КҮРЕНЕКЛЕ ШӘХЕСЛӘРЕБЕЗНЕҢ БЕРСЕ

Халкыбызнын гелей, әдәбиятын, тари-хын ойрәиүт ә, анык милли хисен уят ут а, милли дәү ләг челег ен яна дан тергезүгә салмак өлеш керткән мәгърифәтче, ■ алим һәм җәмәгать зшлсклеләре арасында Габделбари (Габдулла, Габделбәр) Ба п ал-Таймас га бар. Ул әле тәрҗемәче, журналист, тәнкыйтьче, әдип, тюрколог га, iaiap әдәбиятын һәм тарихын халыкара мәйданга алып чытып та-нытучы кыю фикерле, кайнар рухлы корәш- чедә. Әмма анын 1921 елда ватаныннан чит илт ә качып ки т үе, гөп ятучылык һәм т алим- лек эшчәнлеген шунда җәелдерүе, бигрәк тә Татарстанда ана «милләтче» «совет дошманы» тамгасы сугылуы тагар укучыларының вч буыныннан I . Баггал исемен яшерүгә сәбәп булды. Ниһаять, бет моһажнр милләт-тәшләребез—беек шәхесләребез дән И. Ак-чура, С. Максу ди, Г. Исхакый. 3. Вәлидн исемнәрен, алартгын әсәрләрен вагаиыбыиа кайтарырга керештек. Ә. Гнмер журналыбы-зда чытыш ясагы, матбутатыбызда Р. Рәх- мәти, X. Зобәер һ. б., жомләдән, Г. Баггал турында да хәбәрләр бирелде. Әмма бу — зур иштең башы тына әле. Бу сүзләр Габдел- бари Бамалта бигрәк тә кагыла. Җәмәгать эшчән лете, нжатынын әдәби һәм гыйльми кыйммәте башкаларныкыинаи өстенрәк бул- т аны өчен генә түгел.— хәлбуки ул бу җәһәттән дә алда саналган шәхесләргә көндәш була ила. I. Батт ал 86 еллык т омереиен кырык сигезен наганыннан еракта — Финляндиядә һәм Теркиндә уздырса да, бер генә минутка да үзен халкыннан асрылг ан дип хис изми, туган кавеменә гаими хезмәт кылу әмәлен таба. Эмиграциядәге татар укымыш- лыларынын байтаты яна шартларга жайла- шырт а. аеруча I өркиядә гоп кочләреи Һәм сәләтләрен җирле халык мәдәниятен һәм
фәнен үстерүгә, дәүләт мәнфәгатьләрен кай-гыртуга бирергә мәҗбүр була, бу нниыль аларныи үзләрен дә нжгнмат ый-сониаль ба-скычта шактый тиз югары күтәрә. Әмма танылтан тагар моһажнрләреннән икесе- Г. Исхакый белән Г. Баггал мондый ымсын-дыргыч, кы тыктырг ыч мөмкинлект ән - «тө-рекләшү тән» айлы рәвештә ваз кичә, алар горбәгтә та тарный күзе, колагы, туган мил-ләтенең жаи авагы булып кала. Бу ике шәхе- снен тормыш һәм ижат юллары вакыг-вакыг кисешә яки янәшә бара, рухи якынлыклары аерым-ачык күзгә бәрелә, .гмма аерымлык-лары да җитәрлек: Исхакый га сәнгатьчелек алла булса, Багталны тый.тем күбрәк һәяәс- ләнлерә. Хларнын икесен янәшә куеп карау исә укучыга үткәннәрне тирәнрәк танын-бе- лүтә, XX йоз башы гагар иҗтимагый хәрәкә-тен. анын күренекле юлбашчыларын яхшырак күзалларга ярдәм игә. Г. Баг тал ижагы белән танышу иҗтимагый фикеребез үсеше- нен, милли корәшләребст тарихының нналан- яна сәхифәләрен күз ал.|ыбыма бастыра. Чонки шул гормышнын уртасында кайнат ан бнк күп каһарманнарыбыз наган га яшәп калып. социализм «оҗмахына» кереп, башларыннан кичкәнне, заманасында күне.зләрен бил.н.тн уй-хыяллариы һәм фикерләрне булганча сурәтләүдән, тарихка беркетүдән ирексез дән гыела, саксызлык күрсәтә башлаганнары байтак серне үзе бе.гән Колыма туй-лыкларына алып китеп күмелә. Г. Баггал исә. тормышына хәвеф янамаган ИЛГО барын ирешкәнлектән, язчгышы сәхифәләрен янгер- мнчә гәүдәләндерә, шул сәхифәләрнен кызыл сытык арьят ыида акканнары бешен очен бит рәк тә кыйммәт лс икән.тст с ию6һ<м.-е т гер.
I аб гелбари 188.3' елның 8 декабрен гә элекке Катан ханлытынын (хәзерге Оренбург
өлкәсе) Янавы.т (Новая Белогорка) авылын-да дөнья! а килә. Әнисе Бибимәсрүрә. әтисе Габдулла биш ул үстереп, Габделбари шула- рнын дүртенчесе була. Әтисе ягыннан баба-сы— Мөхәммәтрәхим, аның атасы — Сәег- баттал булып, Батгал фамилиясе әнә тунар-дай таралган.
Малай башлангыч белемне тут ан авылында үзләштергәч, ни олы абыйсы Гарифулла аны Оренбу pi ка алып килеп. Кәрван сарай мәдрәсәсенә укырга кертә. Габделбари монда ике-оч ел дин саба! ы, гарәп сарыфы һәм нәхүе буенча белемен арггыра. Аннары Кар- галыда Хәсән хәлфә мәдрәсәсендә ике ел укый, шуннан сон Тронцкида! ы мәшһүр шәех Зәйнулла мәдрәсәсенә килә. Бу уку йортында заманында Акмулла. М. Гафури, 3. Ом- мәги, 3. Шәркый, Гата Исхакын кебек зыялылар белем ал! аклыктан, зиһенле яшүсмер монда шактый рухи азык таба. Ләкин ул шулар белән 1енә канәгатьләнми һәм 1904 елда белемен затын да т ирәнәйтү макса тында Мисырга юнәлә. Ләкин монда ул атаклы Әл-Әзһәр дарелфөнүненә урнаша алмый һәм үзлегеннән гыйлем эстәргә мәҗбүр була. Ты-рышлы! ы бушка китми, гарәп 1елен гарәпчә матбугатка язышырлык дәрәҗәдә үзләште-рү! ә ирешә. Матбугат га акгив катнашуга аны манн мохтаҗлыгы да этәрә. Бу елларда анын мәкаләләре Ашлия тарафдарлары оештырган «Әл-Мөкәттәм», гарәп ислахчы-лары нигез салт ан «Әл-Мөәййәд» гәзитл әрендә һәм «Әл-Мәнар» журналында дөнья күрәләр. Сонрак ул бер ширкәт тарафыннан ачыл! ан «Җәрндә» гәзитенец даимн хәбәр-чесе булып эшли башлый.
1907 елнын ахырында Мисырга мәгъри-фәтче И. Гаспралы килә һәм Русня мөсел-маннары хакында гарәп дөньясына хәбәрләр тарату очен гарәп телендә «Әл-Нәһзә» («Янарыш») исемле гәзит чьи арыр! а ниятли, мөхәррирлеккә Г. Баттал чакырыла. Әмма бу басма тормышка ашмый кала. Ләкин бу вакыйга Габделбари Батталнын Исмәгыйль Гаспралы белән рухи якынлы! ы. яшь ei етнец шушы дәвердә үк инде шундый мөстәкыйль эш алып барырлык дәрәҗәдә белем һәм тәҗрибәгә ия булуы, И. Гаспралынын ана өмет һәм ышаныч белән каравы хакында сөйли.
Чит җирдә яшәү телләр үзләштерүнең әһәмня!ен тагын да ныграк ачканлыктан, ва гаиына әйләнеп кайткач, Габделбарн урыс телен өйрәнү! ә дә күңел куйган. Рәсәйгә ул 1908 елнын язында Каһирә шәһәрендә алт ан «Боек Госманлы мәмләкәте» паспорты белән Муса Габдулла исемендә кайта. Әмма бу nacnopi аны Рәсәй солдат хезмәтеннән коткара алмын. Бер елдан чирләп ки:үе генә аны сәламәтлеген ньныгыр очен иреккә җи-бәрүгә сәбәп була. Шушы тәнәфесне ул Оре-нбург та «Вакыт» гәзитендә эшләп уздыра. 1910 елда исә Троицк шәһәренә килеп, «Мө-хәммәдия» мәдрәсәсендә өч ел буе гарәп теле һәм әдәбияты, тарих укыта. Җәйге ял вакытларында Кавказ якларына сәяхәт итеп, матбугат та укучылар күңеленә хуш килт ән «Кавказ мәктүпләре» тезмәсеннән очерклар бастыра.
Г. Батгал иҗат эшенә яшьли т aptшла— 1903 елда ук анын «Акмулла. Шагыйрьнең кыскача тәрҗемәи хәле һәм кайбер HIMI ырь- ләре» җыентыгы Троицк шәһәрендә басылып чыга. Аннары «Ислам философла-ры». (Җамалетдин Әфт ани һәм шәех Мөхәм-мәт Габдуһ). «Төрек-гатар тарихи (Мәктәп- мәдрәсәләр өчен дәреслек)», «Назарияте әләбия» (Казан, 1913) китаплары дөнья күрә. Шуннан сон ул гарәпчәдән сурияле Никола Хаддатнын «Тормыш юллары», «Ярату һәм өйләнү», урысчадан К. Корягнннын «һинд пәйгамбәре Будда Сакия Муни» әсәрләрен тәрҗемә итә һәм нәшер кылдыра. Кызык-сыну даирәсе кннәя, эшчәнлете колачлырак була бар) ан егеткә хәзер инде Троицк мәй-даны таррак күренә — ул Казанга күчеп килә һәм монда «Йолдыз» тәзите редакциясе мө-дире вазыйфасын үтәртә керешә. Адвокат Фуа! Туктар «Корытай» тәзизен оештыргач. шунда секретарьлыкны үз өстенә ала. 1917 елнын кыш башларында Идел-Урал буе һәм Себер төрки-татарлары корылтае үткәрелеп, Г. Бап ал шунда Милли Мәҗлес әгъзасы итеп сайлана һәм ул шул вазыйфаны үтәр очен Уфа) а китеп бара.
Большевиклар башта «Корылтай» гәзя- генә каг ылмасалар да, көчләре ныгыгач, «артык» милли рухлы басмаз а чыдап тора алмыйлар —1918 елнын язында ябалар. Бат- тал җаванлыльи ында чьи арыр: а керешелгән «Алтай» зәзитенен да бары 1ик 13 саны гына дөнья күрә. Габделбарн кулга алына һәм ул «демокра!» большевиклар төрмәсеннән моннан сон һичбер исемдә 1әзит чыт армау шарты белән генә азат ителә.
Әнә шулай Г. Баттал һәм анын фикер-дәшләренә сәяси эшчәнлек юллары ябыла. Сәләтле eier. «Корылтай» оешмасы гәкъди- ме буенча. Мөхетдин Корбан! али һәм Хуҗа Бәдигый белән бергә гатарча мәктәп дәрес-лекләре !өзер!Ә керешә. Революция алды елларында һәм түнкәрешләр заманында анын «Габделвәли Яушев» (Оренбуpi, 1912), «Өч төрле идарә ысуллары: чикләнмә! ән мо-нархия. чикләш ән монархия һәм җөмһүрият» (Казан, 1917), «Зәйнулла хәзрәт Рәсүли вә Әхмәт хаҗи Рахманколый рнсаләсе», «Сөембикә манарасы» (Казан, 1918) һәм башка әсәрләре басылып чыта, җәмә!агь ипләрендә катнашуы да таныла бара. Катлаулы ша- pi.зарда raiap дәүләтчелеген яңадан аякка басIыру көрәшендә Г. Батталнын үткен каләме мактаулы урын тота, күпләрне бердәм сафка туплауда әһәмият казана.
1918 елнын җәендә Советларга каршы күтәрел!ән халык Зарафыннан Казан шәһәре алыш ач. Баттал һәм анын дуслары «Корыл-тай» гәзиген янадан чьи арырга тотына. Тик бераздан Казанга кызыллар керү хәвефе ту-гач, корылтайчылар моннан чыгын китәргә мәҗбүр була. Алар. Уфадагы казанлы бүтән сәясәтчеләр белән берләшкәннән сон. Себер-тә, ул чакларда Омскндагы Себер хөкүмәте идарәсенә караган Кызыльяр (Петропав-ловск) шәһәренә качып китәләр. Анда Батгал җитәкчеле)ендә «Маяк» исемле кечкенә бер г әзнткә иш ез салына.
Кызыл көчләр бетен Себерне яулап ал- ■ аннан сон. Г. Баттал. мөһаҗнрлеккә китү уеннан ваз кичеп, ялган документ юнәтеп. Казанга кайтыр! а карар бирә. Ул Казанда калган, Совет и шрәчеләре ышанычына кер-гән кайбер элекке фикерләшләре яклавына
исәп итә. Әмма 35 көнлек авыр сәфәрдән сон. 1920 елның мартында Казанга кайтып.
пгалэсе белой кавышкач, иске дусты Га- лимжан Ибраһнмов аны: -Сине әле толын асмаганнар икән, димәк?» — («'Горек күлтү- рс» ж.. Анкара. 1963. февраль. 55 б.) тип каршылый. Дүрт-биш көннән нн те Чека аның эзенә төшә — егетне төрмәгә илтеп ябалар. Монта ул шактый озак тоткынлыкта у тыра. аннары әсирне ватандашлар сузышы тәмамланганчы мәҗбүри хезмәт лагеренда эшләтәләр.
Аклануга һәм ватанын та иреккә чыт ут а омете тәмам киселгәч. Г. Баттал зинданнан котылу юлын үзе эзләргә тотына. Ялтан та-ныклык әзер булгач, ул тоткынлыктан кача һәм Әстерхан. Кавказ аша Төркнягә үтеп чытарга тырыша, әмма максатына ирешә ал-мый. Бер ел буе әнә шулай җәфа чигеп йөр- тәннән соң. ул. хатынынын ризалыгын алып. 1921 елнын сентябрендә Финляндия! ә кача.
Г. Баттал Финлян тнядә өч ел чамасы яши. мондагы ватандашларынын балаларын укыта, фнн телен өйрәнә. Истанбулдаты Рә- сүлзалә нәшриятенә «Казанлы» имзасы бе-лән мәкаләләр язып жибәрә. Шушында чакта ул. һелсинкн университеты китапханәсеннән файда.танып, анда мәҗбүри нөсхә рәвешендә килеп торт ан татар басмаларына да таянып. «Казан төрекләре» хезмәтен дә язып бетерә. Мон та чакта ул француз телен дә ейрэнерт ә керешә, бу эштә Оминә ( ырт- лян ана башлаш ыч ярдәмне күрсәтә. I алнм француз телен өйрәнүне Исзанбулла да дә-вам итә.
1925 елнын ноябрен тә Г. Баттал Төрки- ят ә күчен киле. Монда ул Төркия инстгпуты молире Фуат Күпрүле үтенече буенча, урыс-чадан берничә «әсәрне тәрҗемә игә. гәзит- журналларга языша башлый.
1927 елнын җ.н-нлә I аб те.тбари Анкарадагы Матбугат комум мөдирлеге тарафыннан урыс теленнән тәрҗемәче хезмәтенә чакырыла. Шушы елны "Айнып тарихы» журналында анын «Рәсәидән аерылган милләтләр» әсәре басылып чыта, (оныннан аерым кнгап итеп тә нәшер кылыш ан шушы хезмәте буенча анын >ш хакы билгеләнә. Бераздан әлеге бүлек Тышкы ипләр министрлы) ы белән берләшкәч. I . Бат тал та шун га күчә. Әмма ул рәсми ва зыйфасын ү т әү белән генә чикләнеп калмый, гел. тарих, әдәбият, сәясәт өлкәләрен тәте эзләнүләрен тә тәвам игә һәм Анкара. Истанбул тәтиг-журиалларында күп кенә мәкаләләрен бастыра. 1932 елда Истайбулда үгкәренән Беренче 1өрек теле коры зтаен за чат а тай (чьи гай) госманлы телләре турында чыгыш ясый. «Гөрек гелей өйрәнү җәмгыяте» оештыры п ач. тиунын әгъзасы була һәм җәмгыятьнең башлангыч әтиләрендә аеруча акт ни катнаша. "Ибис Моһанна .штате, хезмәте шушы җәмгыять тарафыннан бастырып чыт арыла I Баттал бу елларда «Зур кырт ы т теле сү ыеге-н (про-фессор К. К. КЗдахнн төзетән). Якут теле сүзлегемә төрекчәгә тәрҗемә игүгә байтак көчен сала.
1947 елда I . Баттал пенсиягә чыта һәм Анкара тан Истанбу на күчеп килә, шуннан сон. барлык вакытын үзе тс тәтән иҗат тик-шеренү ипләренә батыш тын I ир-ат. фарсы, урыс. фнн. францу т һәм күпчелек төрки тел-ләрне иркен белгән, үтлетенн-нт укып зиһенен баеткан галим накы тынын кялерен җуйма- стан, колачын кнн җәеп иҗат эшенә чума — анын илленче-алтмышынчы елларда хезмәт- тэшлек иткән гәзиз-жу риалларын. күмәк җыентыкларын санап чыту гына да байтак урынны алыр иле. Алар ярасын та Горек күлзүре». -Төрек йорты». «Төрек шли». «Дәрте» (Алмання). «А зкү». -Пени Гөрке- сган». «Казан» һ. б. журналларны. 1өрек теле һәм әдәбияты» җыентыкларын. Горек телен өйрәнү җәмгыяте бюллс гсинәрен бит - рәк тә искә алырга кирәк. Шул ук вакытта Г. Бапалнын аерым әсәрләре китап рәвешендә дә басылып тора. «Рус революциясеннән хатирәләр» (Истанбу т. 1947). -Яшел Ризә һәхг Или. ( Анкара. 1950). -Мин бер яктылык эзли идем» (Исганбх т. 1962). «Казанлы юрки мәшһүрләре» сериясеннән «Ризаэт тин Фәхретдин улы». «Муса Ярулла-Бити». «Галимҗан Бару ти-. «Ике Максу гиләр» (Истан- бул. 1958—1959) нәкъ менә шмг дыилар исәбенә керә. Анын вакытлы матбугатта roil ья күртән хезмәт ләренен гомуми күләме бик зур булу белән бергә, тематикасы да төрле-төрле. Ул аеруча бер каннар гәрг белән 1оркия жэмэтатьчелетсн га тарный боек иплеклеләрс Йосыф Акчура. Гаяз Исхакый. Габдулла Тукай. Фатыйх Әмирхан. Жамале- г тин Вәлндиләр тормышы һәм иҗаты белән таныштыру өчен махсус мәкаләләр яза. Кай-бер тематик хезмәтләрендә бу шәхес тәриен сафын татын ти кинәнтә төшә Мисалга. «Мин бер якгылык эзли итем- әсәрендә ул 1919—1923 елларда башыннан кичкәннәрен тасвирлый. Анда Болт ар. Хазар. Алгый Арга ханлыклары тарихы сурәтләнә, автор яхшы белт ән яки аралашкан шәхесләр тән 111 Мәр- жани. К. Насыйри. I’ Фәхрет тин. М Ярулла. 3. Камали. Г. Бару ти. һ. Атласый. 3. Вәли- ти. Ж- Вәли ти. Ф. Әмирхан, .1. Исхакый. I . Хужаев. И. Алкин. Ә. Рәсүлга тә һәм бү тәннәр турында мәгълүматлар бирә. Китапта I Ибраһнмов турынлаты хатирәләр язучыны ачу та аеруча әһәхзиягле. I аб телка тыйр Инан бу әсәргә карата язган рецензиясендә: «Г. Багдад-Таймас бәйиен бу китабы бер дәвер тарихы өчен чыт анак иазыйфасын үтәячәк .тсәрләрнсн берсе тер -. тип бәя бирә («Зорек кү.ттүре». февраль. 1963.56 б.).
Га тимнен тузан халкын, анын культура-сын Көнбагыш төньягына таныту тырышлы-кларына мисал итеп һоллан та Ьрнл.т и-иттри- яге берләшмәсе алман телендә чыгарган «Ханабуцһ тер Ориенталист ик» жысигытыи- таты татар әд.тбиятына батыш тан! ан мәка ләсен, француз телендәге «Иһилолотнае 1ур- цнцае Фун тамента-нец икенче томын га шәптер иткән казаи һәм кырым татарлары әт.тбияты турын тат ы язмасын телгә алырга мөмкин.
I а гимнен «Казаи татарларын га милли хәрәкәтләр». «Казан илендә табылган бер тарихи юк у мен т (( әхигпәрәй хан ярлыгы)». «Казанны саклау -. •■( әйф ( араинын -I өл- стан-ы тәржем.ке турын та». «Ысулы ка-тим». «Торки тонна та ысулы жәдиг хәрәкә-те» һәм бүтән хезмәтләрендә тпу тай ук хал-кыбызның тарихы, мәдәни мирасы, мәга-рифе турында сүт алып барылса, ал тарак ишарәләгәнебезчә. Г. Багза тныцбайтак «әсә-рләрендә гомум төрки яки аерым карыш халыклар тоиьясы ко.тачтана. Хәтта бүтән милләт торг ә кагылган мәкаләләр тә яза ул.
«Үлкү» журналында басылган «Фнн иле һәм фнн геле», «Терек амачы» журналында дөнья күргән «Китабел-Идрак ли лнсанел-Әтрак» китабының профессор Әхмәт Жәгъфәр улы тарафыннан эшләш ән тәржемәсенә тәнкыйть мәкаләләре менә шуңа мисал була ала. «Диване лөгатет төрек» тәржемәсенә тәнкыйть», «Теркин т ышында тел мәсьәләләребез», «Русиядәг е төрек җөмһүриятләре» хезмәтләре төрки халыкларның уртак мәдәни мирасына, аларның дәүләтчелекләрен, матди һәм рухи тормышларын гәүдәләндерүгә бат ыш.тана. Аның яратып шөгыльләнгән тагын бер темасы — кырым татарларын сурәтләү. Галим кардәш халыкның мәшһүр уллары Исмә1ыйль Гаспралы («Мин аны күргән идем»), Бәкер Чобанзадә, Шәүки Бик- түрәләрт ә Gai ышлап махсус мәкаләләр ба-стыра, «Иске вә яка Кырым төрек әдәбияты», «Кырым буенча төшенчәләр» хезмәтләрендә нсә кардәш халыкның тарихы, тулаем әдәбияты хакында сүз алып барыла.
Г. Бап алның әдәби, гыйльми мирасын тулырак күзаллау өчен, алда телгә алынган басмалардан тыш, «Вакыт» (Оренбург) гәзи- тен, «Ак юл» (Казан), «Сөембикә» (Казан), «Укытучы» (Казан), «Шура» (Оренбург) жу-рналларын актарырга, Төркиядә нәшер ител-гән «Вакыт», «Йени сәс», «Йенн сабах», «Та-свир», «Йени Кафкасня», «Азәрн төрек», «Хакимияте мнллня», «Азәрбайжан йорт бил- гиси», «Төрек елы» басмаларын да күздән кичерергә кирәк. Ул матбугатта үз исеменнән тыш, «М. Г.» (Муса Габдулладан кыскартылган), «Сәях» кушаматы белән дә чыгыш ясалган, үзе чыгарышкан басмаларда кайбер хезмәтләрен имзасыз нәшер итүе дә бик ихтимал.
Г. Бапалның аеруча күңел биреп язган хезмәте—«Казан төрекләре». Ул аны Фин-ляндиядә тәмамлый һәм 1925 елда Истан- булда гарәп хәрефләре белән бастырып чы-гара. Хезмәт безнен хак-га — казан татарла-ры турыңда. Төрекләр безне «казан тө-рекләре» дип атаганлыктан, әсәр ул дәвердә бары Төркиядә һәм төрекчә генә басыла ал-тайлыктан, автор да китабына әнә шул исем-не бирә. Хикмәт исемдә түгел, җисемдә, ди-гәндәй, бу хезмәт ата-бабаларыбыз узган та-рихи юлны шактый тулы һәм дөрес күз алдына басгыра, мөһаҗир, милләтт эшләре-безгә һәм төрек кардәшләребезгә генә түгел, ватаныбызда яшәп яткан безгә дә үткәннең күп кенә вакыйгаларын, инде онытылырга өлгергән гарнхн затларын җанландыра, мил-ли аңыбызны баета һәм тирәнәйтә. Мөһажн- рлектә яшәт ән автор күп кенә чыганакларга, тарихи хезмәт ләргә мөрәҗәгать итә, илбаса-рларның татар-башкортны изүенә, җәберлә-венә төпле дәлилләр китерә, ата-бабалары-бызның каһарманлыгына, фажит але җиңелүләрдән соң да рухи чыдамлыгына, сүрелмәс горурлыгына соклана, аларның бердәмлеге җитмәвенә ачына. Шунлыктан бу китапны эмиг рациядәге милләттәшләребез сөенеп каршы ала һәм илдән-илт ә күчеп, кырыс шартларда төреклеген дәвам иткәндә, милләт буларак саклануында бер арка таянычы итә. Теркин латин алфавитына күчкәч. яшьләр инде г арәп хәрефен танымый башлагач, күпләр бу китапны яңа шрнфггә бастырып чыгаруны кирәксенә. Г. Багтал бу үтенечләргә колак сала һәм хезмәтен яна төрек хәрефләренә күчереп чыга, бер үк вакытта ул аны киңәйтү, тулыландыру белән дә шөгыльләнә. Әнә шулай «Казан төрек- ләре»нен яна вариант ы барлыкка килә һәм ул 1966 елда Анкарада басылып чыга, аннары шунда ук 1988 елда өченче басмасы да дөнья күрә.
Автор 1921 елдан бирле даими рәвештә ватаныннан читтә яшәгәнлектән, анда гагар тарихына, мәдәниятенә кагылган яңа тикше-ренүләр Татарстаннан килеп житмәг өнлек-тән, Г. Багга.т хезмәтендә яна гыйльми ка- занышларыбызны файдалана алудан мәхрүм була. Тоталитар система татар тарихын ти-ешенчә өнрәнүт ә нрек бнрмәсә дә, җитмеш ел эчендә барыбер нидер эшләнде, әдәбият-сән- гатебезне барлауда, соңгы ун елда үткәнебезне дөрес чат ылдыруда да кайбер унышларга ирешелде. Менә шул казанышлар юг арылыгыннан караганда, «Казан төрекләре»нең байтак жнтешсезлекләрен дә абайларт а мөмкин. Мисалга. Г. Баттал Болгар һәм Казан ханлыклары заманы. XVH—XVIII йөзләр әдәби мирасыбызны бик зәгыйфь яктырта. Автор Татарстан археологлары хезмәтләренә таяна алмат айлыктан, ханлык дәверендәге матди казанышларыбызны да тиешенчә отышлы гәүдәләндерми. Батырша һәм Кара- сакалнын татарлыгына, аларнын тагар халкы белән багланышына да игътибар бирелми. «Нур» гәзитен татарча нәшер ителгән берен-че вакытлы басма санамавы, Сәетталиевне милли коммунистлар исәбенә кертүе «татар» атамасына кагылт ан фаразлары да бездә хә-зер инде яклау габа алмый. Татарны Терки-ндәгечә «казан төреге» дип атауны хутглавыи исә мөһажирлек бәласе дип санарт а туры килә. Татар санын «биш миллион» дип күрсәткәндә, бу саннын 1959 елты рәсми статистикага нигезләнүен искәртү дә хәерле булыр иде.
Шулай итеп, «Казан төрекләре»нен кай-бер җитешсезлекләре күз алдында. Бер үк вакытта анда XIX йөз ахыры — XX йөз башы татар әдәбиятын сурәтләгән, беттә шактый дәрәҗәдә, ихтимал күбрәк дәрәҗәдә, таныш мәгълүмат та тупланган. Бер караганда, безт ә аларны укуның хаҗәте дә юк сыман. Әмма бу беренче карашка гына шулай. Чөнки әлеге шәхесләрнең эшчәнлеген, иҗатын аларны әйбәт күреп, аралашып белгән замандашы, марксизм иләгеннән иләп карамый торг ан «милләтче» бер зыялы яктырта һәм бәяли — безгә анын мөнәсәбәте һәм бизмәнләве дә кызыклы ич. Аннары «Казан төрекләре» ниндидер кү ләмдә милли тарихыбызга тыштан да күз салу ләбаса. Менә шунлыктан, аның кайбер җитешсезлекләре белән бергә, бу хезмәтнең бик әһәмиятле, бик кызыклы һәм отышлы яклары да күп. Шуңа күрә аны бүгенге татар укучысына мөмкин кадәр тулырак тәкъдим игү, әлбәттә, аклана, дип уйлыйм.
Габделбари Ба палның гаилә тормышы-на килгәндә, ул 1910 елда үзенә кардәш тиешле Кафия Вәли кызы Батталта өйләнә, әмма яшь кәләш озакламый тиф авыруыннан вафаг була. Икенче тапкыр Габделбари Троицк шәһәрендә укыткан чатында урыс теле укытучысы Газизә Шам ханым белән никахлаша. Бу ханым соңыннан т at ын укып,
teui док-юры була. Аларнын Бил г еуар исемле уллары дуа һәм үсеп җиткәч шулай ук габитг- лык белгечлеген үзләштерә. Әйтү ләренә караюны. ул бүген I.» Исганбул шәһәрендә юмер итә икән. I абделбари Багдад. Төркн- адә фамилия кабул игү дурында канун чыккач. исеменә «Таймас» сүзен өсги. Багтал- Таймас сүзләре мәгънәләре ядыннан бик якын булып, «батыр», «фидакяр», -тугрылыклы» төшенчәләрен аңлата, ягьни Габделба- рннын асылына д адәдтән дыддд туры килә!
Габ.делбари Бад дал-Таймас гомеренең сонды дәверендә үзедд һәм замандашларын гәүдәләндерәчәк яна әсәр яза башлый, әмма ул 1969 елның 26 апрелендә вафад булдан- лыкдадд. әлеге әсәр дәмамланмый кала.
Г. Багдад-1 аймаснын тормыш юлын һәм эшчәнледсн тулырак күләмдә Торкиядә яшә-үче мнл.тәггэшебез Наилә Бинарк яза һәм «Казан» (1978. № 21) журналын да бастырып чыдара. .Ана кайбер мәгълүмадларнда «Казан торскләре~н татарчага заржем.» иткән Асия Рәхимова һәм Сөләйман Рәхнмовлар өсдн. Димәк, халкыбызның туд рылыклы. фи дакяр улы. аныдд кыйммәтле хезмәтләре онытылмый. моһажир галимебез белән кыдыксыиу сүнми. Киләчәктә бу эш әле татын да кнддәер дин ышанасы килә.
Әсәрне журнал да бастыру өчен әзерлә-гәндә. гади укучы буталмасын өчен, «казан төрекләре» дигән дыйбарә байтак урында «казан гатарлары». «татарлар» атама.дары белән алышдырыл.ды. бер каләресе исә авто-рдагыча калдырылды.
Шушы әсәре белән Габлс тбарн Бапал- I аймас хезмәтләре ватантана—сөекле хал-кына канга батилын. Ка герле мираснын беренче сәхифәләре!