бер баш-баштаклыкка шаһит булды. НЭП чорында тернәкләнгән сәүдәгәрләр, патша заманындагы шикелле үк. дәүләттән урманны тамырын га көе сагын алып, бернинди плансыз-ниссз. иң уңай гы. суга якын урыннарда гына кистереп, делянкаларны варвар ларча таптатып и мерен *.'ро\.<т- ләп. агачның каймагын гына җыеп, сал белән илнең үзәк өлкәләренә
яткап купкапе'11ль|'пЬ'й'<,1''1'аСе'Ы -гер’’" >il'lPIaH Купцов якында гына .,пм«, г, . '""-lepTмилвидера карый башлады Күркә гыш-
UNI б.«■ Н ГСЛ чыршь| агачын хәтерләтә топгән очка таба vu?a пч«'ЫК 2РЖ?лвр' дә- чыршы ботаклары шикелле, ек нан
5 - - очка габа бөтерелгән спираль ясап урнашканнар' Әйе
Р,0"е"'°>лга"ь'" “К тотучы, кастер.к хежабик.» кебек, бар нәрсәсен оәрәкәг белән сарыф игә: чыршы ботакларының спираль ясап урнашуы аларга кояш нурларының гигез төшүе өчен кирәк булса, күркәләрен шулай ясап, аларга орлык әрҗәләрен күбрәк урнаштыруны «кайгырткан» габигать. Ярар, шулай ла булсын ш Нарат күркәләре дә чыршыныкына охшаган, ә ботаклары кәүсәсенә боҗра ясап урнашалар Ә нигә алай?
чыгарып сатуларын дәвам итәләр икән
Кама буйлап бер-бер артлы агып торган, буй гары ое pop чакрымлы ялларга күрешеп. Василевский «Кара. Федор. >л си i мр.м бүрон.ьыр түгел, ә башлары чабылып суга ташланган нарат, чыршы, каен гәүдә гөрс ага. дигән иде. тәэсирләнеп Әгәр дә бу хәл шу тан юнам итсә т.п ы бер унбиш-егерме елдан Кама ярларының гел шәрә ка гу ихтималы оик зур»... ,
Акрыная төшкән яңгыр, нөзек-көмеш таякчык тар белән миллион яшел барабан-яфрак. тарны кагып, оркестр уйный Ана үтенең салмак борылмалары белән гәбендә Купцов утырган чыршывиолончель кушы-
Яңгыр музыкасын тыңлап утыра торгач. Федор Иванович чыршы кәүсәсенә аркасын терәгән көе йокыга китте...
Кешеләрнең котын алын йөргән батыр аксак бүре дә. яшенле яңгырдан качып, үзенең яңа оясына ботак өеме астына керен ятты. Урман кисүчеләр якыная башлагач, ул Сары елга үзәнендәге оясын ташлап киткән иде Тук чакларында кереп йоклардай аулак урынны гарип бүре озак эзләде. Коры, тирән елга буендагы иске ботак өеме аны канәгатьләндерде. Өем алдында кечкенә генә ачыклык Бүре башын шул ачыклыкка куеп ята Әгәр анда аның иң явыз дошманы—мылтыклы кеше күренсә, ерткычның ботак астында, елга ярына чыккан качар юлы бар.
Узган кыш, бер агайның биек коймасы аша сикереп качкан чакта, аксак бүре егылып, иске җәрәхәтен яңартты. Ул ботак астында Гөберчәк малаеның ядрәсе утырып калган иңбашы сөягенең сулкылдап сызлаганын тоеп яга.
Урманда яңгыр коя бирә Яшен чатырдаган саен бүре сискәнеп китә, ботак астыннан чыгып чабасы килә җанварның. Бераздан яшьнәү-күкрәү авазлары ерагая төште. Акрыная барган яңгырның тигез-тонык тавышына йокымсырап, аксак бүре күзләрен йомды...
Болытлар таралып, көн аязгач, аксак бүре качып ягкан оясыннан чыкгы да ауга китте бер-ике гамьсез куян баласын эләктереп, тамак ялгап алырга кирәк.
Күп җир дә китмәде, кинәт исеп куйган җил җәнлек борынына кеше исе китерде. Ул. куак артына посып, тирә-якны күзәтә-тынлый башлады, һәм ерак та түгел, чыршы төбендә хәрәкәтсез утырган кешене күреп алды Кешедән дары исе түгел, инде бүрегә күптән таныш булган сасы кләймә буявы исе килә иде Ерткыч таты да якынрак килде, чыршыдан ун адымнар гына булган зелпе куагы артыннан карап тора башлады. Аксак бүрегә бу кеше таныш. аның бу кешене урманда әллә ничә тапкыр очратканы бар. күзенә күренмичә генә артыннан йөргәне бар. Бу кеше беркайчан да мылтык тотып йөрми, бүреләр өчен ул куркыныч кеше түгел..
Кетне күзләрен ачты, җаны белән үзенең монда ялгыз түгеллеген сизде. Куак артыннан аңа туп-туры карап торган зур этне күреп алгач, ул ачы итеп сызгырып җибәрде. «Эт», алгы аягына авыр аксап, куаклар арасына сикереп күздән югалды.
«Э-э. менә син кем икәнсең! диде аксак бүренең «егетлекләре» турында күп ишеткән Купцов. Синең эшләрең бик мөшкел күренә, братец, җәен җәйләрсең дә бит. кышны ничек кышларсың икән бу кадәр гарип аягың белән...»
_ _— счән өсте җигәрәк Тәүфыйкның башына бик шәп фикер килде. 11 Аяк астында гына, тирә-якта. киртә буйларында тездән үлән.
Нигә аны чабып, киптереп, шалаш өстенә яба бармаска’ һәм малай шулай эшләде лә. Урман эчендәге кечкенә-кечкенә аланнарның да печәнен чабып шалашы өстенә өя башлады. Көз көне улы өйләренә ике ат йөге печән белән кайтып керсә, әнисенең шатлыгы түбәсеннән ашыр'
Яңгырга Тәүфыйк печән хәстәре белән йөргәндә эләкте. Менә алар яңгырдан качып шалаш астында яталар. Яшен яшьнәп. күк шартлаган саен көчек сискәнеп китә, хуҗасына карый: «Абый, әллә баракка, абзыйлар янына элдерәбезме?» Якында гына яман каты чытырдаганнан сон каравылчы малай шалашыннан ничек атылып чыкканын үзе дә сизми калды. Муйнагын култык аст ына кыстырып, чиләкләп орган яңгыр астында поселокка таба чапты...
Барак чоланына җыелган агайлар, мужиклар тансык яткырта көч биреп, куәт өс гәп т оралар
Эйде, бик сагындырганиең. из инде измәсен!
- 1ак-гак-гак. давай-давай! ди күрше барактан мичкә ясаучы урыс, яшен чытырдаганда
Гафур абзый белән Михай дәдәй дә монда Күк шатырдаган саен чуаш каргы имәнеп китә, татарлардан күрептер инде, «писмилла. пис- милла» дип яңакларын сыпыргалый
...Ниһаять, дөнья җимерердәй булып дөбердәтеп, гөрелдәп яшеннән килгән болыт, алан өстендә тонып явып торгач, бушанып, шиңеп, хәлсез-ләнеп. сүлпән генә Шәрдән урманы артына китеп барды.
Бу бешең авылда да яуды микән, Гафур абзый9 Тәүфыйкның баракка кергәч беренче соравы шул булды
- Кайсы якта суң сезнең авылыгыз, энекәш9
Болыг килгән якта иле
- Алай булгач яугандыр, биргән булса, яугандыр, иңләп килде бит. яумый калмагандыр сезнең авылда да. энекәш, бу бик тә кирәкле яңгыр булды. Бәлки, бүген монда кунарсың, энекәш9
Юк. Гафур абзый, кандаладан куркам, алар мина тагы йокы бирмәсләр «Әйе. әйе. абый, үз өебезгә кайтып йоклау хәерлерәк булыр, монда һава да бик шәптән түгел шикелле»
Көчек белән малай шалашларына кайтып киттеләр
Икенче көнне иртән иртүк Тәүфыйк шалашка таба йомырылып йөгереп килгән Шураны күрде. Ул кулларын болгый-болг ый кычкыра «Тофик. Тофик, беләсеңме?! »
«Дөньяның кайсы почмагы җимерелде икән инде9 дип уйлый малай. нәрсә булды икән дөньяда?»
Ниһаять. Шура шалаш итәгенә килеп егылды Кызыйның чәчләре тузган, сулуы капкан.
«Тофик Тофик! . Кичә урманда яңгырдан качып чыршы астында утырганда папаны чуть кенә аксак бүре ашап үтермәгән! Ну прямо өч метрдан гына папага ун минут карап юрган Папа сызгырып җибәргәч кенә оч аягында сикергәлән качып киткән . » t әүфыйкның хәтерендә әле Ташлыкта алар ике бүлмә тс фатирда * Д яшәгәннәр иде. Бервакыт шулай кич булгач, олы як бүлмәнең идәненә тезелешеп йокларга яткан балалары янына әгиләрс кереп утырды Ул. гадәттә, кәефе күтәренке вакытларында шулай эшли юрган иде
Бу юлы кәефе яхшы булмаса да. ул аны балаларына сиздермәскә тырышты Мәликнең балалары янына керүенең максаты ла икенчерәк иде инде ул алар белән бергә озаграк булырга, күбрәк аларны тыңларга. һәрберсенең йөзен, әйткән сүзен, холкы-фш ылен күңеленә сеңдереп калырга тели иде. Бюро әгъзаларыннан алар өчәү генә калдылар Рай земотдел мөдире Мәлик Гариповка да чираг җитәчәк, бүтен булмаса
Стена кыоыен га сиздермәскә тырышып, йок тарта яткач та китап укып ятучы ОЛЫ УЛЫМ, зирәк Зөлфәтем <хР галим булыр, монярчы кешеләрнең банты җнтмәтән ачыш тар ясап щги.яны таң ка тдырыр
Аның белән янәшә яткан хрт.шчы х гым тәүфыйк ты Тәүфыи гымерак и»«ei.iep.ie айкап йөрүче к..рп> «. ........................... '-.„ы в> пар. .на жирмр.
иртәгә... м _
Әти. әйдә, «ксм-кем бу тыр»ны уйныйбыз, диде тәүфыйк «ниләр бүлмәгә килеп керүгә Әйдә. Зөлфәт абыйдан баш тыйоыз'
Үз авыллары м\ насыннан сабак тынлаган. аннан сон Таш тык та ике-өч ел урыс школасында укып калган Мөгикнсн хыялында анын балалары инде кемнәр генә булып бетмәделәр укытучылар, инженер
лар. врачлар, очучылар артист тар Әйдә алайса, башладык н
яңа илләр ачып Ватаныбызга дан китерер, үзе шөһрәт казаныр, аның исеме китапларга язылыр.
Әти. әти. минем капитан буласым килми, минем очучы буласым килә, дип карышкан була алты яшьлек Тәүфыйк — Юк. юк. әти, мин юри генә әйтәм, минем икесе дә буласым килә!
Уртанчы улым кырында яткан җырчы кызым Фәрзәнә мәшһүр артистка булыр,— дип сүзен дәвам изә әтиләре, -ул бәзен илне гизеп йөрер, матур тавышы, моңы белән кешеләрнең күңелләрен дәртләндерер, хушландырыр;
Сеңлесе Фәрзәнәне кочаклап яткан олы кызым миһербанлы доктор булыр, шифалы кулы, йомшак сүзе белән җирдәге барлык авыруларны сихәтләндсреп. сәламәтләндереп йөрер...
Балалар куанышып, елмаешып тыңлап яталар.
Әги, әти. а Мисбах кем булыр? - биш айлык энесенең дә кем булачагын беләсе килә Тәүфыйкның.
Аның үзе белән киңәшмичә тәгаен бернәрсә дә әйтә алмыйм, әнә үзең дә икеләнеп тордың би т әле, дигән була әтисе.
Менә шулай Мәлик Гарипов балалары белән, уртанчы улы Тәүфыйк яраткан, исемен дә үзе уйлап тапкан «кем-кем булыр» уены уйнап, хәвефле уйларыннан арынырга тырышып утырган иде ул кичтә. Бу уйнаулары соңгы мәртәбә булган икән...
Бер шимбәдә Мәлик эшеннән әйләнеп кайтмады. Хафаланып эзләргә чыгып киткән әниләре елап кайтып керде.
Атна-ун көн узтач. райисполком коменданты Колаксыз Афзал кереп, кәҗүнни фатирны ослобонить итәргә кушын чытып китте «Иртәгә үк штубы, враг народаның духы да калмасын, штубы!»
Олы улы Зөлфәт белән киңәшләшкәч, яңадан Мираска кайтырга булдылар Шәмсениса, ат-мазар юнәтеп булмасмы дип. иренең эшләгән җиренә барган иде дә, апа борылып караучы да булмады Инде базар көнгә кадәр көтеп торыйк, бәлки Мирастан Ташлыкка ат җигеп килгән кешеләр булыр, дип торганда, булачак ятта хуҗаларны ияртеп, фатирга тагын комендант Афзал килеп керде: «Ослобони фа тираны, штубы»...
Шәмсениса чәпчеп китеп. Колаксызга кирәген ишеттерде дә. күрше марҗадан үрәчәле чана алып, аңа юрган, одеал. мендәр, кайбер савыт- сабаларны төяп, сабыен күтәреп, калган балаларын ияртеп, көн уртасында Ташлыктан чыгып китте. Барлы-юклы өй җиһазларын ат белән килеп алырлар.
Юл әйбәт кенә. Зөлфәт чананы алдан өстери, олы кызы таяк белән арттан этә Алар артыннан Мисбахны күтәреп Шәмсениса, әниләре артыннан Фәрзәнә атлый
Тәүфыйкка башта бу сәфәр бик ошады. Ул бер алга чыгып, бер артка калып уйнаклап барган иде дә, бара торгач арды, артка кала, елый башлады. Чанага аны да утыртырга туры килде.
Аршын буе гына гыйнвар көне караңгылана да башлады. «Хәерчегә җил каршы»,— дигән әйтем Шәмсениса, аның балалары шикелле бәхетсезләр юл җәфасы чиккәндә тугандыр, кинәт әче җил чыгып, юл аркылы җәяүле буран себерә башлады. Мосафирларга баруы авырлашты. Чүп өстенә чүмәлә, дигәндәй, разбой салып сабый акырырга тотынды. Туктап аның чүпрәген алыштырдылар.
Ниһаять, караңгы төште. Җилнең, буранның туктарга исәпләре юк шикелле. Җилгә ян биреп бара торгач, ул бераз мәрхәмәтләндс. арт ган исә башлады сыман.
Балалар тәмам гаҗизләнделәр. «Аякларым өшеп бетте инде», дип чанада Тәүфыйк елап бара. «Битем туңды, бармакларым өшеде», дип, әнисенең янәшәсендә Фәрзәнә шыңшып килә. Зөлфәт белән һомаюнәнен генә гавышы-тыны юк. алар үҗәтләнеп чана өстерәүләрен беләләр.
«Хәзер, балакайларым, хәзер кайтып җитәбез, дип юмалый Шәмсениса балаларын, —түзегез инде әз генә, түзегез!»
а"-' «аЛДа каРамчыианып нәрсәдер күренә башлады. Барып г! л2а шланган салам эскерте булып чыкты Аллан чана тартып барган Зөлфәг. ялгышын, саламга бара торган юлга кереп киткән, ку ресен. Менә ни өчен жил аркага исә башлаган икән' Юл эскертләрдәй ары китми, гупик...
Улым, инде нишлик икән, кире чыгып карыйбызмы әллә? ди Шәмсениса, үзенең ямьсез уйларыннан айнып
Аның иң олы баласы, унбиш яшьлек акыллы малай Зөлфәт хәлләренең соң дәрәҗәдә мөшкел икәнен аңлый;
Кире чыкмыйбыз, әни. җил каршы, балаларны өшетербез. Хәзер сез эскерт артына качып җилдән ышыкланып торыгыз, ә мин зекерттән салам йолкыйм.
алынып әнисенә елышты
һай, Аллам! Бүре, бүреләр' Берәү генә түгел, икәү' Шәм сениса йоклап яткан балалары янына ташланды
Чынлап га. алар кергән уңайдан эскәргкә таба икс карамчык нәрсә якынлашып килә икән
Әни. алыгыз т изрәк чанадан савыт-сабаларны, пычак-чәнечке тәр- не. дип боер.1 !о|ф.п. үзе авызына гүр! бармагын кабып. 6opiai.ni сырганын сызгырыр!а готына Ана ярсып таба. ь».тник.< кастою.!!, уйнаучылар оркешры кушыла Шәмсениса пычак сыргы tv I.UI iaoa ката-кага Алласына я тара »И Ходаем б. кан, беиерг оарншыш.ы рәхмәтеннән ташлама, коткар сабыйларымны ерткычларыннан синен колротсн киндер бит. газиз Аллам!»
Туктагыз туктагыз, монда .......... ...................... рсл шр оүрс 1үте!
ди Золфәт. ник ТИСӘ!, беренче ............ a up бешен ш.о шт.а гак еалып
туктап торырга .иеш юр иле о бо lap кв оир. т.р Икенче ................... ......үр.
лор үзләренен корбаннарына жн. уңаеннан якын .ашмыйлар, ..................................................................................................................................... .............................................................................................................................
турыда китаптан укыганым бар. <»чсиче.ън1 .
Өченчедән., аермачык булып а. пошкырганы На а әйдәгез ■ дип ат куган авазлар ишетелде
«Инде нишләргә! Кире кайтып, җуйган юлны эзләп караргамы ’ Таба алмасан кырда адашын, оотсп ба тазарып белән пмашып катып \ ләрсеи. тьфү. тьфү, әстәгъфирулла! И Ходаем, үземнең кәрәхтерем начар шул. фатирдан кусалар да. Ташлыктан куган кеше булмады бит «парны, пырдымсызланып Шәмсениса үзе чыгып китте би if Йә. Аллам, бар икән күрсәтәселәрең! Бу сабыйларыңның ни гөнаһлары бар сон синең алдыңда?!»
Эшлекле Зөлфәт әнисе, энекәшләре-сенлскәшләрс янына кочак-кочак салам китереп куя:
Хәзер менә җылынырбыз! Әни. шырпы кай тирәдә икән безнең’ һай. балам-җаным. мин шырпы алмадым бугай ди Шәмсениса өзгәләнеп. Кемнәр уйлаган бит мондый бәлагә тарырбыз дип!
Их. әни!... («Беттек болай булгач!» дип тә өстәмәкчс иде Зөлфәт. тыелып калды).
Җил бераз басылды шикелле басылуын, әмма салкын. Эчкә суык төшүдән котылу чарасы бер генә эскерт юн салам йолкып җылыну Имезгәч тагы йоклап киткән Мисбахын инде күптән мәлҗерәгән Тәүфыйгы янына чанага салып, аларны кат-кат юрганга төргәч, о ткән балалары белән рәткә басып. Шәмсениса үзе лә салам йолкый башла ды.
Чирек сәгатьтән эскерт сүтүчеләрнең эченә җылы керде, күне т тәре күтәрелде. Юлга дип алган ипи кысрыгын сындырт алан ашап алгач, тагын тотындылар.
Яшибез болай булгач! Гик артык тырышмаска тән ы җылы тотарлык кына селкенергә, төн озын әле. дип кисәтә Зөлфәт
Әни. әни. карале, монда таба нәрсәдер килә ди һомаюнә. когы
Персидәтелдән сорарга кыймыйча гына колхоз саламына килгән Шәйхелислам белән Фәтхелисламның кара төн уртасында, эскерт янында бер көтү бала-чагага юлыгырбыз дип башларына да килмәгәндер. Ат хуҗалары бик тә гаҗәпләнделәр.
Сез кемнәр? Нишләп монда бу вакытта? Каян килеп чыктыгыз?
И рәхмәтле Аллам! Бар икәнсең, бар бу дөньяда' Шәйхелислам абзый, җаным, сезне Алла үзе җибәргәндер!..
Шәмсениса килен?!! Күрше?! Бәрә-ә-әч! Ни булды? Нишләп монда?
Шәйхелислам абзый, тизрәк, тизрәк, зинһар өчен балаларымны!..
Үлем куркынычы шулай кинәт юкка чыккач, бәхетсез хатын мәлҗерәп. елап, карга сыгылып төште...
Уңмаган юлга чыккан мәрхәмәтле салам караклары, чаналарына күшегеп беткән бичара мосафирларны төяп. Мираска чаптылар.
әмсениса балалары белән тагы кайнатасы Сөнгатулла карт ш йортына кайтып сыенды Үзе колхозның сыер фермасында
эшли башлады, коры хезмәт көненә эшләү булса да — даими эш. икмәге булмаса. саламы мул тияр, ичмасам.
Инде Мираска кайтып тора башлагач, бер көнне кич. тәрәзә кагып чыгарып, ниндидер кеше Шәмсенисага папирос кәгазенә карандаш белән язылган кош теле хәтле генә хат биреп китте.
«Мин крипыч астында ятам, иртәгә язмышымны хәл итәчәкләр, әгәр алай-болай була калса — бәхил булыгыз. Шәмсениса, сиңа бер генә үтенечем бар — ничек кенә булса да балаларны укытырга тырыш. Мәлигең».
Бу хат Мәлик Гариповның беренче һәм соңгы хәбәре булды...
Шәмсениса балалары белән Мираска мәктәптә кышкы каникуллар вакытында кайтып егылган иде. Балаларының укуында өзеклек булмады. Каникуллар бетүгә, һомаюнәсе Солы мәктәбенә йөри башлады. Фәр- зәнәсе авыл мәктәбенең икенче классына утырды. Ә Зөлфәт Ташлыкта укуын дәвам итәргә тиеш, дип карар кылынды
Бер якшәмбе базарын да калдырмаска гадәтләнгән. Ташлыкта әшнәләре. знакумнары күп булган Сөнгатулла карт, яраткан оныгына фатирны укыган мәктәбеннән якын гына җирдә үзе эзләп тапты.
Ятимлектә, фәкыйрьлектә яшәсәләр дә. Мәликнең балалары яхшы укыдылар, класстан-класска мактау кәгазе белән күчеп килделәр. Мате-матикага аеруча сәләтле булган Зөлфәт Ташлык урта мәктәбен бик яхшыга тәмамлагач. Мирастан ерак булмаган күрше район үзәгендәге мәктәптә түбән классларда арифметика укы га башлады Әнисенең үзе ашасын балаларына ашатып, үзе киясен балаларына киертеп, көн-төн алар өчен кызганганын күреп үскән акыллы, игелекле малай энекәшләре- сеңлекәшләре бераз аякка басканчы эшләп торырга булды Ике-өч ел укытырга да, аннан Казан университетына укырга керергә, физика- математика факультетына, әлбәттә.
Әле түбән классларда укыган чагында ук Казан университеты Зөлфәтнең күңеленә кереп урнашты Мәлик Сөнгатович шәһәргә барганда кайчакта үзе белән олы малаен да ала торган иде. Әтисе үз эшләрен майтарып йөргәндә малай университет янына китә. Каршы яктагы агач бакчадан кояш шикелле ике канатын җәеп тау өстендә утырган мәһабәт бинага карап, ыгы-зыгы кереп-чыгып йөргән бәхегле студентлардан көнләшеп. сәгатьләр буе бер урында басып тора иде ул. һәр килүендә: «Мин дә монда укырга тиеш!» дип үз-үзенә сүз бирә иде үҗәт малай...
һәр эшеннән ләззәт тапкан Шәмәк бигрәк тә базарга йөрергә ярата Иртәнге саф һавада үзенең дөлдәлендә Балтач яисә Чепья базарларына җилдерткәндә ул чын мәгънәсендә җан вә тән рәхәте тоя Базар кешеләре дә инде Шәмәкне. үзеннән бигрәк аның холыксыз айгыры Акбәләкне таныйлар. Ai хуҗасының базары югары, чөнки из алса. ул гүшкәләп ала. он. ярма алса капчыклап. Тере малны да таный тәҗрибәле завхоз сатулаша г оргач, сораган бәядән шактый арзанга килешеп, хуҗа кеше белән кул сугыша.
Шәмәкне базарга тагы чабата хаҗәте китерә Эшчеләргә чабата гөгкәрер хәл юк Базар саен ат сыртыннан төяп алып кайта агна ахырында складта ике-оч пар чабата кала Товарлары үтсмлегә әйлән гәнсн сизгәч, керәшен карчыклары чабата хакын өч тәңкәгә күтәреп куймасыннармы!
Юк инде, алай булмый, иптәш-товариш әби карчыклар, ди Шәмәк. мин бит унтым илаһи алып, сезнең кадерле минутларыгызны саклап калам, ваклап сатып утырганда сезнең өегезгә кайтып гаг ы ничә кием чабата ясап ташларлык вакытыгыз сарыф була, сөекле әбиләрем, уйлап кына багыгыз әле!
Жук. жук. Шәмәк. юкәсен урлавы да кыенлашты, урманга яна каравылчы куйдылар, әгәренки тотсам сутка бнрәм. дип куркыта, ди. карчыкларның Начти исемле үткенрәге.
Әйе. әби карчыклар, никадәр яшь юкә харап ителәдер урманда, бу тамашага каравылчының ла түзәр хәле калмас шул. ти Шәмәк. анын бит сезнең чаба галарыгызны лрәме базарда арестовать итәргә дә правасы бар. әйе-әйе!
КиГ инде!.
Колай күрсәтмәсен диген'
Карчыкларның күңеленә пошаман төнгә.
Шунда Шөмәкнен башына менә дигән фикер килә нигә бу карчыклардан «Кырык алтывда чабата әртиле оештырмаска!
Әби карчыклар! Сез чолан күләгәсендә генә утырып, каравы г- чыдан-нидән курыкмыйча әзер юко-мунчалалан гына, иртәдән кичкә кадәр чаба га үреп утырырга риза булырыегызмы Өстененә тагы ашау байдан, үлем ходайдан, дигәндәй
И кодаем. кайда инде ул безгә андый өчгомак ди Начти түти.
ТТТ dMeKHeH i.ia кушкан исеме Шаһимәрдан. Шәмәк леспром- III хоз директоры Купцовнын ун кулы Кешеләргә ашарга юнәтү, атларга азык табу дисенме, язын яшелчә бакчасын, со лы баглый сукалату, чәчтерү, җәен азларга кыш чыгарга җитәрлек печән әзерлә? бараклар салдыру, подваллар казыту да. тагын әллә ниткән. кон саен чыгып торган вак-төяк хуҗалык эшләре — һәммәсе Шәмәк өстендә. Көн дими, төп дими яңгыр дими, кар дими, арбага яки чанага җигелгән Акоәкәле белән йомышын үти тирә-юнь авылларга чаба, көн аралаш Шәрдән станцасында була, район үзәкләренә барып чыккалый
Мәскәү яны сугышларында яраланып, сул аягы тездән бөгелмәс булып канIкач. Шәмәк колхоздан ычкына алды Бу якты дөньяда азмы- күпме бәхетле булу өчен аңа ике генә нәрсә җитмәгән икән азатлык Һәм... ат!
уф г анын. , _ _ ~ ж ,
Китегез «Кырык алтыча. барысы ла шу тан оулыр Ә ге әнгергә оны г канмын икән көнаралаш иртәдән кичкә кадәр яг У .Ы мунча оу гыр. ж.)й кеннаренлэ баш очыгыма гирокта сандугач торыр полный бул- маса ла чр|ы ожмах инде! Йа. карчыклар, ни .шярсе> _
Веп конне урман носе 101 ..... а. батек жптнксен кечкеш. арбага еа .
ran. арба арышы сынар кожасеи ыкк.ш «чыи ю i ы арган. >> юера .................
Начч. карчык килеп керле Ул Ve ....... ............ ахираген ла каргаап
Шәмәк аларнын дүртесен дә бергә нәкь урман кырыендагы баракка урнаштырды. Карчыклар икенче көнне үк эшкә тотындылар
Тора-бара чабата әртилендәге әбиләр саны җидегә җитте. Алар хезмәттә алдынгы метод кулланып эшлиләр: ике карчык юкә ясап тора, икесе кайтара, икесе тезә, берсе киндерә ишә Эш кайный гына!
Тәүфыйк еш кына әртилче карчыкларның эшләгәнен карап торырга килә. Әбиләрнең барсы да черт-черт чертләтеп сагыз чәйни, кайтарганда тезләрендәге чабаталарын, бәйләү бәйләгән шикелле, карамыйчы гына үрәләр. Кая әле Тәүфыйкка андый осталыкка ирешү!
Малай үзе ясаган чабаталарын Начти әбигә китереп күрсәтә. Мастер карчык чабаталарны бөгеп-сыгып карагач, мактый. .
У _ әүфыйк авылларына кайтып килергә булды Бүген аның капчыгын- г Д да дөнья байлыгы ике кирпеч ипи, бер кило тары ярмасы, ике стаканлап булыр шикәр комы, өч кием чабата Апаларына дигән- нәрепең башларын матур итеп Начти түти ясап бирде. Аның өстенә тагын Галимә апа әбисенә ярты кирпеч ипи. аз гына ярма, шикәр комы тыкты. «Энем-җаным, зинһар, ала күр. Үзем бу якшәмбедә кайта алмыйм. киләсендә кайтырмын, дип әйтте, диген әбигә». Бүтән кеше булса алмас иде. ә Галимә апаның сүзен тыңламыйча буламы соң? Җитмәсә тагы бакчаларыңны үзем карап торырмын, диде бит. Галимә апалар авылы Күкчә юл өстеннән ярты гына чакрым читтә кала.
Кайтыр юлга Мөнәвир белән бергә чыктылар Ул да Мирас малае. Авызы бүрәнкәләнеп торганга авылда малайлар аны Бүрәнкә дип йөртәләр Бүрәнкәнең дә капчыгында кирпеч ярым ипи. бер кило тары ярмасы икән.
Күкчә турысына җиткәч, Тәүфыйк Монәвиргә: «Син монда көтеп тор, мин тиз генә авылга кереп чыгам»,—дип китеп барды.
Галимә апаның әбисе мунча тикле генә ике тәрәзәле өйдә берүзе яшәп ята икән. Җил капка, алабута, әрекмән, кычыткан күкрәп үсеп утырган ишек алдында мәче сукмагы шикелле генә тар сукмак. Малай, әкияттәге ялмавыз карчык янына килгәндәй, шүрләп кенә өйгә керде. Ярым караңгы өйдә, сәке йөзлегендә калкынып бер карчык утыра. Яулык өстеннән башына карга оясы шикелле түгәрәк, сәләмә бүрек, күлмәк өстеннән җиңсез сырма кигән, үзе авыз эченнән генә мыгыр-мыгыр нәрсәдәр укына. Бичура дип уйлап. Тәүфыйк кире чыгып шылмакчы булган иде, «бичура» телгә килде:
- Курыкма, улым, миннән, курыкма, мин шундый ямьсез карчык инде. Салып тор биштәреңне, олан, җилкәләрең ял итсен, менә шулай. Кем дип әйтим инде сиңа, олан, син кем баласы буласың соң?
Минем, әби. «Кырык алты»дан кайтып килешем. Галимә апа сиңа күчтәнәч җибәргәнне, дип. Тәүфыйк капчыгын чишә башлады.
И-и-и балакаем-җан кисәгем, йөрәк парәм. Бу кадәр дә игелекле бала булыр икән, бәгырькәем Көн дә күрәсеңме Галимә апаңны, улым. авырмыймы9 Бик тә сагындым инде йөрәк парәмне, үзем кайтам димәдеме суң, улым?
— Киләсе якшәмбегә кайтам диде.
— Самавыр куеп җибәримме, улым9
— Юк. юк. әби. минем кайтып җитәсем бар. ди Тәүфыйк.
— Алайса бераз ял итен утырып тор. олан —Әби өйдәге бердәнбер артсыз урындыкка киез салды.
Әби карчык арлы-бирле йөргән арада малай өй эчен караштырып утырды. Түрдә тоташ сәке Аның бер кырыена бик пөхтә итеп урын-җир җыеп куелган: кызыл тышлы түшәк, аның өстендә корама юрган, юрган өстендә чуар тышлы, бик һәйбәт итеп кабартып куелган мамык мендәр.
Стенадагы киштәдә китаплар.
ияләште. Китәр вакытлары җиткәч, мин шкәемне ялгыз~ калдырмыйм, дип җылый гына бит. җа Ярар инде алайса, диде Минхәерем. калса калып торсын янда, тагы бер срук — — - -
матур игеп, ир— ... -------- ---------
китеп бардылар Башта хатлары, акчалары килеп торды _ башлангач та әле бер хатлары килгәнне. Менә ике елдан артты инде хатлары юкка, нимеч астында калып вәйран булдылар микән балакайларым .
Сәке йөзлегенә утырган әби тавышсыз гына елый, әледән-але яулыгы почмагына күз яшьләрен сөртә
Ярар, әби. мин китим инде, минем кайтасы юлым да байтак. Тәүфыйк биштәрен киеп, ишек сабына тотынды
— Тукта, тукта, олан. мә. бер пешкән күкәй бирим әле.
Әби. гаягына таянып. Тәүфыйкны озата чыкты
Олан, Галимә апаңа әйт. киләсе ялында кайта күрсен, би-ик сагындым Дүрт күзем белән көтеп торырмын
Малай олы юлга чыккач күрә Бүрәнкә Мөнәвирдән җилләр искән ...Мираска кайтып җитеп, үзләренең тыкрыкларына борылуга. Тәүфыйкның каршына энесе Мисбах томырылып «тэтэри» аяклары җиргә тими бахырның. Килеп җигүе була, кочагын ачып юрган абыйсының муенына асылына, аны үпкәндәй игә
Кайттың, кайттың! Мин белдем синең кайтасынны. абын мин сине сагындым!
Тәүфыйк энесен җиргә төшереп, ана бер кесәсеннән алдан ук әзерлән куйган бер сынык ипи. икенче кесәсеннән кишер чыт арып тот I ыра
Туганнар янәшә кайтып киләләр. Мисбах авызына ипи белән кишер донгечли. шунда ук дөнья хәлләре турында сөйләргә дә о тгерә
Касыйм абый кичә тегермән артында челәүчәнгә икс бәрг.к тотты, иң зурысы төшеп калды Хәлимнәрнең Кәрләсе алты көчек китерде . Фәритнең әтисенең үлгән хәбәре килгән
Тыкырык башында Монәвирнен сенлесе очрады Безнең абый да кайтмалымы. Тәүфыйк абый’ Әле кайтып җитмәде мени? Тешләрегезне кайрап торыгыз, оер капчык ипи күтәреп кайта абыегыз. .
Тәүфыйк өйдәгеләргә бүләк өләште Апалары һомаюнә be тән Д..р Заттә чабаталарын шунда ук киеп карадылар һай та матхртар инде икесенең дә аякларына тап-таман. үлчәп ясаган тиярсен у>шкс т.« кхан ды «Рәхмәт, улым, аягым чабатага туйды ичмасам син -Кырык < иы та эшли башлаганнан бирле» Әбисенә ин кадерле күчтәнәчне оаоасы җибәргән бер шырпы тартмасы чын бөртек чәй бирде
Кич бу тгач. бөтенесе сктәл артында түгәрәк юнен чәй .чәРт.. җые . далвр Шәмсениса улын үзе бе гүр батып» угыр.ты Ай-Һай
аңа ипине дә калынрак кисеп куймады микән
Быел көзгә ........ .....рсык ипле у пам. ужу ........ '
Галимә апаннып китаплары,-ди әби. өч ел Солыда укып йе- '£1Срле У'УЫ би-ик шәп дип мактадылар укытучылары Ә инде жыруга. биюгә дисәк гел гамаша Мактап 6е зон барып авы ■ларга кәисиртләр күрсәтеп йөрделәр
Әби. Галимә апаныи әтисе-анисе бармы, алар кайда сук’
Галимә аланнар Донбаста тора.тарые. олан Сугыш башла кырлан бер ел алда әтисе, әнисе белән кунакка кантканнарые У тым минем шәхтедә күмер чыгара, өй салырлык акча юнәтеп бу лмасмы дип язылып киткәнне, балакаем Галимәгә би-и-ик тә ошады инде авыл. I из арада үзе шикелле күрше кызлары белән дуслашып a бергәләп урманга җиләккә йөрделәр, cv коенырга Мина бик гтап.тшто TZ*1ГГДУГУ O'll/I ' ____ .
алды.
. х гиз
монда калам, мин бабү- ' . җан кисәгем!
. . _г __ 1 әни синен
өч ел эшләгәч, без дә кайтырбыз, әни. диде, иркен итеп өй салып җибәрербез диде Шулай итеп
Сугыш
.зле. ли әнисе Тәүфыйкка, иллә ки булса бе»ө шул булыр
— Күз күрер әле. дип кенә җибәр., M.I iae, өченче чынаяк чәенә чокырын сузып.
Чәй эчеп кенә бетергәннәр иде. ишегалдына бер кулында ярты кило ипи комарлыгы тотып, икенче кулы белән малаен җитәкләп Мөнәвирнец анасы Сәгыйдә апа килеп керде.
Тәүфыйк энем, чык әле, күпме ипие бар ие Мөнәвирнең капчыгында. ди Сәгыйдә апа. түлке дөресен әйт!
Төп-төгәл кирпеч ярым ие. ә ни булган. Сәгыйдә апа?
Менә бөтен булганы. - ди Бүрәнкәнең әнисе, кулындагы ипи йомарлыгын сузып.— Капчык төбеннән шушы килеп чыкты, гагы янчыкта әзрәк тары ярмасы. Кая куйдың, улым, шулкадәр ипине? Таладылармы әллә юлда?
Бүрәнкә эндәшми, башын гүбән игән дә лыш-лыш борынын тартып тик тора.
— Кая куйдың дим? Җавап бир ичмасам' Сәгыйдә апа Мөнәвирнең колагын борып ала: Кая куйдың димен? -
— Ашадым...
Ничек ашап бстермәк кирәк кирпечтән артык ипине коры көйгә, балам җаным, әллә берәр җиргә яшереп куйдыңмы?—дип өзгәләнә әнисе.
Нигә коры көйгә булсын, суга манып ашадым. Янык чишмәсе буена утырып ашадым, ди Бүрәнкә, аннан суң Солы чишмәсе буенда, аннан суң Галия чишмәсеннән су эчтем...
Шулкадәр ипи ничек эчләреңә сыеп бетте, балам-җаным9—Сәгыйдә апа малаеның башына чүкеп ала. - Сыер да ашап бетерә алмас шуның кадәр ипине.
— Ничек инде шыймашын ди, коршак бит ул режинка шикелле киңәя торган матриалдан эшләнгән. — ди. әллә каян килеп чыккан Барый.— күрмишенмени,- малаеңның коршагы борынына тиеп тора...
— һай. Барый. Барый, таптың тагы көләр мәзәк. Үз пычрагым үземә сасы түгел, әйдә, улым, кайтыйк.
Сәгыйдә, килгәндәге шикелле үк җилтерәтеп, малаен өйләренә алып кайтып китә.
еспромхозда Тәүфыйк өчен иң күңелле урын — мастерскойлар. Елдан-ел киңәеп, берсенә-берсе төрттереп салынган, эчтәй ишекләр, һәртөрле тәрәзә-тишекләр белән тоташкан цехларда нәрсә генә ясамыйлар! Аларда яңа гына струкланган йомычка, усак каерысы, буяу, кыздырган гимер, тәмәке төтене, тагы әллә нәрсә исләре, чүкелдәгән. гөрелтәгән, тукылдаган, зырылдаган, тагы әллә ниткән тавышлар. Бер цехта арба тәгәрмәчләре ясыйлар Монда Мирасның балта остасы Газиз патшалык итә. Ул үзе әмәлләгән станокта тәгәрмәч бүкәннәре кыра. Бу эшне аннан башка бүтән булдыра алган кеше юк. һәрхәлдә. Газиз үзе шул фикердә. Калган осталар әзер бүкәннәрне тишеп киги кагалар, тугым тарттыралар, кыршаулыйлар Икенче бер цехта мичкә ясыйлар Монда -гел урыслар.
Өченче цехта камыт агачы, балта, көрәк сабы, тагы әллә нәрсәләр юналар. Иң авыр эш арба-чана ясаган цехта башкарыла Ул биналар тезмәсенең иң чит тәтесенә. урман кырыеидагысына. Сарысу буена ур-нашкан. Монда һава һәрвакытта парлы-дымлы. әчкелтем-төчкелтем, татлы-баллы исләр аңкып тора. Чөнки монда парда пешереп элмәдән, карамадан дуга, тәгәрмәч тугымы, чана табаны бөгәләр. Тыштан ягыла юрган пар казаны авызы цех эченә ачыла. Осталар тәүлегенә өч-дүрт мәртәбә, казанны шыплап тутырып, баллы «агач боткасы» пешереп алалар.
Боте" мастерскойларны™™. бөтенесе,» хуҗа булып „өргән бер кеше бар ул Санька-Нсмой Бу уна лты-унжиле яшь тек гслсез малай көннәр буе бер цехтан икенчесенә йөгереп. идәндәге йомычкаларны вакытында җыеп, янып торган мичләргә ташлый иң кирәкле чакта гына ул тегесенә дә. бусына да ярдәмгә килен житә Йә тегермән ку гасасы шикелле зур. килоәгсез тәтәрмәчне әйләндереп. Газизнең кыру станогын зырлатып торыр, йә ул әле генә нар каганыннан чыгарган яркаларны бәген ягучыларга ярдәмгә ашыгыр. Малай көчен кызганмыйча, ихлас күңеллән тырыша. Әллә сыгылып килгән имән яркасы шыгырдый, әллә инде артык көчәнүдән Саньканың тешләре, умырткалары шытырдыйлар .
Малайның тәгаенләнгән эше юк ул цехларны җыештыручы да. мич ягучы да ярдәмче личе да, аның өстенә гагын кочегар cj гашучы да. чөнки нар казанына «парилкага» да ул ят а, су җит кереп т ора. Малайның фидакарь хезмәтен искә алын. Спиридонычның сукрануына карамастан, директор Купцов кушуы буенча, ана хезмәт хакын ике исемлек буенча ярдәмче ипче һәм кочегар Вазыйфалары өчен гүлиләр
Гәүфыйк леспромхоз! а килүгә, Саня аның белән дә дуслашын алды Көндезге әбәт вакытларында ул каравылчы малайның шалашы янына йөгереп килеп китәргә дә вакыт таба. Тәүфыйк бармак ишарәләрен аңлап безермәсә дә. аның йөрәтсн яхшы аңлый, ә телсез малайның күңеле те т изгелектә.
Санькага инде җегәр кергән. Аның аркасындагы, беләкләрендәге мускуллары кабарып, уйнаклап тора. Кичләрен аның яшендәге үсмерләр тимерче алачыгы янында аунап яткан ике потлы терпе чөен уйныйлар Санька-Нсмой барсын да уздыра ул сыңар кулы белән терпе рәттән егерме мәртәбә баш өстенә чөя Аштан сон егст-ма шйларнын тагын бер көчсынаш уены бар беләкләренә тегәрҗеп бәйлиләр дә муску тларын кинәт катыралар. Шулай итеп кем ничә кат җепне өзә ала * Ярышучы тарның күбесе бер катны ла алдыра алмый Бик черешә торгач. Мәче борын гына бер кат җепне җиңә, ике каты аңа да бирешми Ә Санька бер дә көчөнми-нитми беләгенә ике кат ураган тетәрҗепне шартлатып өзеп ташлый.
Санька-Немойпын башы да яхшы тшли икән Сарысу ярыштан катан өстенә түгәрәк агачка чокып ясалган улаклар сузылган, яр буена чыгыр көйләнгән Ике чиләкле бадья белән тугайдан чумырып алынган су дигәнче, улак өстендәге яны тишек тимер кисмәккә аулары та, аннан улаклар буйлап казанга Шатлыгының ите-чиге булмантн малай Тәү фыйкка бу корылмаларга ишарәләп, имән бармагы осыи күкрәгенә аннары маңгаена төртеп күрсәтә мин боларны үзем унлап таптым, янәсе
диннскка күчте. ..
Диннекнен хужнсы шорник .».» Васи ши Ион юнаш ,.ке шнкс , к- ҢП , мыек H.I ЙОК- б.жерх .,рх.кы кар „аккан ки шн .авышы w у 1 «р, аю,а охшый Күз күр ............................................. кеше оу.,х,.,.., —Гиүфын» ны„
«иынла я н ызы гына юн кунарга ...... ..... ... ,.,оу,ырик К>. Н.кя
тыштан гына шулай курхь ............ Ml™’ ........ ы юрмын, х.,|ч.1ык шулай
ш, юган Яхшы яүнелле. миһарбанлы кенк х , Илхи ШИ
Диннопо березлекеез шярлск ,„мер мич .................. юра. жылм. Р««.
кичен.,, шрны каран кер, ,ч бе .................. талчыккан малай ү тежн new.
гозаткнлап. ялгаштырып, ямаштырып утыртаныя ку loicpro врага. Ьабан
шелчо бакчаларында зш бегк.зч. завхоз Шохкж. 1.,уфыНкны I лелхон урынына к.,нүшня,а. з, караучы Хасбу ,лка кр юмче н,еи куйды. Торырга да малай Габдслхой урынына, .юзар икн.ме
өстәленә тезеп салган эш кораллары арасыннан озак кына үзенә кирәген эзли, таба, ни өчендер аны әйләндерә-әйләндерә бик җентекләп карый, аннан сон гына эшкә тотына. Малайны гаҗәпләндергәне — дәдә Васяның күзләре Алар кыйшайган, җимерелгән салам түбәле өйнен өр-яна зәңгәр тәрәзәләре шикелле. Алар әле бик шәп күрәләр. Менә шорник ертылган камыт бөятен тегергә җыена Озак эзли торгач, каршында i ына юрган тегәрҗеп йомгагын таба, аңа кадап куелган чирмеш энәсен ала да, беренче омтылуда ук тегәрҗепкә саплап та куя' Кулыннан идәнгә гөшеп киткән әйберен эзләп иелгәндә Василий бабайның сөякләре шыгырдый. Тәүфыйк тапчаныннан сикереп гөшеп йә безен, йә уймагын табып биргәч, шорник карт, рәхмәт йөзеннән тагын бер мәртәбә малайның исемне сорыйсы итә:
Ни атлы әле син, малай9
Гәүфыйк исемле, ди малай, инде ничәнче тапкырдыр.
Түфяк. Туфяк. Ну и ну'.. — Карт кәефләнеп башын чайкый, татарны да әйтер идем инде баласын таба, ә путевый исем 1аба белми, чудно!..
Озын, шыксыз кышкы төннәрдә шорник картка Тәүфыйк бер иптәш булды. Барсы белән дә кызыксынудан малайка, сораштырырга ярата, сөйләгәннәрне йотылып тыңлап утыра.
— Дәдә Вася, син татарча кайда өйрәндең? — дип сорый малай.
Кайда булсын, беркайда да түгел. . Гомер буе татар белән бергә яшәп, иңгә-иң куеп эшлә дә. аның телен белмә! Эштә татар урысча, ә рус татарча өйрәнә,—да-а-а.. Мин әле чуточку удмурдча да, чуашча да сукалыйм, -да-а-а... а как же! ..
Ә Купцов абый кайдан татарча белә9
Вот ге на! Купцовнын аның. Федор Ивановичның, әнисе татарка иде, да-да-а! Как ее—Рая. Рая Разич! Да-да! Татарча исеме Разия иде Ну и красавица была! Жаль только, бик яшьли үлеп китте Федяга ул чакта унбер-унике яшьләр генә булгандыр... Әниләрнең бик кирәк чагы...
Купцов абыйның әнисе татар хатыны булган! Разия исемле! Менә кайдан белә икән ул татарча! Димәк. Купцов абый үзе дә яртылаш татар булып чыга! Бу — Тәүфыйк өчен зур ачыш иде.
— Син боларны. дәдә Вася. кайдан беләсең?
Ничек инде белмәскә? Мин ведь ул чакларда «Круглая поляна» лесхозында конюх булып эшләдем.. Кучер булып. Федянын атасын. Иван Степановичны, ничә еллар атта йөрттем, да-а-а. Ул лесхозда десятник булып йөргән чакта Иван Степанович озын буйлы, имән яркасыдай таза кеше иде. да-а-а...
Бик көчле идеме Купцов абыйның әтисе?
О-о! Зверь! һәр йодрыгы — бала башы! Киерелеп агачка балта чапса балта т үтәсенә кадәр чума, үзеннән башка берәү дә кире суырып чыгара алмый балтаны! Да-а-а... Бик туры сүзле, намуслы, вөҗданлы кеше иде Иван Степанович, туфрагы җиңел булгыры Урманны ярага иде. Ә инде җырларга дисәң. Ө-ө! Эчәргә дә булдыра иде. мәрхүм. Бер утырганда бер шешә аракыны каплап кую пүчтәк кенә иде
Шорник бабай тимер кружкасына яфрак чәй салып, каннар су агыза, янә плитәгә пешерергә куя. Тумбочкасыннан ипи чыгарып, бер телем ипи кисеп ала да. ипине кире тумбочкага тыгып куя Ипи телеменә мул итеп тоз сибә, аннан кружкасына орә-өрә. ашыкмыйча гына, тәмләп кенә чәй эчә. Кичке ашын ашагандай иткәч, дәдә Вася чукынып ала. урыныннан тора, бераздан тагы килеп утыра.
Өстәлдән ипи валчыкларын учына себереп авызына каба Курж- касына чәйнектән тагы су агыза, бер-ике йогым ясагач, кыяр-кыймас кына тумбочкасыннан тагы калган ипине ала. гаепле эш эшләгән сыман, нарда яткан малайкага карап ала. ипинең авырлыгын чамалагандай, учында селкетеп, әйләндерә-әйләндерә карый да. кире тумбочкасына
тыгып куя. ухылдый: «Ох-хо-хо!..» Кружкасындагы чәен эчеп бетереп, тагы эшенә тотына...
Ә Федор Иванович абыйнын туганнары бармы сон? — Тәүфыйк, өзелгән сүзне ялгарга тырышып, шул сорауны бирә.
Да-а. Иван Степановичның яшь хатыны тагын бер малай тапка- ныс. Юк. Николай непутевый булып үсте. Татар әйтә ведь, аттан ала да туа. кола да туа. дип. Маңка башыннан атка атланып чыгып, урманда хатын-кызларга бәйләнеп йөри башлады, укырга хирысы булмады. Ә Федор укыды, шәп укыды! Школны укып бетергәч. Мәскәүгә барды, урман буенча укырга, да-а-а... Укып чыкты. и шунда калды. У-у! Федор Иванович бик зур укыган кеше, да-а-а.
Ә Федор Иванович белән тагы ничек очраштыгыз сон'’
А-а-а... Картайгач кешене туган иленә iapra. диләр. Мин дә үземнең туган авылым Ключига кайтып егыласы иттем, ата-бабалар белән бер зирагка ятырга дип. да-а-а...
Утырам шулай, җәй көне, өй янындагы лавкада күрше карты белән дөньяга зарланып Шунда берәү килә дә: «Исәнме, дядя Вася. Василий Никифорович», дип авызын ерып тора каршымда Ә мин танымыйм, да-а-а... «Мин Федя. Федор Купцов, десятник Иван Купцов малае!» дигәч ышандым инде Мәскәүгә киткәндә нәзек-озын үсмер иле. ә каршымда мыеклы ир уртасы кеше тора... да-а-а Ә ведь күпме гомер үткән, күрешмәгәнгә дип әйтүем... Мин син. Василий Никифорович, тавышыңнан таныдым, ди. Тормыш хәлләрен сорашты. Эшләр мөшкел, минәйтәм, Федор Иванович Ул әйтә, иртәгә үк. Василий Никифорович, леспромхозга кил. ди. Көчеңнән килердәй эш табарга тырышырбыз, ди Менә шулай итеп, мин монда инде, да-а-а
Тагын бер серне ачасы килә малайның:
— Дәдә Василий, ә нигә икесе генә калганда тимерче Григорий Купцов абыйга Федя дип кенә эндәшә, ә кеше барында «Федор Иваныч»?
А-а-а... Син смышленый малайка! Гришка белән Федя ведь бергә уйнап үстеләр, алар яшьтәшләрдә. Гришка лесхоз тимерчесе малае иде... Ә менә язмышлары... Григорийны Федор Иванович Шәрдән вокзалында исереп аунап яткан җиреннән алып кайткан... Эчмәгән чакта ул менә дигән тимерче, тимердән гөлләр коярга может, ә инде эчеп алса диңгез тубыктан... өч көн. бер атна запоем эчеп йөри, да-а-а
Тәүфыйкның сораулары табылып кына тора:
Дәдә Василий, ә кем шәбрәк эшли урманда татармы, удмуртмы, чуашмы?
Шорник карт, гадәтенчә, җавап биргәнче, бераз эше белән маташа, көттерә малайканы.
Татар бүрәнәнең юан башыннан күтәрергә тырыша, да-а-а честный халык тагарлар
Ә удмуртлар?
Удмурт урман эшенә бик гайрәтле халык, у-у. җен кебек удмурт урман эшенә.
Ә чуашлар нинди эшкә оста?
- Чуаш бура бурарга, такта ярырга мастер, менә дигән итеп өй сала, итек баса чуаш
Ә керәшеннәр'’
Кряшен... кряшен чабата ясарга оста
Нишләп аларны «керәшен» дигәннәр, лә дә Вася*’
Кряшен ул иманын алыштырган татар Татардан киткән, урыска барып җитмәгән, җир белән күк арасында асылынып калыш кряшен га-а-а Иван Грозный дигән патша татарны чукындырып бик зур гөнаһ эшләт.>н Кагылма кешенең всрасыиа! һәркемнең уз всрасы булырга тиеш Кеше дөньяда верасыз яши алмын, да-а-а.
- Дәдә Вася. ә доля Вася, сиңа ничә яшь инде'.
— Миңамы?.. Ленин бабаеңа ничә яшь икәнен беләсеңме?
— Беләм!
— Белсәң вот шул Ленин бабаң туганда мин инде каз көтәрлек малай булганмын. Ну. ничә яшь була миңа? Вот чутлап кара! - Дәдя Вася хәйләкәр елмая.
Тәүфыйк бу табышмакка җавап эзләп баш ваткан арада, шорник карт бүгенгә эшләрен бетереп, иске тунын ябынып нарына сузылды: «Охо- хо-о-о!»..
Күп. бик күп нәрсәләр белде бүгенге кичтә Тәүфыйк Бөтен ишеткәннәрен яңадан бер мәртәбә башыннан уздырып, ул озак йокламый ятты. Малай бүтән чакларда Василий бабайдан алдарак йокыга китә торган иде, бүген киресенчә булды.
_алкын, шыксыз февраль төнендә диннек тәрәзәсен шакыдылар. Дәдә Вася ахылдап-ахылдап урыныннан торды, фонарный утын күтәрде, мыркылдый-мыркылдый чыгып, ишекне ачты.
— Ни шайтаным йөри анда, кара төн уртасында?
— Бу мин. дядя Вася, Габделхәй, Абдулка. — диде ике култык таягына таянып, ишек авызында торган шинельле кеше.
— Абдулка?! Тавышың ошаган. Кер соң. кер, да-а-а!..
Кайнар чәй эчеп, азрак эченә җылы кергәч Габделхәй сөйләп китте: Ул поездда юл буе уйлап-уйлап кайткан да. төшәсе станцасына килеп җиткәнче Шәрдәндә төшеп калырга булган. Авылдан хат язганнар, әбиен үлде, дип. Анда аяксыз кайтып керердәй бүтән туган-тумачалары юк икән. Шулай итеп, элек эшләгән җиренә — леспромхозга кайтырга булган. яхшы күңелле кешеләр эшләгән җиргә Берәр төрле эш табылыр әле, дип уйлаган, аннан тагы киләчәктә күз күрер, дип Шәрдәннән монда кадәр биш чакрым араны өч-дүрт сәгать кайткан. Атлаган саен култык таяклары карга кереп 6ai каннар, һәм адымын мен газап белән ясаган...
— Да-а-а . Кай арада әле немец, синең аягыңны дим, болай бик аккуратный итеп оттяпал?—Вася дәдә сыкранып башын чайкады — Киткәнеңә әле бит синең...
— Наступлениегә күчәргә торганда гына фашист безнең өскә мина яудырырга тотынды. Кыямәт көне ясады нимес! Бик күп кеше кырылды. Шунда мина кыйпылчыгы белән минем аякны да харап итте, тездән түбән...
Йокларга Габделхәй Тәүфыйк тапчанына, аның белән янәшә ятты.
— Йә ни хәлләр, ни яңалыклар бар леспромхозда, энекәш? —дип пышылдады Габделхәй.
— Синнән соң тагы дүрт-биш кешене сугышка алдылар. Урман чыга-ручы Әхмәтнең инде үлгән хәбәре килде, кисмәк ясаучы Сергей хәбәрсез югалган
— Тагы, тагы!..
— Тагын, ни... Мәче борын Галимә апаның артыннан бик каты чабып караганыс да, барып чыкмады. Нишләп аңа карасын соң Галимә апа?! Шулай бит. Габделхәй абый?
Малайның бу хәбәре егетнең йөрәгенә сары май булып ятты...
Икенче көнне Габделхәй конторга китте, үзенең хәл-әхвәлен Шәмәккә сөйләп бирде: «Менә шундый-шундый хәлләр. Шаһимәрдән абый».
Шәмәк солдатка бер агна-ун көн ял итәргә кушты, аннан соң конюш- нядә атларга фураж биреп торырсың, диде. Спиридонычтан ун көн ашханәдә гүләүсез ашарга талон яздырып алып бирде. Купцовтан ике кило ипилек талон алып чыгып тоттырды...
Шулай итеп. Габделхәйнең тормышы җайланды шикелле. Ләкин, ләкин Аның яңадан Шәрдән леспромхозына кайтып төшүенең гөп сәбәбе— Галимә иде. Теге вакытларда йөрәгсндәгесен әйтеп бирергә
егетнең кыюлыгы җитмәде Аннан сон көтмәгәндә каралырга барган җиреннән «Годен», дип. туп-туры сугышка алып куйдылар үзен
Кайтканына инде айдан артык булса да. Габделхәйнең Галимәне күргәне юк. Ул авырып яткан әбисен карап торырга авылларына кайтып кипкән икән Бу хәбәрне «разведчик» Тәүфыйк китерде.
Гарипләнеп кайткан егет кыз белән очрашудан курка да иде Галимә аның агач аягын күреп өркер, күңеле кайтыр һәм үксез егет Габделхәй бу дөньяда бердәнбер кадерле, җаны тарткан кешесен югалтыр.
Бер көнне шулай алачык яныннан узып барганда Габделхәйне Гөр- гөри чакырып алды «Кер әле монда!» '
Габделхәй керде, сәлам бирде. Алачыкта, тимерчедән башка, арба- чана цехында эшләүче Кузьма атлы керәшен дә бар иде «Кәефләнеп» утыралар икән.
Сандалына атланып утырган тимерче бервакыт Габделхәйнең агач аягына карап торды, сүнгән төрепкәссн кабызып, рәхәтләнеп, үпкәләрен тутырып төтен суыргач, ниһаять, телгә килде:
Не годится синдәй җегегкә чурбан өстерәп җөрү!.
Кузьма-Кузна да сугышта тездән түбән сул аятын өздереп кайткан кеше. Бер ел инде ул фабричный протез киеп йөри, аек йөргәндә аның аксаганы сизелми дә диярлек.
Кузна зур мәшәкатьләр белән, мышный-мышный беркетеп бәйләгән каешларын чишеп, протезын салды, тыгызлап киерткән кирза итегеннән арындырды
Гөргөри, фабричный аякны күтәреп, тәрәзә яктысына килде Әйлән- дерә-әйләндерә карады, бөкте, сыкты, балтырына, табанына чиргкәләде. сандалына терәп бастырып куеп, уйланып торды
— Булдырам, жасыйм! Сиңа фабричный аяк жасыйм. Габдулхай! Миңа кысалык икс буй дүрәл генә кирәк булыр, калган материалны үзем җүнәтермен. Син, Габдулхай, үлчәү бирергә кереп җерерсең. ә син. Кузна, тоже утырмага килерсең. Миңа аягыңны салып бирәсең дә, бүкәненә кунаклап аракы чөмереп утырасың, хы-хы-хы!
Иртүк килеп, кичләрен иптән соң алып калып Гөргөри алачыкта протез ясау белән мәшгуль булды. Шәмәк юнәткән дүрәл таяклардан башта аның кысасын әмәлләде, аңа табан ясап беркетеп куйды Кузьма салып куйган протездан үрнәк ала-ала. булачак аякның тимер, ат ач. фанер, күн. киез өлгеләрен Габделхәйдән алган үлчәүләргә туры кигереп киеге, тиште, игәде, чүкеде, яньчеде, шомартты, текте, ябыштырды Булачак хуҗасына киертеп карый-карый тимерче инде әзер әгъзаны кат-каг көйләде, кайсы төшен тарайтты, кайсы җирен киңәйтә төште.
Шулай бер атна азаплангач, аяк һәр ике якны канәга т ьләндерерлек камиллеккә иреште
Носи на здаровье! диде Гөргөри.
Габделхәй өчен газаплы көннәр, атналар башланды Беренче көннәре аның бигрәк гә җәзалы булды. Иртән торуга, ул, бәби биләгән шике тле, аягын биләүгә уран протезын кия дә, сыңар таякка таянып диннектә iiopcn.i башлый Биш адым ун. егерме йөз Кннан сон бер очтан бер-очка конүшнә коридорын таптый кара тиргә төшкәнче, бөтен әрнүләренә тешен кысып түзеп
Габделхәйгә протезда йөрергә генә түгел, ана таяксыз һәм аксамыйча йөрергә өйрәнергә кирәк! Үзен-үзс каһәрли, җәбер ти торгач үҗәт егет максатына иреште бер айдан ул «Кырык алты» а птчыгында керәшен Гөргөри ясап биртән протез аягында никадәр кирәк, шул араны гаяксыз- нисез йөри башлады Ул Тәүфыйкка үзе артыннан карап торырга куша. «Ура-а Габаечхай абый! Аксаганын бер бөртек ia телми ичмасам! дип кычкыра малай, кайткач Галиме апа да бер парсе да са лмас!»
. ксак бүре ботак өеме астындагы жылы куышыннан чыкты. Ул Лк бүген начар йоклады. Ач карынга бүреләрнең дә йокысы йокы түгел. Тирә-як авылларын кыдырып, кешеләрнең котын алып йөргән мәшһүр ерткычның рәвеше кызганыч иде. Курку белмәс җанвар йолкыш мәхлукка әйләнгән. Быелгы салкын килгән кышта кыш буе аксак бүренең кайнар аш җыйганы булмады. Ул әҗәле җитеп үлгән кош- кортларны ботарлап, бүтәннәрнең мул табыныннан калган сөякләрне кимереп җан асрады.
Ачлыктан аңы томалана башлаган, җан саклау инстинкты тупыйкланган аксак бүре, караңгы төшкәнне дә көтмичә көпә-көндез кешеләр, хайваннар яшәгән алан ягына титаклады...
Башында Начты түти Марфасы торган кәҗә көтүе, конүшнә тирәсендә җиргә коелган печән-мазар чемченеп йөри. Әле яңа гына дөньяга килгән, исәеп, беренче мәртәбә генә тышка чыккан кәҗә бәтиләре дә әнкәләре тирәсендә сикерешеп уйнаклый. Аларның әле берсе, әле икенчесе үз әниләренең корсак астына кереп, тезләнеп, төймә кадәр генә койрыгын болгый-болгый, мул сөтле имчәкне бер-ике мәртәбә суырып ала да. торып-китеп, тагы уйнаклый, сикергәли башлый. Алар моны имәсе килгәннән эшләми, юк, юк! Бәхетле сабыйлар: «Бу минем әнием, ә бусы минеке!» —дип. бер-берсенә үзләренең сөекле әниләрен күрсәтер өчен генә үзләренчә кыланган булалар.
Коры печән кетердәтеп кыш чыккан, инде сусыл азык тансыклаган кәҗә халкын командир Маня ат абзары артындагы таллыкка алып китте. Март кояшы астында инде тернәкләнеп, бөреләре бүртеп килгән тал- туйра бәбәген кыркып кинәнделәр генә кәҗәләр!
Ләкин карт юлбашчының күңеле нигәдер тыныч түгел иде. аның җаны нәрсәдер сизенде. Ах. әнә ул дошман! Бүре!!! Әле дус белән дошманны аерырга өйрәнмәгән, зурлардан күрмәкче. тездән карга батып, тырыша- тырыша тал чыбыгы кимерергә азапланган гамьсез бәтигә таба куаклар артына поса-поса йөзе кара бүре якынлашып килә. Алты адым, биш адым...
Карт кәҗә, хәвефле тавыш белән бакырып, залимнең юлына аркылы төште. Башка кәҗәләр, бәтиләрен ияртеп, җан-фәрман поселокка таба чаптылар. Начти түтинең кәҗәсе башын иеп. кыршылган, кителгән мөге-зләрен бүрегә таба төбәде. Алышу күз ачып йомганчы тәмам булды: тәҗрибәле аксак бүре, кинәт яннан сикереп бичара кәҗәнең бугазына тешләрен батырды. Ач ерткыч, ниһаять, авызында җылы, куе кан тоеп, рәхәтлектән исереп, бер мәлгә мәлҗерәп китте. Ләкин җан тәслим кылган корбанын урман куелыгына өстерәп китәргә кирәк иде. Ачлыктан хәлсезләнгән, гарип ерткыч үле кәҗә гәүдәсен өстерәп карады. Урыныннан да кузгата алмагач, яткан җирендә ботарларга булды, ләкин тешләрен кәҗәнең бугазыннан ала алмады — кинәт көзән җыерудан бүренең яңак мускуллары тартылып калган иде...
Шәрдәнгә утын чыгарып кайтып килүче Мәче борын, абзар артындагы вак таллыкта, ниндидер соры этнең урманга таба нәрсәнедер өстерәп азапланганын күрде. Сызгыргач та эт качмады, әйберсен тагы да ярсыбрак өстерәргә тотынды. Сәерсенгән малай атын туктатты, кулына чана башына кыстырган балтасын алып, эт янына килсә ни күрсен! эт дигәне бүре булып чыклы! Аксак бүре! Ул аны әллә ничә тапкыр очратты Шәрдән урманында. Аксак бүре Начти карчыкның кәҗәсен буган! Мәче борын куркаклардан түгел иде. Кәҗәсеннән ычкына алмаган бүренең түбәсенә балта түтәсе белән - раз берне, аннан соң тагы, тагы!...
Шулай итеп, кешеләргә бихисап золымлык эшләгән батыр аксак бүренең кара каны белән гөнаһсыз батыр кәҗә каны бергә буталып, бер үк җиргә актылар...
упцов инде күптән үзе туып-үскән «Түгәрәк алан» лесхозына барып кайтырга уйлап йөри иде. Ниһаять, ул тәвәккәлләп юлга чыкты. Моңа Мәскәүдән алган хат та сәбәпче булды.
Федор Иванович әле февраль аенда ук элек эшләгән институ тынын директор урынбасарына чын галим, намуслы кеше профессор Гусев- ның өенә үзенең хәзерге хәл-әхвәлен сөйләп, башкала, институт хәлләрен сораштырып. хат язып салган иде. Җавап булмады. Бәлки. Борис- Михайлович инде күптән бу фани дөньяда юктыр
Көтмәгәндә, инде өмет өзгәч. Гусев тан xai килеп төште. Борис- Михайлович ел башында хатыны белән Чистайдан эвакуациядән кайтканын. Мәскәүдә тормышның көннән-көн тернәкләнә баруын я нан Җавап белән тоткарлануының сәбәбе институ г ларының язмышы тулысыңча ачыклануын көткән икән. «Шатланып хәбәр итәм. дип язган Борис Михайлович. 1944 елның көзеннән безнең институт тагын ипли башлаячак, һәм мин. гыйльми эшләр буенча директор урынбасары буларак, сезне — гаепссзлеге расланган кешене, югары квалификацияле белгечне, институтка эшкә чакырам, лаеклы эш урыны гарантиялим, уңай жавагг бирерсез дип ышанам, гиз көннәрдә күрешергә өмет- ләпәм »
Федор Иванович Гусевның хатын Иринасына бирде дә. каршысына утырып, аның укыганын күзәтә башлады..
Зур кызыксыну белән укыган, эчендәге кичерешләре йөзендә чагылып торган Ирина, хатның Мәскәүгә кайтырга чакырган төшенә килеп жиг- кәч. урыныннан сикереп торып. иренең муеныннан кочаклап алды «Фе.тя. Феденька, дорогой, наконец-то! дип Фсдснькасын күз яшьләренә чылатып. битләреннән үбәргә тотынды Наконец-го! Син. әлбәттә, уңай җавап бирергә г иешсең».
Әйе. әйе. ул Гусенка уңай җавап бирәчәк. Бу бичара хатын иренең бәхсгсез язмышын уртаклашып менә алтынчы ел инде михнәт күрә, җәфа чигә түгелме сон? Башкалада туып-үскән кыз. меломан, театрал, өченче ел инде электрсыз урман поселогында, тупас урман эшчеләре арасында яши. кирза итектән язгы-көзге пычракны ерып, зарлану, зарыгу, уфтану галәмәтләре күрсәтмичә, дүрт чакрым җиргә җәяүләп эшкә йөри Моның өчен бик акыллы, тугрылыклы, түземле булырга кирәктер Бу сыйфатларның иң готрыксызы соңгысы. Аның шулай икәнен хатынының күз яшьләре раслый түземлекнең дә чиге бар
Мин әлбәттә Гусевка институтка >шкә кайтырга ризалык биреп хат язачакмын, диде Федор Иванович, у зенә елышкан хатынының җп г кәпәрештән кочып Ләкин бу инде Мәскәүгә кайтып киттек дигән сүз түгел әле, әллә нинди көтелмәгән хәлләр, низаглар килеп чыгуга бар Вакытыннан алда леспромхозда имеш-мимеш хәбәрләр таралуның һич тә кирәге юк. -диде аннары, җитдиләнеп.
Мин дә шулай уйлыйм. Федя Бу фикердә хатыны ире белән риза.гаш I ы Ә Мәскәүг ә кай г ып ки гкәнче ул. әлбәг тә. әнисе һәм әг исенең каберләрен зыярәт кылырга тиеш.
есхоз урнашкан аланга җиткәч. Купцов икеләнеп туктап калды 7К «Ялгыштым. ахрысы » Анык каршында ул белгән, әкият тәтедәй ж матур төзек Урман патшалыгы урынында биш-алты искергән йорт тузып кыйшайган, вәйран бу пан хуҗа тык коры гма гары пойла булды Лесхоз биләмәсен урагын алган, чыпчык очып керә алмаслык коймалар юкка чыккан Гриумфаль арка кебек мәһаоәг. җәй көннәреңдә, гадәттә төбенә кадәр ачык була торган Олы капканын ялангач калган
К
имән баганалары гына тырпаен калган.
Федор Иванович, бераз кайсы якка барырга белми юрганнан соң, элек үзләре яшәгән йортка таба атлады. Кое янындагы сулы тагаракта каз бәбкәләре йөздереп азапланган күлмәк-ыштансыз малайлар, бермәл* гә шөгыльләрен ташлап, үзләренә таба килгән ят кешегә шүрләбрәк карап тордылар да. ул узып киткәч, чыр-чу килеп, якадан игелекле эшләренә тотындылар.
Йор! өстендә кояшта кызынып яткан карт эт, иренеп кенә, ялкау гына селкенеп, икенче төшкә барып бәргәләнде.
Купцов йорг янындагы эскәмиядә утырган карт белән карчык алдына килеп тук гады:
—■ Исәинәрмесез!
Икесе өчен дә карт җавап бирде:
— Тәндә җан бар әле...
— Нишләп алай бик күңелсез генә, дядя Сережа?
Карг каршыларында елмаеп басып торган кешегә сынап карады, танымаганын белдереп, як-якка башын чайкады, көн дә ят кешеләр күрергә өйрәнгәнгә, исе китмичә генә үзе яныннан урын күрсәтте:
Утырып тор. әмма унмаган юлга чыккансың, бүген начальстводан берәү дә юк. диде.
Тетя Маша, син дә танымыйсыңмы? Купцов һаман да картлар каршында басып юра бирде.
Хәтеренә төшереп, саквояжлы озын кешенең йөзенә текәлеп карый торгач, карчыкның чырае яктырып китте:
— Батюшки! Федя. Федор Купцов никак! Как же так. танымый да торабыз икән ич. картлачлар' - әби кулларын җәеп бот чабып алды.
Картлар җанланып киттеләр.
— Сколько лет. сколько зим. танымассың да шул! Әле кайлардан килеп чыктың? Әйдә, әйдә өйгә керик. Феля. . Федор Иванович!
Кадерле кунак хөрмәтенә хәстәрләнгән өстәл артында гомере бус янгынчы булып эшләгән дядя Сережа лесхоз хәлләрен сөйләде.
Шалагиннан соң мантымады лесхоз, сүнде, бетүгә йөз тотты Май чүлмәге тышыннан билгеле, ди татар Ишек алдындагы йортларны, каралтыларны күргәнсеңдер инде, май чүлмәге түгел, чүп чүлмәкләре. Шундый хәлдә идемени алар Алексей Петрович заманында! Гөрләп юраларые. гөрләп! Ул үлгәч әллә ничә лесничий алмашынды инде, әмма берсеннән дә уңмадык Кайсы эчкече булып чыкт ы, кайсы урман сатарга гаярь булды. Юк! Шалагинга житү кая ул! Алексей Петрович гел урман өчен туган изге җан булган икән. Ул исән чакта урманда сандугачлар да җәй буе сайрый торганнарые. билләһи! Аннан соң менә бу сугыш афәте... Ир затыннан сау-сәламәт кеше калмады инде лесхозда җыен аксак, чулак, карт-коры да хатын-кыз...
Федор Иванович, форсаттан файдаланып, үзенең монда кайтуының максаты әнисе белән әтисенең каберләрен зыярат кылу икәнен, вакыты аз булганын, мөмкин булса бүген үк әтисенең каберенә барасы килгәнен әйтте.
— Хуплыйм изге максатыңны, бик хуплыйм. Федор Иванович, әйдә, хәзер үк барып киләбез мәрхүмнең каберенә.
Карт Федор Ивановичны лесхоз утарыннан бер километр-километр ярым җирдәге Торналар күленә алып китте
Күл буена чыккач, пожарник карт Купцовны текә, биек яр өстендә үсеп утырган ике нарат янына алып килде.
Менә бусының астында Шалагин йоклый. Алексей Петрович Үзе шушында күмәргә васыять әйтте Ул монда бик еш килеп, табигатькә хозурланып утыра торган иде. Каберен нәкъ аның утырып тора юрган эскәмиясе янына казыдык. Ә менә бу яшь нарат Иван Степанович өстендә үсеп утыра инде...
Федор Иванович, юан нарат бүрәнәләрдән бурап салышан уртак чардуганга таянып, тынып калды...
Федор Иванович, авыр сулап, урыныннан кузгалды, башын иеп атасының, лесничиинын каберләре белән хушлашты да. урман хуҗалыгы утарына габа каишп кигте Юл уңаенда аның 1агын бер аланга кереп чыгасы оар иде әле
Менә ул «Түгәрәк алан»! Ул бөтенләй диярлек үзгәрмәгән, һәр җәйдә печәнен чабып торг аш алыр, агач та басып китмәгән үзен Күче-күче белән утырган балан куаклары, җир җиләге үсә торган сөзәк калкулык, алдан уртасында җәелеп утырган ялгыз нарат.тар да үз урыннарында
Кояшлы матур җәй көннәрендә, өйләренә якын бу ачыклыкка әнисе кечкенә Федя-Фәритне бик еш алып килә торган иле Монда алар татарча гына сөйләшәләр. Әнисе Фәриткә чәчәк исемнәрен, төсләрен аңлата: «Бу ак чәчәк, бусы зәңгәр, бусы кызыл, бусы сары чәчәк. Агач яфрагы яшел төстә». Бераздан әнисе Фәриттән имтихан ала башлый
Бу нинди чәчәк, улым, әйт әле? ди кызыл чәчәккә күрсәтеп
Яшел чәчәк! ди малай Юк. юк. әни. мин юри генә әйттем, кызыл чәчәк! Әнисе белән улы рәхәтләнеп көлешәләр.
Дөньяда иң-иң магур. шәфкатьле әнисе белән бу чәчәкле, җиләкле аланда йөрү Фәри г кә күңелле, рәхәт Менә ул күбәләкләр куып йөгерә, сөртенеп егыла, ләкин еламый, чыркылдап көлә генә Менә алар качышып уйныйлар, әнисе күзен йомып, читкә карап торган арада, улы якындагы куак аст ына поса. Әнисе эзли-эзли бөтенләй икенче якка киткән булып кылана «Кайларга гына качты минем улым, минем Фәритем’»
Йә бөтенләй тапмас дип куркып. Фәрит качкан җиреннән чыга. «Әни. әни. мин монда гына бит!» дип кычкыра
Җиләк-чәчәкләр җыйгач кайтырга әзерләнәләр Әнисе яланга чыккач. сүтеп иреккә җибәргән озын чәч голымнарын яңадан баш гүбәсенә урап куя
Әни. әни! ди зирәк бала, урманда мин Фәрит исемле, син әни исемле, ә өйгә кайткач мин Федя булам, син мама буласын, нигә алай ’ Шулай кирәк, улым күз нурым ди әнисе, көрсенеп
Үсеп, мәктәп яшенә җиткәч, ур.ман-аланнарга Федя үзенең яшьтәшләре белән йөри башлаган иде. Дүртенче классны бетерәсе җәйдә әнисе аны үзе Түгәрәк аланга чакырды Ул бу юлы күңелсез иде элеккеге чаклардагы шикелле урманны яңгыратып көлмәде, утыргач, әнисе, беренче мәртәбә күргәндәй. Фәритенә бик озак карап горды, йомшак куллары белән аның чәчләрен, битләрен сыйпады Аннан күкрәгенә кысып, озын, моңлы көйгә җырлады да. улының битен яшькә чылатып, үксеп елый башлады: «Улым. Фәрит, син минем бердәнберем, син мине онытма. синең күңелеңдә никадәр яшәсәм дә. бу дөньяда мин шулкадәр яшәрмен. Аннан соң минем чын исемемне дә хәтерләп кат минем татарча исемем Разыя Мин синең атаңны яраггым. син дә аны ярат»
Син нәрсә, әни'’ Фәрит, сәерсенеп, әнисенең яшь гулы күзләренә, йөзенә карады да куркып кипе. Әле кайчан гына алсуланып юрган битләре, кырау суккан чәчәк шикелле шиңеп, саргаеп ка паннар, наз. шәфка г ь сириец юрг ап зур кара күзләре гоныклангair »чкә кереп ba i кап нар Балалык гамьсезлеге белән геггә күрмәгәндер Фәрит әнисендәге бу үзгәрешләрне
Син нәрсә? дип кабатлады Фарш әнисен кочак ran
Берни дә юк. улым, мин болай г ына Әнисе е гмайган булды Мин болай гына Әйдә. улым, хәзер ип ге өйгә кайгыйк
Разыя ягып ук авырый башлады Уку елының соңгы көннәре и гс Күрше авыл мәктәбенә Федяны алырга килделәр «Әниеннеи хәле авыр, аның сине күрәсе килә».
Фәриг әнисе янына кереп, аның оаш очына гезләндс Ангару ана хәлсез ку алары белән у тынын чәченнән, биг гәреннән сыйпады, нидер әйтергә теләп иреннәрен кыймылдат гы. ләкин тавышы чыкмады \ г үзенә мөлдерәтеп карап юрган йөрәк парәсенә с .манган г.ш ипс аның кулын учына алып сизелер-сизелмәс кенә кыегы ла. күзләрен йомды
Бер сәгать тә үтмәгәндер, утар кешеләре десятник Иван Кугшовнын хатыны «красавица Рая»ның үлүе турында ишетеп еладылар. Бу утыз яшьлек хатынны кабергә тамагыннан аш үтмәү зәхмәте алып китте...
Икенче көнне иртән Федор Иванович, кунакчыл хуҗалары белән саубуллашып, әнисенең туган авылы Чыршылыга юл тотты. Бу зур авылда татары, удмурты фани дөньяда тату гына яшәсәләр дә. теге дөньяда һәркайсысы үз өммәте белән бер аймакта булуын кулайрак күргән.
Tai ар зираты авылдан ярты чакрымлап бире, барган уңайга сул якта булырга шеш. Фәрит-Федя әнисенең кабере янында соңгы мәртәбә ул үлгән елның кара көзендә булган иде. Малай әнисенең баш очына аның яраткан чаукасы — балан куагы утыртып кайтты. Кабере зират киртәсе буенда гына иде.
Купцов жил капканы ачып зиратка керде. Әнисенең кабере эчтәрәк калган булырга тиеш. Урманда юл табу тәҗрибәсенә таянып. Федор Иванович кабер өстендә үсеп утырган балан куагын эзләп, зиратның эченә кереп китте, һәм үзенең сабыйларча беркатлылыгын аңлагач, ирексезләп елмаеп куйды: зиратның кояш төшкән һәр ачык җирендә күкрәп балан куаклары үсеп утыра иде!
«Авылда, бәлки, белгән кешеләр бардыр». Федор Иванович зираттан чыгып барганда, бер яңа кабер янында тезләнеп дога кылып утыручы картны күреп алды. Агай, догасын укый бетереп аягына баскач, таягына таянып инде китәргә җыенгач кына. Купцов аңа сүз кушты:
— Әссәламегаләйкем. исәнмесез, абзый!
Кинәт кенә каршыңда пәйда булган, киеме-кыяфәте белән урыска охшаган кешедән шүрләп, каушап калды карт. Шулай да:
— Вәгаләйкемәссәлам...—дип сәлам кайтарды.
Абзый,—диде Федор Иванович. син моннан кырык еллар элек үлгән Разыя исемле хатынның каберен белмисеңме, лесхоз десятнигына, у-рыска кияүгә чыккан хатынның.
— Кемнең, кемнең дисең? Урыска кияүгә чыккан Разыяның кабере дисеңме? Карт, әсәрләнеп, Купцовка карап алды. Нигә белмәскә, беләм. Әйе, бик яшьли гүр иясе булгание. мәрхүмә... Ә син аның кеме буласың соң?
Мин аның улы...
Син Разыяның улы? — Гаҗәпләнүеннән карт телсез калды.
— Әйе. абзый, мин аның улы... Фәрит булам.
Алай, алай икән... Алай булгач, син Иванның да улы булып чыгасың инде... Әйдә, күрсәтим, Разыя мәрхүмәнең кабере әнә теге төштәрәк...
Федор Иванович, таякка таянып, авыр аксап барган картка иярде.
— Менә. Разыя мәрхүмәнең кабере шушы инде, диде абзый кеше, каенга, каеннан аз гына читтә учарланып җәелгән балан куагына ымлап күрсәтеп Каенын үзем утыртканыем. Икенче җәйдә килсәм, ходайның рәхмәте, анаңның кабере өстендә ике тармаклы балан үсеп утыра.
Фәриз-Федор әнисенең каберенә башын иеп озак сүзсез торды. Аннан соң. кесәсеннән пәке чыгарып, инде картаеп килгән балан куагының корыган ботакларын кисте, бөтенләй диярлек җир белән тигезләнгән кабер өстен, кабер тирәләрен чистартты.
Разыя белән минем карчыгым Мәхмүзә ахириләр ие, без икебез дә аны догадан калдырганыбыз юк,— дип, абзый, кабер итәгенә утырып, дога укый башлады.
Федор Иванович бу мохиттә беренче мәртәбә иде. Чәчәккә күмелеп утырган, каберләре-чардуганнары тәрбия күреп торган татар зираты, анасының кабере өстендә көйләп дога укып утырган татар карты — боларның барысы аның күңелендә моңарчы кичерелмәгән каршылыклы хисләр уят гы. Шулай да ул бу минутларда үзен дөнья мәшәкатьләреннән
бөтенләй арыш ан итеп тойды, җанында, тәнендә ниндидер тынгылык, рәхәтлек сизде «Улым Фәрит, син мине онытма!» Юк онытмады аны Фәрите Баласын унике яшенә кадәр татар баласы итеп тәрбияләгән ана. улының күңел түрендә үз милләтенең серле тамгалы, тылсымлы бөтиен калдырып киткән иде. Дөрес, тормыш сикәлтәләрендә Федор ул бөтине югалткалады. ләкин бөтенләйгә түгел икән Менә бүген, шушы мизгелләрдә. Федор Иванович үзенен җанында әле дә тагар рухы барлыгын хис итте. Ана сөте белән кергән бу рух габигый һәм ихлас иде.
Догасын укын бетергәч. Разыя улы бабайга мул итеп сәдака бирде, әнисенең каберенә чардуган корып китәргә теләге барын да әйтте
- Корырбыз. Алла теләсә, корырбыз, бик матур итеп корырбыз! Минем карчыгым белән үземә багышлап ясап, буяп куйган чардуганнарым бар Теләсәң бүген үк ат юнәтеп алып киләбез дә. корып та куябыз! дип, Купцовка проблема булып күренгән мәсьәләне бик җиңел чишеп ташлады Ә хәзер, Фәрит, авылга, безгә кайтабыз. Мәхмүзә түти ахирәтенең улын күреп куансын, җыласын әле.
Федор Иванович белән Әхмәди абзый, акрын гына атлап. Чыршылыкка кайгын киттеләр. Әхмәди абзый юл буе кунак өчен «интирисны» булган хәлләр турында сөйләп кайтты. Ул күп еллар Фәритнең атасы Иван кулы астыңда эшләгән урман кискән. Камага сал төшергән. Аягын да шунда бүрәнәгә кыстырып имгәткән икән
Әхмәди карт «Менә без кайтып та җиттек!» - дип. урам очындагы бер кечерәк кенә, әмма жыйнак-җитеш йортның капкасын ачты «Карчык. мин кунак алып кайттым, якгы чырай белән каршы ал!» лиле Әхмәди, тавык-чебешләр арасында мәш килеп йөргән хатынына
Федор Иванович үзенең кем икәнен әйткәч. Мәхмүзә карчык елап алды: «И-и-и. дөньялар диген, исән кеше бер әйләнеп кайта шул Бәләкәй генә Фәрит менә нинди дәү кеше булган, сөбханалла!»
Чәй эчкәндә Мәхмүзә Фәрит-Фсдорга әнисе Разыя белән Чыршылыкка бик еш килеп йөргәннәрен сөйләп утырды «Сиңа ике-өч яшьләр булгандыр ул чакларда, Разыя туп-туры ахирәте Мәхмүзәгә ки леп йөри Ул чакта качып урыска кияүгә чыгу бик зур гөнаһ ис Разыяның атасы бердәнбер баласына бәддога укыган Мәрзия т үтине синең әбиең була инде ул. эт итеп кыйнап ташлаган, син күз-колак булмагансың, лиен, ул хәзер миңа бала түгел, бусагамнан атлап керәсе булмасын, дигән Менә шулай сез кидерттегез дә. килүегезгә мин ындыр арт татын Мәрзия түтиләргә чабарисм. И-и-и! Ана күнеле ярлыкамыймы сон’ Бичаракаем, бөтен эшләрен ташлап, мәгәлә-каза.та китеп житәрие У i Разыя белән кочаклашып елашулары, ул сине сөюләре' Атна-ун кон саен шундый хәл булырые. Әмма Мәрзия түти бер җәйне тик тома, па у теп китте, син кечкенә идең әле И елады, и елады инде Разыя. ятып каберләрен кочаклап елады анасының, гафу ит. әнием мин генә таепле синен вакытсыз салкын гүрләргә керүенә, дип өзгәләнде, бичаракаем
Безнең бөтен сер тәребез уртак ие Иван белән вәгъдәләшкән көннең кичендә ахирәтем бе тән урман юлына чыгын билгеле урынла куак артында качып тордык Атка атланган Иван сәгате-мину т ы белән ое итен янга килеп тә җит те. алдына Раечкасын утырт гы да әйдә' Ахирәтемнең үзе белән аласы төенчеген көчкә биреп өлгердем Менә шулай он тәнеш- теләр анаң белән атап Фәрит Гыйшыклары бик көчле оу.тды Разыяның да бик силе чагы ие унҗидене генә гутырганыек әле без аның бе тән
Ә Иванта минем әтигә, ничә яшь булды икән ул чакта тип сорап куйды, үзенә моңарчы билгесез булган сәхифәләрне тетрәнеп тын- 'лап утырган Федор Иванович.
' Гтерме биш етерме алгылар оу.пандыр Моңарчы су зтә кушы т маган Әхм.мп кар. харч, .................... ечен жаааи бнр.те I idani н..м, .nay letlic
ярган чагы инле. Рапая карчыга тырнагына иыкк.ш чебеш аена бу.нан шул ул чакларда
Кунак кеше хуҗа абзыйның соңгы сүзләрендә десятник Иванның ул чактагы гамәлләрен өнәмәгәнен абайлады. Хәзер Федорга үп нәрсәләр аңлашылды. Иң мөһиме — аның әнисе, унҗиде яшьлек гөнаһсыз авыл чибәре.— беренче мәхәббәт корбаны булган, төн күбәләге шикелле, кана-тларын гыйшык утында көйдергән икән...
Чәйдән соң хужа кеше ат эзләргә чыгып китте. Ул арада Федор Иванович йорт тирәсеннән саллы гына кыр ташы табып, аны чистартты һәм шома, ясмак кырына зәңгәр агач буявы белән язып куйды:
Әхмәди абзый юнәтеп китергән ат арбасына чардуган утыртып, ирләр тагын зиратка киттеләр. Язулы таш, зәңгәр рәшәткә чардуган куйгач. Разыяның кабере ямьләнеп китте.
Чардуган янында Фәрит-Федор тагын бер мәртәбә үзенең кыска, ләкин бәхетле бала чагын күңеленнән кичерде. Тамак төбендә каты төер укмашканын тойды. «Хуш, әни, прощай, мама»,— дип пышылдады ул. һәм акрын гына зират капкасына таба юнәлде.
«Аллага шөкер, бик тә матур, бик тә күркәм булды!» — кылган изге эшләреннән Әхмәди карт та бик канәгать иде.
— Әйтсәм әйтеп бетерим инде. Фәрит, диде Әхмәди абзый, зираттан чыгып атка утыргач Сине тагын кайчан күрәм инде мин. Синең атаң Иван шаяргалады шул. Аздырдылар аны. Аңа күз агучы хатын-кызлар бик күп булды таза, чибәр, көчле ир. Иван да атказ бирә торганнардан түгел иде. Мәрхүмнең яманын сатуым түгел, син дөреслекне белеп китәргә тиеш, мин сөйләмәсәм кем сөйләр сиңа. Минем сал төшерүдә эшләгән чагым. Безнең янда Иван Купцов та көн саен диярлек буладырые. Менә шул чакларда пристанда буфетта сату итүче Кәтерина дигән марҗа үзенә ияләштерде атаңны. Разыя мәрхүмә бик тә горур хатыные шул. Авызындагы кара канны төкермиче. эченә җыеп баргандыр, бичара. Китәрие— барып сыеныр кешесе юк. әнисе Мәрзия җиңги исән булса бер хәл. Менә шул эчендәге кара каны, кара чиргә әйләнеп, вакытсыз гүр иясе итте инде анаңны. Синең миңа. Фәрит, хәтерең калмасын, мин сиңа сөйләргә тиеш булганын гына сөйлим, мин сөйләмәсәм тагын кем сөйләр...
Юк. Федор Ивановичның Әхмәдигә хәтере калмады, киресенчә, моңарчы үзенә билгеле булмаган күп нәрсәләрне белде ул бүген, күп нәрсәләрне аңлады.
...Федяга дүрт-биш яшьләр булгандыр. Җәй көне иде. Малай тышка чыгарга кысталып уянды да, әниләренең йокы бүлмәсенә керле. Ни күрсен! Әнисе озын эчке күлмәктән, чәчләре таралып иңнәренә төшкән, кулында зур чыра пычагы. Әтисенең каршына баскан да. ана каз шикелле зәһәрләнеп ыслый: «Иван, якыныма килеп, мине пычратасы булма, шушы вакытка кадәр кайда йөрсәң—шунда олак!» Әтисе тәки өйлән чыгып киткән иде шул вакытта, ә әнисе Федяны үз янына яткырып, аны кочаклап бик озак елап яткан иде.
Өйдә зиратчыларны Мәхмүзә әби куанып каршы алды. «Рәхмәтләр яусын сиңа Фәрит, картым, сиңа да рәхмәт, бик тә игелекле эш эшләдегез. каберен улы зыярәт калганга ахирәтем Разыяның да рухы шатлангандыр инде. Алланың рәхмәте киң саваплы гамәлеңнең әҗерен күрми калмассың, Фәрит, күрерсең, күрми калмассың боерган булса. Атаң урыс булса да, татар җанлы икәнсең, рәхмәт инде».
Июнь көне сүнде, кич булды. Федор Иванович кунарга калды. Хуҗалар аңа урынны чоланга җәйделәр. Көнозын аяк өстендә булу арыткан булса да. кунак йокыга китә алмады. Башта ул урам авазларына колак салып ятты: күрше йортның капкасын шыгырдатып ачып яптылар, өй турыннан көлешә-көлешә сөйләшеп яшьләр үтеп китте, кайдандыр ерактан зәгыйфь кенә гармун тавышы ишетелде, кемнеңдер сабые үрсәләнеп елап алды, аннары авыл акрынлап тынып калды.
Федор Иванович әле бик озак уяу ятты Бүгенге көннең тәэсирияты зур иде: яңадан татар мохитепә кайту, татар зираты, ничә еллардан соң тагын әнисенең каберенә килү, ярдәмчел, рыясыз Әхмәди карт ниһаять, 80
әнисенең иң яшерен йөрәк серләрен белгән яшьлек дусты Мәхмүзә карчык
..Федяның әтисе Иван .диннәргә битараф, эшкуар кеше иде Бала тугач, авылдан килгән Степан бабасы малайны чукындыру турында теш агартып караган иде. кая ул! килене Разыя карчыга булып ташланды кайнатасына. Саоыен күкрәгенә кысып өйдән үк чыгып йөгерде.
...Әнисе үлгән көзне Федяны әгисе укырга Сарапул гимназиясенә урнаш 1ырды. «Ну. Федор, әйбәт йөр. тырышып укы! - диде өлкән Купцов, улының җилкәсенә кулын салып.— мин синен янына килгәләп йөрермен, гак что не скучай, сынок!»
...Әнисенең тагар хатыны булганын Федор Ивановичның бу дөньяда ин якын кешесе Ирина да белми бит әле Кайтуга Иринага барсын да сөйләп бирергә кирәк. Шурага да
әүфыйк, каяндыр тапкан иске арканның ике очын болакларына бәйләп. таган асып куйды Ярты метрлы тактаның баш-башларын нәкъ урта бер җиреннән уймырлап, таганга утыргыч та ясады Хәзер Шура белән Муйнак көнозын таганда атыналар Муйнак кыз артыннан әле бер якка, әле икенче якка чаба-чаба тәмам арый, әлсери, миңгерәүләнә, аннан соң Шура аны алдына утыртып атына башлый Ничек элегрәк килмәгән бу хәйлә Тәүфыйкның бантына хәзер аңа чабата ясарга мишәйт итүче юк.
Кайбер кичләрдә монда килеп Галимә белән Габделхәй дә таган атынып китәләр. Ничек кадерләп, сөеп таганда атындыра Галимәсен Габделхәй! Бу аның дөньяда иң бәхетле минутларыдыр
Менә бүген дә алар, атынып туйгач, аланны бер әйләнеп чыктылар да. шалаш янына килеп, тон башына утырдылар. Габделхәй кыймыйча гына, оялып кына кызның иңнәренә кулын салды, акрын гына, ләкин бик дәртләнеп нәрсәдер сөйли башлады. Тыз-быз килеп үз лие белән йөргән Тәүфыйк Габделхәйнең кайбер сүз өзекләрен генә ишеткәләп калды ...Шәрдәнгә барып урнашырыек. сутыш беткәч
һай. Габделхәй абый, мин бик яшь бит әле. сугыш булмаса. мин быел көз унынчы класска гына йөргән булыр идем
Шул вакытта әллә кайдан җир астыннанмы Мәче борын килеп чыкты, чыкты да. оча-куна Габделхәйгә бәйләнә башлады.
Нигә карасын ул сиңа, сәп-сәламәт унҗиде яшьлек кыз’ Бар. бар. әнә үз тиңнәрең тирәсендә титакла'
Габделхәй колакларына кадәр кызарды, урыныннан сикереп торды «Менә хәзер cvn.ni егып таптый инде шул җирәнгеч Мәче борынны», дин уйлады Тәүфыйк. Юк. Габделхәй сукмады «И-их энем. итем' Ник син шушы кадәр юньсез! Каян килә сиңа бу кадәр әшәкелек, миһербансызлык?!» диде.
Галимә сүзгә катнашмыйча гына, горур кыяфәт белән басып торды ла Әйдә. Габделхәй, кайтыйк, безнең кайтыр вакытыбыз җитте.
дип. егетне җәһәт кенә култыклап алды да баракларга таба китеп бардылар
Мескен Галихуҗа, баганадан, баскан урынында катын калды
«һай. нинди акыллы да. хәйләкәр дә кыз I алимә ана. дин уй талы каравылчы малай Әнә ничек Галихуҗаның мәче борынына чиерт тс'-
зган төнлә Тәүфыйк начар йоклады Шунарданмы. иртән аның У кәефе булмады. Нәрсәгәдер >че пошты, җанына урын таба алмалы малай Чабата ясарга тотынып караган иле ташлады, эшкә кулы
Т
бармады 6 «КУ *4-
Эленке-салынкы йөри торгач, ничек кирәк алай төш вакыты житте. Тәүфыйк шалашына кереп барганда гына җан-фәрман йөгереп килүче Шураны күреп алды.
«Тофик. Тофик! Стой! Тукта!...»
Тофик!, там в лесу... Галиму задавило... Галиманы агач баскан!..
Син нәрсә сөйлисең, кызый!?
Правда, правда... бар кеше делянкага йөгерә, папа тоже ускакал на лошади...
Тәүфыйк йөгереп килеп җиткәндә поселок халкының яртысы шунда иде инде. Кисеп егылган юан. кәкре каенны кешеләр әйләндереп алган. Хатын-кыз, бала-чагалар елаша. Уртада, җирдә яткан Галимәнең башын алдына салып Хәбирә утыра: «Син басылганчы үзем басылган булсамчы, и сеңелем җаным, балам җаным!—дип өзгәләнеп елый Хәбирә.— Ник- ләр дип бирдем пычкымны, никләр дип кенә бирдем икән!?»
Леспромхоз директоры Купцовның чырае качкан, аның күз кабагы берөзлексез тартыша. Федор Иванович әле киселгән каен төбенә бара, әле Галимә мәете өс генә килеп иелә. Галимәнең чигәсендә кечкенә генә яра, аннан әле дә кан саркып тора. Кызның йөзендә каушау-курку әсәре язылып калган.
- Бу хәл ничек булды, вакыйганы үз күзе белән күргән кешеләр бармы? —дип сорый, ниһаять. Купцов, җыелган кешеләргә карап.
Купцов абый җаным.—ди Нәфисә елый-елый.— Галимә безнең янга су эчәргә дип килгәнне. Хәбирә белән мин шушы каенны кисеп ятадырыек. Кая кайсыгызны алыштырыйм, диде Галимә. Хәбирә апай бераз хәл ал, бик арган төсле күренәсең, диде. Без Галимә белән кисә башладык. Кисеп чыгар-чыкмас агач шатор-шотыр ава башлагачтын, коты алынган Галимә, мескенкәем, пычкысын-ниен ташлап кычкырып күзе күргән якка йөгерде. Купцов абый җаным, каен аварга тиешле булган ягына аумыйча, гере нәстә шикелле төбендә бөтерелде дә. Галимә йөгергән якка ауды шул. Иң кырый ботагы белән генә чигәсенә суккан шул. Аварга тиеш ягына гына ауса иде. Купцов абый җаным! Нишләпләр алай булды икән. Купцов абый җаным?..
Каенның нигә «бөтерелгәнен», авасы якка аумаганын Купцов аңлады, әлбәттә: кәкре агачның авырлык үзәге кәүсәсеннән читтә булырга мөмкин. андый агачның ауган чакта кисүчеләр исәпләгән юнәлештән тайпылу ихтималы зур. Бу хакта урман мастерлары кисүчеләргә алар әле урманга аяк басмас борын аңлатырга тиешләр иде. бигрәк тә хатын-кызларга...
Кем участогы бу? —Купцов, күзе белән кешеләр арасыннан масте-рларын эзләде.
М..минем участок, Федор Иванович.— Мастер Иванов, шүрләп кенә, леспромхоз директоры янына килде.
Йә. ничек аңлатасың, мастер Иванов, ботак яндырырга гына рөхсәт ителгән, яше җитмәгән кызның урман кисәргә алынуын, аның агачка басылып һәлак булуын? Бу трагедиядә үзеңнең дә гаебең барын сизәсеңме?
Случайность. Федор Иванович, аннан соң. . кәкре агач, центр тяжести...
Ивановтан бүгендә аракы исе аңкый иде. Купцов аңа әйтеп бетерергә бирмәде:
Случайность!.. Центр тяжести!..
Теш арасыннан чыккан шушы өч сүзгә леспромхоз директоры мастерга булган бөтен нәфрәтен сыйдырган иде.
Купцов сулыгып елап утырган Хәбирә янына килде.
Бәхс1сез хатынның альяпкычы, куллары Галимәнең ал канына буялган. Каен яфракларына, үләннәргә, чәчәкләргә Галимәнең ал каны чәчрәгән...
«Купсуф абый җаным, мин генә гаепле аның үлеменә, мин генә гаепле! - дип елый Хәбирә.— Оят булса да әйтим — вакытсыз чагым ие.
Купцов абый җаным, бик хәлем беткәнне шул. кая. Хәбирә апа. син әзрәк хәл алып тор. дигәч, пычкымны биргәнисм шул. Купсуф абый җаным!
Галимәне үз куллары белән арбага салып, поселокка озаткач. Федор Иванович, ялгызы гына каласы килеп, әйләнгечтән, икенче юлдан кайтырга булды. Кызның мәгънәсез, фаҗигале үлеме анын җанын тетрәндергән иде Ялгызы гына калгач, ул хисләренә ирек бирде: «Ләгънәт гөшкән сугыш! Парта артында утырасы балалар урман тшендә җәфа чигә. Ләгънәт сиңа, рәхимсез дөнья* Ләгьнәг сезгә, дөньяны болгатучы фюрерлар! Ләгънәт! Ләгънәт!! Ләгънәт'!»»
Купцов кинәт үзен начар хис итте Үз ирегенә куелган хуҗасын ат инде Озын аланга алын чыккан икән Федор Иванович атын юллан читкә борып, ялгыз каен янына китерде, ияреннән гөптте. каен кәүсәсенә сөялеп укшый, буыла-буыла йөткерә, кан төкерә башлады
Икенче көнне «Кырык алты» кешеләре урман авылы тарихында беренче мәетне озатырга килделәр. Ир-ат. хатын-кыз. бала-чага Хәбирәләр барагы алдына җыелды. Яшел үлән түшәлгән арбада чәчәккә күмелеп Галимә ята. Хәзер аның агарып калган йөзендә тәкъдиргә буйсыну, күндәмлек төсмерләре чалымлана иде.
Поселок кешеләре Галимә белән хушлаша башладылар. Галимәне туган авылына алып кайтып җирләргә булдылар. Хәбирә белән Нәфисә Габделхәй арбасына утырдылар Җеназа, мәет күмүнең рәтен белгән Гафур картны Шәмәк үз арбасына алды. Бүтән атларга I а гимәнен дус кызлары утырышкач, хәсрәт олавы Күкчә авылына юл тот гы
Юл буе Хәбирә белән Нәфисә телләреннән Галимәне төшермичә Габделхәйнең бәгырен телгәләп бардылар Каен янында яткан Галимәнең баштарак аңы булган икән әле. Йөгерен килен кочагына алтай Хәбирәгә ул; «Әби ничек яшәр инде, мескенкәем», дип соңгы сүзләрен пышылдаган, бичаракай. Тәүфыйк күмәртә китүчеләрнең кайт канын түземсезләнеп көтеп торды Малайның исәбе буенча, алар әле кон яктысында ук кайтып җитәргә тиешләр иде Күкчәгә ике-өч сәгать алланрак кабер казырга киткән Галихуҗа. Миша. Нет я. Хәйләрнең дә кайтканы күренкүрг әннәр.
Фаҗигадән сон нч-лүр1 кан умач кына, леспромхозга тикшерүче килеп тоште Делянкага барып, егылып яткан кәкре касниын япен. буен, юанлыгын. Галимә егылып яткан нишан агач кәүслен... ....................................... ...... обена
кадәр ара ..... >|П.нск.|е кыяфәг .... .... 1 ...... энной сон. « I ак i ак пычп i ■■
дия-дия. rente у .......... лып беркеме юлы. конюрга чакырып Нәфисәне.
Хабиране дупрыс 1.1ТЫ. леспромхоз директорына |а сораулары күп бут ды тикшерүченең. _ ... . - г
Район да сидә масчер Ивановка суд бу иы Шаһи, оу .................... .... арган
Хәбирә белая H«|nic.. Ькч laeil к- ш« lopca lap ы прокурор Ива новпы 5 елга ирегеннән мәхрүм иңне .............................................. 11111 UH 14.1К1.1 .улка
«енромх... шрек.оры К1ПНО» кинп керле Ю Иванов М> «ИМ
бирудареп үтенда Султагыларны а» та «арп горыа. ярма
мәде.
Шалашына кереп йоклаган малай. Муйнакның чәп-чәп өргән тавышына уянып, тышка чыкты Ул җәйге төн шгерендә юртып кына килүче атларны шәйләде һәм алар каршына йөгерде
Тәүфыйк иң ахыргы атта ялгызы гына кайтучы Габделхәй арбасына сикереп менеп утырды Габделхәй
Ә. синмени әле бу"’ диде дә. күңелсез генә кайта оирле.
Галимә апайның әбисе бик елагандыр инде. I абделхәй абый*
Габделхәй байтак вакыт җавап бирми горды, авыр сулап а цы аннан соң сөйләп китте әбисе. I ал имәнен M«TCICH күргәч, акына җинс.юсп киткән, бер елаган, бер көлгән. Галимәне юын. кәфенләп, җеназа кабы тына чыгарып салгач, бичара карчык «Әһ!» дигән ават чыгарган да җан гәслим кылган Икенче ягына да ләхет уеп. әбине Галимә ослән оер кабергә күмгәннәр Мулла абзый га. авыл халкы да бу гамәлне мәгъкуль
сәгать сөйләде Ивановның начальнигы. Бик күп дәлилләр кшереп. фаҗигагә урман мастеры гына гаепле булмаганын исбатларга i ырышты. Нәтиҗәдә. Ивановны ике елга гына утырттылар.
Галимә үлгәннән соң урман поселогы сүнеп калды. Кичләрен яшьләр мастерскойлар артындагы такырга чыкмый башладылар Моңа гармунчы Галихуҗаның да юкка чыгуы сәбәп булгандыр. Беркөнне Шәрдән станцасыннан Чукрак Фазыл арбасы артына Мәче Борынның атын тагып кайтты. Фазыл абзый сөйләвенчә, станцада Галихуҗа йөген бушата, аннан ары култык астына үзе белән алып килгән гармунын кыстырып, хәрби эшелоннар янына китеп бара. Ярты юлда туктап, ул Фазылга нәрсәдер кычкыра, кулын болгый. Сәерсенгән Фазыл поезд юлына чыгып караса, күрә Галихуҗа ышалун янында гармун уйный, солдатлар җырлыйлар. бииләр, гармунчының аркасыннан сөяләр. Ышалун кузгала башлагач. Мәче борын шау-гөр килгән солдатлар белән поезд янына китә. Әрҗә вагондаг ы солдатлар ике кулыннан тартып, җирдәгеләре артыннан этеп, гармунчы малайны очыртып кына поездга мендереп утырталар. Вагон аның турысыннан узып барганда Фазыл күреп кала. Галихуҗаның авызында пипируз, үзе иелә-бәгелә гармун уйный, сугышка китеп баручы солдатлар исә җырлыйлар.
Галимәне җирләгәннән соң атна-ун көн үткәч, леспромхоздан Габделхәй дә китеп барды. Юл уңаеннан ул, саубуллашырга дип. Тәүфыйк янында озак кына боегып басып торды.
— Ярар. Тәүфыйк энем, сау булып тор! Габделхәй малайга кулын бирде.
— Габделхәй абый, инде кая китеп баруың9
— Туган авылыма, үзебезнең авылга кайтырга исәп, энекәш. Дус егетемнән хат алдым, көздән ымтыеста тракторчылар курсы ачыла, дип язган. Кайтып карыйм әле...
Каравылчы малай, аркасына кечкенә генә солдат кәтүмкәсе аскан, авыр аксап барган Габделхәйне урманга кереп югалганчы карап калды. Элек аның аксаганы бөтенләй диярлек сизелми иде...
Хәбирә белән Нәфисә дә авылларына кайтып киттеләр. Ике елдан артык кара-каршы пычкы тарткан, бер баракта яшәгән ике тол хатын юл чатында елашып аерылыштылар. Аркаларына биштәр аскан, кулларына берсе самавыр, икенчесе мәче тоткан ахириләр берсен-берсе күздән югалтканчы бер-беренә кул изәшеп бардылар
Галимә үлгән көннән запой белән эчә башлаган Гөргөри ике атна буена «кибә» алмый газапланды. Тимер алачыгында Петя һәм аңа ярдәм итүче малайлар чүкеч җырын дәвам иттеләр.
- вгуст башларында Купцов Мәскәүдән хат алды. Гусевтан. Борис Михайлович институт Советында Федор Иванович Купцовны. заочно. кафедра мөдирлегенә тәкъдим иткәнен язган Штат расписаниесе расланган вакытта, ягъни 20 августтан да соңга калмыйча. Купцовның Мәскәүгә кайтып җитүе хәерле булачагын искәрткән.
Купцовлар якшәмбе көнне киттеләр. Көченә күрә эш биреп, семьяларын ачлык газабыннан йолып калган мәрхәмәтле начальникларын озатырга дип аның өе янына рәхмәтле поселок кешеләре җыелды. Дулкынланган Федор Иванович леспромхоз ветераннары белән кул биреп хушлашты. Балавыз сыгып торган Әнисә белән Әлфиягә җылы сүзләр әйтте, борыны йомшарып киткән Спиридонычка төгәл службасы өчен рәхмәт белдерде. Читтәрәк басып торган дәдә Вася янына килеп, озак кына картның кулын кысып торды.
Чират тимерче Григорийга җитте. «Я сопьюсь. Федор, без гебя. мин син киткәч эчеп үләрмен инде», —дип. еламсырап пышылдады яшьлек дустына тимерче. Федор Иванович Григорийны, малае Петя белән бераз 84
чигкәрәк алып китеп, бик җитди, кырыс той белән, бер атасына, бер улына карап ниләрдер әй гте «Син. Гриша, эчүеннән тыел, наконец, әенн. Пе1Я. индеегет булып килесен, аганны ныграк ют'» дигән бу ка кирәк
Тәүфыйк күчеп китү мәшәкате белән мәш килгән Ирина Васильевна. Шура тирәсендә кайнашты, барлы-юклы өй әйберләре салынган әрҗәләрне арбалар янына чыгарып торды.
Леспромхоз директоры урынына калган прораб Дәминов. завхоз Шәмәк купповларны станцага кадәр озата барачаклар икән Ирина Васильевна белән Шура тәмам эшләрен бетергәч. Акбәкәл җигелгән арбага менеп утырып, хуҗаларны көтә башладылар Бер читтәрәк Муйнагын җитәкләп торган Тәүфыйкны Ирина Васильевна үзләре янына чакырып китерде: «Әйбәт егет булып үс. Тәүфыйк, ярыймы.» дип. матур апа малайның битеннән үпте. Еларга җитешкән Шура исә Муйнакны иркәләгән булып кыланды: «Сау бул инде, акыллы көчегем-Муйнагым. мин сине беркайчан да онытмам! .»
Ниһаять, атлар янына «Кырык алты»да бөтен эшләрен бетергән Купцов, аның белән Шәмәк килде. Әдәпле Шәмәк Дәминов атына утырды.
Ә сиңа, егетем, авылыгызга кайтырга, укуыңны дәвам итәргә кирәк, диде Федор Иванович. Тәүфыйкның иңенә кулын салып Укырга. укырга кирәк, энекәш!
Атлар кузгалып киткәч, алар артыннан Муйнак та тартылды, борылып Тәүфыйкка карады: «Шура апа китә бит'» янәсе.
Шәрдән станңасыпа китүчеләрне Тәүфыйк белән Муйнак урман авызына кадәр озата бардылар. Тар урман юлыннан барган атлар киң ю па чыгып, борылышта күздән югала башлады Менә ип артта барган Куп- цовлар аты да юк булды. Каравылчы малай, нәүмизләнен, бер урынла байтак басып торды. Шул чакта юл борылышына Шура йөгереп килеп чыкты: «Эй син. Сунгагның малаеның малае!» дип. ачыргаланып кычкырды да слый-слый кире йөгерде .
Август ахырларында Тәүфыйк та авылларына кайтып китәргә җыенды. Әле һаман делянкада яшәп яткан бабасы янына барып кайны. үг урынына Шәмәккә ышанычлы малай габып бирде
Дуслары Петя. Санька-Немой белән хушлашты шннеккә дәлә Вася янына керен чыкты, мастерскойларга барып. Гафур абзый белән күрешеп кит те.
Кайтуын-кайгу, 0 менә Муйнак белән нишләргә? Теге кайг канда Тәүфыйк әннсенсн кылын гартын караган иде дә «Сез. улым, мина болан ла дүрт кочек» диде түгелме’ Ә бит Муйнак шундый акыллы н. барсын да аңлый, әйтергә геле генә юк Менә хәзер дә Тәүфыйк абыйсы аның турында ни уйлаганын аңлап тора ул. шулкадәр ялварын күзгә карый: «Абый, җаным. Шура анан да ки ген барды, ипле син дә гашлама мине, зинһар!» «Юк. Муйнак, монда си на яхшырак бу гыр. акмаса да гама, дигәндәй, ашханә тирәсендә ю сөяк-ма гарлар эләккәлә...»
Тәүфыйк. Пстя белән сөйләшеп. Муйнагын аңа биреп калдырырга булды Муенсасын алачык янындагы казыкка бәйләп куйгач: «Муйнак мин авы 11.1 гына кайтып ки гам. шуңарчы син Петя абыең бе юн яшәп тор!» дип алдашгы аңа дөньядагы ин яраткан кешесе
Тәүфыйк Га г и мә судан чьпын. кояшта кибеп-кы зынып торган юшкә барып килде «Хуш инде. I а.гимә апа'» С оңгы мәртәбә шалашына керен чыкты: «Сау бул, шалаш!»
Ма гай гамагында кагы 1«ср юнды, елый-с гыи оишюрсп киле
Аркасын гаг ы йөге авыр иде бу ю гы Тәүфыйкның аның бәген гәйг.. бөтен житияссн күгәреп кашын китүе бит бу \ г юл буе урман гнче io- тында беп ел бүе бергә яшәгән, ү генә якын кешеләр турында уйлап каймы Гатим.» Хәбирә Нәфис.» ана лары I афур абзый. тәд.» Нам.. Габделхәй Санька-Немой, мактанчык булса га Газиз абзый беркат гы.
яхшы күңелле чуаш карты Михай Нинди яхшы кешеләр! Мәче борын Галихуҗаның да кешегә бөртек зыяны тигәне юк, сүгенүе бар-барын. ага-җиңгә кулында үскән бала, лиләр ич. үскәндә йомшак кулы белән башыннан сыйпаучы әнисе булмагач, күңеле чиләнгәндер шул...
Ә директор Купцов абый, аның хатыны Ирина Васильевна! Нинди ягымлы, игелекле кешеләр иде! Ә аларның кызлары Шура .. Шурадан да якын кешесе булмагандыр аның леспромхозда...
Әле быел гына, май урталарында бугай. Шура иртә белән Тәүфыйк янына килде дә. «Тофик, давай мине урман чыкканчы озатып куй. мин мәктәпкә барам».— диде. Озата китте Тәүфыйк теге май иртәсендә Шураны. Урман юлында бер сазлык урын бар. Менә шул сазлыктан Тәүфыйк кызыйны арка кочтырып алып чыккан иде. чөнки Шураның аякларында чүәкләр, ә ул— яланаяк.
Сазлыкны үткәч тә Шура, төшим инде, димәде. Тәүфыйк та төш димәде, шулай бардылар да бардылар. Шура бер кулына портфелен тотып, бер кулы белән Тәүфыйкның муеныннан кочаклап барды, ә Тәүфыйк- аның тез асларыннан...
Урманны чыккач кына Шура Тәүфыйкның аркасыннан төште, чәчләрен. кофтасын рәтләде. Шушында гына, беренче мәртәбә. Тәүфыйкның күзе төште кызыйның ак батист кофтасы астында пионер галстугының ике ягында, кетеки генә ике шалкан калкып тора икән. Аларның күзләре очрашты, нишләптер икесе дә берьюлы кызарындылар Шулай беравык сүзсез басып торгач. Шура: «Спасибо. Тофик!» диде дә йөгереп китеп барды...
Галимә белән Шура Тәүфыйкның иң кадерле кешеләре булганнар икән. Ул моны хәзер генә аңлады Малайның күңеле тулды. Ул биштәрен салып куеп, җиргә утырды. Туган авылына, әнисе туганнары янына кайтып килүе дә куандырмады аны. ул үзен ялгыз, ятим итеп сизде бу минутларда Ичмасам Муйнагы да юк янында, юкка гына ул аны Петяга биреп калдыргандыр...
Шулай байтак утыргач. Тәүфыйк торды, көрсенеп, биштәрен кия башлады. Шул чакта аның күзенә томырылып-тәгәрәп килгән бер нәрсә чалынды. Йомгак якынайганнан-якыная барды, инде, ниһаять. 1 анырлык булды: ниндидер көчек чаба икән. Муйнак? Муйнак! Муйнак!!
Куанычыннан исәрләнгән көчек дустына ташланды. Ул шыңшый- чиный, күз яшьләре белән елый, дустының өстенә сикерә-сикерә битен, борынын ялый: «Ташлап китсәң дә мин сине таптым бит. абый, артыннан куып җиттем бит!» — дия төсле.
Бәхетле көчек алдан чабып әллә никадәр җир китә дә яңадан кире әйләнеп килә, юл чатларында туктап көтеп тора «Кайсы якка китәргә инде безнең авылга, абый?»
Муйнак Тәүфыйк белән янәшә йөгерә башлады. «Кайтуын кайтабыз да. абый. Шәмсениса апай ничек каршы алыр икән мине?» «Кайгырма. Муйнак, безнең әни әйбәт хатын ул. куып чыгармас, ничек тә яшәрбез әле...»
Юлчылар Солы үренә җиттеләр, үр тешә башладылар. Алда, иңкүлектә утырган Мирасның тирәк очлары күренде
Алга. Муйнак! дип фәрман бирде Тәүфыйк Әнә алдагы тирәкләр— безнең авыл тирәкләре инде!
1991