МИЛЛИ КИТАБЫБЫЗ ТАРИХЫ ТУРЫНДА

Мең еллык тарихы булган болгар-татар әдәбиятын, ерак гасырлардан [V/jT килә
юрган милли телебезне мәктәпләрдә, югары уку йортларында аерым предмет буларак
укытуларга, бу өлкәләрдә фәнни тикшеренүләр ясауга, фон кандидатлары, докторлары
әзерләүгә без инде гадәти хәл. шулай булырга тиеш дип кенә карыйбыз Чөнки телебез,
әдәбиятыбыз— милләтебезнен рухи мирасы, милли аңыбыз, тарихи хәтеребезнең
аерылгысыз өлеше. Милләтне милләт итеп тотучы, саклаучы башка көч. башка мираслар да
бар. Мин бу яктан теге яки бу халыкның яшәеш тарихын, аның сәнгате, мәгърифәте,
иҗтимагый фикер тарихын, төгәл һәм табигать фәннәре өлкәсендәге уңышларын да күздә
тотам Шул исәптән, халыкның ачыш һәм табышларын, өмет һәм хыялларын, теләк һәм
югалтуларын теркәп барган, аның тарихи хәтере булган, халыкның азатлык һәм бәхет өчен
көрәштә зур таянычы, ярдәмчесе, ышанычлы коралы булган милли китап, китапчылык
тарихын да көн тәртибенә куярга вакыт дип саныйм.
Теге яки бу халыкта китап барлыкка килү — милләтнең культура дәрәҗәсен билгели
торган иң көчле дәлилләрнең берсе, аның рухи дөньясында тоткан роле әдәбиятныкыннан
һич тә ким, түбән түгел.
Китап барлыкка килүнең нигезе халыкның әлифбасы, кулъязма китабы, мәк- тәп-
мәдрәсәсе, уку-укытуга, белемгә булган олы ихтыяҗына барып тоташа Әгәр халыкта мондый
ихтыяҗлар юк икән, аңа китапны көчләп тә тагып булмый Теге яки бу халыкта китап язу,
китап басу барлыкка килгән икән, бу факторлар ул милләтнең һәм мәдәни, һәм матди яктан
тиешле дәрәҗәдә өлгергәнлеге күрсәткече Менә шуңа күрә дә теге яки бу халыкта китап
барлыкка килү һәм аның үсеш тарихын өйрәнү—бу ул халыкның мәдәнияте, мәгърифәте,
иҗтимагый фикер үсешенең тарихына барып тоташа, шуның чагылышы булып та тора.
Китап -ул халык тарихының көзгесе дә. хәтере дә. Әгәр халыкны китаптан мәхрүм итсәң,
ул халык хәтерсез халыкка әйләнәчәк Хәтере саегайган, хәтерен югалткан халыкның
киләчәге дә юк. андый халык милләт буларак маңкортка гына әйләнә.
Цивилизация, халыклар, милләтләр тормышында китапның тоткан урынына галимнәр,
әдипләр, философлар гомер буе югары бәя биреп килгәннәр. Үзен үзе хөрмәт иткән милләт,
дәүләт язма һәм басма сүзен күз алмасы кебек саклаган, өйрәнгән, үстергән Иң авыр
шартларда да язма, басма сүз турында кайгыртып килгән, китап аңа ышанычлы ярдәмче,
киңәшче, юлдаш булып калган.
Китаплы милләт—тарихлы милләт Шул ук вакытта китап тарихыннан башка милләтнең
яшәеш тарихын, аның әдәбияты, иҗтимагый, фәнни фикере 166
>«шс" анык кешелек дөньясы казаны,цларывнав xa6.jp;,.тлиот ан-бсзем допа- поен ячык
би;„е,.,у ,арихта 1ОТК1„ >PL„U„ □ £ момкив , 'ел К
МОНЫ татар халкы ларихын якгырту мюсеяда да ачык купаоез
ТО вче еллар, а кадор СССР.,а татар китабын, авын роволюшага холле чорыв айрану
шел™, олка булып килде. Мена шува кура сове, идеологлары татарларда 1917 елга хәтле
китап басу булмаган лип такылдап тордылар, а икенчеләре ис« революциягә хәтле татарлар
Коръән. Ьафтиях. догалыктан башка намә басуны белмәгән, алар донья маданиятеннән артта
калган, надан халык бу лган ди,т күпләрнең башын бутап, алдап килделәр Менә шундый
шартларда мин үзлегемнән иске язулы татар китабы тарихын өйрәнүгә керешеп киттем Бх
теманы өйрәнү Институтның фәнни тикшерү планына кертелмәде Курыктылар Иске язулы
тагар китабын өйрәнү бернинди түләүсез, ял вакыгы хисабына, яшерен рәвешI.) диярлек
алып барылды Дистәләгән е.ттар буе алып барган эзләнүләр архивларда, китапханәләрдә
актарынулар нәтижәсендә тагар китабы үткәненең 1917 елга хәгле чоры төп баганалары
тортызылды Бег хәзер татарларның бүтән төрки халыклардан элгәре хәрефләр жыеп китап
басу миенә керешүен ачтык Әгәр 1917 елга хәгле Русиядәге бәген төрки халыклар бергә SOO
600 исемдә милли китап басырга ирешкән булса, без. татарлар, шу г вакытка 15000 ләп
исемдә милли китап чыгарганбыз, китап басу (тиражы) буенча Русиядәге халыклар арасында
урыслардан гына калышканбыз Татар китабы үзенең эчтәлеге буенча универсаль, бөтен
фәннәрне колачлый Революциягә хәтле гагар китабы репертуарында төп урынны мәктәпләр
өчен төрле фәннәргә караган дәреслекләр. халык өчен фәнни-популгго .әсәрләр алып торган
XX гасыр башын да ел саен диярлек 200 250 матур әдәбият әсәрләре чыгып килгән Татар
теленә 1917 елга хәтле 200 ләп урыс язучысы әсәрләре тәржемә ителгән Көнчыгышның боек
әдипләре, философлары Газали. Әл-Киндн. Мәгарри. Фараби. Гомәр Хәйям, Дәһләви.
Низами. Фирдәүси. Тафтазани. Рүдәкиләр татар укучыларына яхшы таныш булган
Европаның бөек классиклары Ж Ж Руссо, һ heirric Ф Шиллер. Байрон. Г Сенкевич, Г.
Андерсон. Ж Верн. Бичер (Toy тистәлә- гән язучыларнын әсәрләре туган телебездә басылып
чыккан Фәнни популяр матур әдәбият әсәрләре белән беррәг тән аерым халыкларнын тарихы,
гкономн- касы, географиясе, философиясе, сәнгате буенча китаплар дөнья күргән Татар
укучысы физика, химия, биология, геометрия, астрономия, техника буенча чык кан басмалар
аркылы үз телендә кешелек цивилизациясе казанышлары белән дә танышкан. Дөрес. Коръән,
һәфтияк. дин тарнхы буенча да китаплар аз басылмаган. Кыскасы. 1917 елга хәгле чыккан
татар китабы үзенең эчтәлеге, универсальлеге белән дөньядагы алдынгы халыклар басма
сүзеннән калышмаган
Теге яки бу халыкның мәдәни өлгергәнлеге аның үз басма һәм язма сүгенә мөнәсәбәте
белән дә билгеләнә Мәдәни яктан алдынгы халык гар үзләренең һәр басма сүзен фәнни
белешмәлекләргә терки, һәр басманы документ буларак га мәжбүри данә игеп архивта саклау
ягын да кайгырта Менә шугы күрә бу халыкларда китапны документ буларак саклау эше дә
оештырылган монын белән ул илләрнең махсус китапханәләре (Милли китапханәләр)
шөгыльләнә, шул ук эшне китап палаталары да кабатлый
Икенче яктан мондый халыкларда басма сүз үзе фәнни тикшеренү предметы булып га
юра Ул гына түгел, бу халыкларда милли китап тарихы югары уку йортларында махсус фән
булып га укытыла, урга мәктәпләрдә кигап һәм китапханәләрдән файдалану буенча
элементар белемнәр бирелә
Кызганыч ки. тагар милли китабының тарихы бүгенгә хәтле мәктәпләрдә түгел хәгга
вузларда та укытылмый Милли кигап тарихын өйрәнү китап белгечләре әзертәү буенча бегдә
берни дә эшләнми, дисәк дә ялган булмас Әрмән озәрбайжан. тагыш. гегон. үзбәк, казакъ
(инде мин иске китаплы башка халык гарны искә .г гмыйм). грузиннарның язма һәм басма
сүз тарихын өйрәнү буенча махсус фәнни-гикшерснү институтлары бар Бу ха гык тарның
югары х ку йорт тарында милли кигап тарихы махсус фән булып укыты га Сәнгать һәм
мәдәният ннстнтVIларында, университетларында милли кигап тарихы буенча аерым
кафедралар шин Кигап белгеч геге буенча аспирант уратар ачылган Диссертацияләр яклауга
керсптк ....................................................... lap Икенче гөртс әигкәндә кнганчы гык. ми г-
ли китап тарихы ул халыкларда әдәоият тарих кебек фәннәр бутын гамәлгә керте пәннәр уку
йортларЫНЛ® ла- 1,1 .
Юг гпыта искә азынган ха тык гар белән чат ыштырганда гагар кнгаоынын бай г грнхын
өйрәнү. УКЫП бх ө гкәдә ка гР тар хәгерзәүнен оаш ганмавы бе юн бу енге көн I • килешеп
яшәү татар ха .кынын ки ючәге анын мн г гн тарихи анын күгәрү ку льтурасын торт ы ту өчен
эшләми Ьшрәк гә бүген татар халкы милли
азатлык. Татарстан мөстәкыйльлек өчен көрәш алып барган заманда мәдәни- ятебезнсн
аерылгысыз өлеше, анын горурлыгы, тарихи аңын тәрбияләүдә гаять әһәмиятле чара булган
милли китабыбыз тарихын аякка бастыру аерата әһәмиятле икәнен аңларга тиештербез инде.
Бу өлкәдә башкарасы эшләр тау-тау. Иң беренче чиратта без милли китабыбызның
эчтәлеген. аның таралу географиясен барларга, халкыбызның тарихында тоткан урынын
билгеләргә тиештер Югарыда әйтеп үткәнчә, милли китабыбызның революциягә хәтле чоры
гына азмы-күпме аякка бастырыла башлаган иде. 1917 елдан соңгы татар китабы тарихын
өйрәнү мәсьәләсенә без биредә тукталып тормыйбыз. 1917 елга хәтле милли китабыбызның
тулы тарихын тудыруга гына тукталабыз. (Басма, шрифтлар жыю юлы белән китап басуга
хәтле яшәп килгән кулъязма китабыбыз тарихын өйрәнүнең торышы турында да монда сүз
булмаячак Бу үзе махсус өлкә, бу турыда тагар археографлары үз сүзләрен бәлки әйтер)
Дөрес, басма сүз кулъязма китапның яна шартлардагы дәвамы. Сакланып калган
кулъязма мирасыбыз, кульязма китаплар һәм аның традицияләре тиешле дәрәҗәдә
ачыкланган, өйрәнелгән булуы, һичшиксез, басма китабыбызның барлыкка килүе, аның
эчтәлегенең эволюциясен тирәнерәк ачыкларга, басма китап чыгаруның үзенчәлекләрен
тирәнрәк ачарга ярдәм итәр иде. әлбәттә.
Инде әйтеп үтелгәнчә, иске язулы басма татар китабының әле бары үзәк юлы. тарихи
кәүсәсе, аның географик ботаклары гына торгызылган. Бу әле милли китап тарихыбызның
яфраксыз кәүсәсе генә Милли китабыбызның яфраклары шаулап торган агач кебек тарихын
булдыру өчен әле күп көч куярга кирәк. Биредә менә шушы юнәлештә нинди тармакларны
ачыклау, өйрәнү. торгызу, ниләр эшләргә кирәклеге турында киңрәк тукталып китү
урынлыдыр.
Билгеле ки. китап басу эше белән типографияләр, литографияләр басмаха- нәләр
шөгыльләнә. Миңа билгеле материаллар буенча i rap китабын басу белән Русиядә 1917 елга
хәтле иллеләп басмаханә шөгыльләнгән Аларнын ун-унбише турында гына азмы-күпме
мәгълүмат ачыкланды, калганпарынын әле без нигездә исемнәрен, кайда эшләгәннәрен генә
беләбез. Бу басмаханәләр кайда, кайчан, кем тарафыннан оештырылган, кайсы елларда
эшләгән, нинди әсәрләр һәм күпме китап басылган, аның нәширләре кемнәр һәм нинди
нәшриятлар булган, аларнын татар китабы тарихында тоткан роле, мәгърифәтебезгә,
мәдәниятебезгә керткән өлеше менә боларны ачыкламыйча, өйрәнмичә без милли
китабыбызнын тулы тарихын тудыра алмыйбыз.
Күп кенә басмаханәләрнен хуҗалары үзләре үк нәширләр дә булган. Нәширлек белән
шөгыльләнүче аерым нәшриятлар, аерым нәширләр дә булган Аларның кайберләре аерым
исем астында ширкәт төзеп эш йөрткән («Гасыр». «Милләт». «Файда». «Өмед». «Каләм».
Нур». «Мәгариф». «Акча». Мәктәп» һәм башкалар), ә кайберләре аерым шәхесләр исемендәге
ширкәтләр-нәшриятләр оештырган (Берадарән Шәрәфләр. Кәримовлар. Хөсәеновлар һәм
башкалар) Шулар өстенә күп кенә мәгърифәтчеләр, әдипләр, мөгаллимнәр, сәүдәгәрләр, дин
әһелләре, галимнәр, табиплар. да китап бастыру эше белән шөгыльләнгән. Андый зыялылар
арасында дистәләгән, йөзгә якын китап чыгарг ан затлар бар.
Урыс китабы тарихында азмы-күпме эз калдырган нәширләр һәм нәшриятлар турында
монографияләр языла, диссертацияләр яклана Ә без әле революциягә хәтле эшләгән
нәшриятларның, күренекле нәширтәрнең исемнәрен дә белеп бетермибез Үзләренең фидаи
хезмәтләре белән милли басма сүзне аякка бастырган. аны алдынг ы халыклар китабы
дәрәҗәсенә күгәргән, мәдәниятебез, мәгърифәтебез үсешенә зур өлеш керткән осталарның
эшчәнлеге хәзерге көнгә хәтле китабыбыз тарихында ак тап булып кала бирә. Татар
матбагалары, нәшир һәм нәшриятлар үткәнен өйрәнми, язмый торып, милли басма
сүзебезнең тулы тарихын, мәдәниятебез өлкәсендә тоткан ролен күрми үтәбез, икенче төрле
әйткәндә, культурабызның дәрәҗәсен танымауга, татар басма сүзенә карага аның
дошманнары биргән бәягә юл куябыз.
Югарыда күрсәтелгән ике юнәлеш татар милли китабы тарихын торгызуның төп
нигезләре булып тора. Ләкин ки ran тарихы, китапчы тык белеме күрсәтелгән бу ике юнәлеш
белән генә чикләнми. Китап дигән могҗиза ул рухи һәм матди казанышларның синтезы. Ул
фән. сәясәт, әдәбият, сәнгать, иҗтимагый фикер, икътисад — кешелек яшәешенең бөтен
ягына тыгыз бәйләнгән Шул ук вакытта аларнын тарихы уңышлары һәм ялгышларының
көзгесе дә. үсешне тизләтүче катализатор да
Күз алдына китереп карагыз: әгәр кешеләр китап басуны уйлап тапмаган булса, без бүген
нинди хәлдә булыр идек? Фән. мәгърифә, эшләп чыгару.
патша цензурасы сәясәтенең нәрсәләргә ки герүс дә махсус өйрәнелә
Милли әдәбият дәреслскләрт ә кергән авторлар, аларнын анда искә алынган әсәрләре
белән генә чикләнми. Әгәр без. әйтик. XX йөз багны гатар әдәбиятын хрестоматияләргә
кергән 15 -20 ләп исем белән генә сурәтлибез икән, аның т улы хәзинәсен күрсәтүдән ерак
торачакбыз Бу дәвердә аерым китап һәм вакытлы матбугат битләрендә шигырьләре,
хикәяләре, драма, повесть, романнары басылган каләм тибрәтүчеләр саны 500 ләп санала.
Белгечләребез әдәбиятның бу мохитсн өйрәнми, күп очракта белми дә диярлек, ә
китапчылык, китап белгечләре. библиот рафия боларны барлый, туплый, терки һәм шуның
аркасында милли әдәбиятның үсеше, таралуы, диапазоны, әдәбият дөньясының тулы кар-
тинасын тудырырга мөмкинлек бирә Кыскасы, милли китап тарихыннан тыш милли
әдәбиятның тулы күренешен ачып бирә алмый
Милли китабыбыз тарихын торгызмый, аның репертуарын билгеләми, эчтәлеген
ачыкламый торып, без халкыбызның мәгарифен, фәнни һәм нжтимагый үсешен,
милләтебезнең аи-белсм дәрәжәссн дөрес, объектив ачып биреп бетерә алмыйбыз. Совет
чоры коммунистик идеолог тарының гатарлар 1917 елга хәтле тоташ надан булган, яисә
татарларда китап басу бөтен тән бу тматан. булса ла дини әсәрләр басудан узмаган, дигән
«теорияләр» белән мәдәниятебез тарихын бозу, саташтыру әнә шуннан килә дә инде
Халкыбызның кешелек ка танышларыннан хәбәрдәр булуы дәрәжәсе. аның рухи дөньясы
байлыгын реаль ачыклау өчен бет милли китабыбыз тарихын төрле фәннәр буенча китаплар
басуның торышы һәм аларнын ха тык арасында тарату җәһәтеннән дә өйрәнергә тиешбез
Димәк без татарларда фишка. математика, химия, биология, геология, геотра- фия. медицина,
ветеринария, авыл хуҗалыгы. техник фәннәр буенча да китап басуыбызны барлау хажәт
Дөрес бездә тагар һәм Татарстан тарихы буенча азмы-күпме китаплар я гы зды
диссертация тәр хәзерләнде Аларнын фәннилеген, обьекгивлыт ын карау монда бешен
бурычка керми Ләкин бу аз санлы хезмәтләр ха ткыоызнын тор ге чор тарла тарихи аны. аиын
үзгәреше. тарихыбызның ни дәрәҗәдә һәм нинди юнәтешләрдә өйрәнелүенә тулы жавап
бирмиләр Этәр «Татарларда тарихи китаплар басу» темасына диссертацияләр ягы ка. икенче
төрле әйткандә. тагар китабының бу олкадоте уңышлары мачехе тикшерелсә оу бег ю ха
тыкныи тарихи аны аның дәрәж.ке. милли тарихыбызның кайсы яклары һәм ни дәрәҗәдә
өйрәнелүенә киләчәктә нинди юнәлешләр ..................... ..... аргтырх кирәклегенә
жавап бирер иде Ә биг 1917 елта хәтле татар төрки-татар м.кс тман. Г.врона һәм омумән дөнья
ха тык тары тарихы буенча йөз тәтәй китап тар нәшер нгелгәя. нст гләтәтт тарихчы
талнмнәребе. бултан о.штка телдәрлән куп кенә тарих., копт РЫПЖСМ.Т кылыш ан
Халкыбызнын тормышы мәт ьРн<|мтс <ч тән танышкан урыс һәм чит ит галимнәре юкка тына
татарлар гарих тарын гына түгел.
икътисад хәзерге уңышларга ирешә алмаган булыр иде Әйтик, кешеләр менә бү1ен китапсыз
калса, цивилизация тәгәрмәче хәрәкәте гаять әкренәер иде
Китап, басма сүз тарихы мәдәният ягыннан алдынгы халыкларда бетен даирә, фәннәр
ослән гыгыз бәйләнешендә өйрәнелә Әдәбият тарихы нигездә милли әдәбиятның гөп
юнәлешләрен ачыклау, рухи хәзинәбездә зур эз калдырган әдипләрнең ижатын барлау белән
чикләнә дияргә була. Әдәбият белгечләре теге яки бу авторның аерым әсәрләренә, аның
иҗатына объектив бәя бирү өчен ки ran тарихына да таянырга мәжбүр. Теге яки бу әдипнен
танылуын, халыкка ни хәтле тирән үтеп керүен аның әсәрләренең ничә тапкыр, күпме тираж
белән басылуыннан, башка телләргә тәржемә ителүеннән башка анализлах коры сүзгә кайтып
калыр иде
XIX йөз һәм XX йөз башында дөнья күргән татар язучыларының «көрләре барысы да
диярлек цензура тегермәне аркылы узган, «төзәтелгән», патша мән- фәгагьләре сагында
торучы цензор белән «соавторлыкта» дөнья күргән
Революциягә хәтле татар әдәбияты турындагы барлык хезмәтләр, аерым әдипләрнең
ижагы турында мәкалә һәм китаплар әнә шул цензура тегермәне аша үткән, аның
«редакциясендә» чыккан басмалар текстына гына нигезләнгән Цензура тегермәне аркылы
үткән басмалар нигезендә генә революциягә хәтле тагар әдәбиятының торышына,
дәрәҗәсенә. эстетик фикернен торышына объектив бәя биреп булуы мөмкин түгел.
Революциягә кадәрге гатар әдәбиятын, аерым әдипләрнең ижатын өйрәнүдә милли китап
бирә торган фактларны эшкә җикмәү әнә туна ки терә дә. Бездә бит ичмасам бу мәсьәләгә
караган бер генә хезмәт тә юк Әйтик. «Патша цензурасы һәм татар матур әдәбияты» дигән
тема да читтә кала бирә. Урыс әдәбияты тарихы буенча хезмәтләрдә хәтта аерым әдипләрнең
аерым әсәрләре цензура тарихы буенча да монографияләр бар. урыс әдәбияты үсешендә
күрше һәм ерак илләр үткәнен Дә шактый яхшы белә дип искә алып үтмәгән. Менә шуңа күрә
татар китабы репертуарында тарихи әсәрләрне барлау, аларнын басылу тарихын, тиражын,
таралу даирәсен өйрәнү дә китапчылык фәненен актуаль мәсьәләләренә карый, тарихыбызны
һәм аң үсешебезне өйрәнүдә фәнгә яңалыклар, ачышлар алып киләчәгенә шигем юк.
Мин шушы ук фикерне педагогия теориясе, тарихы һәм методикасы,халык педагогиясе
буенча донья күргән татар китапларын өйрәнүгә карата да әйтер идем Революциягә хәтле
татар китабы репертуарында мәктәп-мәдрәсәләр өчен дәреслекләр, уку кулланмалары басу
төп урынны алып торуын инде алда искәрттек Бездә, әйтик, арифметика һәм геометрия
буенча беренче китаплар кайчан чыккан, аларнын эчтәлеге һәм кулланышы ничек үсә барган,
авторлары кемнәр, нинди педагоглар, галимнәр булган — кыскасы, халкыбызда математик
белем дәрәҗәсен, мәктәпләрдә бу фәнне укыту ни дәрәҗәдә булуын бу төр китаплар басу
тарихыннан башка ачу мөмкин түгел. Шушы ук фикерне башка төгәл һәм гамәли фәннәр
буенча (физика, химия, геология, география һ б.) басылган дәреслекләргә һәм фәнни-популяр
әдәбиятка карата да әйтергә кирәк
Бездә гел һәм әдәбият буенча китап басу нинди тизлектә, нинди юнәлештә, нинди
принципларда, нинди күләмдә алып барылган? Аларны кемнәр язган, кемнәр нәшер иткән,
аларнын кайсылары киңрәк танылган? Бу хезмәтләр нинди фәнни-методик нигезләрдә
төзелгән? Нигә әле шушы сорауларга да җавап эзләмәскә?!
Бу өлкәдә бездә инде беренче адым да ясалды. Педагог ия фәннәре кандидаты Ф
Ибраһимовнын «Белем әлифбадан башлана» дигән хезмәте әнә шуның гүзәл үрнәге Ә бит
безнең дәреслекләр репертуары әлифбалардан гына тормый. Бу өлкәләргә караган татар
китапларының тематикасы дистәләгән фәннәргә, предметларга карый бит.
Татар китабы репертуарында халыкның гореф-гадәте, дөньяга карашы, тормыш
тәҗрибәсе, гаилә, тәрбия өлкәсенә мөнәсәбәтле әсәрләр дә аз түгел. Бу төр басмаларның
тарихын китапчылык күзлегеннән тыш халыкның эстетик фикер тарихы, тәрбия, дәүләт һәм
хокук, тагын башка җәһәтләрдән дә чытып өйрәнү кирәк. Революциягә хәтле татар халкы
бары тик дини кануннар буенча гына яшәгән дип язарга яраталар Югыйсә, дөнья ви хокук
буенча да киталар аз булмаган. Татарларда юридик белем, дәүләт һәм хокук, дини канун һәм
дөньяви законнар яшәешен дә бу өлкәдә чыккан китаплар тарихыннан башка дөрес бәяләү
мөмкин түгел.
Татар китабына аерата хас булган бер фактор бар Бу аның «күптеллеге». Урта
гасырларның башында дөньяда иң югары мәдәниятле халыклардан булган гарәп культурасы
аша безгә гарәп графикасы гына түгел, гарәп әдәбияты, фәне, фәлсәфәсе, ислам дине үтеп
керде. Шул исәптән, бу бөек халыкның теле дә бездә җирлек тапты. Татар басма китабы
барлыкка килү белән халыкта гасырлар буе кулъязма булып таралган мөселман
халыкларының язучы, философ, дин белгечләре. тарихчылары һәм башка галимнәре әсәрләре
бездә нигездә гарәп телендә басылып килгән гарәп теле аркылы халкыбыз шул мәдәниятнең
җимешләрен үзләштергән. Гарәп теле барлык мөселман халыкларының фән теленә әйләнгән,
гарәп булмаган мөселман халыклары тудырган, гарәп телендә язылган хезмәтләр дә болгар-
татар укучысы арасында таралган Шуңа күрә гарәп телендә язылг ан барлык әсәрләр дә гарәп
культурасы һәйкәлләре дип санала алмый Шул ук вакытта тагар китабы репертуарында
фарсы, төрек, чыг гай. казакъ, азәрбайҗан һәм башка телләрдә чыккан, шул халыклар
әдәбияты, мәдәнияте әсәрләре дә аз түгел Татарлар тарафыннан ул әсәрләр кайсы телдә
басылуына карамастан. барысы да татар милли китаплары булып тора Чөнки аларны татар
мәгърифәтчеләре, нәширләре бастырып чыгарган, алар татар укучысына адресланган һәм
татар мәдәниятенә, мәгарифенә хезмәт иткәннәр Татар китабы репертуарында бу теллә рдә
китаплар басу нинди күләмнәрдә барган, алар милләтебезгә нәрсә алып килгән—бу
мәсьәләләр турында бернинди тикшеренүләр алып барылганы юк.
Менә шуңа күрә «Гарәп телле татар басмалары». «Фарсы телле татар китаплары». «Төрек
телле татар китаплары» һәм башка телле тагар басмалары тарихы буенча монографик планда
тикшеренүләргә керешергә кирәк Тагар халкы мәдәнияте тарихында гарәп, фарсы, төрек,
казакъ һәм башка халыкларның әсәрләрен нәшер итү барышы, аның репертуары, эчтәлеге,
халык арасында таралу дәрәҗәсе. г откан урынын ачыкламыйча татар мәдәнияте, иҗтимагый,
эстетик фикер тарихын объектив сурәтләү авыр булачак. Шул ук вакытта нәширләребезнең
исламның кануни әсәрләрен басу тарихы да аерым тикшеренүләрне сорый.
нән соң гасырдан артык дәвердә, революциягә хәтле авыр елларда күп хезмәт һәм зур
чыгымнар сорый торган бу изге эш татар басма китабына нигез салу, царизм шартларында
басмаханәләр ачу. китаплар чыгару, тарату милләтне китап аша белем, мәгърифәт, дөнья
мәдәнияте белән таныштыруга кемнәр голлар ачкан?
Басма, язма сүзгә хөрмәтле булган халыклар үзләренең милли ки ran өлкәсендә эшләгән
барлык күренекле китапчыларын барлый, аларнын тормышын, >ш- чәнлеген. милли
культураны үстерүдә тоткан урыннарын өйрәнеп, монографияләр язалар, андый халыкларда
-китап эшлеклсләре» сериясендә хезмәт төр чыгып юра. Ни өчен сон без үзебезнең бу
китапчыларыбызныи эшчән теген Өйрәнмибез? Татар басма китабының пионерлары булган
Габделгани Ьурангов. Хәмзә Мамышсв. Гали Рәхмәтуллин. Корбанга ти Исхаков. Иосыф
Апанасвлар- ның эшчәнлеген генә түгел, исемнәрен дә белмибез
Беренче урыс китабын басуны оештырган Иван Федоров турында дистәләгән
монографияләр. меңләгән хезмәтләр язылган, һәйкәлләр куелган Беренче бе ю рус китапчысы
Скорина исеме дә бөтен дөньяга билгеле Казакъ, эстон, тагыш, лигва китабына нигез салучы,
башлап җибәргән китапчылар турында бу халыклар инде әллә кайчан монографияләр
чыгардылар
Мөселман халыклар арасында беренче булып ки гаи оасуг а керешкән, революциягә
хәтле сан ягыштан төрки халыклар арасында ин күп китап чыгаруга ирешкән бай тарихлы
китабыбызны кем гамәлгә кунган үстергән кешеләр ара сында исемнәре тарихка алтын
хәрефләр гк-лән яналырга тиешле .тапар йотл .............................................................................. н
>ыклылары6ыт бар Ь> бергу. аи Каримовлар берту.ап.. i ...........................................................
в.,0 6v Фа I их Карими. Млхмүх М»р*аЯИ. 1>и>а Ф-.хре. шиов I и.мжаи Бар. ли Мохамм.и
Идрисов, ЭхматГарой Хис. ........................................... Р..хим*ап I ,.1Ыит..и lap
Татар китабы угешси.. lypелеш верной «тапчылар арасында башка ми . .... кешелоре ла
булган, бу И Харитонов. Ермолаева ЛШешш II Киташ». Коаовинкар һ..м башкалар Аларнын
шсмнорс гатар китабы тарихында тиешле боя һом тиешле урыннарын табарга '"““"Р™1
..
Китап басуяын .орле ысуллары бар Белло х.рхф шеи китап ..... ы. Ишбаема һ„м .н ач баема
ысулы белой китап басу ысу . .ары ...................................................................... ку , .иим пай
Ал п ып .агар китабы усешендо тоткан хрннын «Ирону милли .......................... . врафиябе.
Гта^ы^поипрафияеен. сигу Шар. ................... шу ...... . ......
.................................................................................... ................ ,е
Болар белов беррэттаи мии татар телеило донья курган урыс одабияты. урыс галимноре.
педаг опары гозегән дәреслекләр. фәнни-попхляр хезмәтләр басылх тарихы ла махсус
өйрәнелергә 1иеш дип саныйм Ул гына түгел. татар басма китабы репертуарында гарәп,
фарсы, инглиз, немец, итальян, кытай, француз, төрек һәм башка халыклар әдәбияты, фәне
әсәрләрен тәрҗемә итеп басу һәм аларнын безнен халык арасында таралуын үсешебезгә
керткән өлешен өйрәнү дә татар китап тарихының актуаль бурычларыннан дип саныйм
Революция) ә хәтле татар китабы тарихын өйрәнү бурычлары өстә карап үтелгән темалар,
проблемалар белән генә чикләнми Татар басма сүзенең үсү юлларын, аның репертуары
үзенчәлеген, күләмен китап цензурасы тарихыннан тыш күз алдына кигерү авыр. Татар
китабы өстеннән -тәүге- һәм -җәза- цензурасы гына түгел, сәяси һәм христиан
миссионерлары цензурасы да булган Рәсми патша цензурасы киртәләрен үтеп дөнья күргән
татар китабын жандармерия органнары һәм христиан миссионерлары да күзәтеп торган, инде
дөнья күргән күп кенә китаплар өстеннән әләк язып, аларга арестлар салуга ирешкәннәр.
Татар китабы өстеннән булган бу төрле цензура һәм эзәрлекләүләрне белми, өйрәнми торып,
аларнын татар китабының гомуми үсеше һәм китапның эчтәлегенә китергән зыяннарны
ачыкламыйча татар басма сүзе тарихын өйрәнү, аңа бәя бирү бер яклы гына булыр иде. Татар
китабы цензурасы ул шул ук вакытта царизмның татар милләтенә каршы алып барган милли,
социаль, рухи изү буенча тоткан сәясәтенең көзгесе дә.
Татар басма китабы үзеннән үзе барлыкка килмәгән Аны оештыру өчен безнең
бабаларыбызга горле киртәләр, төрле тыюларны үтәргә туры килгән. Русиядә урыслар һәм
христиан динендәге бүтән халыклар өчен типографияләр ачарга рөхсәт ителгән булса,
татарлар, мөселман халыклар өчен бу эшне оештыру тыелган була. Хәреф җыеп китап
бастырырга рөхсәт сорап гатар мәгърифәтчеләре. зыялылары бер гасырга якын патшага
прушение гәр ■ япаннар, пайтәхет юлын таптаганнар. Татар халкынын мәгърифәте өчен
янып йөргән бу фидаи боек затлар кемнәр булган сон? Инде китап басарга рөхсәт алуга
ирешкән
Китапның халыкка барып җитүе, кин таралуы китапның бәясе оелән дә бәйләнгән бит. Аның
тиражы, басма саннарының күплеге бәя белән генә түгел, халыкның укый-яза белү дәрәҗәсе
белән дә бәйләнгән. Әгәр XX йөз башында татарлар ел саен 400. 500 йөз исемдә өчәр
миллионга якын тираж белән китап басып килгәннәр икән, ул китаплар бер вакытта да
келәтләрдә тузан җыеп ятмаган икән, моның сәбәпләре китапның сату бәясе, халыкның
китапка ихтыяжыиың зурлыгына барып тоташа. Әгәр революциягә хәтле татарларда укый-
яза белүнең ни дәрәҗәдә торуын билгеләргә кирәксә, аны ул халык чыгарган китапларның
саны һәм тиражы буенча да үлчәп булыр иде Җан башына чыгару буенча татар китабы
Русиядә урыс китабыннан калышмаган дияргә мөмкин.
Китап тарихы үз чиратында китапны бизәү сәнгате, шрифтлар эволюциясе һәм аның
төрләре, полиграфия базасы, китап басу кадрлары әзерләү мәсьәләлә рен дә эченә ала.
Татарларда китап сәнгате, китапчы рәссамнар, татар китабының төрләре, типологиясе,
серияләре тарихы да китап тарихына карый Димәк, бу яктан китап тарихын өйрәнүдә сәнгать
белгечләре, хәтта техника, редакцион эшләрне өйрәнүче белгечләр дә читтә кала алмый.
Бездән ике йөз елга якын соңга калып китап басу эшенә керешкән үзбәк, казакъ,
азәрбайҗан, молдаван һәм башка халыклар милли китаплары тарихы буенча йөзләгән
монографияләр басып чыгардылар, басма сүзләре тарихын күп яктан өйрәнеп киләләр.
Татар милли китабы тарихын өйрәнү буенча югарыда искә алынган, әле кул да тимәгән
темалардан башка бурычлар да бар. Алар арасында иң актуальләрнең берсе иске язулы татар
китабының тулы репертуарын барлау, тасвирлау, аның аннотацияләнгән фәнни, җыелма
күрсәткечен, документаль каталогын төзү һәм аны басып чыгарып укучыларга җиткерү.
Латин, аның артыннан урыс графикасына көчләп күчерү нәтиҗәсендә татар- гарәп
графикасында ике йөз елдан артык басылган татар китаплары реакцион басмалар дип игълан
ителде, аларны китапханәләрдән, шул исәптән, элек Ленин исемен йөрткән Татарстан
Республика китапханәсеннән дә җыеп алып юк иттеләр. Патша заманыннан башлап мәҗбүри
рәвештә мәңгегә сакланырга дип җибәрелгән Санкт-Петербург публик китапханәсендә, элек
Румянцев музее, хәзер Русия Милли китапханәсендәге татар китаплары тулы түгел булып
чыкты. Мәҗбүри рәвештә бирегә җибәрелә торган татар китапларын гомумән каталог-
лаштырмаганнар. келәттә тартмалар оеп куйган кебек өеп куйганнар. Соңыннан бу
китапларны тасвирлау оештырылгач, шушы процесста аларның күбесен «актуаль түгел,
кирәк түгел» дип юкка чыгарганнар. Татар басмалары XVIII гасырның урталарыннан Русия
фәннәр академиясе китапханәсенә мәҗбүри рәвештә җибәрелә башлый. XX гасырның 60
елларына тагар китапларының иң баерак тупланган җыелмасы менә шушы кит апханәдә
саклана иде. 60 елларда бу китапханәдәге барлык татар китапларын таратып бетерделәр: бер
өлешен юкка чыгардылар, бер өлешен төрле төрки республикаларга өләштеләр, бер өлешен
чит илләргә җибәрү өчен китап алмашу фондына тапшырдылар. Хәзерге вакытта иске язулы
татар китаплары азмы-күпме дәрәҗәдә әнә шул ике китапханәдә, Казан университеты
китапханәсендә һәм Башкортстан милли ки гапхаиәсендә саклана. Бу китапханәләрдә
революциягә хәтле чыккан татар китабынын 55—60 проценты саклана дияргә була. Хәзерге
кон укучысы шуңа күрә революциягә хәтле чыккай барлык басмаларны бу китапханәләрдә
таба алмый. Шуның өстенә бер-ике данәдә генә сакланган теге яки бу китапны эзләп табу
өчен әнә шул шәһәрләргә барырга, махсус рөхсәт алып, зур чыгымнар ясап эзләргә туры килә.
Революциягә хәтле чыккан татар китапларының фаҗигале язмышы, аның сакланып
калган өлешенең киң катлау укучыларга хәреф киртәсе артында булуын да искә алып,
аларның тулы, фәнни, аннотацияләнгән. хәзерге язу графикасына күчереп тасвирланган
каталогын төзү татар мәдәнияте, фәне, мәгърифәте, тарихы өчен ни хәтле әһәмиятле икәнен
аңлау өчен Сократ башы кирәк түгел. Татар китабының мондый җыелма каталогын төзү өчен
инде беренче зур эш эшләнгән. Бу юлларның авторы Казан. Мәскәү, Пете рбург архивларында
сакланучы патша цензорларының архивларын тикшереп, теге яки бу китапны дөньяга
чыгаруга рөхсәт биргән язуларны, төрле-төрле исемлекләр, документларны өйрәнеп, рево-
люциягә хәтле патша цензора рөхсәтләре белән дөнья күргән барлык китапларны барлап
чыкты, картотекаларга салды. Шул уңай белән китапның үзендә күрсәтелмәгән тиражларын
да ачыклады Күрсәтелгән китапханәләрдә сакланмаган тагын нинди татар китаплары булуың
менә шушы картотекалар буенча ачыклый алачакбыз һәм аларны киләчәктә чит илләрдәге
китапханәләрдән дә барлаячак-
?‘LSS*.?u^r'bRYMaYap буСНЧа .Татар ки,ап-1аРЫ Финляндиянең һезьсинки. Теркиянсн Истанбул.
Австриянең Вена университетлары китапханәләрендә дә саклануы оилгеле.
Иске язулы татар басма китабының җыелма. тулы фәнни каталогын төзү эшенә керешүне
мин моннан ике дистә ел элек күтәреп чыккан идем Ләкин Г. Ибраһимов исемендә!с Тел.
әдәбият һәм тарих институтында да. башка җирләрдә дә «бу бик кирәк эш» дип әйтүдән тыш
бернинди чара күрергә теләмәделәр. Инде CCCI дигән канлы концлагерь таркалып.
Татарстан азмы- күпме коллыктан чыгу юлында беренче адымнарны ясый башлат ач. безнең
Ленин китапханәбез Татарстанның Милли китапханәсенә әйләнде Ул югары категориягә
күчте. Статусы шулай күтәрелү бездә басма сүзебезгә булган игътибарны да арттырды,
югалып пара торган басмаларыбызны барлауга, милли китап фондын тулыландыруга. аны
өйрәнүгә мөмкинлекләрне киңәйтә башлады Дистә еллар буенча ТӘТИ. Казан университеты.
Казан китапханә институты. Татарстан Мәдәният министрлыгы үгисетеп килгән бу эшне
гамәлгә кую мәсьәләсен Татарстан Милли китапханәсе директоры Р Вәлиев аякка бастыру
эшенә кереште. Биредә иске татар китапларын барлау, җыю. саклау, nponai андалау эшенең
бөтен әһәмиятен аңлап, бу эшкә гомум милләт күзлегеннән карап, иске язулы татар
китапларының җыелма (|юнни каталогын төзү эшенә керешү буенча беренче адымнар
ясалды. Хәзер Милли китапханә каршында нке-өч фәнни хезмәткәр шушы эшкә тотынды.
Дөрес, алар бу эш белән даими шөгыльләнә алмыйлар Бу хезмәтне үтәү өчен махсус төркем
төзелер!ә тиеш Шуның белән бергә ул Татарстан фәннәр академиясе. Казан универезпегы
китапханәсе фәнни хезмәткәрләре катнашында. Мәскәү. Санкт-Петербург. Уфа
китапханәләренең актив ярдәмендә генә башкарыла алыначак
Татар китапларының революциягә хәтле басмаларының җыелма анногаци- яләнгән
документаль каталогын төзү дә Татар милли китабы тарихын ачык тауның бер олеше. Инде
күреп үткәнчә, милли китап тарихын өйрәнү буенча махсус фәнни-тикшеренү институты
ачар вакыт та җитте. Ә оездә бу фән буенча шөгыль- ләнүче бернинди оешма, бернинди бүлек
тә юк
Татар китабы тарихын өйрәнүнең шундый хәлдә булуының тискәре нәтиҗәләрен мин
бары бер өлкәдә «Татар энциклопедиясе»!! төзүдә генә күрсәтеп үтмәкче булам. Бу
энциклопедиядә гатар китабы тарихы, китапчылык. Татарстанда төрле телләрдә китап басу
барышына караган мәкаләләр дә бирелергә тиеш Китапчылык, китап тарихы буенча шушы
энциклопедиягә кертү өчен мин йөз илледән артык белешмә язуны тәкъдим итсәм дә. аның
30 40 проценты гамәлгә ашырылмаячак.
Чөнки ул сүзләмйләрнең күпчелеге өйрәнелмәгән, алар турында энцнклопс ти ягә мәкалә
язу өчен ул темаларны махсус өйрәнер!ә кирәк Татар китабының революция! ә хәтле чоры
турында азмы-күпме нәрсә эш юнган булса, анын совет дәвере турында бернәрсә эшләнмәгән
дияргә мөмкин Димәк, оу чор китабыбыз тарихы да энциклопедиядә чат ылмаячак.
Китап тарихы биг ул китапханәләр тарихы, шәхси китапханәләр, био moipa- фия эше.
китап сату, nponaiандалау эшләре белән дә бәйләнгән Ботар да безлә Өйрәнелмәгән. Димәк,
татар шәхси китапханәләре, китапханә эшләре ми i ти библиографияләребез тарихына
караган материал да иншклопсдиядә чагылыш тапмаячак. в
Моннан егерме еллар элек Казанда. Русиядә китап басунын ин ынылин шәһәрендә
китапханә институты ачылган иде. хәзер уз Казан мәдәният һәм сәнгать институты исемен
Порто Анын бер факт тыеты китапханәчелек китап чытык. библиография буенча кадрлар
чыгара Татар китаоыпыи > мтс о, паи Катаңда эшләүче 6> институт» бары ти. урыс кнтатты
тарихы трыу тттттап- хатюләрс тарихы, урыс биб ти.тт рафиясе буе атта
сабак а та тар игенче торте
айтсәнлә. трыс китапта ............. әрен ........ ип.,.., очен генә каартар х-перлитор Mo.ua
татар китабы тарихы. Татарстана китап оаст итте. Татарстан «тотса,тат.™, татар
китапханәләре, татарча баб ...... рафик тортореп тарихларын татарча Ае- лешмоо .тбттят.
татар китап тарып такпиртат , и-нч..т..|ки ..Нр.итми ,.т Гатар китаплары бетон тшигу очса бит
.ис т I хи,апхаи..чс .................................................................................. миограф тарттык татар
тетеп..! nTn.p.T.TO^MKb^T^
nan'n .7ар'Р'.и'п .'.Ы .. оо.арм та ТМ.Т. .«»
"ачар .к ... Кы.ка.ы
бу „'ст..1!. Га татар «-.-^нТа айЙЖЗй?-*1-* ........................ -
ггудстп ларнын хатта паспор-
Кыскасы, бу институтның күрсәтелгән факультетының милли китапханә, милли китап,
милли библиография өчен бернинди кирәге юк Мина калса, бу институтның күрсәтелгән
факультетын ябып, аны Уфада! ы кебек сәнгать институты итеп кенә калдырырга кирәк. Ә
китапханә эшләре, китапчылык буенча кадрларны хәзерләүне Казан университетына яисә
Татар Милли университетына тапшырырга, анда шундый факультет яисә бүлек ачарга кирәк
Бу университетларда алар татар телен, әдәбиятын, тарихын, иҗтимагый фикеренең үткәнен
дә өйрәнеп, чын мәгънәсендә милли, татар китаплары белән нәтиҗәле эшли ала юрган,
милләтебезнең мәдәниятен күтәрүгә ярдәм итә алырдай белгечләр булып чыгарлар (Казан
мәдәният һәм сәнгать институтында үткән елны 15 20 студент өчен татар китабы тарихы
буенча кыска гына махсус курс укытылу, аны да читтән чакырылган кешегә тапшыру белән
генә татар китабы буенча кадрлар әзерләп булмый).
Бу институтта татар телен укыту, татар телендә лекцияләр альт бару турында авыз
кортын сүз алып баруның мәгънәсе юк. Андагы кадрлар (китапханәчелек факультетында) К0
процент башка халык кешеләре, алар гына түгел, алар арасында тагар саналганнары да туган
телендә лекция укый алмыйлар. (Дөрес, монда татар телен камил белә торган 3—4 кеше бар.
ләкин алар да тагар китабы, китапханәчелек эше. библиографиясе буенча белгеч түгел).
Монда татар китабы, татар китапханәләре буенча кадрлар хәзерләү! ә төкереп карауның бер
чат ылышы игеп бу институтның китапханәсенә татар телендә бер генә,газета. бер генә
журнал да алдырылмавы бик яхшы сөйли. Инде институт китапханәсенә татар китаплары алу
турында сөйләп тә торасы юк
Әгәр без халкыбыз тарихының басма сүзгә бәйләнгән өлкәсен торгызырга, аны фән итеп
өйрәнергә, бу өлкәдә кадрлар әзерләргә чынлап торып уйлыйбыз, аның зарурлыгын
аңлыйбыз, аның милли, тарихи аңыбызны торгызудагы роленә әһәмият бирәбез икән, безгә
хәзер үк: 1) Кулъязма һәм басма китап тарихы буенча фәнни-тикшеренү институты
оештырырга; 2) Университет каршында китапханәчелек факультеты ачу эшенә керешергә
тиешбез.
Татар китабы, китапханәчелек, библиография буенча югары квалификацияле милли
кадрлар, фәнни хезмәткәрләр әзерләү буенча чаралар күрә башларга да вакыт күптән җиткән.
Ә моның өчен Казанда бу фәннәр буенча аспирантура ачу. диссертация яклау советы да
оештырылырга тиеш. Мәскәү. Санкт-Петербургта бу өлкәдә эшләп килүче советларда милли
китаплар, бигрәк тә төрки милли китаплар буенча фәнни җитәкче булырдай кадрл арны мин
белмим Русиядә төрки милли китап тарихы буенча диссертация яклау советы юк Милли
китап, инде әйтеп үткәнемчә, туган тел. милли әдәбият, халыкның мәгарифе, мәдәнияте,
тарихы, милли аңы белән тыгыз бәйләнгән. Татарны монгол дип санаган, аның исемен дә
белмәгән (инде теле, әдәбияты, тарихы турында әйтеп тә тормыйм) кеше татар милли китабы
буенча советта аңа нинди бәя бирәчәге, ничек караячагы билгеле. Минем үземә Мәскәүдә
татар китабы тарихы буенча докторлык диссертациясе яклаганда шуның нәрсәгә китерүен
бик ачык күрергә туры килде Менә шуңа күрә татар китабы буенча диссертацияләр язарга
ашыгып торучылар күренми Китап белеме буенча кандидатлык диссертациясе язар! а
уйлаганнар диссертация темасы итеп урыс китабына караган теманы сайлыйлар. Татар
китабы буенча фәнни хезмәткәрләр әзерләү өчен кешеләр табуы гаять авыр булуның башка
яклары, икенче төрле киртәләре дә бар. Казан мәдәният һәм сәнгать институгында
китапханәчелек факультетын тәмамлаган кешеләргә татар милли китабына бәйләнешле
диссертация язарга керешкәнче, аспирантурага керү өчен иң кимендә татар әдәбиятын, халык
тарихын, гарәп язуын үзләштерергә кирәк. Ә татар филологиясе буенча югары белемле
кешегә татар кшабы буенча аспирантурага керү өчен өстәмә рәвештә китап белеме һәм татар
китабы тарихын өйрәнергә кирәк.
Әгәр Казанда (университетта) китапханәчелек факультеты яки бүлеге оештырылса. анда
милли китап буенча кадрлар җитештерелсә, бу мәсьәлә шактый җиңел хәл ителер иде һәм
мондый шартларда ТӘТИ яки Казан университетының гуманитар фәннәр буенча
диссертацияләр яклау советларының берсе каршында китап белеме буенча диссертацияләр
яклауны да ачар! а җиңел булыр иде. Әгәр шундый эш оештырылса, безгә милли китап
тарихына багышлашан диссертацияләр яклау буенча Урал-Идел төбәгеннән килүчеләр дә
булыр иде.
Тора-бара бу советны, кулъязма һәм басма китап фәнни гикшерснү институты ачылгач,
шунда күчерү дә акланыр иде
Өстә искә алынган темалар, проблемалардан күренгәнчә, татар китабы дөньясы. аның
үткән юлы әле күтәрелмәгән чирәм хәлендә диярлек. Бу күтәрел*
ны, аларның гарихын өйрәнү мәктәп программаларына кертелгән, югары уку йортларында да
укытыла, югары белемле филология кадрлары әзерләнә Туган тел әдәбиятыбыз, театр,
музыкабыз өлкәсендә кадрлар әзерләнә, йотләгән диссертацияләр язылган, монографияләр
басылган, зур-зур белешмәлекләр чыгарылган һәм алар әле дә басылып гора Ә милли ки ran
тарихы, китапханәчелек мие. библиографиябез тарихы буенча хезмәтләр кайда?
Галимнәребез кайда’ Бу юлларның авторы гына гулы бер институт башкарып чыгара ала
юрган мине ипләр әле дип тынычланып яшәү тормыштан аерылганлык, нәрсәнең нәрсә
икәнен аңламау булыр иде. Әгәр ул шундый җиңел нәрсә икән, тел һәм ә гәбнят. му зыка һәм
рәссамлык та шундый ук нәрсә, ул тармак гарда да бер галим бер белгеч җитә дияргә туры
килер иде Телебез, әдәбиятыбыз, тарихыбыз буенча йөгләгән диссертация, берничә йөз
монография язылуына, бу өлкәдә йөгтәтән галим эшләвенә карамастан, телебез,
әдәбиятыбыз, халкыбызның тарихы буенча ә те ак таплар диңгез кебек кин. эшләнәсе, җавап
көт*» торган м.къ*»л<»ләр ova буарлык Инде күреп ү ткәнчә, басма сүз дөньясында бу
мәсьәләләр аннан та күбрәк
Бөтен Европа илләрендә. СССРның колонияләре булган Литва Латвия Эстония
мәктәпләрендә күптән инде китапчылык, милли китап тарихы китап ханәләрдән
каталоглардан, библиографияләрдән файдалану. атар ое юн тши белү махсус дәрес буларак
өйрәтелә Кызганыч ки. безнен күп кенә та тих ..................................................................... ребез
дә библиог рафик яктан надан, шугы күрә басма сүт океанында адашып йөри юр. инде
башкалар ачкан Американы ачу белән вакыт тарын әрәм итәләр шуның аркасын та бездә фон
һәм техника үсеше лә әкрен бара күпме акча бутика гүгс ю Р Без бу язмабызда хәзерге заман
китап җитештерү, басу техникасы, китапханә һәм библиографик эшләрне
компьютерлаштыру. басма сүзне ничек укучыга җиткерүне җиңеләйтү кебек мәсьәләләргә
кагылмыйбы». аларның та китапчы гык *“с11 аш ы крында Ч3 алын бирмыйбы. Uжен *..кТ,с
........................................................................................................................................ ы..ы . м» >
кнзабыбышын язмышы. анын .арнжын зорзы» та елкада зам ............................. Һ..М ....... .....
““,"“заү. МИЛЛИ китабыбызга карашны кискен үзгззртү кириклезен күр- “Т
михъиебеикн зизезла һ..м мкзакыйлызеж очеи язын барган
авып ко'гяшк 'сззарызпа милли китабыбыз ...................... ззинбар заязз. >>Р һ..м «нзазз
авыр көрәше i Liaj 1 . .... язмышы ла. милләт ягмышы да. менә
булырга гиеш Китап язмышы ул тел шуны даими күз алдында тотып >ш изарга кнр.ы