КАЗАН ТӨРКИЛӘРЕ

Төркичелек һәм төркн мәдәни берлек идеясе көчәйгән бу көннәрдә, төрки кавемнәрнең берссн-берсе белергә тиешлеге дурын.ы сүз озайтып сойләгг торуның кирәге юктыр Алдыгызда яткан «Казан төркиләре» исемле бу ОСәр гөрки дөньяның төньягын азмы-күпме ачыклау, анлату максаты белән язылды Фикеребезчә Казан төркиләренең кирәк тарихи язмышының, кирәк фикри һәм мәдәни хәрәкәт тәренең өйрәнелүе идеалист төркичеләр өчен файдалы булмаган Төрекләр Көнчыгыш Рим пайтәхетен алгач үткән бөтен бер гасыр буенча, төрки дөньяның уң канатын Казан төркиләре берүзлоре япа-ялгыз сакладылар 1453 (Исганбул алынуы) һәм 1552 (Казан җимерелүе) еллар арасында үткән йөз ел. Госманлы императорларының ин ко грәг.гс бер дәвере булган хәлдә. Казан гөрки тереклеген бугазларда маташкан һәм бөтен Урга Төрки йортка яна- дан ерткыч мәскәүлеләр коньяк тарафтан бер генә дә җит ди басым тоймадылар
Казан дәүләтенең йөз еллык тормышы, илбасар һәм җимерүче мәскәүлеләр белән өзлексез сугышларда үгкән кебек бу дәүләт җимерелгәннән сон да Казан төркиләре төгәл ике гасыр буе урыс кенә морс Һәм патша з.грыггын йоту сәясәте бс тән көрәшкәннәр һәм бу көраш шрлә җиңеп чыкканнар Казанлы ы n гзч.гр булган һәлакәтләргә башка һичбер горки кавем очар булмады Аларньш язмышын зггмх өчен Казан иленең XVI Йөздә Явыз Иван кебек бер җанвар тарафыннан ии ындыры туын искә төшерү лә житә Бх халык чиккән гадапирны искә төшергәч ан1.ш чыдамлыгына хәйран калмау мөмкин түгел Урыслар, башка гөрки өгк.п.грнс ХУШ иөиг басып ала башлаганнар һәм XIX йөздә 1.» дәвам иткәннәр У г заманнар п исә урыс вәхшилеге шактый йомшаган иде Игътибар итик Кырымны
' Әсәр кыскартып басыла. уйсындырган Икенче Екатерина Хан сараена. Хан мәчете һәм төрбәләренә кул тидермәгән. ә Явыз Дүртенче Иван. Казандагы бөтен мөселман төрки дәүләт һәм дин оешмаларын жир белән тигезләгән. Кылыч, тәре һәм ут белән Көнчыгышка яу чапкан мәскәүлеләрнең мәрхәмәтсез һөҗүмнәре аркасында казандылар үзләренен тормышларын гына саклап калмыйча, башка кайбер төрки кабилә кешеләрен дә үзләренә кушып, төркиләрнең санып арттырганнар һәм элек форсатта (ягъни беренче мөмкинлек чыгу белән) башка төрки-мөселман өлкәләренә юл ачып. Идел буенда ислам мәдәниятен, төрки культурасын сакларга тырыштылар һәм бу юлда зур уңышларга ирештеләр.
Шунысы да икътибарга лаек төп Казан илендә урыс вәхшәте аркасында дини оешмалар җимерелгәннән соң. казандылар Бохара кебек ерак бер мәмләкәткә барып дин гыйлеме өйрәнгәннәр һәм аннан кайткач үз илләрендә мәдрәсәләр ачканнар, ул заманнарда дин җәһәтеннән бик йомшак булган башкорт һәм казакъ-кыргызлар арасында мөселманлыкны ныгыту һәм алга җибәрү белән аларның кулына урысларның йоту сәясәтенә каршы нык бер рухи коралны биргәннәр,
Мәгълүмдер ки. урыс басып алуына дучар булган төркиләрнең сәяси һәм игътисали җәһәттән урыслар белән тыгыз бәйләнештә булырга мәҗбүр ителеп, урыслар аша булса да. Аурупалагы фикер агымнары белән танышканнары аркасында миллият фикере һәм шул чорның яңа фикерләре XIX гасырның икенче яртысында башлана Казан төркиләре бу өлкәдә до башка шундый төркиләрдән артта калмаган Сүзләребсзнең дөреслеге түбәндәге кечкенә генә бер чагыштырудан ла ачык күренә: Кавказияле Хәсән бәй Зәрлабинен ••Игенче» газетасы 1875 елда чыккан Кырымлы ■Тәрҗеман- газетасы да 1883 елда басыла башлый, ә казанлы Каюм Насыйринын үзенә бер төрле газета вазифасын башкара торган еллык календарьләре 1871 елда нәшер ителә башлый
Казанлы Шиһабетдин Мәрҗанинең Казан һәм болгар тарихына караган Гыйләләтез- заман» исемле әсәре 1877 елда үткәрелгән Бөтенрусия археология, тарих һәм этнография җәмгыяте корылтаенда укылган һәм бераздан нәшер ителгән.
1880 елда Каюм Насыйри. Казан төбәге халык әдәбияты үрнәкләрен эченә алган ■ Кырык бакча»сын бастырган һәм "Тәрҗеман» чыга башлаганнан соң. ягъни 1884 елда 915 битле «Фәвакиһел-жөләсә» исемле төркичә зур бер әдәби әсәр нәшер иткән
Бу әсәрне язуыбызның максатларының берсе дә Казан төркиләрен, бигрәк тә казанлы яшьләргә таныту, милли-мәдәни куәтләребезне югалтмау һәм киләчәк өчен программабызның төп юнәлешен сызачак булганнарның игътибарына кайбер әһәмиятле материаллар тәкъдим итү
Менә шулай итеп, санаган максатларыма бу әсәрем азмы-күпме хезмәт итә алса, мин үземне бәхетле исәпләячәкмен.
Истанбул 12 ноябрь. 1925 ел.
Кереш
XIII гасырның урталарына таба (1236—1240) Урта Идел һәм Түбән Чулман (Кама) буйларына яу чапкан Батый хан гаскәрләре анда болгар исемен йөрткән төркиләр кавеменә тап булган һәм ул җирләрдән Иделнең уң ягына үтеп, көнчыгыш славяннарга таба хәрәкәт иткәннәр Әле генә искә алынган җирләрдә инде V гасырлардан бирле яшәгәннәре билгеле булган Болгар төркиләре турында алда аеруча киң сүз алып барачакбыз.
XIV гасырның ахырларына таба болгар исеме бары тик кайбер китап битләрендә генә калып, халык арасында онытыла барган Бу өлкәдәге борынгы ыруг һәм нәсел исемнәре дә әкренләп югала Мәмләкәт исеме буларак та кулланылышта йөргән «Болгар» урынына XIV гасырдан башлап -Казан» исеме кереп китә. XVI гасырның урталарында урыс басып алуы көннәрендә бу өлкәнең исеме инде Казан ханлыгы була Шулай итеп, безнең онытылмас тарихи истәлекләребез Казан исеме белән бәйле Димәк. Казаннын тарихи һәм милли әһәмияте гаять зур Казан кечкенә генә бер елганың һәм баш шәһәрнең исеме генә булмыйча, чынында киң бер өлкәнең исеме иде
Казан исеменең шушындый тарихи әһәмияте булгач, өлкәнең дә исеме Казан икән бу өлкәдә яшәгән халыкның (төркиләрнең) исеме дә Казан төркиләре булмыйча ничек булсын?
Тарихи Казан ханлыгы җирендә яшәгән һәм. кайда гына яшәсәләр дә. Казан өлкәсеннән күчкән. Урта Идел сөйләшендә (Казан төркичәсе белән) сөйләшкән бөтен төркиләр Казан төркиләре була Бу төркиләрнең исем мәсьәләсе, этнографик хәлләре, яшәешләре, гореф-гадәтләре, әхлаклары, эшләре, төрләрс-типлары турында кыскача мәгълүматлар китапның ахырында кушымта рәвешендә бирелә
Казан төркиләрснсн бер кабиләсе булган башкортларга килгәндә, бу төрки кавеменә карата алда беренче башкорт баш күтәрүләре белән бәйле бер гомуми караш бар.
Беренче бүлек
Урыс басып алуына кадәр
1
дел елгасының урта һәм түбән агымы тирәсендәге җирләр һәм Идел белән Кама елгалары арасында яткан өлкәләр дә борынгы заманнардан бирле төрки кабиләләрнең җирләре иде. Төркиләр бу җирләрдә дәүләтләр корганнар, шәһәрләр салганнар, якын һәм ерак кабиләләр белән мөнәсәбәтләре төрлечә, сугышлар булгалаган. тату-тыныч та торганнар Түбәндә тулы тасвирланачак Болгар төркиләре Идел буе дәүләтләрен V нче гасырда төзегән-нәр (В Григорьев Идел Болгарлары «Библиотека для чтения» ж . .\s 19). Хазар төркиләре исә, Идел ярларында VIII гасырдан бирле мәдәниятле, алга киткән тормыш белән яшиләр XI гасырда хазар җирләренә кыпчак төркиләре килюй. Болар, хазарлар белән катышканнан сон. әкренләп Идел-Кама болгарлары арасына да үтеп кергәннәр һәм аларның зур бер бүлемен тәшкил иткәннәр Ул заманнарда дәүләт чикләренең билгеле булмавы, әхлак һәм гадәтләрнең бер булуы, телләрнең, тереклек итү рәвешләренең охшашлыгы, әлбәттә, бу төрки кабиләләрнең бер-берләре белән җиңел кушылып берләшүләренә зур ярдәм иткән.
Соңгы елларда, кыпчак теленә багышланган хезмәтләрдә, бу телнең хәзерге Идел буе (Казан) төркиләре сөйләшенә бик охшаган булуы бәян ителде Элекке Русия Фәннәр Академиясе әгъзаларының берсе, танылган тюрколог Вильгельм Радлов, кыпчак (комай) теленең борынгы бер үрнәге булган «Коман мәҗмуга- сыиндагы сүзләргә фонетик анализ ясаганнан соң: «Коман теленә иң нык охшаган сөйләшләр Идел буе сөйләшләре Тикшеренүләр ачык күрсәткәнчә. Идел буе төркиләренең сөйләшләре 500 елдан бирле фонетик яктан бик аз үзгәреш кичергән». — ди
Икенчедән. XIII гасырда (1236—1240) төньяк-конбатышка таба хәрәкәт иткән Чыңгызның оныт ы Батый хан гаскәрләре белән дә бу мәмләкәтләргә бик күпләп төркиләр килгән булырга тиеш. Тик аларнын бер бүлек булып Болгар мәмләкәтендә калуы турында тарихи мәгълүмат сакланмаган. Көнчыгыш Аурупага XIII гасырда килгән төркиләрнең Алтын Урда дәверендә җирле төркиләргә кушылулары акрынлык белән, гыныч юллар белән тормышка ашкан булса кирәк
II
, олгарлар V гасырда ук бер дәүләт төзегәннәр Тарихчыларның әйтүенә караганда. Кама елгасының Иделгә койган урынында әйләнә-тирәдәге җирләр Болгар өлкәсенең үзәге булган һәм Болгар дәүләте иң беренче шунда төзелгән Төрле дәверләрдә мәмләкәтнең чикләре бик нык киңәйгән Әмма бүген бу чик сызыкларын яңадан төгәл игеп күзаллау бик авыр
Чит милләт тарихчылары фикеренчә. Идел болгарлары шактый мәдәни һәм сәүдәгәр бер кавем булган Урыс галиме В Григорьев әйтүенчә «Идел болгарлары көнчыгыш Аурупа кавемнәренең (бигрәк гә яңа бер төрки кавем булган хазарлар) һәммәсе арасында иң беренче булып мәдәнияткә ирешкән халык була»
Болгар төркиләренең мәдәнилеген исбатлый торган бер дәлил төсендә тарихчылар тагын шуны да яза: урсы елъязмаларында теркәлгән риваятьләргә караганда, алар күн итек кия торган булганнар 985 елда бу хәл урысларны бик борчуга салган һәм алар «Болар безгә ясак түләмәс, без үзебездәй чабаталыларны эзлик», дип. болгарларга каршы сугыш башлаудан ваз кичеп, кире чигенеп киткәннәр
X гасырда ук Болгар авылларында мәктәпләр эшләгән
Болгар дәүләтендә берничә шәһәрнең булуы да мәгълүм Аларда сәүдә эшләренең дә бик алга киткән булуы гарәп авторлары тарафыннан теркәлгән Шулардай күренгәнчә. болгарлар ерак һәм якын күрше кавемнәр бетон алыш биреш иткәннәр Гарәп сәяхәтчеләре әйтүенчә, чит мәмләкәтләрдән сәүдәгәр тор бары тик Болгар шәһәренә гетто килә алсалар, болгарлар үзләре исә ерак Себертә кадәр барып угыр халыклары белән дә сәүдә иткәннәр
Болгар гарда игенчелек гә шактый ук алга киткән булган X гасыр сәяхәтчесе гарәп Ибнс Рустә әйтүенчә. «Болгарлар игенче бер кавемдер Бодай, арпа тары
И
кебек төрле игеннәр игәләр». Болгар дәүләтендә 922 елда сәяхәт иткән гарәп галиме Ибне Фазлан да Болгар кырларыннан мул уңыш алунуы турында яза Болгарлар кырлардан җыеп алынган ашлыкны күрше кавемнәргә, шул исәптән, урысларга да саталар.
Ибне Фазланның һәм башка гарәп авторларының язып калдырганнарыннан күренгәнчә, болгарларда игенчелек белән бергә хайван үрчетү, терлек асрау эше дә алга киткән була Хөкемдарларына түли торган ясак әйберләре арасында үгез тиресе дә санала Сыер, сарык, кәҗә тиреләре көнчыгыш сәүдәгәрләренә дә сатылган. Болгар халкыннан ясакка ат алына торган була Бу мәгълүмат Болгар җирендә төрле хайван, шул исәптән, сыер һәм ат көтүләре йөргәнлеген күрсәтә.
Болгарларда заманына күрә сәнәгать тә үскән. Үзләрендәге чималны үзләре эшкәрткәннәр
Ибне Фазлан «һәр йорттан бер үгез тиресе ясак итеп алына», дигәндә, эшкәртелгән тирене күз алдында тота. Бу фикерне Хвольсон да куәтли, казанлы тарихчы Мәржани дә шундый карашта тора. Соңгысы «Бу ү1ез тиресе дигәне эшкәртелгән һәм безнең телебездә «болгари» дип әйтелә торган калын, тупас т ире булса кирәк», ди. Болгарда эшләнгән тире Көнчыгышта бик танылган була. Төркестанлылар һәм казакъ-кыргызлар эшкәртелгән үгез тиресен бүген дә «болгари» диләр. Болгарларның руда казу һәм металлургия белән дә шөгыльләнгән- лекләрен урыс тарихчысы Г. Лихачев раслый.
Элеккеге Русия Фәннәр Академиясенең әгъзаларыннан П Кеппен Болгар төркиләре арасына ислам дине безнең эраның VIII—IX гасырларында керә башлый дип фараз итә. Ислам гаскәренең ул җирләргә кадәр килүе тарихта билгеле түгел, димәк, ислам диненең Идел буена керүе мөселманнар белән сәүдә мөнәсәбәтләре нәтиҗәсендә башлангандыр. X гасырда Болгарга килгән Ибне Рустә, ул вакытларда ук инде болгарларның күбесе ислам динен тотулары, авылларда мәчет-мәдрәсәләрнең булулары турында яза.
Без тарихтан шул вакыйганы да беләбез: Болгар хөкемдары Алмас Сәлки углы 921 елда Габбасия хәлифәләреннән булган Мокътәдир билләһка мөрәҗә-гать итеп. Болгар дәүләтенә ислам диненең нигезләрен һәм гыйбадәтләрне өйрәтү, мәчетләр салу өчен белгечләр; калалар һәм ныгытмалар төзү өчен осталар җибәрүне сораган була. Хәлифә бу төньяк төркиләр хөкемдарының гозеренә колак салып. Болгар иленә бер илчелек җибәргән, ә илчелекнең сәр-катибе Әхмәт Ибне Фазлан исемле кеше булган Бу сәркатиб. Багдатка кире кайткач, әлеге сәяхәте турында бер әсәр язган. Бу сәяхәтнамәдәге кайбер мәгъ-лүматларны без бары тик VII һиҗри гасыр галиме, танылган гарәп язучысы Якут әл-Хәмәвинен энциклопедик формадагы «Мөгъжсмел-бөлдан» исемле әсәреннән генә укып белә алдык. (Танылган тарихчы Әхмәтзәки Вәлиди Иранда Мәшһәд шәһәре китапханәсендә Ибне Фазлан сәяхәтнамәсенең тулы нөсхәсен тапты һәм аны бастырып фән дөньясына кертеп җибәрде. Шуны анализлаган хезмәтен 1939 елда Лейпциттә алман телендә дә нәшер итте.)
Бу илчелек Болгарга 922 елның маенда килгән. Болгар ханы һәм аксакаллары тарафыннан олылап каршы алынган. Хан. гарәп илчеләренең үгетләве буенча, үз исемен Җәг ьфәр дип. ә үлгән атасының исемен Габдулла дип үзгәрткән, ягъни Җәгъфәр бине Габдулла булган. XIV гасыр авторларыннан Шәмсетдин әл- Дәмәшекъ болгарларның хаҗ кылу максады белән Багдад юлы аша Мәккәгә баруларын да язган Бүгенге Украинаның үзәге булган Киев шәһәрендәге кенәз Владимир Святослав улының яңа дин эзләве хәбәре таралгач. Идел болгарларының бу кенәзне ислам диненә аудару нияте белән Киевка бер дини илчелек җибәргән булулары турында урыс елъязмалары хәбәр бирә
Болгарлар арасына ислам дине белән бергә гарәп язуы, өлешчә ислам мәдә-нияте һәм ул вакытларда мөселманнарга мәгълүм булган гыйлем нурлары да үтеп кергән Мәшһүр төрек галиме Кәтиб Чәләбинен язуынча, бу өлкәнең Борһанетдин Ибраһим бине Йосыф исемле бер галиме. Сәмәрканд мөселман-нары арасында киң танылган «Әл-әдәб» исемле китабын һәм диалектикага караган «Фосул ән-Нәсәфи» исемле әсәргә аңлатма-шәрехләр язган
1136 елда Болгарга сәяхәт иткән испанияле гарәп галиме Әбү Хәмид әл- Әндәлеси Болгар казые Я куб Ногман углы белән берничә тапкыр күрешүе һәм бу казыйның «Болгар тарихы» исемле бер әсәре булуы турында яза Бер Болгар галименең Болгар шәһәреннән җиде йөз чакрым төньякка таба барып, аст-рономия белән шөгыльләнү өчен җайланмалар куюы турында да мәг ьлүмаз бар
Урыс кенәзе Игорь Рюрик углынын Болгар җирләренә ясаган дәһшәтле һөҗүменең Алмас Сәлки углы заманындагы вакыйга булуын искә алсак, бу хөкемдарның Багдад хәлифәсеннән калалар һәм ныгытмалар төзү өчен инженер
һәм архитекторлар сорап мөрәҗәгать итүенең мәгънәсе яхшы аклашыдыр. Ал-мас хан үлгәннән соң. урысларның Болгарга һөҗүм итүләре берничә кат кабатлана Урыс елъязмаларына караганда, татар-монгол басып алуына кадәр болгарлар 912 елдан алып 14 мәртәбә урыс һөҗүменә дучар булганнар Болгарларның баш шәһәре дә дошман тарафыннан берничә мәртәбә җимерелгән Урыс тарихчысы Татищев урыс-болгар мөнәсәбәтләре хакында шул сүзләрне язган: «Идел болгарлары урыс дәүләте белән һәрвакыт алыш-биреш иткәннәр Кирәк чәчү орлыгы, кирәк башка товарлар китереп. Идел һәм Ука елгалары кушылдыкларында урнашкан урыс шәһәрләрендә сата торган булганнар. Урыслар исә. яшерен генә җыенып. Идел буендагы болгар сәүдәгәрләрен талыйлар һәм соңыннан аларның авыл һәм шәһәрләрен җимерә торган булганнар». Урыс елъязмаларында 1024 ел вакыйгаларын санаганда, урыс өлкәсе булган Суздальдә көчле ачлык хокем сөргәнлеге, болгарларның аларга күп микъдарда икмәк китерүләре теркәлгән Әмма урыслар болгарлар өчен бик начар күрше булган. Батый ханның басып алуына кадәр, бер-бер артлы һөҗүмнәре һәм талаулары белән бу тынычлык сөюче халыкның теңкәсснә тиеп бимазалаганнар Урысларның бу һөҗүмнәрдәге төп максаты бай Бол1ар илен бөтенләе белән кулга төшерү була. Профессор Псретяткович урысларның көнчыгышка таба әзлекле рәвештә хәрәкәт итүләре хакында искә алганда, шул сүзләрне дә язган: «Төньяк-көнчыгыш урысларының елгалар буйлап көнчыгышка таба хәрәкәт итүләре хак Миңа фин кабиләләре белән болгарлар бу хәрәкәтне туктата алмаганнардыр кебек тоела. Әмма аны башка бер вакыйга туктатты». Бу урыс ангорының «башка бер вакыйга» диюе югарыда искә алынган Батый хан гаскәрләренең Көнчыгыш Европаны басып алып, болгарларны һәм урысларны үзенә буйсындыру вакыйгасы Шул рәвешле Урта Азиядән килгән монгол-төрки куәте урысларның көнчыгышка таба хәрәкәтен туктатса да, бу вакытлыча гына була Чонки урыслар, бу көчнең көньяк далаларга җәелеп китүеннән соң, үзләрен бербөтен итеп туплап. Болгар иленә һөҗүмнәрен яңарталар. Алтын Урданың иң кодрәтле көннәрендә 1296 һәм 1320 елларда урысларның Болгарга һөҗүм итүләре тарихтан билгеле. 1359 елдан алып, ягъни Алтын Урдада тәхет өчен сугышлар башланудан сон. урысларның Болгарга һөҗүмнәре, талау-җимерүләре бик ешая. Урдадагы чуалчыклык көннәрендә 1359 һәм 1398 еллар арасында урыслар Болгарга ун тапкыр яу чапканнар. Болгарларның бу дәвердәге гөп дошманнары «ушкуйники» дип йөртелгән Новгород башкисәрләре һәм Мәскәү кенәзләре булган.
Алтын Урда хакимияте заманында Болгар иле төньяк белән көньяк арасында арадашчылык хезмәтен үги. ярлылана.
Урдадагы фетнә көннәрендә исә. хакимлек һәм тәхет даулаучы берничә авантюрист мирзаларның талаш-бәрелешләренә дә дучар була. Тик шулай да ул көннәрдә болгарларның башка төрки кабиләләр белән катышу-кушылулары дәвам игеп тора. Ниһаять. XV гасыр башларына таба болгар исемен йөрткән бер кавем Идел буенда арткы планга чигенеп. «Болгар», исеме онытылып, аның урынына «казанлы», «татар», «чуваш» кебек исемнәр килеп чыга
III
Казан дәүләте
рта Азиядән килгән төрки-монголлар Болгар илен үз хакимлекләре астына алсалар да. андагы иҗтимагый төзелешкә кагылмыйлар шәһәр тормышы •s элеккеге кебек дәвам итте. Мәмләкәттә тамыр җибәргән исламият ерак илләрдән килгән басып алучыларны да аз гына вакыт эчендә үз мохитына ала. Җирле төрки һәм фин халкы да үз урыннарында яши XIV гасыр урталарына таба Алтын Урданың бу өлкәдәге хакимлеге сүздә генә кала Ул көчсезләнгәч, урысларның Болгар иленә һөҗүмнәре дә арта Шул чорда Болгарның иҗтимаг ый төзелеше чыгырдан чыгып какшый. Мәмләкәт куәтле бер оештыручы һәм идарә итүчегә мохтаҗ бер хәлгә төшә.
Мәмләкәтнең гнул авыр көннәрендә Олуг Мөхәммәт исемле бер ханзадә Алтын Урдадан китеп. кечкенә бер гаскәр белән Болгар иленә килә һәм 1439 елда үзен бәйсез Казан ханлыгының хөкемдары диеп игълан итә Ул көннән җиде ел элек Каган иленә яу чабып, зур бер җимергеч һөҗүм ясаган Мәскәү кенәзс Василий Темный! .г каршы бер көч күрсәтү өчен. Казанга килер-килмәс үк. сугышчылар туплап. Мәскәүгә юнәлә
Ул вакытларда үзендә чуалышлар, ханнар һәм ханзадәләр арасында ызгыш- талашлар башланган Урда, ерак Болгар вә Казан эшләре белән шөгыльләнә алмын Мәмләкәт башсыз кала һәм тәртипсез бер хәлгә килә Шул сәбәпле казандылар Олуг Мөхәммәт ханны зур бер сөенеч белән каршылый, аңа урысларга каршы сугышларында ярдәм итүне үз өсләренә алалар. Яңа ханның халыкны берләштерүе, мәмләкәтнең рәте-чираты киткән эшләрен тәртипкә салуы аркасында урысларның бу тарафтагы иң куәтле көчләренә каршы бер ныгытма-сак барлыкка килә һәм халык та бераз тынычлыкка ирешә
Казан ханлыгының чикләре бик ачык билгеле булмаса да. профессор Н. Фирсовның Казан дәүләте чикләренә карата фикере В Григорьевның Болгар дәүләте чикләре турындагы күзаллаулары белән туры килә. Бу мәсьәләгә карата Фирсов болай ди: «Казан дәүләтенең чикләрен кискен рәвештә тәгаенләү мөмкин булмаса да. шунысы мәгълүм ки. бу дәүләт җирләре Нижний Новгород өлкәсеннән башланып. Идел елгасының ике Я1Ы буйлап көнчыгышка таба сузылган; көньяк!а һәм көнчыгышта кеше тереклек итмәгән далалар һәм Себер Урдасы чикләренә терәлеп, төньякта Вятка һәм Пермь өлкәләре белән тоташкан» Табигый ки. ул заманнарда болар нык һәм дәвамлы чикләр булып саналмаган. Якынча чикләре сызылган бу мәйдан, яшәгән халкы һәм идарә итү формалары белән икегә аерыла: 1) Дәүләтнең төп гөркиләр яши торган үзәк өлеше. 2) Казан ханлыгына ясак түләп, эчке эшләрендә мөстәкыйль булып яшәүче башка кавемнәр яши торган өлеше. Мәмләкәтнең төрки халыклар яши торган урга өлеше аның бары тик биштән бер өлешен генә тәшкил игә Мәмләкәттә мөселман төркиләрдән башка тагын чуваш төркиләре, фин тармагына караган кавемнәрдән мордвалар, чирмешләр (мари), арлар (вотяк) яши
Казан ханлыгында халыкның яшәү рәвеше Болгар чорындагына бик якын була. Башлыча шөгылен игенчелек тәшкил итә. бу эшкә мөселман төркиләр генә I үгел. чувашлар һәм фин кавемнәре дә тартыла. Соңыннан Казанны басып алган Мәскәү гаскәренең башлыгы Андрей Курбский Арча төбәген, ягъни Казан өлкәсенең төньяк районын сурәтләп, шул сүзләрне язган; «Анда чәчүлек җирләре бик киң булып, иген дә бик мул игелә. Мирзаларның һәм Шәрифләрнең утарлары искиткеч дәрәҗәдә яхшы иде. Авыллар бик еш очрый Хайван көтүләре хисапсыз».
Алтын Урда хакимлеге заманында тәмам сүнгән сәүдә эше Казан ханлыгы чорында шактый җанланган. Казан шәһәре Азия һәм Аурупа товарларының алыштыру җиренә әйләнеп, шәһәр янындагы бер утрауда һәр җәйдә зур бер ярминкә оештырыла торган булган Казанга һәрвакыт шактый гына урыс сә-үдәгәрләре дә килгән. Аурупа товарлары китергәннәр Казаннан исә төрле тире һәм Төркестан маллары агылган.
Кенәз Өченче Василий Казанга икътисади бер авырлык китерү максаты белән. 1523 елда урыс сәүдәгәрләренең Казан ярминкәсенә баруларын тыя Казаннын бу ярминкәсе ул вакытта Рәсәйнең соңгырак дәвердәге Мәкәрҗә ярминкәсе урынын тоткан. 1552 елда. Казан дошман тарафыннан камап алынган вакытта, шәһәр эчендә шактый чит ил сәүдәгәрләре булуы урыс елъязмаларына теркәлгән. Казанда сәүдәгәрлек белән шөгыльләнгән әрмәниләрнең дә аерым бер мәхәлләсе яшәгән
һөнәрчелеккә килсәк. Казан өлкәсендә чимал эшкәртү, куллану товарлары җитештерү күзгә ташлана. Төрле кәсепчелекнең иң алга киткәннәре аучылык һәм балыкчылык булган Мәмләкәттәге киң урманнарда кыргый җанварларның күплеге бу өлкә өчен зур бер байлык чыганаг ына әйләнгән һәм тышкы сәүдә үсешенә дә ярдәм иткән. Казан шәһәре тирәсендә Иделнең һәр ике ярында кондызлыклар да булган Урманнарның күплеге умартачылык һәм урманчылык эшләренең алга китүенә булышкан.
Җитештерүдә тире эшкәртү беренче урында торган. Бу шөгыль Казанда бик нык үскән Ваграк һөнәрчелекләрдән агач эшкәртү. агачтан әйберләр ясау, түбә ябуда кулланыла торган чирәп эшләү, чүлмәкчелек, бакырчылык, тимерчелек, кыйммәтле металл коеп, бизәнгеч һ. б. әйберләр ясау, чүкеп бизәкләү һәм каллиграфия алга киткән була.
XVI гасыр сәяхәтчеләреннән берәү: «Казандылар, башка кабиләдәшләре, ырудашлары белән чагыштырганда, мәдәниятлерәк иде Чөнки алар җир эшкәртеп иген игәләр, өйләрдә (ягъни, чатырларда түгел) яши һәм төрле алыш-биреш белән шөгыльләнәләр.»—ди. Н Фирсов исә түбәндәгеләрне язган «Казан, гамәли тормышка караган һәр эштә Болгарның лаеклы варисы булган, ул игенчелекне соя һәм һөнәрчелекнең кадерен белә Чит ил сәяхәтчеләре казанлыларның сәүдә! әрлеген дә мактап искә алганнар».
Казандылар Болар чорыннан ук мөселман була. Урыс елъязмаларында. Казан ханлыгы турында искә алганда, анда муллаларның бик күплеге хакында языла, елъязмаларда мәчетләр дә искә алынмый калмаган. Мәсәлән. «Никоновская летопись» елъязмасында: «Диндар хөкемдар (Явыз Иван) аларнын (казан- лыларның) мәчетләрен җимерде», диелгән. Башка бер елъязмада «Мулла Колшәриф» мәчете искә алына, урыс сугышчылары. Казанның эчке каласын басып алгач, бу мәчет янына кадәр килгән булалар. Казан шәһәре янында «Хан болыны» диелгән мәхәлләдәге Атуч мәчете дә телгә алынган.
һәр мәчет янында бер мәктәп булганлыгын фараз кылсак та. һич ялган булмас. Чөнки Казандылар Болгар традицияләрен дәвам итә килгәннәр Болгар-ларда һәр мәчет янында бер мәктәп эшләгәнлеген исә гарәп сәяхәтчесе Ибне Рустә язып калдырган. Барлык билгеләрдә шуны күрсәтә: Идел-Казан төркиләре мәчет дигәндә мәктәпне дә күз алдында тотканнар XVIII гасырда Казан төрки авылларында йөргән урыс офицеры һәм язучысы Рычков һәр авылда балалар өчен бер мәктәп булганлыгын яза. Монын кебек башлангыч мәктәпләр бары тик XVIII гасырдан алып кына ачылганнар дип фараз итү дөрес булмас. Монын Болгар дәүләте һәм мөстәкыйль Казан ханлыгы чорыннан калган бер мәдәни традициянең дәвамыннан гыйбарәт икәнлеген кистереп әйтү дә урынлы
Казан өлкәсендә, бигрәк тә аның үзәк өлешендә, халык бик тыгыз урнашып яшәгән Әмма бу чәчәк агучы өлкә урыс басып алуы көннәрендә куркыныч бер сурәт тә вагын җимерелгән Югарыда сүзләре ихтирам белән мисалга китерелгән профессор Перетяткович әйтә: «XVI гасырның «Писцовые книги» дигән язма истәлекләрендә Казан һәм Зөя (Свияжск) төбәкләрендә бик күп буш чәчү җирләре булуы теркәлгән». Моннан аңлашыла ки Казан буйсы-ндырылудан һәм Мәскәүгә каршы көрәшләрдән алда бу төбәкләр ханлыкның үзәк өлеше җитәрлек дәрәҗәдә мәдәни бер мәмләкәт рәвешендә күз алдына килә. Ягыш анда бик киң чәчүлекләр, очлы манаралы мәчетләре булган зур-зур авыллар, юлларда җанлы хәрәкәт, базарларда, сәүдә үзәкләрендә алыш-биреш эшчәнлег е, мирза һәм бәкләрнең бай хуҗалыклары күзгә ташлана Мөстәкыйль Казан дәүләтенең искитәрлек икътисади халәтен үз күзләре белән күргән кенәз Курбский да теркәп калдырган Идарә оешмалары, хөкүмәтнең җирле челтәре, хезмәткәрләр, даими эшләгән шәригать хөкеме, ясак җыя торган оешмалар бу мәмләкәт тә дәүләт төзелешенең урыс илендәгедән бер дә ким корылма- ганлыг ын күрсәтә. Казан шәһәре зурлыгы һәм халкының саны буенча Көнчыгыш Европа калалары арасында бары тик Мәскәү белән Новгородтан һәм, мөгаен. Вилыгодан гына калышкандыр
Әдәбиятка килгәндә, казанлыларда. шөбһәсез, үзенә бер төрле әдәбият (язма әйберләр) булган. Фараз кылуларга караганда, әдәби әсәрләр. Казан мәскәүлеләр тарафыннан басып алынганнан соң һәм гүбәндә кыскача сөйләнәчәк биш елга сузылган баш күтәрүләрне бастырганда, басып алучылар тарафыннан ятып юк ителгән. Казанлыларда әдәбиятның күбесенчә дини рухта булуы аңлашыла. Ләкин аларга дини түгел әдәбият та бөтенләй үк чит булмаган. Безгә моны Казан өлкәсендә очраган, төрле нөсхәле язма истәлекләр һәм берничә данә кыйсса күрсәтә. Мәрҗанинсн «Мостафадел әхбар»ының беренче кисәгендә искә алынган «җыентыклар» да. шөбһәсез, бу төрдәге нәрсәләр булырга тиеш Мондый язма истәлекләрнең берсе Казанда хәтта басылган да («Әхвале Чыңгыз хан вә Аксак Тимер» Казан. 1819. 1882)
«Әхвале Чыңгыз хан вә Аксак Тимер» исемен йөрткән ярым тарихи әсәрне Казан университетының төрки гел укытучысы Ибраһим Хәлфнн 1819 елда бастырган. Бу әсәрне ул казандылар белән урысларның озакка сузылган сугышлары нәтиҗәсендә чәчелеп таралган башка бер зур әсәрнең бер кисәге, дип фараз иткән һәм. ниһаять, казанлыларда аеруча эшкәртелгән рәсми һәм китаби телнең булганлыгы кайбер кабер ташларында очраган төрки гыйбарәләрдән, соңгы вакытларда (1922 елда) мәйданга чыгарылган Сәхибтәрәй хан ярлыгыннан да аңлашыла
Урыс тарихчыларын укыган һәркем шундый бер фикергә килер Казан хан- лыг ы урыс җирләрен басып алу һәм җимерү, урыс халкын талау максаты белән төзелгән бер дәүләт. Бу тарихчылар казанлыларның мәскәүлеләр белән булган һәрбер бәрелешен казанлыларның юлбасарлыгы белән аңлатырга телиләр Хәлбуки. югарыда күргәнебезчә, урысларның Болгар-Казан җирләренә каршы басып алу һөҗүмнәре X гасырдан ук башланган һәм гөрки-монгол яу тарына кадәр һәм аннан сон да бераз вакыт дәвам гегкән Урысларның бу басып алу хәрәкәте хакында тарихчы Соловьев турыдан-гуры «напор» (баскын) гыйбарәсен ку глана һәм болан ш «Бу тарафтан килгән урыс баскыны каршысындн Азияне һәм
ислам дөьясын саклаучы болгарлар өчен бик авыр булачак иде; тик Азия татарларны жибәрә һәм шул сәбәпле урысларның Идел елгасы буйлап көн-чыгышка таба хәрәкәте озак бер вакытка туктарга мәҗбүр була. Казан дәүләте яшәгән чорда урыс колонизациясенең көнчыгыш юнәлешендә алга хәрәкәт итүе, ягъни Аурупанын Азиягә хәрәкәте мөмкин түгел иде».
Алтын Урда хакимияте көннәрендә урысларның Казан җиренә ун мәртәбә һөҗүм итүе урыс елъязмаларында теркәлгән. Соңгы һөҗүм, югарыда да искә алынганча, Олуг Мөхәммәтнең Казанга килүеннән берничә ел гына алда (1431 елда) ясалган. Бигрәк тә Мәскәү кенәзләре Дмитрий Иван улы Донский белән Василий Иван улының һөҗүмнәреннән Казан төбәге күп авырлыклар күргән. Олуг Мөхәммәтнең бердәнбер гаебе—урыс һөҗүмнәренә каршы дәүләтнең саклану көчләрен оештырудан гыйбарәт иде. Бу хөкемдарның һәм аннан сон килгән ханнарның урыслар белән бәрелешләре нигездә басып алу сугышы түгел, бөтенесе дә саклану сугышлары булган. Казан дәүләтенең йөз еллык тормышы илбасар Мәскәүгә каршы бәйссзлеген саклау өчен бер-бер артлы бәрелешләр белән үткән
Болгар-Казан төркиләренең баскынлык тормышы түгел, мәдәни тормыш иткәннәрен хәтта урыс тарихчысы Соловьев та танырга мәҗбүр Бу тарихчы урыс дәүләте өчен Казанны кулга төшерүнең әһәмияте турында сөйләгәндә болай ди: «Элек-электән бу җирләрне (Идел буен) Мөхәммәт өммәте үзенә яшәү урыны иткән иде. Әмма бу инде бер күчмә тормыш итүче урда булмыйча, бер мәдәният учагы иде Элек-электән монда сәүдәгәр һәм һөнәрче болгар кавеме урнашкан иде. Урыс славянлыгының Ука ярларында христиан чиркәүләре төзи башлавыннан күп элек болгарлар Идел һәм Кама ярларында Коръән тыңлыйлар иде». Менә Соловьев әфәнде милләтенә, ни бәрабәренә генә булса да, шул мәдәниятне чәйнәп атырга һәм шул сәүдәгәр, һөнәрче кавемне сытып изәргә кирәк булган Кызганыч ки, XVI гасырның уртасында ул шушы максатына ирешкән.
Баскын Мәскәү белән бер-бер артлы бәрелешләр нәтиҗәсендә Казан дәүләте көчсезләнеп калган. Ханлыкның көнбатыш өлеше урыс баскынчыларының даими һөҗүмнәре нәтиҗәсендә соң дәрәҗәдә җимерелгән, халкы да бик нык кимегән Мәскәү кенәзләре анда акрынлап кала, ныгытмалар төзи башлаганнар Казанда барлыкка килгән бер-беренә дошман бер төркем югары катлау кешеләре дә дәүләтнең таркалуына аз ярдәм итмәгәннәр. Бигрәк тә урысларның тырышлыгы белән мәйданга китерелгән Мәскәү тарафдарлары — хыянәтчеләр төркеме милләтне, ватанны Мәскәү патшаларына сатканнар.
Казан дәүләте эчтән таркалгач, урысларның оятсызлыклары да арта һәм дәүләтнең башкаласын алу өчен һөҗүм сәфәрләре дә ешая. Бу сәфәрләр уңыш- сызлыкка очраса да, урыслар өчен бөтенләй үк файдасыз да булмаган. Бу сәфәрләр вакытында XVI гасырның урталарына таба мәмләкәтнең Тау ягы, ягъни Идел елгасының уң тарафындагы төбәкләре Мәскәүнең «үтеп керү мәй-даны» була барган һәм бу хәл урысларның Казан шәһәрен алу өметен арттырган. Казан шәһәрен алу исә, алар фикеренчә. бөтен мәмләкәтне басып алган булып саналачак иде. Беренче урыс патшасы, ә аннан алдагы Мәскәү хөкемдарлары «кенәз» яисә «бөек кенәз» титулын йөртә. Дүртенче (соңыннан. Явыз Иван), әле 17 яшендә генә булса да, 1550 елның кышында Казан шәһәрен алу максаты белән зур бер гаскәр башында үзе юлга чыга. Әмма, башкаланы бер атна буе камап торып та. яулап ала алмыйча, диварлар яныннан куып җибәрелә. Ләкин ул вакытта Тау ягында Мәскәүнең үтеп керү төбәкләре шулхәтле көчле була, Дүртенче Иван Казаннан 30—40 чакрым көнбатышта. Зөя елгасының Идел дәрьясына койган җирендәге биек бер калкулыкта «Свияжск» исеме белән бер кала салырга карар бирә. Алдагы елның җәендә, бу ныгытма төзелгәч, Иделнең уң тарафында Мәскәү хакимияте тәмам урнаша һәм, шулай итеп, мәмләкәтнең яртысы тиз арада дошман кулына күчкән була. Нәкъ шул вакытларда Казаннын үз эчендә дә тәртипсезлекләр хөкем сөргән. Азмы-күпме тотрыклы хөкүмәт тә булмаган. Казанлыларның ханы әлегә бишектә яткан Үтәмешгәрәй исемле бер бала булып, әнисе Сөембикә опекун саналган.
Свияжск каласы төзелеп бетәр-бетмәс, Мәскәү хөкүмәте казанлыларга өч бүлектән торган ультиматум куйган:
1. Тау ягында Мәскәү хакимиятен тану;
2. Бала хан белән опекун Сөембикәне Мәскәү хөкүмәтенә тапшыру;
3. Казандагы бөтен урыс әсирләрен азат итү.
Ул вакыт эш башында торган Казан аксөякләре тарафыннан бу таләпләрнең һәммәсе барынча кабул ителгән һәм, нәтиҗәдә, Сөембикә белән улы Мәскәү воеводаларына тапшырылып, 1552 елның 18 августында Мәскәүгә китерелгәннәр.
Гүзәллеге, акыллылыгы һәм ватан сөярлеге белән танылган кара язмышлы бу төрки хатыны Нугай Урдасыннан Йосыф мирзанын кызы булып, балалыгы да чыкмаган яшьтә. Мәскәү яклы мирзаларның теләге буенча һәм урыс патшасы- нын да хуп күрүе белән Казан тәхетенә утыртылган холыксыз Җангали Ал лаһияр улына кияүгә бирелә.
Моңа бәйле рәвештә шушында нугайлар һәм Нугай Урдасы хакында кыскача белешмә бирер! ә телибез: XVI гасырда Төркестанда Сырдәрья ярларыннан бөтен Арал күле тирәсенә һәм көнбатышта Идел елгасына кадәр бу.н ан жирләр- дә хакимлек иткән мант ыт-нугайларньгң бәкләреннән Мусаның сигезенче улы Йосыф була. Соңыннан, үзе дә бәк булгач. Йосыф мирза Мәскәүлеләрне һич яратмаган Шуның аркасында үзе белән урыс сөяр агасы Исмәгыйль мирза арасында гаугалар, бәрелешләр еш кабынган. Муса һәм Йосыф бәкләр заманында Идел елгасының көнчыгыш ягындагы җирләр генә, ягъни бүгенге көнбатыш казакъ җирләре «Нугай даласы» яисә «Мангыт» биләмәсе исеме белән йөртелгән. Шул сәбәпле Иделнең ул ягы «Нугай ягы» дип. ә көнбатыш тарафы исә «Кырым ягы» дип аталганнар Мәскәү дошманы Йосыф мирза Җаск (Урал) һәм Җим (Эмба) елгалары буйларында җәйли, ә кышларын исә Җаскнын гүбән ярында! ы Сарайчык һәм Карадуван кышлакларында үткәрә торган булган Ир тулай Исмәгыйль 1556 елда Йосыф бәкне үтерткән һәм аиын уллары Ил белән Ибраһим (Ибрай) мирзаларны 1565 елда Мәскәүгә җибәргән. Бу ике мирзаның токымы Романовлар династиясендә икенче патша булган Алексей Михайлович заманында православия диненә күчкәннәр һәм XVIII гасырның ахырына кадәр «кенәз Йосыповлар» дип йөртелгәннәр Исемнәре, әлбәттә, урысча булган Урыс хөкемдарларыннан тиле (Беренче) Петр. Анна Иоановна һәм Елизавета Петровка (Тиле Петрның кызы) вакытларында «столник»лык (ягъни патшаның табын буенча җаваплы идарәсе), илчелек, сенаторлык кебек югары урыннарда эшләгән христиан кенәз Йосыповлар бар. 1790 елда Николай Борисович исемле бер ЙЬсыпов үлгәч. Йосыф мирзадан килгән һәм урыслашкан Йосыповларнын ирләр нәселе киселә. Әмма ул замандагы император Беренче Павелның әмере белән соңгы кенәз Йосыповның кияве гвардия лейтенанты граф Феликс Феликсович Сумароков-Эльстон исемле берәүгә исем һәм титулларының алдына «кенәз Йосыпов» исемен дә кушарга рөхсәт ителә. Әмма кенәз титулын һәм Йосыпов исемен гаиләнең олы улыннан дәвам итәчәк ир балалар гына йөртә алачак, дигән шарт куелган була. Беренче Бөтендөнья сугышы вакытында. 1916 елнын 17 декабрендә Икенче Николай патша сараендагы мәшһүр өшкерүче мужик Григорий Распутинны үтергән төркемнең башында торган Феликс Феликсович Йосыпов. ул ук I раф Сумароков-Эльстон (1887 елда туган) әлеге кияүнең юкымы бу ла Бу җинаятеннән соң җиңел генә бер җәза белән котылган принц Йосыпов большевиклар революциясеннән соң Америкага кача һәм анда бу җинаять турында бер әсәр язып бастыра...
Казанда бер төркем саглыкжаннар кулында уенчык булган Җангали хан ватанпәрвәрләр тарафыннан үтерелә. Риваятьләр! ә кара! анда. Сөембикә иренең Мәскәү вассалы хәлендә торуы белән бер дә риза булмаган. Мәскәү дошманы булган ватансөяр Сафагәрәй хан икенче тапкыр Казан тәхетенә утыргач, гол Сөембикә аңа кияүгә барган һәм аннан бер ир бала да тудырган Югарыда телгә алынган Үтәмешгәрәй менә шул бала инде Мәскәү дә ул анасыннан аерып алып чукындырыла һәм ана Александр исеме бирелә Сафагәрәй исә 1549 елда кинәт кенә үлеп китә һәм Сөембикә ике яшьлек улы белән тол калган була
Сөембикәнең Казаннан китүе, сөекле ире Сафагәрәйнең үлеме, ватанының башкаласы һәм Казан халкы белән саубуллашуы болар барысы да борыш ы урыс китап теле белән язылган «атаклы авторның әсәре» булып сана лучы «Казан дәүләте хакында «кыйсса» исемле бик үк тарихи булма! ан бер китапта шагыйранә тасвирланган. Анда Сөембикәнең шул вакытта сөйләгән каш ылы сүзләре язылган. Казанлы тарихчылардан мулла Һади Атласннын «Сөембикә» исемле бер ятмасы Казанда басылган иле. Сөембикәнең сүзләре, өлешчә тәрҗемә ителеп, ул язмада урын алды. Асылы белән казанлы булган гимназия укытучысы Ы паз Ваһап та «Сөембикә» исемле бер тарихи хикәя язып 1945 елла Истанбулда бастыр! ан иде Мәрхүм доктор Ләбиб Каран да «( оембнкә хан исеме белән язган 216 битле шигъри асәр-дастанын үлеменнән бераз алдарак. 1964 елнын W июлен ю үлде Истанбулда бастырырга өлгерде (авыр туфрагы дине i бу лсын') Болардан тыш безнен илдәшебез 1а»етачы Мөхәррәм Фәйзи Тугайның да бу мәшһүр хатынга багышланган зур бер хезмәте чыккан иде гГө/х-к а.иачы» ж Истанб\ I. 1942. N9 I >
Сөембикә белән улын илтеп биргәндә, Казан шәһәре һәм ханлыкның Болынлык ягы (Идел елгасының сул ягындагы җирләр) әлегә Мәскәү хакимияте астына төшмәгән иде. Казанлылар. язмыш инде хәл кылынтан булса да. болай дәвам итсә, эшнең кая таба барачагын аңлаганнар, соң булса да акылны башларына җышаннар иде. Сөембикә ки ткәннән соң Казан тәхетенә куелган атаклы куркак, рухи һәм җисми гарип, Мәскәү патшаларының мескен ялчысы Шаһгали Аллаһияр улын (өченче тапкыр) куганнар һәм Нугай Урдасыннан бер ягы хан нәселенә тоташкан Ядегәр Касыйм улын чакырып китергәннәр иде. Аның кулы астында урысларга каршы соңгы тамчы каннарына кадәр сугышачакларын әйтеп, тантаналы рәвештә ант эчкәннәр иде.
Монда шуны да әйтергә кирәк. Казан ханлыгы шактый электән үк төньяктан камалган бер хәлдә була. Ягъни новгородлы урыслар XIII гасырдан бирле төньяктагы Печора елгасы ярларындагы комиләрдән ясак ала торган булалар (Урыслар бу фин кавеменең Пермь өлкәсендә яшәгәннәренә «пермяк». Вологда өлкәсендәгеләренә исә «зырян» исемен биргәннәр Хәлбуки, болар бер кавемнен ике өлкәдә яшәгән төркемнәре генә. Бу кавем үзен-үзе коми дип йөртә иде). XIV гасырда исә комиләр арасында христианлык җәелгән һәм нәтиҗәдә алар белән мәскәүлеләр арасында әхлакый уртаклык барлыкка килгән иде Әле XIII гасырда ук төньякта урысларның Великий Устюг исемле бер ныгытмалары булган, элегрәк аннан да берничә мәртәбә Казанга гаскәрләр җибәрелгән. XV гасырда исә Мәскәү гаскәрләре Казаннын төньягыннан хәрәкәт итеп, тәмам Кама елгасының башларына кадәр киләләр һәм 1572 елда ул яклардагы комиләрнең мәркәз шәһәре Чырдынны кулга төшерәләр. Казанның төньяк-көнчыгыш тарафындагы Вяткада (ягъни Вотяк-Ар өлкәсендә) да урысларның үтеп керү җирләре шактый киң җәелгән һәм ар халкы арасына «вотич» исемен алган урыслар күчеп утырган була. Бу кавем үзен «уд» дип йөрткән. Аларга вотяк исеме урыслар тарафыннан, ар исеме исә казанлылар тарафыннан бирелгән).
Шулай итеп, Казан ханлыгының шул рәвешле төньяктан камалган бер хәлдә калуы урысларга соңгы сәфәрләрендә бик ярдәм иткән Ягъни урыс гаскәрләре Казанга таба Иделнең югары ягыннан гына түгел, Нократ (Вятка) һәм Кама елгалары буенча (Ар һәм Пермь өлкәләре ягыннан) да килгәннәр. Казан һәр ягыннан диярлек камалган бер хәлдә калган була Кама һәм Идел елгаларындагы кичүләр дә урыс укчылары тарафыннан алынган. Кырымлылар урысларның Казан сәфәренә киртә кую уе белән Мәскәү җирләренең көньяк өлешенә һөҗүм ясарга омтыла, тик җиңелүгә дучар булып, чигенәләр, һәм алардан Казанга башка төрле тәэсирле ярдәм килми
Казанлылар, саннары аз булса да, башкаланы гаҗәеп бер кыюлык белән саклыйлар Казанның камалуы һәм саклануы урыс тарихчысы Карамзин тара-фыннан җентекле һәм шагыйранә тасфирланган Тарихчы Соловьев исә бу вакыйга хакында шул сүзләрне яза. «Татарларның Казанны саклаганда күрсәткән батырлыгы тарихчының игътибарын җәлеп итәрлек. Монда Урта Азия. Мөхәммәт өммәте байрагы астында, Мәскәү патшасының христиан байрагы астында хәрәкәт иткән Аурупага каршы сонгы таянычы саклау өчен сугыша иде Казан егылгач. Идел елгасы бөтенләе белән Мәскәү дәүләте кулына күчте Әстерхан ханлыгынын җимерелүе исә башка берни дә түгел, нәкъ менә Казан дәүләте җимерелүнең бер нәтиҗәсе иде» Шул ук тарихчынын исбатлавынча. Казанны саклаучылардан беркем дә исән калмаган Чөнки. Соловьевның әйтүенә караганда. Явыз Иван патша кулына корал тотучыларның һәммәсен үтерергә, бары тик хатын-кызлар белән балаларны гына әсир алырга әмер биргән.
Мәскәү Патшасы Дүртенче Иван кырык көнлек камаудан сон Казанның эченә керә алган (Григориян календаре буенча — 2.10.1552) Олыгайган саен арткан ерткычлыклары белән даны җәелә барган Иван патша, кулында корал булган төркиләрнең һәммәсен кылычтан кичергәннән сон, әсир ителгән хатыннарны, кызларны һәм балаларны урыс гаскәрләренә өләшкән. Шәһәрдәге мәчетләрнең күбесен җимерттергән, ә кайберләрен чиркәүгә әйләндерткән Тарихчы Рыбуш- кин болай ди. «Казаннын явыз буйсындыручысы андагы йортларны җимереп кенә калмый, мәчетләрне һәм хан төрбәләрен дә җир белән тигезли».
Совет чорында Казан ханлыгына багышланган нигезле бер хезмәт язган тарихчы М Худяков бу турыда түбәндәге сүзләрне китерә: «Басып алынган Казанның җирле халкын рәхимсез рәвештә кыру урыс тарихының иң караңгы сәхифәләрен тәшкил итә. Иисуска табынган сугышчыларның казанлыларга каршы «Тәре һөҗүме» менә шулай хисапсыз корбаннар китергән үтереш белән тәмамланган Кыелган җаннар, түгелгән күз яшьләре, күрелгән хәсрәттән башка октябрь көне тагын берничә буын тарафыннан тудырылган матди һәм
мәдәни
6*^ ■,,р юк ителгән кон да әле Алар кадерләп сакланыла торган аулак жмрләреыын шәфкатьсез рәвештә чыт арылып вәхшиләрчә ватылып, бозылып вәйран ителгәннәр Кыйммәтле һөнәр һәм сәнгать әсәрләре, коеп ясалган мен- ләтән оизәнү затлары, тукымалар югары осталык үрнәге булган зат ты нәр-сәләрнең һәммәсе дә аяусыз рәвештә харап кылына Халыкның байлыгына шул рәвешле оер дәһшәт ябырыла ки. моннан сон инде ана злекке хәленә кайту бик икеле оула. I аләмәт зур һәм алга киткән шәһәр талаучы гаскәриен корбанына
IV
Бәйсезлек өчен сугышның дәвамы һәм Кырым белән Истанбулның соңга калган катнашуы
__ азан шәһәре җимерелгәнгә карап, ханлыкның бөтен җире дә урыс хаким-дә чегенә буйсынмый Казандылар беренче бәрелештән айныгач көчләрен туплар-тупламас ук илбасарлар белән яңадан көрәшкә ташлана Бәйсезлек өчен барган сугышның яна дулкыны. Казан шәһәре җимерелгәннән сон ике ай үткәч тә, ягъни 1552 елның декабрь башында башланып, бары тик 1557 елның май аенда гына гына төшә Тарихчы С. Соловьев казанлыларнын бу соңгы сугышлары турында болай ди «Шулай итеп, Казан алынганнан сон. борынгы ханлыкка кергән кавемнәрнең һәммәсен бастыру очен. яңадан төгәл биш ел дәвам иткән кан койгыч сугышлар алып барырга туры килгән».
Бу соңгы сугыш вакытында зур, мөһим һәм файдалы эшләр эшләгән казан-лыларнын берсе Иделнең болынлык ягында туган Мәмәшбирде исемле бер каһарман була Ул аз санлы бер төркем белән Идел буеның Казаннан югары ягында корәш.г Урысларның сугыш хәрәкәтләре очен бик мөһим булган Василъ* сурск һәм Свияжск ныгытмалары арасындагы бәйләнешне өзә Биек Сундур тавына корылган һәм табигать тарафыннан да бик яхшы сакланыла торган Чалым ныгытмасын үзенә терәк иткән була Бу сугышларда мәскәүлеләрдән бояр Морозов кансызлыты белән аерылып тора Ул 1556 елның ягын га сугышларны дәвам иткән, хисапсыз Казан авылларын җимереп, яндырып, бик күп халыкны кыра Әсиргә алган кешеләре бик күп булып, барысы да хатын-кыз һәм бала-чагадан гына тора. Чөнки Морозовның «ратниклары» ир-атны әсир алмый, кулларына эләккәннәрнең һәммәсен шунда ук үтерергә ашыт а
1556 елның апрелендә бояр Морозов Мәмәшбирде бәкнең Чалым ныгыт-масына каршы да һөҗүмнәрен башлый. Алынмас булып саналган бу кала да Казан каласы кебек бары тик җир асты юллары казылып, диварларны дары- күкерг көче белән һавага очырганнан соң гына яулана Чалым кальгасы алынгач, урыслар яңа рәхимсез һөҗүмгә күчәләр һәм татар азат тык сугышының авыр һәм өметсез бер чоры башлана Бүтән мөселманнар, бигрәк тә чувашлар урыс ягына күчә башлый Хәтта көрәшнең байракчысы Мәмәшбирде бәк тә. сатлык чувашлар тарафыннан тотылып, түбәнчелек белән Мәскәү воеводларына илтеп бирелә Ватансөяр каһарман Мәскәүле асып үтерелә Мәмәшбнрдедән сон карышучыларны Әхмәт батыр җитәкли, ләкин, кызганыч ки, ул да тиздән урысларның кулына әсир төшеп үтерелә
Биш елга сузылган бу канлы сугыш нәтиҗәсендә мәмләкәт харәбәгә әй гәнә һәм ханлыкның каршы тору көче бөтенләй зәгыйфьләнә Шул сәбәпле халык өметссзлсккә төшә 1557 елдан соң инде урыслар белән бәрелешләр тынып кала
Казанлыларнын биш елга сузылган бу көрәше турында япанда тарихчы профессор Г Перстяткович түбәндәге мәгълүмат гарны кигерә «Урыс гаскәр башлыклары баш күгәргән җирле халыкка каршы көрәшкәндә, фетнәнең җитәкчесе булган бәкләргә, мирзаларга һәм бүтән каһарманнарга аеруча игътибар итәләр. Боларны аяусыз, берни белән дә санашмыйча үтерәләр Үтерелгәннәрнең билгеле булг ан саны, бу җирдәге дан-шөһрәтле кешеләрнең күп бу п анлыг ын һәм аларнын көчләрен күрсәтә Мәсәлән. 1555 елның көзендә 1560 мәшһүр кеше (бәкләр, мирзалар, җитәкчеләр һәм атаманнар) үтерелгән Урыс гаскәр башгык- ларынын гайрәте белән Казан бәйсезлсге яклы аксөякләр бөтен ыс бс гән юк ителгәннән соң гына, бу баш күтәрүләр бастырыла ала Барга тик шушы кырулардан сон гына ханчыкның бөтен халкы коллык һәм салым түләү көненә ка га
Каганны буйсындырган Явыз Иван икс елдан соң. димәк. 1554 елда. нугай бәкләре һәм мирзаларының ярдәме белән Әстерхан шәһәрен дә ала Бер яктан.
II .КУ №1- I61
Кырым ханы Дәүләтгәрәйнең, икенче яктан Рәсәй белән аралары бозык булган кайбер нугай бәкләре һәм мирзаларының өндәве нәтиҗәсендә, кайбер каршы торулар булса да, алар уңай нәтиҗйгә ирешми. 1556 елда Әстерхан ханлыгы да тулаем Рәсәйгә кушыла Урыс хакимиятенең Идел тамагында ныгуы Мәскәү өчен киң офыклар ача. Рәсәй шулай итеп бай Кавказ өлкәсенә якынлаша. Кара диңгезнең төньяк-көнчыгыш ярларындагы Төркия туфракларына якыная һәм Кырымның Көнчыгыш чигенә барып орына Мәскәүнең төрки-мөселман өл-кәләргә таба бу дәрәҗәдә үтеп керүе, табигый ки. Истанбул белән Кырымның да күпмедер үлчәмдә тынычлыгын качыра Шуның өстенә, Казан төркиләренең, хәтта Идел буенда яшәгән фин кабиләләренең илчеләре. Бакчасарайга һәм Ис- таибулга кадәр килеп. Урта Иделне басып алган урысларның золым вәхшәтләреннән зарланалар, ярдәм сорыйлар Менә шул сәбәпләр аркасында һәм Явыз Иванның Балтыйк буена һөҗүмгә китүеннән файдаланып. Кырым белән Истанбул хөкүмәтләре, инде эш үткән булса да, Әстерханны һәм Казанны кайтаруны дәгъва итә башлыйлар.
Мәскәү патшасы авыр, ләкин ышанычлы адымнар белән көнчыгышка— төрки өлкәләргә таба хәрәкәт итеп. Казан мәмләкәтенә бер-бер артлы һөҗүмнәр ясаганда, кодрәтле кануни Солтан Сөләйман урысларның болай җәелүенә каршы һичьюгы бер генә җитди сәяси адым да ясамаган. Менә шушы мәшһүр төрек хөкемдары. Аурупа сәфәрләреннән туеп, төньяк төрки йорты дәгъвасы белән әвәрә килә башлый һәм Әстерханны азат итәр өчен, анда гаскәр җибәрергә тели. Солтан 1563 елда Кырымга, Дәүләтгәрәй ханга чапкын җибәреп, аңа язга ризык һәм атлар әзерләргә әмер бирә һәм Истанбулдан шаһзадәләр алаенда (гаскәр) янычарлар җибәреләчәген вәгъдә итә. Әмма Дәүләтгәрәй бу ниятнең сон дәрәҗәдә күп көч һәм югалтулар сораячагын, ләкин уңыш китермәячәген әйтеп, падишаһны бу фикереннән ваз кичәргә күндерә ала һәм бу егетлеге турында Иван патшага да хәбәр итә. Моның белән бергә Дәүләтгәрәй, үзенең кайбер шәхси мәнфә! атьләрен кайгыртып, Казан белән Әстерханны кире кайтарып алырга теләвен дәвам итсә дә, бу таләбенең бары тик Дүртенче Иваннан «Мөхәммәтгәрәй бүләге» яисә, һичыогы «Сәхибгәрәй бүләге» күләмендә бүләк тартып алу өчен бер сылтау булуы Мәскәү патшасының Кырым ханы белән язышкан хатларыннан аңлашыла. Мәскәү бүләген алгач та Дәүләтгәрәй хан Әстерхан белән Казанны дәгъвалаудан ваз кичә. Ләкин бераздан соң. патшаны яңадан бүләк җибәрергә мәҗбүр итәр өчен, дәгъвасын яңарткан була.
Кануни Сөләйманның дәвамчысы солтан Сәлим Әстерханны яулап алырга карар бирә. 1567 елның язында Кырым ханына җибәргән фәрманында. Истанбул- га килгән Хива һәм Бохара хаҗиларының авызыннан ишетелгәнчә. Мәскәү патшасының Казан белән Әстерханны басып алганнан соң бу өлкәләрдә исламиятне юк итү. христианлыкны өстен чыгарып, яңа динне җәелдерү белән шөгыльләнүе, башка мөселман өлкәләренә дә янавы. Әстерхан өлкәсенә бик күп сәүдәгәр көймәләре килеп-китүе һәм моннан Мәскәү хәзинәсенә бик күп микъдарда байлык озатылуы искә төшерелә. Шул ук фәрманда солтан Кырым ханына шушы язда Әстерханга барырга әмер итә һәм үзенең дә гаскәр җибәрәчәген белдерә. Дәүләтгәрәй хан солтан Сәлимне дә бу фикереннән кире кайтарырга тырыша, тик уңышка ирешә алмый, ләкин солтанның бу планын Мәскәү патшасына белдерүдән дә тартынмый һәм Әстерханның бәрелешләрсез генә Кырымга калдырылуын тәкъдим итә Патша исә Кырым ханының бу тәкъдименә колак салмый Чыннан да, 1569 елның язында Кәфә (хәзерге Феодосия) шәһәренә унҗиде меңле төрек гаскәре килә. Кәфә губернаторы Касыйм паша бу гаскәрне Идел белән Дон елгасының бер-берсенә якынлашкан җиренә китереп, шунда бер канал казыр! а, бу ике елганы тоташтырырга, соңыннан шул юлдан кораблар белән килеп Әстерханны алырга, яисә һичьюгы ул шәһәрнең яннарында бер кала төзергә тиеш була. Кырым ханы Дәүләтгәрәй дә илле мең гаскәре белән бу сәфәргә катнашырга мәҗбүр ителә. Туплар төялгән кораблар Азак диңгезеннән Донга кереп, елга буенча югарыга таба хәрәкәт итә. Истанбул белән Кырым гаскәрләре шул елның август урталарында тиешле җиргә килеп җитәләр, канал казый башлыйлар Ләкин бу каналны казу яхшы бармый, чөнки Дәүләтгәрәй хан, «бу эшне хәл итеп булмаячак», дигән фикерне алга сөреп, кешеләренә кире кайтырга киңәш итә. Ниһаять. Касыйм паша. Әстерханлыларның да үтенүе буенча, канал казудан ваз кичеп, коры җир юлы буйлап Әстерханга юнәлә һәм сентябрь урталарында шәһәргә якынлаша. Әмма һөҗүм башларга батырчылык
итмичә, шунда бер ныгытма корып кышларга. Кырым ханын исә кире мәм-ләкәтенә кайтарып җибәрергә карар бирә Ләкин бу карар белән гаскәриләр риза булмый һәм фетнә башлыйлар. Шул вакытта, «күпсанлы Мәскәү һәм Иран
гаскәрләре килә», дигән хәбәр тарала. Ә иртәгәсен урыс гаскәрләренең җилү х«Ойрс Дөреслеге беленә Шуннан соң Касыйм паша агачтан корылган ныгыт-маларына (григориян календаре буенча 20 сентябрьдә) ут төртә дә Кырым ханы {*лән бергә ашыгып Кырымы китеп бара. Тарихчы С Соловьев «Шулай итеп. Кырым ханының гсләге кабул була»,— ди. Бу уңышсыз сәфәрдән сон госманлы солтаннарының Идел буенда тагын бер мөселман-төрск дәүләте төзү теләге сүн1ән. о Кырым ханы Мәскәү патшасы алдында шактый мөшкел хәлдә калган Чөнки ул элек-электән патшаны горек солтаны белән куркыта торган була. Ләкин, шулай булуга карамастан, ачкүз Дәүләтгәрәй хан Мәскәүтә илчеләр җибәреп, Казан белән Әстерханны кайтаруны таләп итүдән, ә чын дөресе мен сум акча, җәнлек тиреләре, ау лачыннары өмет итүдән дә баш тартмый Ике йөзле оу ханның әлеге теләкләрен кискенлек һәм нәфрәт белән кире кагу да бик мөмкин була, ләкин патша, солтанның Әстерханга яңадан һөҗүм оештыру ихтималын һәм андый очракта Дәүләтгәрәйнең үзенә файдалы бер корал була алачагын күз алдында тотып, бу гозерләрне мөлаемлек белән генә кире кага. Тик шулай да җавабының соңында, ханның карунльп ын канәгатьләндерү өчен, өмет капкаларын ачык калдыра. С. Соловьев бодай ди: «Ләкин Мәскәү өчен төп куркыныч Истанбулдан килә иде. Ливания (Балтыйк ярлары) сугышлары вакытында һәм даими гаскәр булмаган бер чорда. Кырым ханына каршы Ука елгасы буенда гаскәр готу үзе дә авыр бер эш иде, ерак Әстерханда берничә меңле гаскәр тоту тагын да кыенрак иде Солтанның язып Әстерхан сәфәрен яңарту фикерендә булуын да Иван белә иде Ул вакыт Кырым ханы Мәскәүтә ыргылачак Болардан тыш, солтан гаскәрләренең Идел тамагындагы кечкенә генә уңышы да. бодай да урыслардан т арык булт ан казанлыларның баш күтәрүенә этәргеч бирәчәк тис»
Күзләрен һәрвакыт Балтыйк буена текәгән. Литва һәм Польшада)ы мөһим вакыйгаларны бик уяу күзәтеп торган, мәмләкәтенең эчендәге каршылыкларны да исәпкә алган Явыз Иван Кырым белән Төркиягә корбаннар бирертә дә мәҗбүр була Кырым ханына «Мөхәммәтгәрәй бүләге» бирертә риза булганы кебек, 1570 елда яна солтанны котлау сылтавы белән Истанбулга Новосельцев исемле берәүне илче итеп җибәрә. Бу илче Казан мәсьәләсе турында солтан Сәлимгә сүз арасында болай дигән: «Хөкемдарыбыз! а тугрылыклы хезмәт иткән казандылар аның мәрхәмәте белән үзләренең җирләрендә яшиләр Хөкемдарыбыз аларнын диннәренә кагылмый, гыйбадәтханәләрен җимертми Патшабыз шушы көннәрдә Саинбулат солтанны Касыйм (Ханкирмән) ханлыгына чыт арды һәм анда ислам дине таләп иткәнчә мәчетләр, төрбәләр корырга кушт ы Хөкемдарыбыз аны бер генә эштә дә ирегеннән мәхрүм итми Әгәр безнең хөкемдарыбыз ислам динен эзәрлекләсә, Саинбулат солтанга мәмләкәтебезнең уртасында мөселманча тереклек итәргә рөхсәт итәр идеме икән’» Бу илче солтаннан канәгатьләнерлек җавап ала алмаган, ахры, киләсе елда (1571 дә) Истанбулга Мәскәүдән Кузьминский фамилияле икенче бер илче җибәрелгән Солтан Сәлим Казан белән Әстерханны кайтаруны таләп итүендә үз сүзен даими әйтеп гортан Шунысына игьтибар итәргә кирәк: илче Новосельцев. Дүртенче Иван тарафыннан җимерелгән Казан гыйбадәтханәләрен игътибарга алмыйча. Мәскәүнең янәшәсендә урыслык сәясәтенә хезмәт иттерү өчен төзелгән ядтан «ханлык»таты сатлык ханзадәләр төзегән мәчетләр турында гына сөйли Төрек солтанының авызын гомалау өчен исеме телгә алынган Саинбулатның ни дәрәҗәдә мөселман булуы шуннан беленә ки: бу адәм актыгы 1573 елның уртасында, димәк, Мәскәү илчесенең солтан Сәлим белән очрашуыннан ел ярым соңрак, христианлыкка күчеп, Семен Бикбулатович исемен алган.
Истанбу.тның әмере белән, Кырым ханы 1571 елның язында, йөз егерме меңле гаскәр җыеп. Мәскәүтә юнәлә Кырымлылар Мәскәүтә якынлашканда Иван патша бәрелештән качып, төньякка таба. Ростов шәһәренә чигенә Кырым гаскәре саклаучысыз калтай Мәскәү шәһәренә һөҗүм итеп, бик күп урысны кыра һәм хисапсыз күп байлык кулга төшерә. Дәүләтгәрәй хан бу сәфәреннән кайткач. Иван патшага түбәндәге эчтәлектәге бер хат җибәрә «Каган белән Әстерханнан кала бөтен җирне җимереп ятачакмын Боек Тәңрегә тапшырып, бөтен җиһан байлыгын жир белән тигезләячәкмен Мин сиңа каршы бардым, башкалаңны яндырдым, таҗын белән башыңны да алачак идем, син безгә каршы чыкмадың, якын килмәдең. Әле үзең хөкемдарлык иткән бузасың Синдә оят һәм намус булса, чытар идең, безгә каршы торыр идең Безнең белән җан дуслар будырта телисең икән, илләребез булган Казан белән Әстерханны кире бир' Бетнең максатыбыз Казан белән Әстерхан Акча һәм хәзинә белән котыла алмассың, дөнья байлыгын бирсәң дә, кабул итмәм Ә дәүләтеңнең юлларын исә мин күрдем һәм белдем»
Шушы вакыйгадан соң Дүртенче Иван Кырымга илчеләр жибәреп һәм хатлар язып, хан белән сөйләшүләр башлый. Бер яктан. Әстерханны Кырым ханлыгына бирер кебек кыяфәт ясап, аны алдарга, вакыт отарга тели, икенче яктан, зур бүләк вәгъдә итеп, ничек кенә булса да ханны Казан белән Әстерхан дәгъвасыннан ваз кичтерергә тырыша Патшаның бу хәйләкәрлеген сизеп торган Дәүләтгәрәй хан 1572 елның язында 120 мең кешелек гаскәр белән тагын Мәскәүгә юнәлә, тик Ука елгасы буендагы бәрелештә җиңелеп, чигенергә мәжбүр була Бу җиңелүдән соң ханның Иванга мөгамәләсе дә үзгәрә. Мәсәлән, ул Мәскәүгә юллаган илчесенә Иван патшага шул сүзләрне әйтергә әмер бирә «Яхшы беләм. патшанын мәмләкәте киң һәм халкы да хисапсыз Мәмләкәтнең очы-кырые булмаса да, ул мина хәтта Казан белән Әстерханны да бирми. Миңа бу шәһәрләрне биргәннән сон да. аның илендә бик күп шәһәрләр калачак, һич булмаса. Әстерханны бирсен иде Мин төрек солтаныннан оялам Чөнки ул минем хакта «Патша белән көрәш алып барса да. Казан белән Әстерханны кире ала алмый, патшага каршы берни дә эшли алмый», диячәк Әгәр патша мина Әстерханны кире бирсә иде. үлгәнчегә кадәр анын иленә яу чапмас идем»
Ләкин бу очракта Иван патша да үзен башкачарак тота. Ханга биргән җавабында, аның вә!ъдәләренә ышанмавын. Казан белән Әстерханнан ваз кичеп, үзенә каршы Кырымнан тыш тагын ике кылычның мәйданга килүенә юл куймаячагын аңлаткан һәм бик аз микъдарда бүләк җибәргән. Хатының ахырына: «Кайчандыр дөнья малын кабул итмәячәгеңне язган идең, шуңа күрә бүләкне аз гына жибәрәм». дип язып, ханнан усал көлгән.
1584 елның җәендә, өченче солтан Морад заманында, патша Федорның тәхеткә утыруын хәбәр итәргә Истанбулга җибәрелгән илче Благов, анда баргач, алдарак телгә алынган Касыйм ханлыгындагы Мәскәү кулы белән ясалган «мөселманлык»ны алга сөреп: «Рәсәйдә ислам диненә каршы һичбер төрле басым юк, чөнки Касыйм шәһәрендә мәчетләр бар һәм анда Мостафа Али исемле мөселман ханы хакимлек итә», дип белдергән. Бу юлы «Баба Али» пашалары Мәскәү илчесен Казан белән Әстерхан мәсьәләсен күтәреп тынычсызламаганнар Кырымда исә эчке гаугалар башланган Газигәрәй хан 1591 елнын җәендә Мәскәүгә юнәлсә дә. буш кул белән кире кайткан. Аннан сон, үзара мөнәсәбәтләрен яңарту максаты белән, хан Мәскәүгә илче җибәргән һәм патшага: «Безнең ханыбыз Казанны да. Әстерханны да кире алырга теләми, тик патша ханыбыз теләгән бүләкләрне генә җибәрсен».— дип әйтергә кушкан. Шуннан соң, Истан- бул белән Бакчасарай хакимнәре Әстерхан белән Казанны бөтенләй онытканнар.
Икенче бүлек
Басып алынудан соң
Гыйбрәт алырлык бер чагыштыру
XIII гасырда мәҗүси монгол-татарлар урыс илен басып алгач, аннан билгеле бер микъдарда салым түләтәләр, ләкин илнең эчке төзелешен үзгәртмиләр, иҗтимагый-сәяси оешмаларына кагылмыйлар. Урысларның руханилары, монахлары. чиркәү һәм монастырь милекләре ясактан азат ителә. Урыс руханиларына һәм дини оешмаларына, дини ышануларына, гореф-гадәтләренә хөрмәт белән карыйлар Урыс иленә карата бу сәясәт соңыннан Алтын Урданың мөселман ханнары заманында да үзгәртелми Мәсәлән. Урданың кодрәтле мөселман ханы Үзбәк митрополит Петр исеменә биргән ярлыгында урыс руханиларының, чиркәү һәм монастырьларның һәртөрле салымнардан азат булуларын белдерә. Бу ярлыкта болай диелә: «Митрополит Петрның зур чиркәве һәм аның бөтен рухани оешмасы безгә дога кылалар һәм ярдәм итәләр, гаскәрләребезгә рухи көч бирәләр. Аларның дини тәртипләрен берәү дә рәнҗетмәсен, кимсетмәсен! Рәнҗетүчеләр һич гафу ителмәсләр, һәм үлем җәзасына дучар ителерләр!»
«Без Аллага мөнәсәбәте булган әйберләрне саклыйбыз. Аллага багышланганны алмыйбыз Аллага мөнәсәбәте булган әйберне алу гөнаһ Аны алган Алланың каһәренә дучар булыр, безнең тарафтан исә үлем җәзасына хөкем ителәчәк».
' Шул рәвешле, Алтын Урда дәүләтендә урыс руханиларының, дини оеш- ыаларынын хокук һәм дәрәҗәләре ханнарның фәрманнары белән расланган һәм канун оелән тәэмин ителгән булшн. Христиан линендә!еләрне мөселманлаштыру яки урысларны татарлаштыру теләге Урда ханнарының уйларына да кереп карамаган Бу хәлләр XIII һәм XIV гасырларда булган
Төрек падишаһы Икенче Мәхмәт (Фатыйх) 1453 елда Византиянең баш-каласын алгач, Шәрекъ чиркәү патриархлыгына дини эшләрдә генә түгел, мәктәп һәм тәрбия эшләрендә дә гаять киң мөмкинлекләр биргән Шулай итеп Фатыйх солтан, патриархлык аша Истанбулдагы римлылар! а кин милли һәм мәдәни автономия бирә алган. XV гасырда төрек һәм тагар хөкемдарларының ватандашлары булган христианнарга карага сәясәт менә шул рәвешле булган Инде килеп XVI һәм XVII гасырларда Мәскәү патшаларының басып алган Казан дәүләтенең дини оешмаларына һәм халкының дини ышануларына, иҗтимагый киләнәкләренө (традицияләренә) карата сәясәт алып баруларын күздән кичерик Монда шуны да билгеләп үтик Төркиләр җирендә тамыр җәйгән урыс сәясәтенең үзенчәлеген һәм анда төзелгән урыс идарәсенең асылын бары гик урыс тарихи чыганакларына таянып кына күрсәтәчәкбез. Менә бу чыганаклардан беленгәнчә. Казанны алган Мәскәү патшасы Явыз Иван, мөселман руханиларының, гыйбадәтханә һәм мәдрәсәләрнең хокукый хәлен уйлау бер кырында торсын, үз дәүләтенең чикләре эчендә! е ислам диненең яшәешен дә бөтенләй ганымагвн. Димәк. Мәскәү дәүләтендә ислам дине кешеләре, дини оешмалар һичбер төрле аерым хокук һәм өстенлекләргә ия булу кайда, алар өчен бу дәүләттә хәг ia яшәү хакы да бөтенләй танылмаган. Алар законнан тыш буларак яшәгәннәр Шул ук вакытта мөселманнарны кимсетү, алариын гыйбадәтханәләрен пычрату, ислам динен хурлау өчен һәркем:ә рөхсәт һәм мөмкинлек бирелгән Ислам өчен урыс дәүләтенең кануннарыннан яклау эзләү файдасыз бер яп булган Ул заман урыс елъязмалары. Мәскәүнсң рәсми эш кәгазьләрен «скаэания»ләр язучылар, мөсе-лманнарны «шакшы», «кабахәт» («поганый»), мәчетләрне «потханә» («копишс») дип атаганнар. Ислам дине Явыз Иванның варислары чорында ла законлы яшәү хокукына ия була алмаган. Соңыннан Мәскәү дәүләтендә ислам динен тану бары тик аның барльп ын танудан i ы на i ыйбарәт булып, һич кенә дә законлаштырып тануга барып җитмәгән.
Урыс кенәзләре элегрәк Ал1ын Урда ханнары янына тугрылыкларын күр-сәтер өчен барыр!а мәҗбүр ителгәннәр Ләкин соңыннан шулар Казан төрки зыялыларының күбесен йә кылычтан үткәр!ән. яисә газаплап. көчләп чукындырганнар. Алгын Урда ханнары гарафыннан урыс иленнән закон буенча билгеле бер микъдарда ясак гүләтелгән булса, соңыннан. Казан иле урыска буйсынгач, воеводалар, дьяклар һәм башкалар анда дәһшәтле җимерүләр, у гка то i у лар оештыра Шуның аркасында ил хәрабә!ә әйләнгән Алгын Урда ханнары һәм хөкүмәте урысларның дини ышануларына хөрмәт белән караган, руханиларын һәм рухи оешмаларын ясактан азат иткәннәр Моңа капма-каршы буларак, урыслар Казанның ислам дини оешмаларын вәхшиләрчә юк иткәннәр мулла- мәэзиннәрен үтергәннәр, мәчет-мәдрәсәләрне яндырганнар, җимергәннәр, мөселман дини ышануларына тәмам бер дошманлык белән караганнар, төркиләрнең иң изге гадәтләрен мәсхәрәләгәннәр; җирле халыкны, ин гөп хокук гардан мәхрүм итеп, чын мәгънәсендә бер кол хәлендә ка.тдырг аннар. Тагарлар урысларга төрле мөмкинлекләр, автономия бирсә, урысларның казандылар!а карата сәясәте - йоту һәм юк игү булган Алгын Урданың урыс илендә!е идарәсенә «татар изүе», «татар җәбере» дип әйтү мөмкин икән, урыс тарның Казан илендәге идарәсенә «урыс җәһәннәме» дип әйтү генә урынлы булыр
II
'Горки өлкәләрдәге Мәскәү идарәсе
ир хосусый милек буларак юк ителә «Мәскәүлең бөек патшасы» басып алган җир тәренең бердәнбер һәм гөп хуҗасы санала, аларны, шартын туры кигереп, кемгә теләсә, пгуна бирә ала Бу вакыт тарда җирнең төп хуҗасы җирле халыкның ризалыг ы соралмый Мәскәү патшалары ү зтөрен буш җирләрнең генә түгел, җирле халык тарафыннан эшкәртелеп, уңыш бирә торган җирләрнең дә шартсыз-нисез хуҗасы саныйлар Мәсәлән._ Явыз Иван Казан шәһәре тирәсендәге, Зоя каласы ягындагы. Мнпгө елгасы буендагы һәм Кама елгасы гамагы тирәсендәге бер мең гектар җирне Казанның баш епискобына
бүләк игә Бу җирләрдә иген ителә торган кырлар, урманнар, болыннар, балыгы күп күлләр, умарталыклар, су кондызы үрчегән урыннар һәм, ниһаять, яшәгән халкы белән бергә шактый күләмдә авыллар да була.
Гомумән, казанлыларнын Идел һәм Кама елгалары үзәннәрендәге иң уң-дырышлы һәм бәрәкәтле җирләрен урыс руханиларына һәм монастырьларына, буш яткан җирләрнең иң яхшыларын күчеп утырган урысларга һәм җирле халыкның чукындырылганнарына «бүләк» иткәннән соң, төп җир хуҗалары һаман да эчкәрерәк, коры һәм уңдырышсыз җирләргә куыла барган Ханлыкның баш шәһәре булган Казаннан илле чакрымнан якынрак җирләрдә бүген татар- мөселман авылларын таба алмассыз. Борынгы Болгар дәүләтенең йөрәге булып торган хәзерге Спас өязендә дә татар мөселман авыллары бик аз.
Мәскәү патшалары фәрманнарында Идел, Урал һәм Себер кавемнәренең Мәскәү идарәсе астындагы хәле «холопство» дип, ә ул кавем кешеләре «Мәскә- үнен бөек хөкемдары холоплары» дип әйтелә. Борынгы урыс телендә «холопство» коллык, «холоп» исә кол мәгънәсенә туры килә. Түбәндә Мәскәү хөкүмәтенең бу кавемнәр хезмәтеннән ничек файдалануын язганнан соң, бу тәгъбирләрнең ни дәрәҗәдә урынлы булуы ачык аңлашылачак.
Мәскәү басып алуына дучар булган бу халыклар, беренче нәүбәттә. Мәскәү хөкүмәтенең рәсми телендә дә ясак дип аталган салым түләр! ә мәҗбүр ителә (Төрки телдә ясак сүзе яулап алынган өлкәләргә салынган салым) Моннан чыгып аларның үзләрен дә «ясаклы» дип атыйлар Әмма бу салым билгеле бер күләмле булмыйча, аның микъдары һәм үлчәве, халыкның урысларга баш ию дәрәҗәсенә карап, үзгәрә. Урыс түрәләренең ачкүзлелегенә каршы торырга мөмкинлеге булганнардан аз ясак алу белән чикләнсәләр, каршылык күрсәтергә хәле җитмә! әннәрнең бөтен эшләп тапканнары ясак итеп алына, ә үзләренә бары тик иске һәм ертык киемнәре генә ташлап калдырыла.
«Ясаклы» кеше үзе өчен генә түгел, гаиләсенең балигъ булган ир балаларының һәммәсе өчен дә ясак түләргә мәҗбүр ителә. Баштарак гаиләнең һәрбер кешесеннән ясак түләтелгән. яшь балалар, авырулар, картлар — ягъни эшли алмаучылары да исәптә булган Бары тик Борис Годунов патша заманыннан соң гына балалар, авырулар, тәмам картлар һәм бик фәкыйрьләр ясактан азат ителгәннәр. «Ясаклы» кеше гадәти ясакны түләгәннән соң, патшага, аның тәхете варисына, воеводаларга махсус «бүләк ясагы» түләргә дә мәҗбүр кылынган. Башта бу «ясак» мәҗбүри бер әйбер булмыйча, ихтыяри бер бүләктән торса, аннары «ясаклылар» бу «бүләк»не даими рәвештә түләргә тиешле ителә. Болардан тыш, «ясаклы» кулында калган товарын да бары тик хөкүмәт тарафыннан билгеләнгән сәүдәгәргә генә сата ала Тик төп ясакны һәм «бүләк ясагын» түләмәгән хәлдә, аларга да бернәрсә сатарга рөхсәт бирелми Ясаклыдан товар сатып алган сәүдәгәр исә. закон буенча бу малның бөтенесен билгеле бер җирдә, казна чиновниклары тарафыннан тә! аенлә- нгән бәя буенча хөкүмәткә тапшырырга мәҗбүр ителә. Ул вакытта хөкүмәт чиновниклары малның уннан бер өлешен бушлай алалар Мона гошер ясагы дигәннәр Бу «уннан бер», беренче карашка, сәүдәгәрдән алынса да. чынлыкта исә моның авырлыгы тагын да шул ук «ясаклы»нын сыртына төшә Чөнки сәүдәгәр, гадәттә, малның уннан берен ясаклыдан бушлай ала.
Ясак ау җәнлекләре (төлке, сусар, тиен. ас. ак төлке, бүре. кеш. барс, кондыз, куян һ. б.) тиреләре шәкелендә түләнелә иде. Н Фирсов әйтүенчә. «Ясак Мәскәү хәзинәсенең иң бай керем чыганагы иде Бөекләрне «кулда тоту», оста сугышчыларны җәлеп итү. күрше дәүләтләрнең дәрәҗәле кешеләрен «аулау» өчен шул ясаклыларның авыр хезмәте белән табылган хәзинә файдаланылган кебек, патшаларның табыннарын тутырып торган чит ил шәраблары һәм тәм-томнары, сарайда киелгән кыйммәтле кафтаннар да «бөек хөкемдар»ның коллары яшәгән җирләрдән китерелгән төлке һәм кеш тиреләре бәрабәренә сатып алына иде»
Патшаларның хәзинәсен тутырган һәм чит ил кешеләренең исен китәргән алтын һәм көмеш өеме дә «ясак» буларак тупланган тиреләр бәрабәренә кулга төшерелгән. Патша үзенең саулыгын, бабаларының рух тынычлыгын теләп укыган монахларга, сутыш кырларында батырлыклар күрсәткән cyi ышчыларга. сүзсез буйсынган һә.м коллык иткән «бәндәләр»енә дә төлке һәм кеш тиреләре бүләк и тә.
Ясаклыларның дәүләт файдасына хезмәт итүе ясак түләү өчен төнне көнгә ялгап ау артыннан йөгерүдән генә гыйбарәт булмыйча, аларга шактый гына башка мәҗбүриятләр дә йөкләтелә. Бу ирексезләп эшләтүләрне «дәүләт хезмәте» дип атыйлар Хөкүмәт аларга ныгытмалар, бастионнар, калалар төзеттерә, юллар салдыра һәм болар өчен аларны кайчак ясактан азат итә. ә кайчак анысын да эшләми.
Берәр олкәьэ дошман куркыныч тудырса, билгеле бер җиргә туплану һәм
урыс гаскәр башлыклары җитәкчелеге астында «бөек хөкемдар»нын дошман-
нарына каршы сугышка китү дә ясаклыларнын бурычы була Соңыннан
Мәскәү хөкүмәте нинди дә булса берәр сугышка катышканда, төп Казан
төркиләреннән чувашлар белән башкорт лардан, ар. чирмеш һәм мордва кебек
фин кавемнәреннән торган үзенчәлекле бер «ополчение»ләр төзи һәр өч өйнен
бере «сугышчы» бирергә мәҗбүр ителә. XVII гасырда даими гаскәр полклары
оеша башла! ач. Казан ханлыгынын җирле халыклары да (шул исәптән,
татарлар да) рекрут бирергә тиеш була Болардан тыш. хөкүмәт, урыс
морзаларының казна хезмәтләренә гүләү итеп, ясаклы тарны аларнын
эшләрендә дә куллана башлый
Мәскәү дәүләте басып алган Идел һә.м Уралдан тыш. башка урыс
өлкәләрендә шәһәр, «остро!» (читләре әйләндереп ныгытылган авыл) һәм
«кышлак» (аучы торак тары) дип аталган, ныгытмаларны эченә алган өязләр
барлыкка китерә Бу идарә бүленешләрендә ыруг аерымлыклары исәпкә
алынмаган кебек, яуланган җирләрне хисап вә үлчәү я!ыниан тигез өтешләргә
бүлү дә күз алдында тотылмаган һәм бу өлкәләрдә урыслар килгәнгә кадәрге
идарә бүленешләренә тә бик аз әһәмият бирелгән Шәһәр, кала һәм авыллар
төзегәндә, урыс булмаган халыкларны 1еографик җәһәттән бүлгәләү һәм
аларнын берләшүенә каршылык итү максаты күздә тотыла.
Шәһәрләрдә һәм өязләрдә идарә һәм хөкем дилбегәләренең һәр икесе во -
еводаларның кулында булып, аларнын ярдәмчеләре һәм дьяклары (беренче
сәр- катибләре) билгеләнә. Урыслар булмаган өлкәләрне идарә итү өчен
махсус кагыйдә һәм ысуллар файдаланыла, болардан башлыча ике максат күз
алдында тотыла: беренчесе җирле халыкның хезмәтеннән мөмкин кадәр
күбрәк табыш алу. икенчесе бу халыкның буйсынмау һәм тыңламаучылык
күрсәтүләренә һәм кулга корал алып баш күтәрүләренә каршы тору
Җирле халыкның баш күтәрүләренә каршы тору өчен исә: шәһәрләр даими
камал! ан хәлдә тотыла җирле халыкның хәл һәм хәрәкәтләрен күзәтү һәрбер
хөкүмәт чиновнигының бурычы исәпләнә Чиновникларга бу күзәтү эше очен
ясаклыларнын үз араларыннан «ярдәмчел»ләр яки шымчылар табарга киңәш
ителә. Мондый гүбән җаннар йә акча белән, яисә күзәтелә торган кешенең
тартып алыначак мал-мөлкәтеннән өлеш чыгару вәгъдәсе белән сатып алына
һәрбер өлкәдә җирле халыкның хөкүмәткә тугрылыгын тәэмин итү максаты
белән аның алдышы кешеләре арасыннан әманәтләр (тотык) алына, бу
кешеләр шәһәрләрдә аерата күзәтү астында тотыла. Җирле халыкка шәһәргә
төркемләп яки корал белән килү бөтенләй рөхсәт ителми Аларга шәһәрләрдә
кич соңга калу һәм бигрәк тә куна калу тыела. Урыслар да шәһәргә килгән
җирле халык белән тыгыз мөнәсәбәттә булмый һәм алар белән бер габынга
утырмыйлар Урыс булмаганнарга гомумән корал һәм металл әйбер сатылмый
һәм моңа аеруча игьтибар итү һәрбер воеводага йөкләнә Фәкать воеводалар
идарәсе, түбәндә күрсәтелгәнчә, шулкадәр чыдап тормаслык бер дәрәҗәдә
булган ки. хәт та хөкүмәтнең урыс түгел халыкларның хыянәтләренә каршы
күрелгән кискен һәм ныклык чаралары да нәтиҗә бирмәгән Воеводалар һәм
ялланган шымчы тар никадәр тырышса да. һәрвакыт ясаклыларнын бәген хәл-
хәрәкәтләрсн күзәтеп күреп бетерә алмыйлар готыклар калалардан кача,
ясакчылар вакыт вакыт күпләп дары, пуля һәм корал кулга төшерелер Бу
хәзинәне кулга төшерү очен үз араларыннан кеше сайлап, хәтта урысларның
баш шәһәре Мәскөүгә җибәрүгә кадәр барып җитәләр.
Урыс булмаганнарга караган хөкем эшләренең иң югары баскычы Мәскәү
шәһәрендә!е «Казан приказы» һәм аңа кушылган «Себер приказы» була Ләкин
анда бары тик гаять дәрәҗәдә мөһим эшләр генә килеп җитә Гадәттә, югарыда
искә алганыбызча, эшләре дә урында!ы воеводалар кулына гапшыры пан була
Воевода һәм тикшерүче, һәм прокурор, һәм дә хөкемче вазифаларын башкара
Себер һәм Әстерхан воеводалары, патшаның фәрманын кәгеп тормыйча
урта хәлле ясаклыг а үлем җәзасы бирү хокукына да ня була, бары тик кемгә,
ни очен һәм ничек үлем җәзасы бирелүе турында Мәскәүгә хәбәр нгәргә генә
Йөкләнелә. Воеводалар бу явыз хокукларын шәхси мәнфәгатьләре өчен гә кхт-
лана. сорау алу вакытында җәзалаулар ярдәмендә нахактан баш танган оер
дәгъваны хаклы дәгъва итеп калдыруга ирешәләр Моның нәтиҗәсендә мескен
ха чыклар гаҗизлектән тинтери, ясак түли алмас һәм чиксез кыен хәлдә ка
лалар Бер җирле кеше. башбаштак хөкемченең гаделсез хөкеменнән сон
шикаять итә алса да. М.гскәүнен, патшаның ераклыгы («Тәңре биектә, патша
еракга») һәм шикаятьнең бик озак вакытлар тиешле урыша барып житә алмавы
аркасында, шардан әллә ни файда күрелмәгән Воеводалар «синнә н җибәрелгән
шикаять
ләр закон кушканча бары тик аларнын чиновниклык срогы чыккач кына тик -
шереләчәк булганга күрә, алар шул вакытка кадәр үзләренең гаделсез хөкем-
нәренең жеп очын тиешенчә яшерә киләләр.
Урыслар тарафыннан басып алынган Казан һәм башка өлкәләрнең
җирләре «Мәскәү сатраплары» дип аталырга лаек булган воеводаларга көн
күрер өчен бирелгән Тагын да дөресрәге, талап алынган малдан үзара өлеш
чыгару булган ул. Идарә һәм хөкем итү хокукына ия бу кешеләр чын
мәгънәсендә деспот булып, идарәләре һичбер чикләүне белмәгән Урыс
булмаган өлкәләрдәге Мәскәү воеводаларының начар идарә итүләре һәм
явызлыклары турында урыс тарихы чыганакларында күп язылган.
Воеводалар ике елга, аларга буйсынган «стрелец» ларның башлыклары
һәм ясак җыючы чиновниклар шулай ук кыска бер вакытка урыс булмаган
өлкәләргә җибәрелгәннәр. Шуңа күрә бу чиновниклар, шәхси мәнфәгатьләрен
кайгыртып, бер кешенең гиз арада башкалар хисабына баюына китерә торган
алдау, талау кебек 1адел булмаган чараларның берсеннән дә баш
тартмаганнар. Бу максат белән алар ясаклыларны куркытып акча һәм җәнлек
тиреләрен тартып ала. хәтта ачыктан-ачык аларнын милекләренә кул сузалар
Хәтта хатыннарын, кызларын көчләп алып китәләр, ясаклыларның халык
санын саклау өчен, дигән булып хөкүмәтне алдыйлар. Изге тойгылары
рәнҗетелгән, мал-мөлкәте таланган жирле халык өчен гаяныч эзләп баш
орырлык бер генә сыеныр урын да булмый. Җирле ясаклы халыкны төрле
сылтаулар белән яки һичбер сылтаусыз-нисез талау, аларнын хатын-кызларын,
бала-чагасын алып китүләр бер гадәт хәленә килә.
Гадәттә, талаучыларның башында воеводалар шәхсән үзләре тора. Җирле
халыкның талап үзләштерелгән яки алдап алынган мал-мөлкәтеннән үзләренә
өлеш чыгарылган тәкъдирдә һәрбер талаучыны, һәрбер алдаучыны йолып
калырга әзер торалар. Алар ясаклыларны булдыра алган кадәр талаучы
сәүдәгәргә дә. ясак җыючыларга да. тамгачы чиновникларына да әшнә
булалар. Күзәтү һәм хөкем эшләрендә дә гаять тупас һәм намуссыз
әшәкелекләр эшләнелә. Җирле халыкның тормышы, гомере сукыр бер тиен дә
тормый. Мондый идарәчеләрнең кайберләре җирле халыкның җәзалар
вакытындагы ыңгырашуларына да игътибар итмичә, күңел ачалар.
Н Фирсов язуынча: «Мәскәү чиновникларының акыл үсеше шул дәрәҗәдә
түбән иде ки, алар байлык туплау өчен алдау һәм көчләүдән башка чара
белмиләр һәм хәтта үзләренең иҗтимагый әхлаксызлыкларының асылын
акламыйлар иде» Урыс булмаган өлкәләргә түрә буларак урыс боярлары,
окольничийлар (икенче дәрәҗәдәге боярлар), стольниклар (патшаның баш
экономы), әмер (идарәчелек) чиновниклары, бояр (аксөяк) балалары
җибәрелгән кебек, бу түрәләр арасында социаль һәм иҗтимагый хәленнән
чыгып башка катлам кешеләре дә була: урыс авантюристлары төрле милләттән
әсирләр, жирле халык арасыннан христиан динен кабул иткәннәр бу өлкәдә
үзләренә эш тапкан кебек, ул җирләргә сөрелгән кайбер җ инаятьчеләргә дә
түрәлекләр бирә алалар Бу бәндәләргә кешелек хисләре бик ят булып, үз-
үзеннән канәгать кинәнүгә һәм кимсетү, изүләргә бик оста булалар. Болар
үзләренә һәм кешеләргә карата хөрмәт хисе кебек бөек тойгыларның ни
икәнен дә белмиләр Әмма башкаларны изү өчен кирәкле холык билгеләре
боларда бер дә ким тупланмый. Алар бик надан булсалар да. белемнәре
ясаклылардан өстен тору өчен бик җитә. Мәсәлән, бу түрәләр ныгытма һәм
бастионнарны бик оста итеп кора, ату коралларын бик яхшы куллана һәм
корал аларда кирәгеннән артык җыйнала. Ә жирле халык исә боларны меңдә
бер төрле мәшәкать һәм бөек фидакарьлекләр бәрабәренә генә кулга төшерә
Мәскәү воеводалары бик надан, ә кайберләре укын-яза да белми торган
кешеләр була Хөкүмәт оешмаларының язу эшләрен башкару һәм законнарны
аңлап куллану «әмер чиновниклары» кулында туплана Димәк, идарә вә хөкем
эшләренең төп үзәген һәм акыл көчен болар тәшкил итә. Болар исә законнарны
кая кирәк, шунда боргалау эшенә оста да Уку-язу һөнәре боларнын кулында
урысча язу-сызу белмәгән жирле халыкны талау өчен куркыткыч бер корал
була Илнең бөтен байлыгы, җирле халыкның авыр хезмәт белән эшләп
тапканының бөтенесе Мәскәү чиновникларының кулына азып керә торган
була. Боларнын берни белән дә чикләнмәгән тәртипсез идарәсе нәтиҗәсендә
җирле халык коточкыч хәерчелеккә төшкән булса, золым вә гаделсезлек,
ихтыяҗлар һәм алар кигереп чыгарган канлы бәрелешләр, чит илләрдән
килгән төрле авырулар, кайбер җирлеләрнең үз теләкләре белән милләтеннән
баш тартуы, кайберләренен исә көчләп чукындырылуы аркасында җирле
халыкның саны кимегәннән-кими барса, бу өлкәләрдәге урыс
чиновникларының хакимлек хокукы һәм байлыгы арткаинан-арта гына бара...
Басын пынтан ялталарла кртелган «на Масжәү тартвпларе. жирлеларнсн “
тармышына ла тазар иткан Бу яна тартнп яна буйсындырылган If™., n
|<ал1ь,рыр1а һем аларнын ИЖ1ИМШШ куэтсн тар-мар
кылынган оер хәлгә төшерергә бик тырышкан Мәскәү воеводаларының Казан
төркиләренең жизәкчеләрсн ничек кж итүләрен югарыда күрдек Г
Перетяткович сүзләренә караганда. Явыз Иван Казан төркиләреннән булган
атаклы кешеләрнең бәрелешләрдә катнашмаганнарын да Мәскәү. Новгород.
Псков кеоек чын урыс өлкәләренә сөргән һәм алар урынына Казан өлкәсенә
урыс боярларын һәм башка күчеп килүчеләрне урнаштырган Күренә ки.
Мәскәү хакиме бу эшләре белән бер таш белән ике кошка бәргән бер яктан.
Казан аксөякләрен чын урыс җирләренә сөрү белән казанлыларны башсыз
калдырган һәм әлеге аксөякләрнең әкренләп урыслашуын китереп чыгарган.
Икенче якган, Казан өлкәсен урыс кешеләре белән тутырган, житакчеләреннән
мәхрүм калган халык сон дәрәжәдә мөшкел бер хәлгә төшкән һәм яңа Мәскәү
тәртипләренә яраклашырга хөкем ителгән, ул көннәрдә бу тәртипләргә ят
халыклар түгел, урыслар үзләре дә яраклаша алмый тинтерәгән.
III
Миссионерлык
1555 елда Мәскәүдә яна буйсындырылган Казан ханлыгында бер епархия
төзергә карар бирелә һәм беренче епископ буларак Гурий исемле бер рухани
билгеләнә. Мәгълүм ки. Казанны алган урыс патшасы Явыз Иван, соң
дәрәҗәдә әхлаксызлыгына карамастан, үзен искиткеч дини фанатик итеп
күрсәтә. Шуңа күрә бу адәмнән христианлыктан башка диннәрне хуп күрүен
омег игү файдасыз бер эш була. Казан шәһәре алынганнан сон. анын әмере
белән бәген мәчетләрнең жимерслүе турында югарыда әйтелде. Дини сәясәттә
Дүртенче Иван варислары да ул башлаган юлдан бара. Мәскәү хөкүмәте
табигате белән нык бер православие нигезенә корылган теократия булганга,
яна колларны да чукынган һәм урыслашкан итеп күрергә тели. Моның өчен
урыс булмаган өлкәләргә җибәрелгән руханилар, миссионерлык эшләрендә
хөкүмәтнең бу тсләк-омзылышларын истән чыгармаска тиеш була Чонки бу
«рухани аталар»га шул ук вакытта хөкүмәтнең дөньяви вәкиллеге дә йөкләнә
Казан ханлыгына билгеләнгән епископ үз өлкәсендә дини эшләр белән идарә
итүдән тыш. дөнья эшләренең барышын күзәтү һәм аларга чиркәү өчен уңайлы
юнәлеш бирү белән шөгыльләнә
Беренче Казан епискобына миссионерлык эше буенча җентекле
күрсәтмәләр бирелә аларда җирле халыкны коч белән чукындыру боерылмаса
да. бу эштә үгеттән башка тагын җирлсләрнсн күңелен күрү, сыйлау, аларга
бүләкләр бирү, өстенлекләр вәгъдә игү. хәтта җинаятьләрен йомып калу кебек
чараларны куллану киңәш ителә. «Епископ яңа чукындырылганнарны бик еш
төшке ашка чакырсын, үз табынында аларга куас эчертсен; аннан сон бал эчерү
мәҗлесенә Шәһәр чигендәге аланг а җибәрсен Әгәр епископ янына месе тман
татар тар ки геп мөрәҗәгать итсә, аларга да епархия даирәсендә куас. шәһәр
чигендәге аланда бал эчерергә! Бер татар бер җинаять эшләп, чиновникларның
эзәрлекләвеннән качып епископка килеп сыенса вә чукынырга теләсә, ул тагар
һич кенә дә воеводаларга тапшырылмыйча чукындырылырга һәм үзенә
епархия даирәсендә сыеныр урын бирелергә тиеш!»
Җирлсләрне чукындыру максаты белән бүләкләр өләшүнең хөкүмәткә күп
чыгым кигерүе аңлашылгач. Романовлар династиясеннән Федор Алексей углы
хөкүмәте 1681 елда бу бүләкләр өләшүне туктатып, аның урынына яна
христианнарның йомышлы катламыннан булганнарын хезмәт изү
мәҗбүриятеннән, ясаклыларны исә салымнардан алты елга азаг итәргә ооера
Ләкин бу сыйлау лар. бүләкләр һәм өстенлекләр бирү максатка бик тиз генә
илтеп җиткерми Чөнки матди мәнфәгатьләрдән чыгып христианлыкны кабул
игәр кебек күренгән халык бу нәрсәләрне кулга төшерү белән үк кире үэ
диннәренә кайта бара Гомумән, урыс рухани ларының Казан өлкәсендә XVI
гасырдагы миссионерлык эшләре уңышлы бармый Казан епискобы Гермен ен
1593 елла Явыз Иваннын улы Федор патшага җибәргән бер рапортында Казан
өлкәсендә миссионерлык эшләренең бик мошке г хәлдә бу туын өзгаләнә-
өзгәләнә яза. яна христианнарның начар әхлагыннан. кире үз диннәренә
кайтуларыннан зарлана. Казан алынганнан сон
узган кырык ел эчендә анда бер генә мәчет тә калмаган булса, хәзер Казан
татарларының үз мәхәлләләрендә мәчетләр төзергә батырчылык итүләрен
гаса- биланып анлата.
Патша бу рапортны алыр-алмастан Казанда христианлыкны ныгыту өчен
административ чаралар күрер!ә карар бирә Яңа христианнар бер жиргә туп-
ланылып. Казан шәһәрендә аерым бер мәхәлләгә урнаштырылачак, анда ур-
нашыр! а теләмәгәннәр исә кулга алыначаклар һәм төрмәгә ябылачаклар,
диелә анда Яңа диңгә күчүчеләр шул диннәренә бәйле калсыннар өчен урыс
хатыннарына өйләнсеннәр, кызларын да урысларга кияүгә бирсеннәр, дигән
ният белән бу мәхәллә бер бояр утлы кул астына тапшырыла. Христианлыкны
бөтен шартын китереп тотма! аннар исә төрмәгә ябылачак, богауланачак һәм
кыйналачак булалар. Казанда яңа ачылган мәчетләрне җимерү,
мөселманнарны шәһәрдән куу турында да әмер бирелә.
Патшаның теләге җиренә җиткерелә: мөселманнарның һәммәсен шәһәрдән
куалар, яңа мәчетләрне җимерәләр. Урыс тарихчысы Баженов язганча. «Шул
көннән башлап, Михаил Федорович хөкемдарлыгының сонгы елларына кадәр
тагарлар бу шәһәрдә хәтта күзгә чалынырга да батырчылык итмиләр» Әмма
шундый кискен чараларга да карамастан, миссионерлык эше XVII гасырда да
бик уңышлы нәтиҗәләр бирмәгән XVII гасырның ахырына таба, ягъни 1681
елда Алексей улы Федорның бер боерыгы тарала, бу боерык буенча татар
морзалары, аларның хатыннары, толлары, ир һә.м кыз балалары йә
христианлыкны кабул итәргә, яки күчми торган милекләреннән ваз кичәргә
мәҗбүр ителә Шушы чараның икедән берен сайлау өчен аларг а бары бер ай
вакыт бирелә.
Казан илендә җирлеләр арасында миссионерлык эшчәнлегенең уңышлы
булмавына сәбәп итеп шуны күрсәтү мөмкин: җирлеләр гирә-якларындагы
христианлыкта— ни бу динне тотканнарның әхлакларында, ни дә миссионер
руханиларның үз-үзләрен тотышларында күңелгә ошарлык бернәрсә дә
күрмиләр. Казан өлкәсендәге урыс руханиларының әхлак дәрәҗәсе хакында Н.
Фирсов болай ди «Урыс руханиларының әхлак дәрәҗәсе һич кенә дә канәгать
калырлык түгел иде һәрьяклап аларның мәхәлләләренә кара!ан гаммәдән
чамадан тыш акча каерулары. ачкүзлелекләре, халык арасында ырымнарга
ышануларның таралуына күз йомулары, үз-үзләрен. чиркәү гыйбадәтләрен
үтәгәндә һәм өй тормышында тәрбиясез һәм кешегә начар үрнәк бирерлек итеп
тотулары, комсыз булулары аркасында урамнарда исерек килеш ут чәчеп
сугышулары, мәхәллә кешеләренең өйләрендә аш ашаганда ямьсез сүзләр
белән талашулары, бертуктаусыз ашарга һәм эчәргә теләүләре, мәҗлесләрдә
исерүләре, изге нәрсәләргә хөрмәтсезлек күрсәтүләре, яшереп кенә бал-
көмешкә сатулары, гайбәт һәм әләк белән шөгыльләнүләре турында
зарланулар еш ишетелә иде» Пинегин исә мона өстәп: «Уку- язулары җитәрлек
дәрәҗәдә булмаган свящеиниклар аз түгел иде. кайберләре исә бөтенләй дә язу
танымыйлар, гыйбадәт сүзләрен хәтердән белүләре белән генә чикләнәләр
иде», дип яза.
Казан өлкәсенә күчеп урнашкан урысларның дин һәм әхлаклары пи
дәрәҗәдә булуын исә без тарихчы Н Фирсовның гүбәндәге сүзләреннән дә
белә алабыз • Чиркәү руханиларына һәм чиркәү кушуы буенча изге саналган
әйберләргә карата хөрмәтсезлек, гыйбадәткә тугрысызлык, сихерчеләргә
ышану, эчкегә һәм азартлы уеннарга һәвәслек һәм болар китереп чыгарган
канлы бәрелешләр һәм сугышлар, иң әшәке кыяфәт алган җилбәзәклек, гаилә
тугрылыгы урынына хыянәтләр, алыш-бирештә алдашу, сүгенүләр Урыс
Мөһаҗирләре ят өлкәләргә эшчәнлек, түземлелек һәм кыюлык белән бергә
менә шундый гадәтләрне дә китергәннәр».
Әмма урыс Мөһаҗирләренең урыс тарихчысы тарафыннан искә алынган
яхшы холык-фш ыльләреннән дә җирле халык өчен һичбер төрле файда
күрмәгән, ахры. Моны шул ук тарихчының түбәндәге сүзләреннән аңларга
мөмкин «Мә- скәү чорында басып алынган җирләрдәге урыс халкы әле
тиешенчә урнашып җитмәгән иде Болар бер җирдән икенчесенә, бер өлкәдән
бүтәненә күчеп торалар иде. Шуңа күрә алар җирле халык тарафыннан илнең
мәнфәгатьләрен кайгыртачак. саклаячак бер көч булып санала алмыйлар һәм
дә үзләреннән мәдәниятлек һәм эшчәнлек өйрәнә алырлык ватандашлар да
түгелләр иде»
Казан татарларына элек-электән нык бер дини оешканлык хас була. Бу
оешканлыкның башында торучылар тәртипле һәм. ахры, алар христиан мисси-
онерларына җитди каршылык күрсәтә алалар.
Урыс тарихчыларының да тануынча, урыс хакимиятенең Мәскәү чорында
Казан өлкәсендә, бер яктан. Мәскәү миссионерлары, икенче яктан. Казан
ислам дине башлыклары арасында кискен көрәш барган. Ләкин көчләр
арасындагы
Лпг.и > ., ?Р 6Ул,ан Вер тарафта бары тик иман һәм ДЖНГӘ ышану куәте генә
ПП..ПЛ1Я ;,.;4VKC"4e гаРаФның куәтен исә куркыныч хөкүмәт, таш йөрәкле ҺАМ
IHMUUUU tTpe'1C,V> гаск’*Р1вРс- туплар, ядрәэәр. камчылар чылбыр-богах тар һә*„Р
’ӘШКИЛ HId Ләкин Казан мөселманнарындагы иман һәм ннанх м Пиемии г1,,рнс“ ГИМ.ср
Г>ога>■•тарыннан да ныграк булып чыга Бу турыда ..п«чйС»ИИ оолаи ДИ «ВУ
өлкәдә ислам христианлыкка каршы торып кына *адМ;’*үси1әр “Р^ында дин
жәелдерү белән дә шөгыльләнә һәм бу юлда онк зур уңышларга ирешә. Кайбер
православныйлар да хәтта исламлашу куркынычы астында кала». Н Фирсов
исә. сүз арасында «Явыз Иван заманында яг мен татар чукындырыл! ан булса
да. соңыннан боларнын бер өлеше мөселманлыкка кире кайткан- ди Әмма
автор бу мәгълүмат тарны нинди чыганактан алуын күрсәтми Мин исә бу
санны шактый арттырылган дип саныйм Чөнки урыс руханиларының һәм
хөкүмәтнең Казан өлкәсендәге миссионерлык эшчәнлеген өйрәнүчеләрнең
һәммәсе XVI һәм XVII гасырларда бу эшнең бик уңышлы нәтиҗәләр бирмәвен
яза Әгәр Явыз Иван заманында мөселманнардан гына 30 мең кеше
христианлыкка аударылтан булса, бу уңышсызлык түгел, ә гаять дәрәҗәдә
уңышлы бер нәтиҗә саналыр иде Бу очракта мәҗүсиләрдән христианлыкка
күчкәннәрнең саны тагын да күбрәк булырга тиеш кебек, чөнки, мәгълүм ки.
алар миссионерлар тозагына бик җиңел каба торган булган Хәлбуки, XVI һәм
XVII гасырларда һәм хәтта XVIII гасырның беренче яртысында Идел буенда
мәҗүсиләрнең христианлыкка күчүе дә бик акрын барган..
IV
Башкортлар һәм аларның олкәләрс турында
ашкорт Урга һәм Коньяк Уралда яшәгән бер горки кавемнең исеме Кайбер
күрше төрки кабиләләр (мәсәлән, нугайлар һәм казакълар) бу кавемне ни
өчендер иштәк (истәк) дип атаганнар Шулай ук. Әүлия Чәләби
сәяхәтнамәсендә хиштәк дип укылырлык бер шәкелдә язылган’исем дә
башкортлардан башка бер кавемнең исеме була алмас. Рәсәйдә беренче тапкыр
1897 елда халык санын алу вакытында башкортларның 1492 944 кешедән
гыйбарәт булуы анлашыла Боларнын да бөтенесе этник мәгънәсендә чын
башкорт булмыйча, бу сан эчендә 117 737' типтәр дә бар икән. Типтәрләрнең
исә башкорт өлкәсенә соңрак казан иленнән күчкән төркиләр булуы мәгълүм
Башкортлар арасында ислам диненең кайчан җәелүе ап-ачык билгеле булмаса
да. монголлар хакимияте дәверендәдер, диелә Димәк. XIII тасырда башкортлар
бик күпләп ислам линен кабул иткәннәр. Башкорт өлкәсе Чыңгыз улларының
җәйләвенә әйләнеп, башкортлар да. бүтән шактый төрки кабиләләр кебек.
Багый хан гаскәрләренә кушылырга мәҗбүр булган
Сугышчы бер кавем булу белән бергә, башкортларның һичбер вакыт
аерым дәүләт булып яшәмәүләре, һәрвакыт төрле ыру-кабнлә хәлендә, төрле
бәкләр, аксакалларның идарәсе аегында чәчелеп яшәгәннәре аңлашыла Шул
сәбәпле. Уралга килгән һәр баскынчы бу чәчелгән ыру-кабиләләрне ансат
буйсындыра һәм аларның сутышчанлыкларыннан үз максатларына файдалана
алган. Бик борышы заманнарга караган вакыйгалар безгә мәгълүм түгел.
Иделнең түбәнге агымында корылган Алтын Урда дәүләте җимерелгәннән
соң. башкорт тарның көнчыгыш өтеше Шәйбан уллары (Себер-Тора ханнары)
хакимлеге астына көньяк-көнбатыш өлеше Нугай бәкләре идарәсе астына
эләгә Казан ханы Ибраһимның урысларга каршы сәфәрләрендә дә башкортлар
катнашкан Коньяк көнбагыш башкортларга хаким булган Нугай
морзаларының мәшһүрләре Идегәй һәм аның улы Нуретдин була XVI гасыр
урта тарында Башкорт илен казакъ ханы Хакназар буйсындыра' Нәкъ шул
вакытларда мәскәүлеләрнең көн чыгышка таба, ягыш горки илләрем яу
чабулары башлана 1552 езда Казан. 1556 елда Әсгерхан ханлыклары ток ителә.
Аннан сон исә ү з ара зарында бердәмлек булмат ан Нугай иле морзаларының
әрле-бирле ки түләре лә. Себер-Гора ханнарының бик зәгыйфь кенә каршылык
күрсәтүләре дә берсе тә урыс о.тсып алу хәрәкәтен туктата алмый һәм
мәскәүлеләр акрынлык белән булса да Уралга таба бару ларын дәвам итә.
’ Чынлыкта «Башкорт» исәбенә кертелгән типтәр-татарлпр атны
чагыштыргысыз күбрәк бх ы IV т искәрмәсе
Б
Башкортлар сугышчан һәм илсөяр бер кавем булу белән бергә, куәтле бер
дәүләт шәкелендә оеша алмаулары аркасында, тиз ышанучан, надан һәм бәлки
дә икътисади артталык вә шулай ук сәяси-ижтимагый җаваплылык тойгысына
битарафлык аркасында кайбер вакыт үз халкына һәм иленә зарарлы
хәрәкәтләрдән дә саклана белмәгәннәр- Мәсәлән, әле урыс кулы астына
эләккәнче үк, үз аяклары белән барып шуларга һәм Себер чикләрендәге урыс
сәүдәгәрләренә түләүле гаскәрилек һәм сакчылыкка ялланганнар.
Икенче яктан, башкорт кабиләләренең кайбер бәкләре үзләре бәйле булган
Тора ханнары белән Нугай иле морзаларына үпкәләгән вакытта, урысларга
баш орып, аларга ясак түләгәннәр. Хәтта кайбер башкортлар XVII гасырда
ирекле сыйфатында урысларның Кырымга һәм шведларга каршы сугыш
сәфәрләренә дә катнашканнар. Башкортлар 1661 елдан алып XVIII гасырга әби
патша Екатерина көннәренә кадәр урыс хакимиятенә каршы берничә тапкыр
баш күтәрәләр һәм «Пугачев фетнәсе»'нә дә катнашалар, тик ул вакытларда
инде эш узган була. Бу баш күтәрүләр Петербург хөкүмәтен мөселманнар
белән «килешү» сәясәтен үткәрергә этәрсә дә, башкортлар өчен бик зур
һәлакәтләр һәм коточкыч хәерчелекләр дә китереп чыгара Бу фетнәләрнең
рәхимсез рәвештә бастырылуыннан соң башкортлар соң дәрәҗәдә мескен
хәлдә калган, икът исади яктан да бик артка чигерелгәннәр: киң урманнар
эчендә, бай казылма байлыклар яткан җирләрдә фәкыйрь бер тормыш алып
бара башлаганнар Шактый иркен башкорт җирләре урыс боярлары кулына
күчкән һәм ул җирләрдә заводлар төзелгән, бу заводлар янында ук бер төркем
урыс авыллары барлыкка килгән. Тора-бара үз вакытында башкорт ларга
бирелгән өстенлекләр дә берәм-берәм кире алынган һәм бу сугышчан һәм
горур төрки кавеме дә. башкалары кебек, урыс изүе астында яшәргә мәҗбүр
хәлдә калган. Мәдәниләшү һәм иҗтимагый үсеш мәсьәләсендә исә. Алып
тауларының шведларга ясаган тәэсир һәм этәргечен, ни язык ки. Урал таулары
башкортларга ясый алмаган.
XVI гасырның урталарыннан сон, Идел һәм Кама елгалары арасына,
көньякта Самара елгасына һәм Җаек елгасының урта һәм югары агымына,
көнчыгышта Миас, Исәт. Пышма, Уй һәм Тубыл елгаларына тоташкан җирләр
Башкорт өлкәсе саналган Казанчыларның алдарак язылган биш еллык сугышы
бастырылганнан соң, ягъни 1557 елда Урал тауларының бу ягындагы
башкортлар да «Бөек Мәскәү хөкемдарымның мәңгелек колларына
әйләнгәннәр һәм ясак түли башлаганнар. 1572 елда Явыз Иван улы Федор өчен
язган васыятьнамәсендә, Казан өлкәсен Башкорт иле белән бергә аңа
тапшырган. 1579 елда Башкорт иленең уртасында (Уба калкулыгы) урыслар
тарафыннан Уфа каласы төзелгән. Аннан соң Башкорт иленә урыс
сугышчылары (стрелец, пушкарь), бояр уллары, подъячи һәм башка түрәләр
килә башлаган, башкорт җир-туфракларын басып алырга керешкәннәр. Җирле
халыкның бу җирләре түрәләргә, хезмәт урыннарына һәм дәрәҗәләренә карап,
бүлеп бирелгән.
Чиновникларга ияреп бер-бер артлы җиңел кәсепкә комар урыслар
агылган, боларның иң зур күпчелеге — ачкүз адәмнәр, төп максатлары алдап-
юлдап байлык туплау булган Шуның белән бергә. Мәскәү хөкүмәте башта
башкортларга булган мөгамәләсендә бик сак кылана һәм алардан
чагыштырмача аз ясак ала Башкортлар Мәскәү хөкүмәтенә буйсынганнан соң
да бик бай һәм киң җирләргә хуҗа булган хәлдә, хөкүмәткә бик аз ясак түләгән.
Мәскәү дәүләтенә буйсынган башка халыклар арасында һичбсрсенә тәтемәгән
өстенлекләргә ия булуларын кайбер урыс тарихчылары «Мәскәү
патшаларының зур мәрхәмәтлелеге» итеп саный. Гәрчә Мәскәү хөкүмәтенең
ят кавемнәрдән алган ясагы күләме, югарыда да ишарәт иткәнебезчә, аларның
хөкүмәткә итагать күрсәтү дәрәҗәсенә бәйле була Аңлашыла ки. башкортлар
Мәскәү хөкүмәтенә буйсындырылса да. бөтенләй зарарсыз һәм куркынычсыз
саналмыйлар; шулай да хөкүмәт аларга чагыштырмача аз ясак түләтергә
мәҗбүр булган Әмма соңрак анда да башкорт җирләрен башбаштак рәвештә
басып алулар, ришвәтләр, төрле изүләр һәм кысулар башланган. Басып
алучыларның идарәсе шундый булганда, аларның жирлс халыкка мәдәни
тәэсире бик зәгыйфь, әсирләр дә җиңүче халыкка һәм хөкүмәткә якыная алмый
һәм дустанә мөнәсәбәткә керә алмый Башкортлар үзләренә урысларның
таяныч булачагыннан өметләрен өзеп, тора-бара аларның ерткычлыкларын
һәм талауда хирыслыкларын аңлыйлар Нәтиҗәдә башкортның урысларга
ышанычы калмый һәм акрын-акрын алар арасында да каршылык хәрәкәте
башлана Урыс жандармнарына каршы яшерен эшләнелгән аерым һөҗүмнәр
шәкелендә башланган партизан сугышлары тора-бара башкорт халкының үз
җирләрен һәм читләр җәберләвенә дучар ата-баба каберлекләрен коткару,
ниһаять, илнең бәйсезлсге өчен ачыктан-ачык көрәш төсен алган. Урыс
М^гж »?*BW '^'Фов,,н яуынча «Топ асылында тыныч, сабыр булги 6v кавем „и?„„ и
)Д<,Ларын1>1Н Т"РТИПСС» идарәсе аркасында әкренләп ин дуамал һәм урыс
хакимиятенә иң дошман бер кавемгТәйләнгән»
«Ыи башкоРт җирләрен намуссыз рәвештә басып алулары Уфа г™
башкортларның баш күтәрүен китереп чыгарган Ул вакыт баш ?Е?йМиН‘'Л’
«аласына якынлашкан булсалар да. куып җибәрелгәннәр , . 1ары
УРыслар ку тына эләгеп буйсындырылганнар 1662 елда Уфа
орглары тагын бер мәртәбә баш күтәргән һәм аларны бастырыр өчен
Мәскәүдән «стольник» Языков җитәкчелегендә гаскәр җибәрелгән
Дубровиннын раславына караганда, башкортлар белән идарә итүче урыс
чиновниклары алар- дан канәгать оулмаучыларның санын арттырачак бөтен
әшәкелекне дә эшләгән- ?Җд инне-горс<*>*,адвтлвРне кимсеткәннәр, халыкмын
милкенә ку г озайтканнар 1664 елда Сәет исемле аксакал җитәкчелегендә
кабынып киткән баш күтәрү бик җитди төс алган. Н. Рычков белдерүенчә.
«Сәет бөтен башкорт өлкәсен аякка бастыр!ан. казакълар белән дә бәйләнешкә
кергән; Кама ягындагы урыс жандарм бүлекләрен һәммәсен җиңүгә ирешкән.
Бу каһарманнарны бастыру өчен Мәскәүдән Федор Зеленин җитәкчелегендә
«стрелец»лар Дон. Жаек гаскәрләре җибәрелгән һәм болар Дон. Жаек һәм
Украина казаклары белән ныгытылганнар Шуңа да карамастан. Сәет
«фетнәсе» өч ел дәвам итә һәм Мәскәү хөкүмәтен шактый иза чиктерә. Моннан
тыш башкортлар Алексей Михайлович Романов патшалык иткән заманда
мәшһүр С. Разин чуалышында да катнашканнар. Уралның аргы ягындагы
башкортлар исә 1662 1665 елларда урысларга каршы Күчем хан уллары
тарафыннан идарә ителгән сугышларда да гайрәт күрсәткәннәр. 1679 1681
елларда да башкортлар арасында ризасызлыклар булып торган
Төньяк төркиләр урыс императорлары хакимияте астында
еренче («тиле») Петр Рәсәйнс яңарткан, шагыйрь Пушкин әйткәнчә, мәм-
ләкәте өчен «Аурупага тәрәзә ачкан», диңгез флоты төзегән, урыс гаскәрен
яхшырткан, хатын-кызларына ул заманда: ы модалы кыяфәткә кереп, мәҗ-
лесләргә йөрүне өйрәткән. Рәсәйдә сәнәгать төзү юлында беренче адымны ат-
лаган. мәмләкәтнең халыкара хәлен югарылаткан Кыскасы. Расой дәүләте
өчен шактый файдалы һәм изге эшләр эшләгән Әмма ул еллар буе барган
сугышлары. бик кыйммәткә төшкән «реформалары» белән крестьяннарның
хәлен начарайткан; максатына ирешү өчен халыкны аямаган, аны рәхимсез
рәвештә хәерчеләндерүдән дә тайчанмаган. Ул, халыкның җелеген суырып,
дәүләтнең башка илләр арасындагы дәрәҗәсен күтәрсә дә. мәмләкәтнең
икътисади һәм рухи хәерчелегенә бик аз әһәмият биргән. Бу. гомумән,
рәсәйлеләргә карата, шул исәптән, урыс булмаган халыкларга, аеруча
татарларга карага чын мәгънәсендә изүче һәм җимерүче бер сәясәт булган.
Беренче урыс императоры элекке Казан ханлыгының халкы очен аеруча авыр
хезмәтләр уйлап тапкан; Казан татарларының алга китүен юк итү сәясәтен
тормышка ашырган. Моннан тыш. ул хәленнән килгәнчә миссионерлык белән
дә шөгыльләнеп, татарларны чукындыру очен тырышкан. Беренче Пе!р Рәсәй
дәүләте очен зшләгән изге эшләре белән, «боек» һәм «реформатор»
исемнәренә лаек булса, төркиләргә карата явыз сәясәте аркасында аңа
«үтерүче», «буучы» исемнәре дә бик туры килә
Мәскәү чорында басып алынган халыклар эченнән бер «урыс булмаган
йомышлылар» катламы аерылып чыккан һәм алар Мәскәү гаскәрләрендә
аерым бер төркем булып хезмәт игәргә мәҗбүр ителгән. Бу
••иомышлы»ларнын бер ишссенә. хезмәтләренә т үләү ксбегрәк игеп, җир
бүлеп бире iron Бу гөр Йомышлылар күбесенчә гөп урыс төбәкләрендә яшәргә
мәҗбүр ителгәнлектән һәм әкреи-әкрен урыслашырга хокемләнгәнлектән.
урыс хөкүмәте боларның дин һәм ышануларына карага баштарак берникадәр
йомшаклык күрсәтә Ләкин Романовлар династиясеннән Алексей улы Федор
заманында, ягъни 16^6 елла Мәскәү хөкүмәте теләсә ничек андый
жирбилөүчеләрне чукындырырга ниятләгәнлектән, максаii.nia ирешү очен яңа
дин кабул иткәннәргә өстенлекләр бирә, чукынма- учыларпың исә хокукларын
чикли башлаган. 1681 елда Мәскәү хөкүмәте чукын маг агг жирби ләүчеләрнең
христианнар яшәгән җир гарен тартып алырга ниятли һәм бу нияг патшаның
махсус фәрманы белән 16 майда игълан ителә Бу җир гәрнси күпчелеге урыс
гәбәкләрендә булганга, әлбәт гә. анда игенче урыслар яши Хөкүмәт бу нахакка
рәнҗетелгән жнрбиләүчеләргә христиан булмаган җир
Б
эшкәртүчеләр яши торган биләмәләрне бирер!ә вәгъдә итә. Алар хөкүмәтнең
бу «мәрхәмәт»ен көтеп торганда. Мәскәү чиновниклары авылларга йөреп,
морзаларга, алариың хатыннарына, толларына, ир һәм кыз балаларына пат-
шаның фәрманың җиткерәләр; тискәреләнмичә чукынырга һәм 25 февральгә
кадәр җир һәм милекләре хакында «олы хөкемдарга баш орып мөрәҗәгать
итәргә» үгетлиләр Соңрак, бала хөкемдар Иоаннын опекуны булган Алексей
кызы Софья, кайбер сәяси исәпләрдән чыгып, чукынмаган жирбиләүчеләргә
чынлыкта бөтенләй әһәмиятсез кайбер йомшаклыклар күрсәтә. Шулай итеп,
«юаш, тыңлаучан Федор» тарафыннан башланган эшне анын үткен кардәше
т әмамлый.
Урыс булмаган «йомышлылар»нын хокуклары Беренче Петрның 1713
елның 3 ноябрендә чыгарылган фәрманы белән чикләиелә. Бу фәрманда:
«Җирләрендә һәм авылларында христианнар яшәгән мөселман йомышлылар
алты ай эчендә чукынырга I иеш Бу вакыт эчендә чукынсалар, батраклары
элеккеге кебек урыннарында калачак, әгәр дә шарт үтәлмәсә. җирләре,
кешеләре белән бергә, таргып алыначак вә олуг хөкемдарның хокукына
күчәчәк һәм, аның әмере булмыйча, беркемгә дә бирелмәячәк», диелә.
Беренче Петрның бу фәрманы татар аксөякләре катламы өчен җимергеч
бер һөҗүм була Чөнки алар моннан сон йә христианлыкны кабул итеп, урыс
боярлары төркеменә кушылырга, яисә мөселман булып калып, «ясаклы»
дәрәҗәсенә төшәргә мәҗбүр ителә. Ясаклыларның Мәскәү идарәсе чорындагы
аянычлы хәлен югарыда сурәтләгән идек инде. Реформалар яклы император
көннәрендә исә аларнын хәле тагын да начарлана.
Мәгълүм ки. Беренче Петр заманында Рәсәйнен теләк-ихтыяжлары
элеккегә караганда бик күпкә арткан һәм монын нәтиҗәсендә хөкүмәтнең
халыкка һәм, шул исәптән, урыс булмаганнарга карата, таләпләре дә арткан
Петрның төньяк- кончыгышка таба хәрәкәте һәм шуның аркасында килеп
чыккан дәвамлы сугышлар, гаскәрне тәртипкә китерү һәм үзгәртү зарурлыгы;
диңгез флотын төзү ихтыяҗы. Петербург шәһәрен төзү, аны алга җибәрү, анда
яшәячәк халыкны урнаштыру эшләре һәм боларны тормышка ашыру өчен
сазлыкларны киптерү, юллар төзү һәм каналлар казу кебек эшләр һәммәсе ул
замандагы урыс хөкүмәтен халык ган кат-кат салым җыярга һәм авыр
хезмәтләр башкаргырга мәҗбүр иткән. Урта Иделнең җирле халкы да теләр-
теләмәс кенә бу эшләргә катнашкан Алар да гаскәриләр биргән. Петербургта
эшләү өчен төркем-төркем эшчеләр җибәргән Хезмәтнең авырлыгы,
климатның уңайсызлыгы, ашау-эчүнең начарлыгы аркасында бу эшчеләрнең
күбесе үз илләренә әйләнеп кайта алмаган. Нева буйларында вафат булганнар.
Рәсәйнең «даһи реформаторы» урыс булмаган кавемнәрне, бигрәк тә
борынгы Казан ханлыгының мөселман төркиләрен көчсезләндерү һәм юк итү
өчен бик тәэсирле шундый бер чара уйлап тапкан: аларга мәҗбүри һәм бик
авыр «дәүләт хезмәтләре» кушкан Казандылар арасында «лашман тарту»
исеме белән танылган бу хезмәтләр турында буыннан-буынга гаять аянычлы
һәм кызганыч хатирәләр күчеп килә. Бу хезмәтләрнең берсе кораблар төзү
өчен агач әзерләү эше була. Казан өлкәсендә урманнар бик күп булганлыктан.
Беренче Петр Казанда кораблар төзү өчен бер док корган, ана
«Адмиралтейская контора» диелгән Шул уңайдан хөкемдарның «агач кисү,
юну, ташу һәм шуның кебек эшләр» турындагы фәрманы 1718 елның 30
январенда чыккан. Казан татарларының алдынгы кешеләрен бөтенләй юк итү
максаты белән, ахры. Петр патшанын фәрманында әлеге мәҗбүри хезмәтләрне
башкару өчен башлыча «йомышлы морза һәм бәкләрне җәлеп итәргә»
кушылган. Кирәкле күләмдә эш көчен туплау өчен аларга ясаклы 1 атарлар,
чувашлар һәм мордвалар да кушылырга тиеш булган Урман эшләренә 15
яшендәгеләрдән алып 60 яшендәгеләргә кадәр 56.113 кеше тупланган. Лашман
диелгән бу кешеләр әлеге «Адмиралтейская контора»га буйсындырылган.
Идел буендагы җирле кавемнәрне христианлыкка аудару омтылышы
XVIII гасырның башына таба туктап калган булса да. «Европага тәрәзә ачкан»
һәм диндарлыгы белән бик аерылып тормаган беренче урыс императоры б>
эшне дә зур бер тырышлык белән кулына алган. Император әмере белән бу
эшкә 1699 елда Казан митрополитлыгына билгеләнгән Тихон керешкән Әмма,
эшләр бик акрын барганлыктан, митрополит бу хосуста «ярдәмче» чаралар
куллану өчен рөхсәт сорый. 1720 елның I сентябрендә чыккан Сенат
фәрманында «Тиешенчә христианлыкны кабул иткәннәр өч ел буе барлык
салымнардан Һәм дәүләт хезмәтләреннән азат ителәчәк», диелә Шул ук Сенат
фәрманында яңа керәшеннәргә өләшү һәм аларга чиркәүләр төзү өчен Казан
митрополитына Һәр ел мең сум акча биреләчәге дә белдерелә.
амрприп ! uC
1.llCip елНЫ« 2 ноябрендә Казан губернаторына җибәрелгән бер
и„7fv''' 1 • KW,l,aH мөселманнарны солдаттан азат итәргә һәм Казан гарнизоны- Hja
д ./1*нары” да хезмәттән кайтарып җибәрер!ә боера 1722 елның 2 июнендә CcHdI W»»®» исә чукындырылырга риза булган җинаятьчел р н
г җәза 1арын кире алып, үзләрен гафу итәргә әмер бирсы Митрополит Тихон
миссионер гык максаты белән мәктәпләр дә ачкан Әмма бу омтылышның
ВӘТИЖ.КС шулкадәр колке булган ки. XVIII гасыр урыс руханитарының
булдык* сызлыгына һ<»м наданлыгына исең китмәслек түгел
Башкорт ларның икенче зур баш күтәрүләре 1707 елда булган һәм бу «фет-
нәмне дә Уфадагы урыс чиновникларының уңышсыз идарә игүләре китереп
чыгарган. Беренчедән, Михаил Дулов һәм Андрей Чихарев исемле түрәләр
башкортлардан арт гырып салым түләтәләр Икенчедән, воевода Александр
Сергеев, Уфа шәһәренә килеп житәр-җитмәстән үк. остазлары гадәте буенча,
башкорт вәкилләрен (батырлар һәм тарханнар) Уфага чакырып ала. һәм аларга
карата куркыныч бер тәртип урнаштыра воевода яшәгән урынга кигерә торган
юлның ике яг ына да туплар һәм кораллы гаскәриләр төзелә һәм башкорт
халкы вәкилләрен шулар арасыннан алып баралар. Бу рәвешле кабул итү
гадәте белән куркытылган башкорт вәкилләре явыз воеводага баш орып. 409
сумлык 22 баш ат тәкъдим игәләр Ләкин Сергеев мона канәгать булмыйча,
башкортларны никадәр талау мөмкин булачагын күзаллау максаты белән,
гаскәри отряд алып, өлкә буйлап сәяхәткә чыга. Бу куркыныч сәяхәт турында
хәбәр алган башкортлар һәм башка «ясаклы»лар, воеводаның якынлашуын
сизү белән үк. яшәгән урыннарын ташлап, гаиләләрен алып урманнарга,
кырларга качалар Бу паника көннәрендә бик күп кеше үлә һәм хисапсыз мал
юкка чыга Воевода. Уфага әйләнеп кайткач, башкорт вәкилләрен тагын үзе
янына чакырта Монысында бик эчерәләр
Урыс авторының раславына караганда, бу тамашаны оештыруның төп
максаты хөкемдарга 500 а г бирдерү һәм башкорт арасына барып сыеш ап
меңләп качкын-мөһаҗирнс урыслар хөкеменә тапшыру турында башкорт
вәкилләреннән имза алу була. Бу явыз җәзалаулардан соң башкорт вәкилләре
ирекссздән буйсына Воевода Сергеев Уфада моның кебек «чаралар» күргән
вакытта. Хохлов һәм Сидор Аристов исемле воеводалар башкортларны нугай
юлында талау белән мәшгуль булалар.
Урысларның бу кысу һәм изүләрен») башкортлар «Атдар-Күсем баш
күтәрүе» белән җавап биргәннәр Баш күгәрүне Алдар бе ын Күсем исем ге ике
ваганпәр- вәр җитәкләгәнгә. «фетнә» шул исемне алган Н Фирсов япанча, у г
баш күтөрүнең төп максаты Рәсәйдән бөтенләй аерылу һәм бәйсезлек алу була
Хохлов җитәкчелегендә җибәрелгән урыс гаскәрен баш күтәрүчеләр гар-мар
китерәләр һәм Казанга таба хәрәкәт итәләр. Алар Казан шәһәренә якын гашкан
саен «фетнә»нен мәйданы тагын да киңәя бара Калага җигәргә угыг-угыз оиш
чакрым калгач, ул замандагы Казан губернаторы ярдәмчесе Ку грявггев
Беренче Петрга җибәргән рапортында Казан татарларының га бунтарь
башкортларга кушылуын, башкорт гарнын чувашларны да баш күгәрергә
котыргу тарын х.нх»р иткән. Ка ганпагг баш күтәрүчеләргә каршы җибәрелгән
урыс г лскәренәга гар. гарны да алган булганнар һәм шул ук вакытта аларның
хатыннарын. балаларын тотык игеп асрауны да кирәк тапканнар.
Бу баш күгәрү бастырылса да. башкортлар арасында гынычлык озакка
бармый 1709 елда алар яңадан бәйсезлек байрагын тотып, баш күтәрәләр Ул
көннәрдә Беренче Петр Швеция короле Гимербаш Шар п- XII бе юн «.мыш
алып барганга, башкорт фетнәчеләренә каршы даими гаскәр җиөәрө алмый
Шу г сәбәпле У г башкортларга каршы сугышу өчен ирекле отрядлары төзүне
рөхсәт
аз кеше килә, алары да теләмичә генә килгәннәрен сиздерәләр. Бусында тагын
да ерткычлана төшкән воевода, урамнарда һәм базарда очраган бер
башкортны тотып китерергә әмер бирә Җыелган башкортларның һәммәсен
бер ишегалдына бикләп, сак астына куйдырта. Соңыннан воевода, йортының
келәтеннән берничә мичкә эчемлек чыгарып, эченә акылны ала торган
бертөрле дару салдырганнан сон, җыелган кешеләрнең һәммәсенә кочләп
эчертә башлый. Авы гына гомерендә бер тамчы хәмер капмаган кешеләрдән
берәү дә читгә калдырылмый Эчәргә теләмәгәннәрне таяк белән кыйнап,
кочләп эчерәләр «Шул рәвешле мәҗбүрилә- үгә дучар булган башкортлар,
тәмам исереп, исссз-һушсыз яттылар, воевода исә бу һушсыз кешеләрне
төрлечә җәзалауга кереште», ди шаһитлар Соңыннан шул ук җиргә ун данә
туп китерелә, андагы башкортларны куркыту өчен кичкә кадәр туптан
аттырып, хайваннар кебек ябылган кешеләргә асу-кисү белән янарга
керешәләр Арадан берсе исепә килә башласа, шунда ук ана мичкәдәге
эчемлекне
итә. «фетнәче» башкортларны кылыч белән дә. ут белән дә юк итүнең мөмкин
икәнлеген белдерә. Ирекле сугышчы башкортлардагы нәрсәне генә басып алса
да. шуны үзләштерә алачагын да игълан иттерә Императорның бу фәрманы
калмыкларга да җиткерелә. Уңайлы форсаттан файдаланып, юлбасар
калмыклар ун мең кешелек отряд белән башкорт иленә килеп, бөтен өлкәне
тар-мар итүдә катнаша Башкортлар бу юлы сугышны туктатырга мәжбүр
булса да. 1710 елда аларга каршы тагын бер мәртәбә калмыкларны җибәрү
и хтыяҗы туа.
Беренче Петр үлгәннән сон. варисларының вәхши «чаралары» аркасында.
Урта Идел буе җирле халкының, бигрәк тә төркиләрнең ижтимагый-икътисади
хәле шулкадәр авырлашкан ки. шул заманда бабаларыбыз хәтта «бөек» тиран-
нарны да сагынып искә төшерерлек хәлдә калганнар Чөнки Беренче Петр үлеп
күп тә үтми, кораб төзү өчен агач әзерләүчеләр тормышында шундый үзгәреш-
ләр барлыкка килә: алар үзләренә йөкләтелгән урман эшләрен башкару белән
бергә, башка ясаклылар түли торган салымнарны да түләргә, башка дәүләт
хезмәтләрен үтәргә дә мәжбүр ителәләр. Гәрчә Беренче Петр заманында
дәүләт хезмәтләренә алынган кешеләр, ул хезмәтләре мәҗбүри саналса да,
салымнардан һәм башка дәүләт эшләреннән азат була. Татарларның бу
хәлләргә бәйле кызган- дыргыч шикаятьләренә Сенат колак салмаган, аларны
урман эшләреннән дә азат итмәгән, салымнарны да киметмәгән Шулай итеп,
«йомышлы татарлар вә морзалар» һәм аларга кушылган кайбер ясаклылар.
башкалар белән чагыштырганда. ике кат мәҗбүри хезмәт үтәргә бурычлы
була. Бу хакта Н Фирсов: «Императорлыкның урыс булмаган халкы арасында
иң алдынгы катламны тәшкил иткән шул агач эшендә эшләүчеләрнең аяныч
хәле, ул замандагы салым түләүгә генә бәйле башкаларның авыр хәлен тасвир
итсәк тә. яхшы аңлашылыр». ди.
XVIII гасырда гаскәри хезмәтнең Казан татарлары тормышындагы аяныч
нәтиҗәләрен дә билгеләп китәргә кирәктер 1736 елгы фәрман буенча гаскәри
хезмәткә алынган ят кавем солдатларын Балтыйк диңгезе буйларына җибәрү
каралган була. Аннары гаскәри хезмәт ул вакытта бик озакка сузыла. Өстәвенә,
урыс булмаганнарга мәҗбүри солдат хезмәте вакыты беткәннән соң да үз
иленә җиңел генә кайту насыйп булмый, чөнки аны «өйрәтү-тәрбияләү»
максаты белән «солдатлар авылы» дип аз алган ярым гаскәри лагерьларга
җибәргәннәр дә. аннан аны бары тик авыру гына коткара ала торган булган
Урыс әдипләре һәм тарихчыларының язуына караганда. 1731 елдан башлап
XVIII гасырның беренче яртысында христиан миссионерларының эшчәнлеге
өчен бик уңайлы мөмкинлекләр ачылган. Шул ук елда Казан белән Нижний
Новгород мөселманпарьгн һәм башка жирлеләрне чукындыру өчен махсус
комиссия төзелгән һәм ул Зөя төбәгендәге Богородицкий монастыренда эшли
башлаган. 1739 елда бу комиссиягә «Яңа чукынучылар конторасы» исеме
бирелгән. Императрица Анна Иоан кызы гомеренең сонгьг елларына габа бик
диндар булып киткән һәм Казан төбәгендәге миссионерлык эшчәнлеген гагын
да кыздырып җибәргән. 1740 елның сентябрендә 23 бүлектән гыйбарәт бер
фәрман чыгарылып, анда «Яңа чукынучылар конторасы»на эш программасы,
законнар җыелмасы һәм үтет бирелгән Казан өлкәсендә XIX гасырның
танылган миссионерларыннан священник. мөхәррир Ефим Малов бу II
сентябрь фәрманындагы 23 бүлекнең һәрберсе берәр миссионерлык ысулы
булуын күрсәтә.
«Яңа чукынучылар конторасы» өчен бер программа рәвешендә булган бу
фәрман басылып чыгып биш атна үткәннән сон. Иоан кызы Анна үлгән булса
да. аның үлеменнән соң бер ел үткәч тәхеткә утырган Беренче Петр кызы
Елизавета теге императрицаның башлаган «изге» эшен зур бер тырышлык
белән дәвам итә.
Бу юлы эшләр шактый уңышлы бара: 15—16 ел эчендә урыс чиркәве Урта
Идел өлкәсенең җирле халкы арасында дүрт йөз мен яңа әгъза кабул итә.
Тарихчы Н Фирсов, дини җәһәттән бик тотрыксыз жирле мәҗүсиләргә Казан
төбәгенә күчеп утырган урыслар ясаган тәэсир һәм хөкүмәтнең
миссионерларга «ярдәмче чаралар»ы бу уңышларда зур роль уйнаган, дип
саный Урыс чыганакларында болар хакында түбәндәге мәг ьлүматлар
бирелгән «Яңа чукынучылар конторасы»нын рухани вәкиле, урыс
булмаганнар яши торган авылларга үгетләү максаты белән барганда саклану
чарасы итеп үзе белән бергә берничә солдат ала иде. Урындагы түрәләр
кулларыннан килгән бөтен юллар белән ярдәм итәргә бурычлы иде. Мөселман
милек хуҗаларының чукынган батраклары хуҗалары мөселман булып калган
тәкъдирдә, коллыктан азат ителә». Мөселманнар яки мәҗүсиләр белән бер
авылда яшәгән яңа керәшеннәрне, урыс яисә яңа христиан авылларына күчерү
хөкүмәт чиновникларының бурычы саналган Тик бу күчерү эшенең,
күчерелүчеләрне мескен хәлдә калдыруга сәбәп булуын күргәч. 1743
Урыс хөкүмәте башкортларны казакъ-кыргызлардан географик яктан аеру
һәм камап тоту уе белән 1734 елда Җаек (Урал) елт асына Ор елгасы койган
урында бер кала төзергә карар бирә (Бу кала башта Оренбург дип исемләнгән
булса да, соңыннан, хәзерге Оренбург шәһәре яна җирдә төзелгәч. Ор елгасы
тамагында урнашкан кала Орск исемен ала.) Ул көннәрдә Петербургта булган
башкорт аксакалы Тиләкәй Тукчура утлы хөкүмәтнең бу карарын ишеткәч,
башкортларның алдынгы кешеләреннән булган Килмәк абызга хат язып, бу
карар турында хәбәр итә. Бу карарның максаты нидә булуын белдерә һәм
урысларның бу омтылышларына коралланып каршы тору кирәклеген кинаяле
җөмләләр белән аңлата Урыс авторы В Витебский болай ди «Җаек һәм Ор
елгалары кушылган урында кала төзелгәч, үзләренең һәр яктан камалган хәлдә
калачакларын башкортлар дөрес күзаллыйлар иде» Килмәк абыз. Тукчура уг-
лының кисәт үләрен истә тогын, кичектермәстән әзерләнә башлый Тәпән
Җыян- гол углы. Сәетбай Ыраткол углы. Исәнбәт Кәмәг ут лы исемле
аксакаллар белән Казаннан килгән качак Әмин исемле бер кеше Килмәк
абызның беренче ярдәмчеләре булганнар Нут ай юлындагы «Хаҗи мәчете»
дигән җирдә басып алучыларга каршы башланачак «фетнәинсн беренче
планнары сызылган. Монда уздырылган беренче киңәшмә карары буенча, баш
кү төрүне 1735 елда Ор елгасы га.маг ына кала төзү фикерен белдергән
«Оренбург экспедишгясе»нсн җитәкчесе Иван Ки- ри.т ювнын Уфадан Җаек
елгасына габа хөрәкет итәчәк отрядына һежүм иц белән башларга ниятлиләр.
Алар бу ярым хәрби төркемнең алга хәрәкәт итүенә киртә куярта тырышалар
Дөрестән дә. Килмәк абыз кеше тәре Уфа каласыннан 160 чакрым ер аклыкта
Кириллов отрядына һөҗүм игәләр, әмма анын алга хәрәкәтенә киртә куя
алмыйлар 1735 елнын 15 нче августында иске Оренбурт каласының нигезе
салына Моңа да карамастан, башкортлар бу вакыт казан кебек кайнаганнар һәр
җирдә урысларның җәзалау отрядлары белән бәрелешләр. \рыс кала тарына
һәм гаскәри пост ларына каһарманнарча һөҗүмнәр дәвам иткән Ьу фетнәне
бастырганда урыс гаскәре башлыклары у т вакыт тарта кадәр күз күрмәгән,
колак ишетмәгән вәхшилекләр эшли «Фетнәче» башкортларга каршы «Нугай
юлы»нда хәрәкәт алын барган майор Станков. Җаек белән Сакмар елгалары
арасында 600 башкорт әсирен кылычтан үткәргән Болар арасында хатыннар
һәм кыз балалар да аз булмаган Шул ук җитәкче Сакмар каласыннан Табын
каласына барганда. 1739 елның 3 июленнән 8 июленә кадәр 208 башкорт
әсирен үтергән, авылларда 30 башкортны казыкка утырткан. 12 авылнта утка
тоткан Соймонов исемле бер генерал әсир алган башкорт баш
бер Фэрман чыгарыла Анда яна керәшеннәрне үз урыннарын-
әмер ителә ИСКС линнәрс,,дә калганнарны башка җирләргә күчерү кирәклеге өчен''
«ЯнаЯ^1ггпм^?.^1ЫкЫН 13 ПЧе маддәсе буенча, керәшеннәрне дәртләндерү гаскәпи
хезмәттән “ноР_һиРтөРдс налог һәм мәҗбүри хезмәтләрдән өч елга. 22Еанча
б°ТСН;,',и «ат ителәчәк». диелә Шул ук маддәдән ан-
яепеп и< ке •I‘M.IUW *Р,к-ГИаннаР Түләмәячәк салымнар, мәҗбүри хезмәт һәммәсе
өелеп иске диннәрендә калганнарның җилкәсенә төшерелә
шгшипишГ *И>ДИРС ДмигТ*ий Сеченов. төрмәләрдә ятучы кайбер урыс бул-
ймм ч dlaT игелгән очРакта христианлыкны кабул итәргә теләүләрен, рапорт ад^гән
бул°аИДаРӘСеНеН *арШЫ булуыв 6c;,Jcpcn YWK хөкүмәткә бер
Г ҺӘМ ИНОЛ 6ер сүздә булып, «андый тоткыннар төрмәләрдән чыгарыл-
сыннар. чукындырылсыннар һәм христианлыкны кабул иткәннәре өчен генә
зинданнан азат ителүләре үзләренә бик яхшылап аңлатылсын!» дип әмер
бирелгән ьу вакыт тарта шулай итеп, кеше үтерүчеләр һәм башка төрле
җинаять эшләгәннәр христиан динен кабул игү белән җәзалан азат ителгәннәр
11 сентябрь фәрманының 15 нче маддәсендә «изге тәре»не кабул
иткәннәргә биреләчәк оүләкләр саналган: һәр кешегә алты мыскал
авырлыгында бер бакыр тәре, бер киндер күлмәк, бер данә саржа кафтан, бер
данә калфак, бер пар алъяпкыч, бер пар оек һәм бер пар күн аслы, тула
кунычлы аяк киеме бирелә Күренекле кешеләргә исә дүртәр мыскал авырльп
ында көмеш тәре, аршыны илле тиенлек госле тукымадан кафтан, киез-гула
кунычлы аяк кисме урынына кырык биш тиенлек бер пар итек бирелә.
Хатыннарның һәрберсенә берәр баш яутыты һәм берәр киндер күлмәк бүләк
ителә Акча белән ярдәм исә түбәндәге үлчәмдә 15 яшеннән олырак ир-атка
һәрберсенә I сум 50 тиен. 10 яшеннән 15 яшенә кадәр булган балаларга 1 әр
сум. 10 яшеннән кечерәкләргә 50 шөр тиен. 12 яшеннән олырак хатын-кызга
1 сум. 12 яшеннән кечерәк кыз балаларта 50 шөр гиен өләшелә.
күтәрүчеләрен кулларын, аяклары, телләрен һәм борыннарын кисеп жәзалый-
җәзалый үтергән Генерал Румянцев тарафыннан әсир ителгән башкортлардан
тагын 500 кеше Минзәлә каласында асылганнар. Әмма бөтен бу вәхшәт
башкортларны тынычландыруга ирештермәгән, киресенчә, ризасызлыкларын
г ына көчәйтә ТӨШКӘН.
Императрица Анна Иоан кызы 1736 елның 23 маенда бастырып тараткан
фәрманында, ясаган вәхишлекләре өчен гаскәр башлыкларына мактаулар
яудырганнан соң. баш күтәрүнең төп җитәкчесе булган Килмәк абызны
мөмкин кадәр тизрәк тотып китерергә әмер итә. һәм инде 1737 елның
башында, башкортларның каршы торулары зәгыйфьләнә, «фетнәмнең
җитәкчеләре Килмәк абыз, Акай, Күсем. Йосыф һәм башкаларны урыслар
кулга ала. Килмәк абыз Табын каласы янында 1737 елның февралендә әсир
төшә. Монда исемнәре аталган оч кеше Петербургка -җибәрелә, башкалар исә
Минзәләдә асып үтерелә.
Аннан соң да рәхимсез җәзалаулар дәвам итә. Баш күтәрүчеләрнең
атларын, акчаларын һәм хәтта урыс офицерларына батраклыкка бирү әчеп
хатыннарын һәм балаларын аш аннан соң. үзләрен авыр җәзаларга дучар и
гәләр. Бик күп башкорт җәзалап үтерелә, шактый кеше сорау алу вакытындагы
i азаплаудан үлә. 5000 кеше гаскәр хезмәтенә алынып. Балтыйк диңгезе
буендагы Рогервик портына ишкәк ишү белән җәзалауга җибәрелә.
Петербург хөкүмәте бу баш күтәрүнең дөрләгән вакытында 1736 елның
башында, башкортларның киләчәк «фетнәләренә» каршы тору уе белән,
югарыда телгә алыш ан Кириллов тарафыннан төзелгән ижтимаг ый һәм
икътисади чаралар планын раслый. Бу чаралар түбәндәгеләрдән гыйбарәт
була: тарханнарның өстенлекләрен юкка чыгарып, бөтен башкортларны
ясаклылар сыйныфына күчерү, мишәрләр белән типтәрләрнең һәм
бобыльләрнен (җирсез авыл кешесе) башкортлардан арендага алган җирләрен
милек итеп калдыру; өйләрдә корал, авылларда тимерчеләр һәм тимерчелек
булдыруга каршы тору; шәһәрләрдәге тимерчеләрне, тимер коючыларны
авылларга җибәрмәү; җинаятьчеләрне сөргенгә сөрү яки шунда ук үтерү; төп
җитәкчеләрне исә, башта кичерелгән булсалар да, «гыйбрәт булырлык» итеп
үтерү; башкорт авыллары уртасына жандарм бүлекләре урнаштыру: башкорт
җыеннарын тыю; һәрбер юл (башкорт җире, идарәне, уңайлаштыру өчен «Юса
юлы». «Себер юлы». «Югай юлы» һәм «Казан юлы» исемнәрен алган дүрт
төбәккә бүленгән була) өчен бары тик берәр генә ахун калдыру, бу ахуннарны,
пагшаиың әмере булмыйча, яна мәчетләр һәм мәктәпләр ачмау һәм ислам
динен пропагандаламау турында ант иттерү; башкортларга Казан
губернаторыннан рөхсәт алмыйча татарлар белән өйләнешүне тыю;
губернатор рохсәте белән өйләнешүчеләрнең һәрберсеннән ясак итеп бер баш
драгун аты. ә рөхсәтсез өйләнешүчеләрдән өч драгун аты алу; башкорт
җирләрен сатып алу өчен һәркемгә рөхсәт бирү.
1739 елның 17 иче июнендә Оренбург экспедициясенең җитәкчесе итеп
гайрәтле. таять явыз, шәфкать һәм мәрхәмәтнең ни икәнен дә белмәгән,
кешелеклелек хисләреннән мәхрүм кенәз Василий Урусов билгеләнә. План
буенча, ул хәзерге Оренбург шәһәренең нигезен корачак вә шул каладан
башлап Җаек елгасы буенча Верхнеяицк (бүгенге Верхнеуральск) каласына
кадәр һәм аннан көнчыгышка таба Уй һәм Тубыл елгалары буйлатып кечкенә
калалар төзеячәк була. Шулай итеп. Кириллов заманында башкортларны
борчуга салган камалу куркынычы Урусов көннәрендә тәмам тормышка
ашырылачак шикелле күренә. Моннан тыш Урусовка башкорт җирендәге
идарә системасын үзгәртү бурычы да йөкләнә. Бу план буенча, башкорт
аксакалларын урыс хөкүмәте ярарлык дип тапкан кешеләрдән генә сайлау
ниятләнә. Башкортлар үзләрен тәмам кол хәленә төшерәчәк бу чараларны бик
тиз аңлап алалар — бу юлы да алар хөкүмәтнең мондый гаскәри-тактик һәм
идарәи-сәяси чаралары турында алдан ук хәбәрдар булалар Шуның өстенә
кенәз Урусов, башкорт җире белән идарә итүгә, керешер- керешмәстәи үк.
җирле халыкның котын алыр өчен гөнаһлары элек кичерелгән булган
башкортлар Җыянгол белән Уразайның һәм Юлдаш мулланың. 1739 ел 20
август югары фәрманы буенча, халык күз алдында асылачакларын игълан итә.
Боларның нәтиҗәсе озак көттерми: башкортлар тагын бер мәртәбә баш күгәрә.
Явыз Урусов белән генерал Соймоновның ерткычларча асу. үтерүләре дә эшне
туктатып кала алмый 1740 елның мартында бик киң мәйданны эченә алган баш
күтәрү башлана. Бу юлы аны Карасакал кушаматлы берәү җитәкли
Карасакал гаять дәрәҗәдә кыю. салкын канлы һәм түзем була. Уңышлардан
башы әйләнми, унышсызлыклардан җебеп төшми. Гүя. ул туганда ук җитәкче
булып яратылган диярсең. Аның ни эләксә шуның белән генә коралланган
кешеләре урыс даими гаскәренә каршы каһарманнарча ташланалар; туптан
М<мыйлар>СР иәрсәдән" жәяҮле гаскәрләрдән дә. атлы гаскәрдән дә куркып "varou
K°I’,1,P-J'1 Урусов, берсе Минзәләдә. икенчесе Оренбургта булган ике ramv Л
numиссиясс» оештыра. Әсир төшкән башкортларны 6v комиссияләрдә
*’,,a?‘,,aMHaP- >,ка атканнар, казыкка утыргканнар. кабыргаларын ‘ Т Gali,;,aPы,,
«искәннәр һәм асканнар Ьу вәхшилекнең тәэсире д башкорт ларны курку баса.
Бу дәһшәт фетнәчеләр качкан тау һәм урман эчләренә кадәр барып җитә Инде
шул сәбәпле Карасакал казакъ-кыргыз далала- P енеРгә мәҗбүр була. 1740 елда
Урусов белән Саймонов башкортларның оары гик үз теләкләре белән кануни
хөкүмәткә буйсынулары аша гына үзләрен, гаиләләрен үлемнән, милекләрен
көл ителүдән коткара алачаклары турында игълан тараталар Башкортлар урыс
түрәләренә бирелә башлыйлар Смма. Витевскии язганча -«Фетнәче
башкортлар арасында кулда корал тотып үләргә карар кылганнар,
җәзалауларга зур ныклык белән түзгәннәр, куркыныч үлем җәзасын да кыю
каршылаганнар, төрмәдә ачлык игълан игеп үлгәннәр дә бар иде»
асып үтерелә.
Урыс авторы Рычков П И «Оренбург тарихы » дигән хезмәтендә башкорт
баш күгәрүләре турындагы язмасын түбәндәге сүзләр белән тәмамлаган «1740
елда гамәлгә ашырылган мондый коточкыч җәзалау һәм үтерү гөр нәтиҗә-
сендә башкорт йортына дәһшәт килде 1735 елдан бирле дәвам итеп килгән
башкорт баш күгәрүләре шул 1740 елда тәмам баегыры гды»
XVIII гасырның 30 елларындагы бәйсезлек өчен сугышлар башкортлата
бик кыйммәткә төшә. Беренчедән, илнең тгң алдынгы җитәкчеләре, ил
мәнфәгатен бар көчләренә саклаучылар урыслар белән бәрелешләрдә
кырылып оег ә Рычков тарафыннан гупланылган рәсми документлар буенча
гына га. I * елдан 1741 елга кадәр сузылган сугышларда юк ителгән, җәзалап ү
герелтән төрмәләрдә үлгән. Балтыйк буенча хәрби хезмәткә, андагы Ротервик
портына «ишкәк җөзасы»на җибәрелгән һәм батраклыкка өләшенгән башкорт
тарның саны 28 941 тә җитә Бу сан эчендәге 7455 кеше үтерелгән. 135 кеше
«ишкәк җәзасы»на хокем телгән.’2882 кеше батраклыкка бирелгән
Сугышларда юк телгәннәр хакында г үбәндәг еләрне китерәбет «Рәсми
статистика аларның һәммәсен теркәмәгән Бу фетнәләр вакытында 696
башкорт авылы яндырылган. җимерс пән «Җәза ү гәү өчен» 18 351 баш ат һәм
сыер тартып алынган. 98-5 сум -9 тиен акча җыеп атынган (Башкортлар дучар
ителгән җәза тар. алар биргән корбаннар турын ди ы мәгълүмат В
Внтевскийнын «А А Неплюсв вә Оренбург өлкәсе»
Фетнә тәмам бастырылганнан сон исән калган баш күтәрүчеләрдән биш
меңләп кеше гаиләсе белән берлектә Оренбург (бүгенге Орск) каласы
тарафына сере-™ Боларны каладан унике чакрым җирдә туктатып, сак астына
куялар 1740 елның 25 нче августында шәһәрдән алты чакрым ераклыктагы
калкулык янында зур бер халык төркеме алдында «Карасакал фетнәсс»нен
җинаятьчеләре өчен «сәясәт мәйданы» оештырыла Иң башта фәрман укыла
һәм соңыннан түбәндәге җәзалар җиренә җиткерелә. Карасакалның төп
ярдәмчеләре булган типтәр Кантүрә. башкортлардан Юныс Исмәгыйль утлы.
Жыянгол Үсәкә утлы. Карабаш вә Якуп Касыш углы биек таш баганаларга
кадалган тимер казыкларга утыртылалар Унбер кеше, болар арасында
Карасакалның жиле ясавылы (каравылы), җанбашларына тимер ыргак
кертелеп асылганнар. N5 кешене бауга асканнар. 21 кешенең башларын кисеп
колгага такканнар Баш күгәргән җитәкчеләрнең берсе Алан Жыянгол
Оренбургка китерелер алдыннан үз-үзен үтергән була. Бу голы аның да үле
гәүдәсен җәзага тарталар башын гәүдәсеннән аерып колгага тагалар. Ләкнн
җәзалаулар моның белән генә бетми, берникадәр башкорт Оренбург тан
Сакмар каласына җибәрелә һәм анда полковник Пальчиковка «тикшерү»не
дәвам итәргә әмер бирелә Пальчиков тикшерүне түбәндәгечә дәвам итә:
сентябрьнең икенче яртысында бер калкулыкта 50 башкортны аса. 150
башкортның башын кисә, җәзалап үтерелгәннәрнең хатыннарын һәм
балаларын урысларга бирә. 300 кеше Карасакал хәрәкәтенә мәҗбүрнләү
нәтиҗәсендә гетто катнашканнарын әйтәләр, бөтен җинаятьләрен
җәзалауларсыз гына таныйлар һәм башкаларны да сагалар Боларнын гаеп
горе кичерелеп, җәзалары йомшар- тыла. Болар, камчы белән
суктырылганнан һәм борыннары белән колаклары киселгәннән соң. патшага
чын күңелдән бирелгән аксакаллар кул астында яшәү шарты белән
авылларына җибәрелә Генерал Соймонов исә шундый ук «сәясәт мәйданы»!!
Минзәләдә оештыра 1707 ел фетнәсе җитәкчеләреннән берсе булган һәм
Беренче Петр тарафыннан гаебе кичерелгән Карасакал фетнәсе көннәрендә үз
төбәгендә тыныч кына яшәп яткан Алдар Исекәй утлы да шунда китерелеп
хезмәтенең 1 нче томыннан һәм профессор Н Фирсовның «Борынгы Казан
ханлыгының җирле халкы яңа Рәсәйдә» исемле хезмәтеннән алынды.)
Югарыда башкорт баш күтәрүләренең икътисади-сәяси сәбәпләрен
күрсәтергә гырыппык. әмма бу баш күтәрүләрнең кабынуында урыс
хөкүмәтенең дини басым ясавы да аз роль уйнамагандыр Миссионер
священник Ефим Малов бу турыда гүбәндәгечә яза «XVIII гасыр башларында
ук инде мөселманнарның хәле кызыгырлык түгел иде Беренче Петрнең асылы
яхшы билгеле булган кануннары, әлбәттә, мөселманнарның урысларга каршы
мөнәсәбәтләре яхшыруына хезмәт итә алмады. Моннан тыш. 1731 елда Зөя
шәһәрендә бер миссионерлык комиссиясе оешу да мөселманнарны урысларга
каршы чаралар эзләргә этәргән иде».
VI
Мөселманнарга каршы дини һөжүмнәр
Бу чорда Казан өлкәсенең җирле халкын рәсми рәвештә, тышкы кыяфәт
өчен генә булса да. христианлыкка аудару өчен кулланылган гомум
чаралардан тыш. әле таг ын мөселманлыкка рәхимсез һөжүмнәр дә ясалган. Бу
һөҗүмнәрнең бер төре, урыс патшалары һәм императорларының элек-электән
билгеле булган вәхшилеге булып, мәчет-мәдрәсәләрне вату-жимерүдән
гыйбарәт иде. Н Фирсов, урыс императрицалары Анна Иоан кызы һәм
Елизавета заманнарындагы миссионерлык эшчәнлеге турында сөйләгәндә,
болай ди: «Бу мәмләкәттә ислам диненең куәте, аның халык арасында таралуы
муллаларның тәэсиреннән килеп чыкканлыг ы. ә алардагы тәэсир көченең,
гыйбадәт урыны гына булып калмыйча, вәгазь һәм тәрбия урыны да булган
мәчетләр ярдәме белән саклануы аңлашылганга. мәмләкәттә исламның бу
таянычын какшату кирәк иде».
Мен.г шул сәбәпле, 1742 елның 19 нчы ноябрендә чыккан Сенат
фәрманында. Казан өлкәсендәге яна төзелгән һәм бигрәк тә христианлыкка
күчкәннәр яшәгән авыллардагы мәчетләрне җимерергә әмер бирелә, яңа
мәчетләр ачу тыела. «Яна чукындырылганнар конторасы» эшчәнлек
җәелдергән Казан. Сембер. Әстерхан һәм Воронеж өлкәләрендә яңа мәчетләр
ачуга юл куймас өчен бик көчле уяулык күрсәтелә. Әлеге фәрман буенча. 1744
елнын июненә кадәр булган ике ел эчендә, бары тик Казан өлкәсендә генә дә
418 мәчет җимерелә.
1740 елнын II нче сентябрь фәрманы белән, яңа керәшеннәр салымнардан,
дәүләт хезмәтләреннән һәм гаскәри хезмәттән азат ителә, ә бөтен бу
авырлыклар иске диннәрендә калганнар җилкәсенә төшә, диелә. Шул ук
вакытта яна чукынучыларның саны кон үткән саен арта һәм иске диндә
калганнарның хәле көннән- көн авырлаша бара, зарлар күбәя, ясаклар
коточкыч үсә. тормыш авырлыгы аркасында кешеләр урманнарга һәм ерак
җирләргә качып китәләр. яшәгән урыннарында калганнар соңгы чиккә житеп
хәерчеләнәләр. Бу хакта Н. Фирсов түбәндәгеләрне яза «Мәҗүси халыкның
барысы да православиега күчкән, бары тик мөселман татарлар гына ныклы
каршылык күрсәтәләр иде Шулай итеп, өч елдан бирле һәрбер яңа христиан
өчен алар тагын да күбрәк ясак түләргә, үзләре очен дә. башкалар өчен дә
рекрутлар бирергә мәҗбүр иделәр.
Н Фирсов: «Мөселманнарны христианлаштыру, мәҗүсиләрне чукындыру
кебек жиңел булмаган Идел буе мөселманнары XVI һәм XVII гасырларда да
урысларның «агарту» омтылышына даими рәвештә көчле каршылык
күрсәткәннәр. Хәзер дә. ягъни XVIII гасырда да. бу өлкәдәге һөҗүмнәрне
гаҗәеп бер ныклык белән кире кайтара киләләр иде».— ди.
Казан мөселманнары арасында урыс миссионерлык эшчәнлегенең уңышлы
була алмавын К Фирсов түбәндәгечә аңлата «Бу барыннан да бигрәк мөселман
руханиларның яшәү рәвешеннән һәм мөселманнар тормышында тоткан
урыныннан килә иде Кешелек жәмгыягендә руханиларның булуыннан максат
ни булса, руханилар ул максатка ирешер өчен кирәкле оешмага һәм урынга ия
булалар. Тик православие руханиларында ни шундый бер оешма, ни бер урын
— берсе дә юк иде Урыс священнигы мәхәллә халкы белән киңәш итмичә
билгеләнсә, мөселман руханилар исә һәрвакыт халык тарафыннан сайланып
куела һәм шуңа күрә имамның мәнфәгатьләре, аны сайлаган халыкның
мәнфәгатьләре белән бик тыгыз үрелә иде Бездә укый-яза белмәгән җаһил
свяшснниклар аз булмаган, ә муллалар исә руханилык вазифасын башкару
очен кирәк белемле кешеләр арасыннан сайлап алынган». «Мондый оешмага
һәм ил эчендә моның кебек тәэсир итү көченә ия булган һәм ирекле
көннәренең хатирәләрен саклаган, халкын да бу
fiun inV белән тәрбияләгән мөселман руханилар кулыннан әлеге тәрбиядәге
салаларын гартып алу җиңел эш түгел иде Киресенчә, бу дин әһелләре үзләре,
шакплн уңышлы рәвештә, мәҗүсиләр һәм хәтта христианнар хисабына
мөселман динен каоул иткәннәр санын арттырырга тырыша һәм шуңа күрә
дучар ителәчәкләре җәза тардан да бөгенләй качмый иде Хөкүмәтнең көчле
эзәрлекләүләре, бу ислам пропагандасын, ихтимал, бераз көчсезләндергәндер,
әмма мөселманнарны христианлаштыруда бер генә төрле чаранын да күзгә
ташланырлык файдасы күренми иде»
. *9гаРь’да ике милләт руханиларын чагыштырудан аңлашыла ки. ул заманнарда
Казан төркиләрендә мәдәнилек дәрәҗәсе урысларныкына караганда юта-
рырак булган Бу мөнәсәбәттән тат ын бер урыс авторының сүзләрен китерәбез
XVIII гасырда Казан татар авылларына сәяхәт итеп йөргән урыс офинеры
Рычков татарларның укыту-тәрбия эшләре хакында түбәндәге сүзләрне яза
«Татар авылларының күбесен үткәндә, аларнын балаларын ничек тәрбия
итүләренә игътибар иттем: балалар тәрбияләү буенча аларнын мактауга лаек
ысуллары бар Балаларт а кече яшьтән үк дин кануннарын һәм кешелеклелек
вазифаларын өйрәтәләр Моның өчен һәр авылда диярлек бер гыйбадәтханә һәм
бер мәктәп бар. мөгаллиме дә авыл мулласы Бала мәктәпкә кергәч, мулла атта
татар һәм гарәп телләрен өйрәтә башлый Соңыннан шәригать кагыйдәләрен
өйрәтә һәм изге Коръәннең нечкәлекләрен аңлата Мондый укыту һәм
тәрбиядән кыз балалар да мәхрүм түгел».
Урысларның XVIII гасырда Казан өлкәсендәте миссионерлык
эшчәнлегенсн иҗтимагый һәм икътисади нәтиҗәләре турында Н Фирсов
түбәндәгеләрне яза «XVIII гасырның 40 елларында хөкүмәт тарафыннан алга
сөрелгән «агарту» мәсьәләсе һәм аны тормышка ашыру өчен кулланылган
ысуллар, христианлыкны кабул итмәгән халыкның дини ышануларына кагыла
алмаса да. иҗтимагый тормышларында башка җәһәтләрдән тирән эз калдыра
Ягьни бу «агарту» хәрәкәте аркасында бик күп мәчетләр җимерелгәнгә, бик
күп мәктәпләр ябыл! айга. христианлыкка күчкәннәр белән үз диннәрендә
калганнар арасында тирән каршылыклар килеп чыкканга, болардан тыш башка
авыр иҗтимагый һәм икътисади хәлләр белән бәйле рәвештә, җирле халыкның
тормыш шартларын нигездән какшаткан иде Алар туган җирләрен калдырып
чит җирләргә күчеп китәргә мәҗбүр була. Христианлыкны кабул иткәннәргә
бирелгән өстенлекләр аркасында җилкәләренә йөкләтелгән өстәмә
авырлыкларны тарту кыенлыгында калалар Әлбәттә, алар хөкүмәтнең
чараларына каршы тавыш-гауга чыгармыйча. башларын иеп кенә тормыйлар
иде»
Н. Фирсов, сүзен дәвам итеп, болай ди: «Бу «агарту» хәрәкәте,
мөселманнарның иҗтимагый тормышына гына түгел, бәген өлкәнең гомуми
тормышына да тәэсир иткән Шунын өстенә җитәкчеләрнең тырышлыгы белән
алга сөрелгән «агарту» омтылышы хөкүмәт өчен дә. христианнарга да. иске
диннәрендә калт лн- нарга да иҗтимагый-икътисади тормышта зур
буталчыклыклар, какшаулар китереп чыгарган. Диннәрен алыштырганнар
шунын аркасында гына да мен дә бер төрле кыенлыклар күрә, боларнын урыс
авылларына күчелгәннәрс урысларның һәм урыс түрәләренең изүенә, ә үз
җирләрендә калганнары исә мөселманлыкта калг ан кардәшләренең басымына
дучар булалар»
Казан мөселманнарының һәр яктан ишетелгән зарлары, аларнын баш кү
төрүләреннән курку Елизавета хөкүмәтен бераз акылга утырырга мәҗбүр итә
Урыс чиновникларының дини басымнары, урыс руханитарының исламның
изгелегенә һөҗүм итүе. Казан мөселманнарының бу һөҗүмнәргә зур кыюлык
һәм ныклык белән каршылык күрсәтүләре 1755 елга кадәр дәвам игкән Шушы
чорда мөселманнардагы үч кайнавы һәм башкортларда кабынган яна бер фены
азынган Елизавета хөкүмәтен бераз айнытып җибәрә Хокук һәм кеше ген
тойгы гары түгел, бары тик шул җитди вакыйгалар азгын урыс «агартучы»
тарын үз акылларына килергә, урыс хөкүмәтен исә Каган мөселманнарын сон
дәрәжәдә хәерчеләндергән авыр ясакларны киметергә, чукынмаг аннарны
көчлән җирләреннән сөрүдән, мәчег һәм мәдрәсәләрне җимерүдән тыелырга
мәҗбүр итә
VII
1755 елгы башкортлар баш күтәрүе
Will гасырның урталарында гөп Казан татарлары урыс изүенә коралланып
каршы пак күрсәтерлек хәлдә түгелләр иде Чөнки, ул көннәрдә Казан
өлкәсендә
урыс хакимлеге ныклап урнашкан, Казан шәһәре Идел һәм Урал өлкәләренең
ion хәрби базасына әйләндерелгән һәм анда күп санлы хәрби көч урнашкан
иде Моңа да карамастан, түзәрлек хәлләре калмаган Казан татарлары, 1748
елда урыс хакимиятенә каршы баш күтәрергә әзерләнәләр. Ләкин
казанлыларның бу уе хөкүмәт шымчылары тарафыннан хәбәр ителә һәм
Казанга тиз арада яна гаскәр китерелә. Бу гаскәрләрнең бер элеше шәһәрнең
татар мәхәлләсенә, икенче өлеше шәһәрдән 40 чакрым ераклыкта урнашкан
татар мөселман авылларына урнаштырыла Шуның өстенә төрки авылларына
шактый гына шымчылар да җибәрелә Мондый чаралар күрелеп, баш күтәрүне
тыеп калу мөмкин булса да, хөкүмәт, мөселманнар хакындагы нәгъләт төшкән
сәясәтен тормышка ашыруны дәвам иткән. Ул көннәрдә урыс
миссионерларының «агарту» эшчәнлеге башкортлар арасында җәелгән була.
Рәхимсез изүләр һәм басым белән чукындырылган башкортлар, кире үз
диннәренә кайтырга теләсәләр дә, рөхсәт ала алмыйлар Аларның ата-баба
диненә кайту турындагы гозерләренә күбесенчә колак та салынмый, ә
кайчакларда мондый гозер белән килгәннәрне җәзага да тарталар II Фирсов,
башкортларның XVIII гасыр урталарындагы тормышы турында сөйләгәндә,
шундый сүзләрне дә язган: «Хәзер инде аларның бары тик диннәре генә сау
калган иде. Ләкин аңа да һөҗүм башланыр хәлдә иде. Идел буеннан мәчетләр
җимерелү, христианлыкны кабул итмәгәннәр өчен ясакларның артуы, ата-баба
йортыннан чит җиргә сөрелү хәбәрләренең һәм ярдәм сораган тавышларның
килүе, башкортларның кайгысын арттырганнан арттыра бара Е. Малов XVIII
гасырның 30 елларында кабынган башкорт фетнәләренә карата фикер ләрен
әйткәннән соң, арада шул сүзләрне дә яза. «Ләкин шуны да билгеләп үтәргә
кирәктер, башкортлар һәм, гомумән, мөселманнар дин хакында яңадан көрәш
башлау нияте белән вакытлыча тынып торганнар иде XVIII гасырның 40
елларыннан алып, урысларның татарлар белән булган мөнәсәбәтләренең
асылын һәм мөселманнар өчен куркыныч көннәр килеп җитүен югарыда
күрдек. Эшнең уңышсызлыкка дучар булачагы ачык иде. Шулай булып чыкты
да».
Икенче яктан, урысларның идарә итүендәге һәм икътисадтагы хаксызлык-
лары да башкортларның ачуын аз кабартмый. Башкортларның элекке идарә
автономиясе көннән-көн кечерәя. 1754 елда башкорт җирендә тоз
монополиясе урнаштыру уе туа, бу канун буенча башкортлар ясак түләүдән
азат ителәчәк, тик тозны хөкүмәттән сатып алырга мәҗбүр булачак, диелә.
Әмма элек-электән алар тозны үз җирләрендә аз булмаган тозлы күлләрдән
чыгарып кулланалар. Бу тоз монополиясе турындагы кануннан бик аптырап
калган башкортлар, тозны урыс хәзинәсеннән түгел. Аллаһ хәзинәсеннән
алачакларын игълан иткәннәр. Моннан тыш, урыс чиновникларының
ришвәтчелеге, тиранлыгы, азгынлыгы, хөкүмәт эшләрендәге акрынлык —
һәммәсе башкортларны ярсыткан Бу турыда В Битовский болай ди: «Башкорт
фетнәләрен бастырган кешеләрнең вәхшилекләрен дә боларга бәйләп карарга
кирәк, башкортларга каршы Кирилловның үтә көчле чараларын, Сергеев,
Хохлов, Аристов, Тәфкилев кебек кешеләрнең явызлыкларын хисапка
алмаганда да. соңгырак чорда Соймонов һәм Урусовның әмер ләре белән
кардәшләренең, аталарының телләре, борыннары, аяк һәм куллары
киселгәнен, тере килеш казыкка утыртылганнарын, төрмәләрдә ачлыктан
үлгәннәрен башкортлар әле онытмаганнар иде».
1755 елның маенда башкортлар тагын баш күтәрә. Бу юлы баш күтәрүнең
җитәкчесе абыз Габдулла Гали углы (Батырша) була.
Замандашларының сөйләвенә караганда. 1755 елгы башкорт-татар баш кү-
тәрүләренең җитәкчесе Батырша. акыллы бер кеше, яхшы белем һәм тәрбия
алган мулла һәм урысларның килешә алмаслык дошманы була Фетнә баш-
ланудан күп элек ул башкорт өлкәсен аркылыга-буйга йөреп чыга, яшьләрне
укы га-өйрәтә. олыларга үгет-нәсихәт бирә, халык арасындагы сүзләргә,
зарлар! а колак сала, үзе сөйләүдән бигрәк башкаларны тыңлый. Ул матур һәм
тәэсирле итеп сөйләргә дә оста була Батырша Казан татарлары белән дә,
казакъ-кыр- гызлар белән дә бәйләнешкә керә Аның вәкилләре Казан
өлкәсендә! е татар авылларында да, казакъ-кыргыз далаларында да йөри Ул
урыс хакимиятенә каршы башкортларны гына түгел, Аурупаның көньяк-
көнчыгышында яшәгән бөтен төрки мөселманнарны күтәрергә ният итә. һәр
тарафка кызыксыну уятырлык хатлар язып тарата, бер бик тәэсирле һәм зур
күләмле мөрәҗәгать тә яза Батырша бу мөрәҗәгатьтә мөселманнарның урыс
басып алуына кадәрге тормышларын сөйләп аңлатканнан соң, аларның урыс
изүе астына эләккәннән соңгы аяныч хәлләрен аңлата Чит-ятларның тәэсире
астында үзгәргән мөселман иҗтимагый тормышын анализлап,
мөселманнарның урыс хакимиятенә буйсынуларын. урыслар белән катышып-
кайнашып хәтта диннәрен алыштыруларын
•1ЧРН11 1ип..ГоЛӘиӘ б'-яи итә Бшцкортларда бердәмлек булмаганга борчыла. «Үз
vinaiirt оМ °еРдәмлек булмаган бер кавемдә кайдан килеп изгелек һәм
^ЯЙИ Jrn 4 Пг ЫН *’ ли1 ӘН “Р** *У* Урысларның дини басымнарын тасвир игү
Tvnliii 1 Лиг ’ °аскынчЬ|лаРнын икътисади изү тәре һәм сәяси теләк-омтылышлары
турында искәр герт ә дә онытмый
<- u .пиЛ'. ,У.К «°3 монополиясе турындагы канунның башкортларны талау өчен
_a
P
v Р ’** °>луын’ дарлар белән башкортларны буйсындырган урысларнын
„,Р‘ Лар'а Ла коллы* муенча!ы кидерәчәкләрен, урысларнын казакъ- ft Р.
яалалаРь,нын чикләренә калалар төзүдәге максаты Бохара, Ташкент һ о.
шәпәрләрдәгс мөселманнарны да кулга төшерү икәнлеген, ә төп максатлары
оашкортлар Оелән казакъларның арасын бозып, бөтен мөселман итләрен
басып алу икәнлеген аңлата.
Ул вакытларда Оренбург өлкәсе белән генерал И Неплюев идар<э итә. Ба-
тырша оаш күтәрүен бастыру вазифасы да ана йөкләнә. Ул үз чиратында
һәммә чараларны гаскәр көче, хәйлә, ялган, сатып алу. рәхимсезлек барысын
да куллана һәм. Батырша алдан күргәнчә, башкортлар белән казакъларны бик
оста гына ачыгышлы итә Неплюев. Оренбург ахуны Ибраһим Габдрахман
утлы исеменнән, башкорт иленә һәм казакъ далаларына уйдырма
мөрәҗәгатьләр тарата, болардан Оренбург ахуны бөтенләй хәбәрдар булмый
Батырша бу баш күгәрүне зур саклык һәм игътибар белән, яшертен
хәзерли. Урысларга каршы көрәш фикере башкортлар арасында бик нык
җәелгән булса да, ике якның көчләре арасында гаять зур аерма була XVIII
:асырнын урталарында инде башкорт җиренә күп калалар төзелә һәм кораллы
көчләр саклый торган корылмалар булдырыла Баш күтәрү кабыш ан вакытта
Неплюев җитәкчелегендә 24 357 кешелек гаскәр булып, шуның 13 полкы
даими армиядән тора Моннан тыш, ул тагын Җаек һәм Дон казакларыннан һәм
Ставропольның мөртәт (чукыш ан) калмыклардан да менәр җәмгысы 3 мен
кеше җыя Моннан тыш 1755 елның 20 августында Сенатка мөрәҗәгать игеп,
берничә өстәмә полкны ярдәмгә сорый. Моңа җавап итеп Сенат Оренбургка 3
драгун полкын җибәрер! ә карар бирә. Бу инде өстәмә 2700 коратты кеше
дигән сүз. Шул рәвешле, Неплюевның башкортлар өстенә алып барган
гаскәрләренең саны 30 меңнән дә ким булмый. Неплюевның үз сүзләренә
карагайда, ул башкортлар белән типтәрләрнең бер өлешен баш күтәрүчеләргә
каршы алып баруга да ирешә
Батырша та тарларның да баш күтәрәчәгенә һәм казакъ-кыр! ызлардан да
ярдәм булачагына ышанган була Әмма аның өметләре акланмый Казан тирәсе
урыс гаскәрләре белән тулганга, казандылар баш күтәрергә җөрьәт итми
Җаек* ның аръягындагы казакьлар да башкортларга тиешле ярдәм күрсәтә
алмый Чөнки Кече жознең Неплюевка тугры халкы һәм аксакаллары мондый
ярдәм яклы булмыйлар Неплюевның яхшы коралланган гаскәрләре башкорт
өлкәсенә һәр яклан хәрәкәт итеп, пи эләксә шуның белән коралланган баш
күтәрүчеләр төркемнәрен тар-мар итә башлыйлар Электә башкортлар белән
араларында кайбер икътисади мәсьәләләрдә низаглар булган, Неплюев
тарафыннан төрле янаулар белән өркетелгән мишәрләр һәм типтәрләрнең бер
өтеше фетнәчеләрне эзләшү һәм эзәрлекләшүдә урыс гаскәрләренә ярдәм
иткәннәр. Шхшы сәбәпләр баш күтәрүчеләрне авыр хәлдә калдыра Аларның
бер өлеше, артык каршы гора алмаячакларын аңлагач, казакъларга сыену
мөмкин булмасмы яисә, алардан ярдәм алып, урысларга каршы сугышны
дәвам игү уе белән Җаек елгасына таба чигенәләр Әмма Неплюев.
фетнәчеләрнең катакь далаларына чигенү ихгималын күз алдында тотып.
аларның Җаекны кичүләренә аркы ты төшү чара тарын да уйлап куя Шул
сәбәптән бик күп баш күгәрүче Җаек кичү тәреңдә урыс казаклары һәм
калмыклар тарафыңнан юк ителә. Балалардан тыш биш меңләп башкорт
казакъларга килеп кушыла алса да, бу кардәш халык аларны кочак жәеп түгел,
пычак тотып каршы ала
Бу вакытта баш күтәрүнең җитәкчесе Батырша кайоср иң якын дуслары
белән бергә, урманнарда, тауларда яшеренеп яга Сенат 1755 е тнын
октябрендә чыгарган бер фәрманында Батыршаны тотып китергән кешстә 500
сум бүләк вәгъдә игә 1756 елның 6 августында чыккан башка бер фәрманында
исә оү гәкне ике тапкыр арттыра. Шул ук елның 8 августында «Усу ю ты»нда.
У фа шәһәреннән 150 чакрым ераклыкта Азнк авылыннан 80 яшьлек мишәр
старшина Сөләйман Дивагг углы. Батырша абызны тотын. Оренбургка җибәрә
Аннан ватанпәрвәр абыз шул ук елның көзендә Петербургка «Яшерен
канцелярия» карамагына җибәре ю Тик юлда чирләгәнлектән аны бераз вакыт
М.ккәүлә тоталар, сорау алалар < орау алу вакытында императрица г.тн башка
беркемгә г>ер сүз сөйләмәячәген бе тлерсә дә. аңа императрицаның кабул
итмәячәген әйтәләр •<( ерләрен»
императрицага язып җибәрергә киңәш итәләр Шул вакыт Батырша, ябыш-
тырылган конвертның ачылмыйча императрицага тапшырылачагы турында
Сенатның баш секретаре Хрущевтан вәгъдә алганнан сон. теләгәнен язып
бирә, аннары аны Мәскәүдән Петербургка җибәрәләр. 1757 елда, сорау алу
тәмамлангач, ул Шлиссельбург крепостена ябыла, анда кулларына һәм
аякларына богау салынган хәлдә сак астында тотыла Батырша анда төгәл 5 ел
утыра һәм 1762 елның 22 июлендә, имеш, качарга омтылганда тотыла һәм
кыйналудан, яраланудан һәлак була. 1755 ел «фетнә»се каһарманы язмышы
әнә шулай төгәлләнә.
Батыршанын хатыны да кулга алынып, балалары белән бергә Уфа кан-
целяриясенең каты күзәтүе астында тотыла. 1765 елның мартында
Батыршаның хатыны, аяк-куллары богауда хәлдә, ике кыз баласы белән бергә
Мәскәүгә җибәрелә. Аларның язмышы анда ничек булганы билгеле түгел.
Казан шәһәре мәскәүлеләр тарафыннан 1552 елда алынгач, Казан төбәге
мөселманнарына карата урыслар ясаган дини һәм иҗтимагый басым бары тик
1755 елдан соң гына бераз йомшый төшә. Бу ике вакыйга арасы төгәл ике
гасырлык бер заман. Болай озакка сузылган җәбер һәм басымнар аркасында
бик күп татарлар Кама елгасы аръягына, башкорт җирләренә качып китәргә
мәҗбүр булганнар Н Фирсов фикеренчә, башкорт фетнәләрен оештыручылар
да казанлы качаклар булган. Ул болай ди: «Чынлыкта башкорт өлкәсе урыс
хакимиятенә буйсынырга теләмәгән, элеккеге мөселман тәртипләре кире
әйләнеп кайтачагыннан өмет өзмәгән качак казанлыларның бер «колониясе»
хәленә килә Бу качаклар үзләре белән бергә монда урыска көчле дошманлык
хисе дә китерәләр. Урманлы һәм таулы өлкәнең уңайлы географик
шартларына таянып, көрәшне даими яңартып торалар».
Бу урыс авторының фикеренчә, башкорт фетнәләре очраклы һәм
чикләнгән вакыйга булмыйча. Каманың һәм бирге, һәм аргы ягында урнашкан
урыс хакимиятеннән риза булмаган бөтен халык катнашкан зур вакыйга
рәвешен ала. Бу турыда ул болай ди: «Башкорт җирендә яшәгән халыкның,
Каманин бирге ягындагы мөселман һәм, гомумән, урыс булмаган белән
бәйләнештә һәм элемтәдә булуы хөкүмәтне аеруча борчый иде. Урыс
хөкүмәте урнаштырырга теләгән яңа тәртипләрдән канәгать булмаган,
чиновниклары җәбер-золымнарыннан ыңгырашкан бу халык Каманың аргы
ягына яңа тәртипләрдән котылу өчен бер сыену җире итеп карый башлый
Гомумән, башкорт җирендәге урысларга каршы баш күтәрү омтылышы
Каманың бирге тарафында яшәгән урыс булмаганнар һәм бигрәк тә татарлар
тарафыннан дөрләтеп җибәрелә»
Шулай итеп, төркиләрне юк итү сәясәтенең төгәл ике гасыр буенча дәвам
иттерелүен искә алсак, мондый михнәтләргә дучар ителеп тә яшәешен саклап
кала алган бу төрки халыкның ныклыгына хәйран калмау мөмкинме?
Дәвамы бар.