БУЛГАН УЛ ТӘНКЫЙДИ РЕАЛИЗМ!

Профсссор Ф Хатиповнын «Тәнкыйть реализмы
булганмы?» исемле мәка- | ләсен укып («Казан утлары».
7 сан. 1994 ел) дәшми калсам, мин. «Татар -*• әдәбиятында тәнкыйди реализмның тууы һәм
үсеше» дигән темага докторлык диссертациясе язып яклаган һәм реализм буенча белгеч
саналган кеше буларак, үземә хөрмәтем беткән кебек, әдәбият белеме өлкәсенә килүче яшь
галимнәр дә мине хөрмәттән мәхрүм итәрләр иде.
Бу язмасында профессор Хатипов аңа исем итеп куелган сорауга «Юк. булмаган ул
тәнкыйди реализм. Ә бәлки «житлеккән реализм» дип атау дөресрәк күрелгән ижат юнәлеше
һәм ижат методы гына булган» дигән мәгънәдә жавап бирә. «Җитлеккән реализм» дип атауга
килгәндә, бу атаманы мин нәкъ шулай дип. житлеккән реализм» дип үземнең «XX йөз башы
татар әдәбияты» исемле китабымда инде кулланган идем Тик ни өчендер Ф Хатипов моны
искә алмый Бусы сүз уңаенда Ә мәкаләгә килгәндә, аның тәнкыйди реализмны юкка чыгару
өчен китерелгән төп дәлиле түбәндәгегә кайтып кала.
XIX гасырдагы Европа һәм рус әдәбиятларының. XX йөз башы татар әдәбиятының
классик реалистлары тормыштагы ямьсез якларны сурәтләү белән генә чикләнмәгәннәр
Аларның әсәрләрендә матур кеше образлары да. яшәешнең матур яклары да житәрлек Ләкин
биг. совег чоры теоретикларының фикеренчә. хикмәт тәнкыйтьләүнең ничә процент
булуында түгел, бәлки тәнкыйди реализмның җәмгыятьнең үзен, нигезләрен тәнкыйтьләүче
реализм булуында. Ә бу фикер Ф Хатиповка— пәри! Аның карашынча. классик реалистлар
(иң зурлары да) жәмг ыятьне революцион үзгәртеп кору тарафдарлары булмаганнар.
Профессор Н А Гулясвка кушылып, аның сүзләрен контексттан аерып алып. ул. мәсәлән,
болай яза «Бальзак. Диккенс. Теккерей. Флобер тормышны революцион үзгәртү методларын
кабул итмәделәр».
С. М Петров. Диепров. Караганов кебек теоретикларның уртак фикеренчә. тәнкыйди
реализмның төп асыл сыйфаты булган социаль детерминизмны да Ф Хатипов зир-зәбәр
китерә. Юк ул анда, дип кенә жибәрә
Ярар, башлыйк әнә шул социаль детерминизм мәсьәләсеннән.
Белинский һәм Добролюбовтан башлап «Реализм» исемле калын китап авторы С. М
Петровка чаклы күп тәнкыйтьче һәм галимнәрнең бердәм фикеренчә. реализм дип йөртелә
торган ижат тибына, икенче төрле әйтсәк, ижат ысулына, хас төп сыйфат кешене иҗтимагый
тирәлек белән сәбәпле бәйләнештә, ягъни иҗтимагый тирәлек җимеше, шул тирәлек
тарафыннан формалаштырылган итеп сурәтләү Теориягә бик бирелмичә, гади акыл белән
генә уйлап караганда да бу
&TS.;‘?PXrCr'Ha?1'U''H“p6“! Чв|“" «рмышнын. жом.ы.т,нен >™J« үк П„ма^'1 Географик шарт тар.
климат. хужалык игү р.эвсш.зэренен кешенен эш-га элен билгеле бер юнәлешкә жибәрмәве.
гореф-гадәтләрен билгеле бер рәвешкә китермәүләре мөмкин түгел.
Салкын Себердә яшәүче якутлар белән Агыйдел һәм Дим буйларындагы оашкорт-
тагарларнын фикерләве һем хис-тойг ылары юреф-гадәт т<»ре нәкъ бер төсле була алмаган
кебек, гомере буе иген игеп, табигать кочагында яшәгән крестьян ослән завод-фабрика
эшчесе дә нәкъ бер төсле фикерли, һәр нәрсәдән нәкъ оер төсле хисләнә алмыйлар. Реализм
дигән ижат гибынын эченә керә һәм аны тәшкил итә торган ижат методларының барысында
да кешене иҗтимагый тирәлек белән сәбәпле бәйләнештә сурәтләү принцибы үткәрелә һәм
ул һәркай- сысында үзенчәлекле рәвештә тормышка ашырыла XVIII йөздә көнбатыш Европа
һәм рус әдәбият ларында. XIX гасырда татар әдәбиятында формалашкан мәгърифәт челек
реализмында, мәсәлән, ул чорларда кеше тәрбия жнмеше. дитән фәлсәфи караш аңнарны
биләгәнгә күрә, тирәлек дигән нәрсә башлыча гаилә һәм мәктәп белән чикләнгән
Шуңа күрә әдипләр кешене гаилә һәм мәктәпкә бәйле игеп, шуның җимеше итеп
сурәтләгәннәр. Ә инде Бөек француз революциясеннән сон. мәгърифәтчеләр вәгъдә иткән
жир җәннәте урнашмагач, һәм тирәлекне фикер идарә итә дигән постулатлар авып төшкәч,
тирәлекнең үтен өйрәнергә керешәләр. Хәзер, киресенчә, фикерне тирәлек барлыкка китерә
дигән нәгижәгө киләләр
Ә политэкономия һәм социологиянең уңышлары бу «тирәлек» дигән төшенчәнең
хәлиткеч гөп элементы соииаль-экономик мөнәсәбәтләр булганны ачып бирә. Әлеге караш
әдипләр аңына да үтеп керә һәм аларны социаль детерминизм принцибын, ягьии кешенең үз-
үзен готышын. хис-тойгы һәм уй-фикерләрен башлыча аның социаль-сыйнфый хәле билге ли
дигән принципны кабул игүгә китерә Әнә шул принципны иҗатта куллану һәм тормышка
ашыру үг чирагында әдәби типлар, типик характер тар г удыруга һәм аларны үзара
тормышчан мөнәсәбәтләргә куярга мөмкинлек бирә һәрбер тип яисә типик характер берәр
социаль катлауның яшәеш үзенчәлеген һәм мәнфәгатьләрен чагылдырганга күрә. алар- ның
җыелмасы яшәп килүче җәмгыятьнең күп кенә характерлы якларын һәм ахыр чиктә, тулаем
җәмгыятьнең гөп асылын дөрес игеп ачып бирә Әгәр бу җәмгыять үзенең үсеш, күтәрелеш
баскычларын узып, төшүгә, җимерелүгә таба йөз тоткан җәмгыять булса, аның асылын бөтен
чын гыгы белән ачын бирү үте генә дә бу җәмгыятьне тәнкыйтьләү булып чыга бнг
Франциянең акча капчыгына табына юрган җәмгыятен фаш иткән Бальзак. Россиянен
феодаль-крепо- стнойлык җәмгыятенең әшәкелеген ачып биргән Гоголь. Толстой. Тургенев,
татар феодал ь-бу ржу аз җәмгыятенең эчке хәлен дөрес чагылдырган Гаяз Ис- хакын һәм
Фатих Әмирхан реализмнары әнә шундый реализм иде А тарный Исхакыйдан һәм
Әмирханнан калганнары берсе дә рево попион-лемокпаг га. большевик та түгел иделәр
Тәнкыйди реалист б\ гу өчен. димәк г«»һш«и гс революционер булуның кирәге юк 1 адашын
оу лса. тормышны яхшы бе гсән һәм социаль-детерминизм принцибы кушканча эш нгеән шу
i җигә Ьү гәпчә була ла алмый Чөнки тәнкыйди реализм әдәбиятындагы һәрбер тип бер вәкиле
үзе булган берәр аОЦИаль катлауның яшәү рәвеше кушканча гамәл кыла уй-фикер йоргә.
хис-тойгы кичерә
Күренә ки. шул социаль катлауның җәмгыятьтәге урыны, геләк-омтылыш- лары
мәнфәгатьләре героины хәрәкәт иттерә юрган пружина оулып тора Дөрес кешенең гумыштан
китә торган темпераменты һәм башка психологик сыйфатлары ы аиыя 1..рок..тен. р-үтен
готышын бнл.елоүдо к............................................................................................... аша мр һ..м
бу х‘тл классик реалкс. ир я*атын.ы ы ч.«ы»«и шнк.ш Тонкый.ш реаш.м турында азган совет
... шкпире ла моны ш.кчр итми тор 1 М Петров м.» .....................................................................
тел. о алынган китаб .......... да бу мнс.а.МО шактый ««н тукталган һом оу күренеш»
исем дә биргән: психологик детерминизм
„Ж... теккән pea «нм ia сокиа та тетермюним Ним ... и ипкеч акпалц б> в- рак жУлланылма
|Ы» шп. COIIII.UK ................................................. ................ ... юкка чытар, ан. Ф Vuano.
аш алмашка бутон бер "Г™"’ ..... шм >u..Pi.. ;»еш Л.. Ком т. ,.ны тмьлнм икто нн. оарт. и
Г"» х.ф.>кптр..ы., ™
ку' ено күнел хороко.ен.1. тори.. отнкаианаоме. о... мам .ар. Күнст V.p." к.. •» н/блалыр
...ормыш .О. «и- ........................................................... .............. р... ку. ........ 1.С.ЫР М.Ч.Ы
1олай vie гена Лело Эмма сушен ..нас .....хо .... ..к .................................. ....................... прынл.
б ш н ы\ы» Ч..Х.Л .ар.а а,..м»...т Ф \а. тшоанын .нты „он...... на ктерч ..................................... ...
“р, н , ............ ..... ....о беренчел итен ишанын .и чам.иа. кысн
Беренчеллек, икенчеллек мәсьәләсендә Ф Хатипов хаклы булса. Фатих Әмирханның
Хәяты, мәсәлән, Салих Фатихов дигән яшь байдан үзенә тәкъдим ясаган хат һәм фоторәсем
килгәч, «күрмәгән-белмәгән кешегә ничек ризалык бирим» дигән күңел талпынышына
буйсынып, тәкъдимне кире кагарга тиеш иде Әмма ул күп уйланулар, газапланулардан соң.
уңай җавап бирү фикеренә килә Чөнки ул туып-үскән даирәдә борын-борыннан эшләнеп
килгән куәтле ка| ыйдә_ әлеге талпынышны сүндерә, юкка чыгара. Бу кагыйдә буенча кыз
кияүне үзе сайларга түгел, бәлки ата-анасы кулай тапканга сүзсез риза булып барырга тиеш.
Әнә бит социаль детерминизм ничек өстен чыкты
Яки менә «Галиябану» драмасының бер герое Бәдри Ни очен ул яраткан кызын кан
җылатып Исмәгыйльгә бирмәкче була? Чөнки ул. капиталның авылга үтеп кереп,
крестьяннарны икегә аерган бер заманда, ярлылар арасына авып төшүдән коты очып, байлар,
кулаклар яныннан урын алырга хыяллана Исмәгыйльнең бабасы булып алса, һәм ул вәгъдә
иткән мең сум да кулына керсә, шул хыялы тормышка аша ич! Аның һәр тиен өчен калтырап
торуы да шул социаль хәленнән килә Яисә менә рус әдәбиятыннан Обломов тибы Кылырга
уйлаган гамәлләре бары тик хыялында гына башкарыла торган үтә ялкау бу зат гулы- сынча
крепостное право җимеше Димәк, Обломовлар үрчемәсен очен крепостное правоны
бетерергә кирәк. Бәдри һәм Исмәгыйльләр булмасын һәм Галиябанулар бәхетсезлек
упкынына очмасыннар өчен капитализмның авылны икегә яруын туктатырга, ягъни авылны
тамырыннан үзгәртеп корырга кирәк. Хәят кебек татар кызлары бәхетсезлек корбаны
булмасыннар өчен татар феодаль-буржуаз җәмгыятен дә тамырыннан үзгәртергә кирәк И А.
Гончаров романы да, «Хәят» повесте да, «Галиябану» драмасы да укучыны әнә нинди
нәтиҗәләргә этәрәләр. Социаль детерминизм һәм җәмгыятьнең үзен тәнкыйтьләү дигән асыл
сыйфатлар тәнкыйди реализмда г ына түгел, бәлки Ф Хатиповның сөйгәне җитлеккән
реализмга да хас булган икән бит ул да җәмгыятьнең үзен тәнкыйтьләгән икән.
Кыскасы, булган ул тәнкыйди реализм, һәм рус әдәбиятында (бәлки татар әдәбиятында
дадыр) аның хәзер дә баш калкыту ихтималы юк түгел.
Илленче елларда ук мин фәкыйрегез тәнкыйди реализмның асылы, аерым алганда, аның
мөһим бер сыйфаты җәмгыятьнең үзен тәнкыйть итә торган реализм булуы турында югарыда
әйтелгән фикерләргә килгән идем. Хәтеремдә, Татарстан Язучылар берлеге идарәсенең 1957
елгы бер утырышында кандидатлыктан берлек әгъзалыгына күчерелгәндә, сорауларга җавап
бирү рәвешендә, хәзер совет әдәбиятында тәнкыйди реализм юнәлешенә җирлек барлыкка
килде, дигән фикер әйтеп ташладым. Аны болайрак нигезләгән идем. Сталин урнаштырган
тәртипләр хәзер илебезнең алга таба үсешен тоткарлый торган бер система рәвешен алды. Ә
бу системаны әдәби-сәнгати чаралар ярдәмендә тәнкыйть итү (ә аны тәнкыйть итү кирәк)
тәнкыйди реализм була да инде, рус әдәбиятында моның инде яралгылары күренә башлады,
дигән идем Залыгин белән Сенин иҗатларын. Яшинның «Рычаги» һәм Гранинның
«Собственное мнение» хикәяләрен моңа мисал итеп китергән идем.
Бу чыгышым шома гына үтмәде, билгеле Шул утырышта катнашкан Хәсән Хәйри минем
белдерүемне җитди сәяси хата дип бәяләде Инде килеп, хәзер «демократ» җитәкчеләрнең
тырышлыгы нәтиҗәсендә Рәсәйдә кешеләрне бәхет- сезлеккә дучар итә торган иҗтимагый-
сәяси строй урнашса, рус әдәбиятында тәнкыйди реализмны уятып алып эшкә кушарга
ихгыяж туарга бик мөмкин.
Мәкаләсенең тәнкыйди реализмга караган өлешендә Ф Хатиповның кеше образларын
тудырудагы универсальлек принцибын тәнкыйди реализмнан алып «җитлеккән»енә бирергә
тырышуның, Пушкинны, Тукайны тәнкыйди реалистлар җөмләсенә кертүенең хата
булганлыгына да тукталып тормыйм
Социалистик реализм белән бәйле рәвештә татар совет әдәбиятына кагылышлы
урыннарны да игътибарымнан читтә калдырам. Чөнки анда тар милләтче һәм
антикоммупистлардан мактау ишетергә теләгәндәй, социалистик реализмны бү- кәй итеп
күрсәтергә көчәнүдән бүтән нәрсә юк Фикерләре дә гаять аңлаешсыз һәм буталчык.
Хәер, совет әдәбияты һәм социалистик реализм мәсьәләләре буенча Ф Хатипов белән
бәхәсләшү, чытырманлыкны ерып бару кебек кыен булса да, аның әлеге «дошманнары» белән
ничек итеп cyi ышуын. сугыш алып бару алымнарын күрсәтеп китү зарар итмәс дип беләм.
Иң элек, укучылар мине дөрес аңласыннар өчен, мондый бер искәртмә. Социалистик
реализмны да. совет чоры татар әдәбиятының теләсә кайсы әдибенең, теләсә кайсы әсәрен дә.
аларны яклаучыларның хезмәтләрен дә тәнкыйть итү тыелган эш түгел. Рәхим ит.
тәнкыйтьлә, ләкин тәнкыйтең гадел булсын һәм
"? ,T; м“ивов6®Чә1’ вгавлмэреа бозмасын Ф Хахшюишн тәнхыкте
SvSS n'JZt « "“^'"Лоларга туры кнлен житми Кайчагта ул фожус кур- LI‘‘PBbl "« яшерв- ив ал“шг“ра
Мена социалистик реализмны ,,е 6>лып ул СССР "учыларыныи беренче «тенсоюз съездында кабул
ителгән уставны кузла тотын ..устав, -лип изын кита,- юачылардан тормышны революцион
усешто яктыртуны талап итте, ягъни аны хәрәкәттә чагылдырырга кицаш итте- И|ътибар
итегез, хөрмәтле укучым, профессор абыегыз күзтә күрсәтмәскә тырышып кына
«революцион үсеш» дигән төшенчәне «хәрәкәттә» дигән төшенчә белән алмаштырып куйды
Хәзер социалистик реализмның гөп сыйфаты тормышны революцион үсештә чагылдыр1,
таләбенә һөжүм и гәчәк Менә! «Рәсем, сынлы сәнт атьтән аермалы буларак, бер әдәби ысул
да яшәешне тик тору хәлендә күрсәтмәде». Социалистик реализмга кадәрге әдәби юнәлешләр
вәкилләре дә тормышны динамикада, хәрәкәттә чагылдырганнар Димәк, тормышны
революцион үсешендә күрсәтүне социалистик реалнзмнын асыл сыйфаты итеп карап булмый
Төп сыйфаты юкка чыккач, социалистик реализм үзс дә юкка чыга түгелме’’ Әнә ничек
ансат, бер сугуда юк итте дә куйды'
Әмма бу юлы Ф Хатиповнын карта алыштыруы шома чыкмады һәм фокусчыга дан
китермәде
Беренчедән, хәтта сынлы сәнгать тә чынбарлыкны туктап, катып калган итеп
чагылдырмый Брюлловның, мәсәлән. «Помнеянын соңгы көне» исемле әсәре каршына
басыгыз да. игътибар белән жентекләп. озаклап карагыз. Бу фажшанең ничек башлаш анын
да. ничек котырып үскәнен дә. хәзерге хәлен дә, бәхетсез кешеләрнең иртәгәге көнен дә күз
алдьпызга кигерерсез Яисә мен.) Репинның «Нс ждали» дигән картинасы Сөргеннәнме,
каторгаданмы кайтып кергән революционерның өс-башы, йөз-кыяфәтеннән. гаилә аллала-
рының аңа карап каткан йөз-чырайларыннан без бу затның ничек революцион хәрәкәткә
кереп кигүен һәм суык якларда кичергән газапларын, аны хәзер ни көткәнен барысын да
чамалыйбыз
Кыскасы, сынлы сәнгать яшәешнең бер мизгелен генә чагылдырса да. аны моннан элекке
нинди мизгелләр тудырганын һәм киләчәктә ниндиләрснә юл ачканын анык аңларга
мөмкинлек бирә
Икенчедән, чынбарлыкны революцион үсешендә чагылдыру дигәндә бөтенләй бүтән
нәрсә күздә гогыла Тормышны революцион үсештә күрсәтү ул тормышның үзендәге
социалистик эчтәлекле яңалыкларны яралгы хәлендә үк тотып алып, тулы канлы тормышчан
образларда гәүдәләндереп бирүне күздә тота Ә бусы инде безнен галимгә тагын пәри' Ул
аңардан тизрәк котылырга ашыга. Бу очракта ул хәтта бүтәннәр фикерен бозып күрсәтүдән
һәм яла ягудан да тартынмаган Тормышны революцион үсешендә чагылдыру турында сүз
алып баручылар, янәсе, әлеге якалыкларны «яралгы хәлендә итеп түгел, киң таралган типик
күренеш итеп гәүдәләндерүне таләп иткәннәр».
Социалистик реализм гурында шактый күп язган теоретикларның берсе булган мин
фәкыйрегезнең «Әдәбият теориясе- исемле китабының 125 битен ачабыз да укыйбыт
«Чынбарлыкны революцион үссш-үзгөрештә чагылдыру тормышка диалектика законнары
белән үзгәрә торган процесс итеп караган хәлдә, киләчәкнең бүген яралгы рәвешендә генх>
булган билгеләрен күреп алып, тулы канлы образларда чагылдыру дигән сүз» Кайда мотгда
ул яралгыларны киң таралган күренеш игеп тасвирларга чакыру9
Шушы уңай белән һәм. Фәрит коллегамның социалистик реа гизм белән тәнкыйди
реализм арасында бәйләнеш күрергә теләмәвен, социалистик реализмны реализм үсешендә
яна. югары этап игеп карауга дошман булганын искә алып, татын бер фикерем белән
уртаклашмакчы булам
Элеккеге боек реатиплардан аеруча үткен күзле, сизгер күңелле, кнн һәм тирән
карашлылары. җәмгыятькә үсеш-үзгәрсш процессындагы бербөтен игеп карап анда туып юра
торган яңа тенденцияләрнс тотып алып, тормышчан типларда гәүдәләндерә белгәннәр Бу
яктан аеруча И С Тургенев аерытыгг тора Анын Базаровы. Рудины. 1 гена ( таховасы. м.юәләи
җәмгыятьнең үзенд,. шытып чыккан яңа яра пыларнын сөнтатьчә гәү гтанешс булып торалар
Яисә менә Л Н Толстойнын Наташа Росювасын альп ыг Бу лачак декабрист хатын нарының
яралгысы ич бу' Яки менә Ф Әмирханның Хәяте Рокыясы Киләчәктә мәдәния*. мәгариф һәм
сәясәт өлкәләрен дә мул җимеш бирәчәк гүзәл хатын- наоыбызнын беренче образлары бнт
болар.
Монын белән мин Тренев һәм оү юн ыассик тар да социалистик реа тизм методын
куанганнар дип әйтергә теләмим Социалистик реализм очрагында
бит сүз социализм яралгыларын җанлы образларда гәүдәләндерү турында сүз бара Әйтик.
Павел Власов һәм аның анасы Пелагея Ниловна кебек.
Әгәр без социалистик реализмның тормышны тарихи-конкрет чагылдыру дигән бер
сыйфатының турыдан-туры тәнкыйди реализмнан күчкәнен һәм киләчәкнең яралгыларын
тотып алып, тормышны перспективага күз ташлап чагылдыру диген принцибының да буш
урында гына барлыкка килмәгәнлеген искә алсак, социалистик реализм реализм үсешендәге
яңа этап дип раслау да зур көферлек булмас.
Гафуыгызны үтенеп, карта алыштыруга тагын бер мисал китерми кала алмыйм.
Социалистик реализмга һөҗүм башлар алдыннан «артхәзерлек» үткәрү рәвешендә ул
автор Октябрь социалистик революциясен һәм аның идеалларын юкка чыгарырга азаплана.
Большевиклар, ди ул. халыкны революциягә жәлеп итәр өчен бик кешелекле лозунглар
күгәреп чыктылар: тынычлык, жир. азатлык, тигезлек. Әмма болар алдау гына булып чыкты,
тынычлык урынына, дип дәвам итә Ф Хатипов. гражданнар сугышы кабынып китте «Авыл
кешеләре жирдән мәхрүм калдылар»
Карагыз әле. Фәрит туган, «солых» сүзе урынына «тынычлык» сүзен кулланып. карга
алыштырдыгыз бит Чөнки ул вакытта бит сүз беркайда, бернинди мылтык атылмау һәм туп
шартлатмау мәгънәсендәге тынычлык түгел, бәлки Германия белән сугышны туктату һәм
солых урнаштыру турында барган. Ә индй жир мәсьәләсендә сез хакыйкатьне бигрәк тә
рәнҗетәсез Җиргә тилмергән крестьяннар нәкъ менә Октябрь нәтиҗәсендә жир алдылар,
жиргә гарык булдылар Ә инде күмәкләштерү соңрак булды һәм күп еллардан сон
колхозчылар, райкомнар тырышлыгы белән, үз җирләреннән хуҗа булудан
читләштерелгәннәр икән, бусы инде бүтән мәсьәлә.
Профессор Хатипов мәкаләсе уңае белән ясалган искәртмәләрне бер йомгакка чорнасак,
түбәндәге нәтиҗәгә килербез.
Әгәр без. совет галимнәре эше дип. әдәбият белеменең элеккеге казанышларын себереп
түгеп, яңадан велосипед уйлап чыгарырга керешсәк, һәм өстәвенә, карта алыштыру методы
белән эш итсәк, бер урында таптанудан уза алмабыз Әдәбият фәнебез бер карыш та алга
китмәс.