АНГЛИЯГӘ СӘЯХӘТ

XV
Лондонда өченче көн Британия музәха- нәсе. Көтебханә вә буның зурлыгы. Ике миллион китап. Мисыр вә Ассурия мәдәнияте. Буйлар хакындагы төшенчәләр Заманы хазир 2 мәдәниятенә иртибат 3
у көн иртә торгач ук автомобильләр илән янә шул күрсәтүче әфәнделәр илән Лондонның мәшһүр Британия музәханәссне карарга бардык Британия музәханәсе музәханә генә түгел Бу көндә бу ин.г лхилснд. һәм бер музәханә. һәм бер көтебханә мәүжүддер 1 2 һәм музәханәсе. һәм көгебханәсе дөньяның бу кеби мөәссәләренен ’ бик зурларыннандг.р. хосусән бу музәханә дөньяның иң зур вә бай музәханәссдер Буйдагы кадәр асәре гатыйка *. ииъйаи тарихийә ’ һичбер җирдә юк имеш
Иң әүвәл безне көтебханә залларыннан беренә а >п ксптеләр Fv Томас Гренвилл (Thomas Grenvill) дигән кеше тарафыннан ия елгән гебханә имеш Бу бүлмәдә 20000 нон зиядә китап бар Диварда шүрлек төрдәге китаплардан башка, әллә никадәр язмалар өстәлләрдәге шкаф тарда күренеп гора иде Буннан узып, язма әсәр бүлмәсе дигән бүлмәгә чыктык Бу даирәдә тезелгән пыяла ящикләр эчендә дөньяда мәшһүр кешеләрнең куллары илән язылган асәр тулган Мәшһүр Лютер. Кальвин, хәким Бэкон, хыяли бер Даррахог. утопия фараз итеп язган Томас Mop мәшһүр француз хәким в > әдип гареннән Вольтерларның язуларына дикъкать итдек. Бунардан башка һәм бик күп язмалар мәүҗүд иде Буннан соң бер шкафта Англия падишаһларының гула- ы иде Б шка бер шкафта мәшһүр хөкүмәт әсхабының язулары иде Хотясан. бу бүлмә мәшһүр

кешеләрнең язулары илә тулган иде
Буннан башка бер китап бүлмәсенә килеп чыкгык Sv Король көтебханәсе дип атала икән. Югарыдагы бүлмәне Томас биргән кеби. бг бүлмәдәге китапларны Анг чия падишаһларыннан Жорж Салис • Һәдия иткән икән 1»у бүлмәдә сиксән мең китап бар имеш Буннан узып көгебханәнсн Кыйраәт бүлмәсе ° .тигән уку залына китеп җиттек Уку залы беренче катта Бу зал бер зур түгәрәк зал Бу залнын катары'0 43 метр имеш Биеклеге 32 метр (арш ) чак- гсында имеш 360 кеше рәхәтләнеп урнашып укырга урындыклар хазнр Көтебханә Назыйрының өстәле уртада, күтәрелеп ясалган бер җирдә Бунын әтрафында көтебханәдә булган китапларның фиһристе—каталогы тезелгән.
Бу каталог үзе генә ике мең жилд буладыр. Шуннан чамалап, бу көтепханәдә нә кадәр китап булганыны белергә мөмкин булыр
Бу залның үзендә 21 000 чамасында иң мөстәгьмәл 3 4 5 китаплар тора икән Буннан калган китапларны да сораган кешегә бик тиз табып китерәләр, ди. Китап саклана торган складларга төшмәдек.
Бу котебханәдә бары нә кадәр китап булганы кеше ышанырлык түгел: бары ике миллион китап бар имеш! Ике миллион җилд түгел, ике миллион әсәр! һәр с тә буннан башка 30 000 чамасында китап артып тора имеш. Алай булса да. бу көтебханә французларның «Көтебханәи миллия» дигән көтебханәләреннән кечрәк имеш Французларның көтебханәләрендә китапларның гадәде 1 буннан дәхи артык Бер вакыт Парижның Көтебханәи миллиясендә ислам китап'ары кыйсемене зиярәт итеп, гарәп, фарсы вә төрек — өч ислам телендә утыз меңнән зиядә китап вә язма булганына хәйран булган идем. Британия музәханәсендәге көтебханәдән истифадә итү вә анда барып-йөреп тәдкыйкать ясау ’ һәркемгә мөмкиндер.
Уку залына кереп укырга изен * алу өчен егерме бер яшьтә булырга кирәк, баш көтебханә мөдиренә бер гариза язып сорау кирәк. Көтебханә кешеләреннән бер-бер кеше тарафыннан тәкъдим ителү лязем була имеш. Бу шартлар булганда сораучыга бер карточка биреләдер. Бу карточкага малик булган кешегә һәр көн барып уку залында уку. теләгән бер китапны сорап алып истифадә итү. теләгән кадәр тәдкы. кате гыйльмия ясау мөмкиндер Буннан башка шул ук карточка илән гәзитәләр залына һәм керергә мөмкин буладыр
Без. кереп, бу уку залыны карап йөргәндә байтак кеше укып утыра иде Бу укучыларның һәрберенең алдында берничә китап, дәфтәрләр, һәрбере китапка чум) ан. кайсы укый — укый да ара-тирә дәфтәренә бер нәрсә кайд итеп ’ ала. Без өстәлләр арасыннан узып киткәндә күбесе күтәрелеп тә карамый. Кайсылары күтәрелеп карап, һич илтифатсыз, бәгыйд 6 7 8 9 10 11 бер нәзар илән безне тегәлиләр иде Гүя карап та безне күрмиләр Фикерләре, кувәи димагыйәләре ’ укыдыклары китапларының анларча ачдыкы галәмнең мәхәвиренә багьланган икәне заһир иде". Айларның у анда булындыклары афак фикерияләрендә нә без. нә көтебханә. бәлки нә дә Лондон бар иде. Бу нәзарлар фәүкыльгадә мужиб ’ хөрмәт нәзарлары иде.
Укучылар һәрбере җитди кешеләр булырга тиеш, күбесе яшь кешеләр. Июнь аеның эссе көйләрендә кө гебханәләрдә утырмак бөек бер җиддият. зур бер хөббе гыйлем12 булуына шәһадәт бирәдер Шул укып утырган кешеләр арасында байтак яшь eieT. байтак хатын вә кызлар бар иде. Боларда һәм гайн җиддият. гайн иһтимам". Хәтеремә кичә күргән һайд Парктагы бизәнгән хатыннар, мәгънәсез мактанчык д малар килеп төште. Фикрән бу җитди, простой, мөхибе гыйлем13 14 15 хатыннарны, исраф вә тәләззезаттан11 башка бер шәйдән хәбәре булмаган, һайд Парк 1 а матур арабаларда купшыланучы хатыннарга кыяс итә16 идем Бу чагыштырудан соң көтебханәдәгеләренә хөрмәтем никадәр артса, һайд Парктагылары- на гъәдем-рәгьбәтем17’ шул дәрәҗәдә куәтләнә иде.
Бу залдан чыгып, һәйкәлләр залларына килдек. Бунда күргән Юнан вә Рума тарихына мө эгалликъ18 бөтен һәйкәлләр вә статуяларны тәгърифенә керешмим, бу скульптура кыйсеме дөньяның иң зәнгин” бер коллексионы имеш. Чөнки бундагы һәйкәлләр берсе береннән мөһим, бере береннән искедер һәрбере хакында, тарихына ашна 1 булганда, бер чук мәгьлүмате мөфидә 1 чыгар- мак момкиндер Юнан вә Рума тарихларына ашна буласы килгән кешегә бу музәханәнс зияр-ti бу юлда ин кулай васиталар?зн ' бередер Юнан вә Гума мәдәниятләр: хакында китаплардан алынган мәгълүмат 6v мүтәханә- не зиярәтдән сон бер дәрәжә күз алдына килгән ксби булачагында һич шөбһә юк
Мисыр. Ассурия тарихына гаид залларда һәм гайн хәл. Гүя Мисыр. Ассурия тарихы күз алдына китерелгән кеби бутады,. Бу Мисыр тарихына гаид нәрсәләрнең күплеге һич гажәпкә калмаслык түгел Безгә бу залларны к көтеп йөрүче профессор Мисыр фиргавеннәренег һә; крене w "к белән атап, һәр нәрсәнең кайсы фиргавен заманыннан калган икәненс бәяи итә Ьу күрсәтүче фиртавеннәрнен исемнәрене. кай вакыт яшәгәннәренә шундый таз жиңеллек белән сөйли ки. гүя алар берлән шәхсән 1аныш булган диярсең Бу залларда тарих миладидан өч мен сәнә әүвәл булган әхваль вә кешеләргә гаид асар бик күп иде. Бу кадәр тәсәлсел сәнәвият 19 20 21 i акылларны хәйрәттә* калдыра иде.
Ассурия мәдәниятенә гаид шәйләрдәй һәм бик дикъкатемези жәлеп иткән нәрсәләр күп иде Бунда иң хәтеремдә калган Ассурия падишаһларыннан Сар- данапал дигән падишаһ көтебханәссдср Мәгьлүменез. бу халык торган заманда Хвзерге язу булмаган һәм кәгазь дә булмаган Ассурия вә Ниневня халкы кирпечләргә әллә нинди тешле-тешле галәмәтләр иләп язалар икән Ьу язуга русча клинообазные письмена диләр Бу язу әллә нинди чөйләргә охшыйдыр Бу көндә бу чөйләрнең нинди хәреф вә сүзгә ишарә икәненс Яурупа толәмәсс ижтиһад итеп кәшеф иттеләр Мисыр язуы иероглифлар кәшеф ителгәне ксби. бу язу вә һәм бу көндә укылган
Менә хәзер күз алдымыздагы бу кирпечләрдәге сызыкларның һәм мәгънәсе укылган, мәзмуны • бу көнгә инглиз теленә тәржемә ителгән Бу китапларның (кирпечләренең) күбрәгендә тарихи вакыйга язылтан имеш Калгышында догалык вә мөнәҗәтләр имеш һәр халыкның догасы вә мөнәжәтс бар Бонн бәшәрне ’ теләсәң генә кайсы тасырда ал, теләсәң кайсы нкълимдә булсын, буның үзенә махсус дини догалары вә мөнәжәте булмый калмыйдыр Бәни бәгнәрдә хис дини табигый бултан кеби. галәме сөмавәт * илән үзенен мөнәсәбәте руханнясен идракь дә жибиллидер ’. Дөньяда бәни бәшәр оултан мөддәтдө дот а да вә тәзаррыг ь10 да. тезләнеп рухыны галәме сәмавәткә күтәрт он кеше дә һәрвакыт булыр Бәни бөшәрнсн хәятына рух биргән инсанны үзе с үте кашында" күтәргәндә. гәкъдис идән" бер шәй булса бу да диндарлыктыр Бер миттот никадәр рухан мотәгали1’ исә. у кадәр дә диндарлык хисе һәм куәт те буладыр Шөбһә юк ки, бу күз алдымыздагы кирпечкә яттан вакытта асур «алкынып да буйларны үгрәткән кешеләре, әгәр тәгъбир жаиз исе14. үзләренчә моршнд вә нәбиләрс" булгандыр.
Буннан сон янә Мисыр вә Ассурия мәдәниятенә берничә даирәне карагач, кайтырга вакыт, диделәр Чыктык Оч сәгать чамасында дәвам иткән бу мөша һәдәге гарихия'*’ һ.»р каюымызнын фикерләрсне тарихнын ин ерактагы дәверләренә чигергән иде Фикерләреме» Сарданапал вә Б.хгәнсар. фиргавеннар. Юнанстан вә Рума әхвальләре тирәсендә әйләнә иде Бездән ничә мен сәнәләр әүвәл инсаннарның яшәт өне. аларпын үзләренә махсус нинди зур мәдәниятләр тәэсис кткәнлекләре. бу мәдәниятләр һәрберсе, бере артыннан бере егылып, бу кавемнәр һәрбере югалып, буйларның жнрснә хәзерте галәм, хәзерге мәдәният.
1 Ашна танышлык, белешлек
1 М.һ-ъң шипе ш>фидо әһәмиятле, файлалы мәгълүмат
' Васита чара
4 Псолсел сәнәви.чт готаш еллар.
' Хайротпю аптырашта
20 Л/әзиуиы мәгънәсе, зчтәлеге.
• һтш /юшар алам балалары
• Га ыме гашмәт «Ү< й",с (доньясы!
• Идракь А. »""»«/’ ди тумыштандыр (табит ый.гер)
21 Т.гшрры.-ь үтенү, ялвару
" Кашында каршында
•» Такьдис идон изгегә санаган
•’ Мопм.аш бөек, югары
“ Тагъбии Mcaui иса әйтергә яраса
■’ Моршнд м н.юи ире «уры юл күрсәтүче һәм пәйгамбәр горе
14 Мошаһидотс тарихич тарихны күз белән күрү
хәзерге бәшәрият 22 вөжүдкә чыкканы инсанны бик кызык уйларга төшерә иде Кем белсен, бүген дөньяның бик һаваланган мәдәният вә культурасы да - бер көн болар шулай ук тарихи булып калыр. Безгә бүген Юнан хорафаты, мәгъбүд- ләре 23 24 25нә кадәр кызык тоелса, бу Ассурия кирпечләрендәге язулар нә кадәр артта калган кеби булса, безнең мәдәният тә истикъбальдәге яна бәни бәшәргә шулай ук аңламаслык, шулай ук артта, мәдәниятсез кеби тоелыр. Безгә Юнан вә Рума мәдәниятләренең куп жәһәте колке, аңланмаслык вә нәмәгъкуль кеби күренсә, безнең бүгенге мәдәниятнең һәм күп жәһәте истикъбаль кешеләренә у кадәр көлке, нәмәгъкуль вә артта булып күренер.
һәрберемезнең фикерләремез галәме тарихта иде. Күз алдымызда әһрамнар вә бу әһрамнарны ’ бина иттергән Мисыр каЛ1мнең фиргавеннәре, Ассурия әһалисе, Юнан кадим вә бу гали иске Юнан кавеменең шигырь илә тулы мәдәнияте, чиксез мәгьбүдләре, нәфис гыйбадәтханәләре, хосусән Партәнүн (Парфенон) нам мәгъбәдләренең мигъмари нәфасәте ", румалылар вә боларның салкынрак, ләкин куәтлерәк мәдәнияте, бу бөек румалыдарның бөтен галәмне тәхет икътидарына күчергән кувәи фатиханәсе, жәсүр 26 гаскәрләре, маһир сәргаскәрләре 27 28 29 30 бере артыннан бере күз алдымызга килә иде. һәрбере хакында әллә никадәр, тәгъбир итү кабил булмаган ’, хөзен * тарихы илә мөләүвән ’ төшенчәләр баштан үтә иде. Өч-дүрт сәгать эчендә берничә төрле асәрене вә бәкайасене31 32 мөшаһәдә иткән, ике-өч мең сәнәлек бер мөсафаи заманиядә" бер сөргате шәдидә33 34 илән очкан идек, һәрберемез тарихи еллар тәсәлсе" эчендә хәйрәттә идек.
Вакыт җитте. Британия музәханәсеннән чыктык. Музәханәнең зур бас-кычларыннан төшә идек Минем алдымда бер-береннән ерак түгел Хомяков илән Гучков вә уң тарафымда Милюков һәм баскычтан төшәләр иде. Милюковның кадетларның рәисе булуы, Хомяковның октябристләр рәисе булуы кинәттән хәтеремә төште. Бу дәкыйкада бу кешенең рәкабәтләре35 36, программаларының фәрекы", бер беренә каршы булган тәгассыблары37 фәүкыльгадә кызык бер тәэсир итә иде. Аңланмаслык бер кечкенәлек, бик лөзүмсез” бер тәгассыб кеби күренә иде. Бу тарихият һавасы башларымызны тулдырган булудан иде.
Тизрәк музәханәдән чыгып, галәме хәкыйкыйга имтизаж итәргә” ихтыяжы- мыз куәтле иде Чыктык Лондонның шау-шулары, гөрелдәве яңадан ишетелә башлады. Көтеп торган автомобильләргә утырып, Лондонның бик күп кешеле урамнарыннан узып, миһманханәмезгә юнәлдек, һава яхшы иде. Урамнарда матур мәгазәләр ялтырый иде Узып киткәндә мәһабәт Трафальгар мәйданы, анда Нельсон дигән адмиралның озын бер колон өстендәге мәһабәт һәйкәле һәйбәт күренә иде.
һотелгә кайтып житкәндә инглиз милләтенең мәдәният хазирәсенең куәте, Лондонның кайнап торган хәяты башымыздан тарихи улмыш мәдәниятләрнең тәлкыйн итдсге хөзен” вә жәдиде тарихияне чыгара язган иде. Нә кадәр башка мәдәниятләргә филосованә мәхәббәт итсәк тә, бөтен тамырларымыз белән хәяте хазирәгә, мәдәнияте гасрыйәгә багъланган икәнемезне хис иттек.
22 Бәшәрият — кешелек (дөньясы)
23 Мәгъбүдләре — мәҗүси аллалары.
’ Әһрамнар пирамидалар.
* Мигъмари нәфасәте — төзелешенең (архитектурасының) нәфислеге.
’ Җәсур — батыр.
‘ Сәргаскәр - гаскәр башлыгы.
’ Кабил булмаган — көч җитмәгән.
• Хәлен көенечле.
’ Мөләүвән төрле төстәге
"* Бәкайасене калдык әйберләрен.
" Мөсафаи заманиядә — заман юлында. 12 Сөргате шәдидә— каты, көчле, тизлек.
12 Тәсәлсе чылбыры.
14 Рәкабәтләре — көндәшләре.
15 Фәрекы аермасы. -
” Тәгассыблары —теләк-омтылышлары.
17 Лөзүмсез кирәксез.
'* Имтиза.җ итәргә — кушылырга.
” Тәлкыйн итдеге хөзен көенечле тәэсирен.
XVI
Лорд Райның ханәсендә өйлә тәгамы. һин- дстан мөселманнарының сәяси мәүкыйгы' хакында сөйләшүләр
ү1сп өйлә тәгамына ике җиргә чакырылган идек Бере лорд Рай дигән бер лорд ханәсенә иде. Икенчесе Лондоннын төжжарлар5 җәмгыяте тарафыннан яса п ан мәҗлескә чде Мин лорд Рай ханәс.-нә баручыларга кушылдым Мөдәббирләр’ шулай тәдбир иткәннәр иде Лорд Райнын ханәсе Лондонның кибарлар ханәсе илән тулган бер җирендә, тәмиз-пакь бер урамда кечкенә сарай кеби оер ханә иде. Автомобильләр илән килеп җиттек Минем илән һаман граф Бобринский утырган иде Буниан башка бу ханәдә безнең илән Хомяков. Стахович. Глебов бар иде Ханәнсн керә торган жире (парадный ходы) юнан кадим мәгъбәдләренен4 алды кеби озын-зур мәрмәрле баганалар илән ясалган иде Ханә зче дә тышына муафикъ иде Кисмнәремезнс түбән салып, беренче катка мендек Лорд Рай үзе беренче кат салонда безне кабул итеп алды Үзе кабул итеп алгач, салонның түр тарафына алып барып, мадам Ранга (хатынына) тәкъдим итте һәркем берәр кеше илән сөйләшә башлады Мин Маккинз Уоллес дигән. Русия хакында бер зур әсәр язган публицист илән таныштым. Бу кеше мөкәммәл, һич косурсыз русча сөйләшә иде Русиядә байтак сәнәләр утырган (торган ред ) икән Ахырдан сорашып белдем бу кеше Англиянең мөгъгәбәр вә мөхтәрәм язучыларыннан имеш Вә буннан башка бер хасыйяте: бүгентс Англия короле Эдуард VII илән шәх£и дуст имеш •
Бу кеше белән сөйләшеп туктагач, салонның мәфрушатына’ дикъкать иттем Бу ханә Беренче палата рәисенең ханәсенә һичбер охшамый иле Рәис ханәсенең зиннәтләрендә вә матурлыгында һәр нә кадәр булса бер рәсмият бар иде Хәлбуки бу ханәдә бер нәүгь тәгъриф кабил булмаган38 39 мәргубият’. бер мәг ьнәви җайлылык бар иде. Салон бик биек түгсл>иде һава кояшлы булганга, тәрәзәләренең пәрсияннәрс төшерелгән иде Бу исә салонга бер нәүть шигъри ярты күләгә бирә иде. Салонның идәне һиндстанда эшләнгән зур. фәүкыльгадә кыйммәтле бер палас белән капланган иде
Диварларымы зиннәтләгән картиналарга дикъкать иттем һәрбере шөбһәсез иң мәшһүр рәссамнар әсәре икәне рәвешеннән мәгълүм иде Арадан берене таныдым, ханә сахибәсененең рәсеме иде
Салон зур булмаса да. берничә җирлә диван иде Вә бик күп зур урынлыклары (кресло) Диваннар һәм урындыклар һәрбере эре бөртекле плюш рәвешендә оер ефәк материя илән капланган иде Бу магериалнын чәчәкләре зур булуы дикъкатемне җәлеп итте. Бу чәчәкләрнең болай зур вә күзгә бәрелүе бик килешмәгән кеби тоела иде
һәр диванда, һәр урындыкта берничә, вак-вак тутырылган ефәк мендәрләр иде Берничә җирдә зур багана кеби зур төпле лампалар rue Берничә жнрдә вак. консул дигән өстәлләр Камин үзөрендә (мич буенда) бик күп төрле вак төяк хатирә вә зиннәт ләр. Буннан башка салонның кергәч үк тарафында берничә вак шкафта кыйммәгдар нәрсәләр һәр шәйдә кыйммәтлелек заһир иде Диваннар вә урындыклар, Англиядә һәр җирдәге кеби. бу ханәдә һәм тәбәнәк, киң, җәелеп угырырга уңай
Инглизләрнең уш айлыкны яратулары һәр шәйдә. һәр җирдә күренеп торадыр Бу ханәдә hop шәйдә ин әүвә л күрелгән зиннәт вә кыйммәтлектән һәм әйтеп булмаган бер кибарлык г ан башка, инг лизләрнең комфорт дин атаз аннары бер рәхәтлек госта иле; русча уютность дип аталган бер сыйфаттыр Буйдай ханәне күргәч эчендә торырга бер арзу’ хасил буладыр Байлыгы җәһәтеннән гүгсл. күңеллслеге җәһәтеннән Эчендә тору арзусыиы кузгату бай ханәләргә генә махсус түгел Буннан соң күргән бай вә уртача һәр ханәгә дикъкать иттем
' Маүкый.ы ■ урыны
’ Тоҗҗар сәүдәгәрләр
' ЛШлббир.юр эш башкаручылар, җитәкчеләр
• Млгъбад гыйбадәтханә
• Мафрушамына җиһазына
39Ти.ьриф каби г бг 1МЧ.Ч1Н анда г ып бу лмаг ан
’ M.tp.-touim күңелгә ягыш гы.гык
• Арл теләк, омтылыш
Б
комфорт вә уңгайлылык эчендә торуны теләттерә торган бер хәл һәрберенә гам 40 Инглизләр хәкыйкатән «ханә», «учак» хасиятене яхшы аңлыйлар Мескеннәреме хәятка күңел куя торган хәлгә китерә беләләр.
Салонда бераз күрешкәч, йимәк бүлмәсенә кичтек. Минем урыным ханә сахибе лорд Рай илән Лондоннын «Дейли телеграф» дигән зур гәзитәсенең баш мөхәррире арасында иде. Лорд минем мөселман икәнемне белде Русия мөселманнары хакында берничә нәрсә сорады. Лорд Рай үзе яшь заманында һиндстан- да, мөселман булган мәмләкәтләрдә зур мәэмүриятләрдә 41 булган икән. Соң мәэмүрияте Бомбей вилайәтенен валисе мәнсабы 42 43 булган, һиндстан әхваленә вакыйф * булган кеби. һиндстан мөселманнарының хәле хакында һәм байтак мәгълүматы бар икән Инглетерә 44 45 46 47 өчен һиндстан идарәсенең бик чигеп булуыннан бәхәс итте һиндстан халкының бер генә төрле гонсырдан * булмавы бер жөһәттән идарәгә уңгайлык бирсә дә, дигәр ’ тарафтан бик күп мәшәкатьләрне дә муҗиб “ булганны аңлатты.
— Мәжүс һиндлеләр илән мөселман һиндлеләр бер-берене бер дә сөймиләр Бер-беренә дошман,—диде — Бинаән галәйһи 48 Англия хөкүмәте бер генә төрле сәясәт йөретә алмыйдыр Бу ике гонсырның һәр икесенә бердән яклап булмыйдыр Берсене якласаң, икенчесе хөкүмәткә дошманлык эшли башлыйдыр. Хөкүмәт буңа кадәр нәүбәт илән бер-ике гонсырның әле берсене, әле берсене яклабрак килде, бу соң заманда хөкүмәтнең күбрәк сөйгән, яклабрак тоткан халкы — мөселманнар,— диде.— Буның сәбәбе — боларнын садыйк49 50 51 булулары, боларда Англия хөкүмәтенә каршы дошманлык күренмәве,— диде — Боларда хөррият, мөсавәт, хокук-фәлән кеби юк-бар фикерләр дә акрын тарала.— диде. - һиндстан мөселманнары һиндстаннын хале хазиренен бәкасы" вә Англия хакимиятенең дәвамы өчен файдалы бер әһалидер,—диде—Шуның өчен бу сон заманнарда безнең хөкүмәт мөселманнарга байтак ярдәмнәр итте. Вак-^өяк имтиязлар бирде,—диде.— Бундай мәмләкәтләрдә халыкны кулда тотарга теләсәң, иң әүвәл аларның зурларыны үзенгә каратырга, дустландырырга кирәк,— диде — Шуның өчен без хосусән иске ханнарга, зур голәмага хәер-хуаһлык күр- сәтәмез,— диде — Гомумән, мөселманнар садыйк.— диде—Ләкин алай булса да, бу соң унбиш-егерме елдан бирле мөселманнар арасында безнең хөкүмәт тарафыннан ясалган мәктәпләрдә укып чыккан бәгъзы яшь егетләр зоһур итә башлады Болар да мәжүс һиндлеләргә ияреп, хөррият, мөсавәт хокукы-фәләннән бәхәс иткән була башладылар,—диде — Боларга кадәр мәэмүриятләргә керү, мәнсабларда булырга мәел туа башлады,— диде — Әгәр мөселманнар арасында бу хәл тәрәкъкый итә калса, бу Англия өчен бер хәтәрле хәлләрдән булачактыр,—диде.
Буннан соң моның сул тарафындагы «Дейли телеграф» гәзитәсенең мөхәррире илән сөйләштем. Ул мина һотелгә Русия мөселманнары хакында сөйләшер өчен үзенең язучыларыннан берсене җибәрергә рөхсәт сорады. Минем Русия мөселманнары хакында бу сохбәтемне үзенең гәзитәсендә дәреж итәчәк'2 булды Яшерә торган хәлләремез булмаганга, сораган сөальләргә җавап бирергә хәзер икәнемне бәян иттем.
Кайтырга чыктык. Автомобильдә граф Бобринскийдан сорадым:
— Бу ханәдә кунакта булудан нә кеби тәэсир алдыңыз? — дидем.
— Байлык, роскошь, нинди аристократлык! Тәхсин!” — диде.— Мин бер Ав-стралиядә вали булып торган лорд илән сөйләштем. Сез кем белән сөйләш- теңез?—диде.
Мин.
— Өй сахибе иске Бомбей валие илән сөйләштем,— дидем.
' Гам —гомуми, уртак
41 Мәэмүрият -дәүләт идарәханәсе
I Вали мәнсабы — губернатор урыны, вазифасы
43 Вакыйф — белүче, хәбәрдар
’ Инглетерә - Англия.
• Гонсыр— токым, элемент
’ Дигәр башка, бүтән
" Муҗиб— сәбәп
48 Бинаән галәйһи — шуның өчен
49 Садыйк —туры, эчкерсез
50 Бәкасы — яшәеше 51 Дәреҗ итәчәк — бастырып чыгарачак
” Тәхсин! — Мактау булсын!
п/. У инглизлар хәкыикатән миңа иске румалыларны хәтерләтәләр.—ди- „СЫ ИСКг ь"м , валисе. кайсы Австралия губернаторы, кайсы һинлстан валисе, короле Болар һәрбере Руманың проконсуллары кеби. һәрбере Англиянең МӨТмаДДИЛ мост әмләкәлл әрендә52 53 падишаһ булып торган кешеләр диде
минем дә башымда һәм монар охшашлы фикерләр кайный иде Аркадашымның румалыларга тәшбия* жәһәтене тәсдикъ итсәм дә. хәтеремә бер сөаль килә иде
|РгаРЬ|,аа тәхсин иткән аристократлык нә бәһага төшәдер? дия идем
Буның^әһасенс түләүче бөтен Англиянен кара халкы, колониянең хокуктан мәхрүм сөтле сыгыр хәленә төшкән бичаралары түгелме!? - дия идем
Өйгә кайттык ’
XVII
Поло уены. Русия сәфарәтханәсендә* кичке кабул. Анда танышулар.
Барклай?
Бүген, өйләдән сон. поло (Polo) уены мәраклыларының' клубы тарафыннан бу уенны карарт а. соңра бу клубның даирәләрендә ахшам гәгамына чакырылган идек Бардык Иң вүвәл кыска гына бу уенны тәгьриф иту лязем булса кирәк
Поло уены махсус ясалган зур бер тигез чирәмлектә атка атланып уйналган шар-таяк уеныдыр (Безнен дахили* Русия мөселманнарыннан шар-таяк уеныны белмәгән кеше булмаса кирәк.)
Җәяүле шар-таяк уенындагы кеби. уйнаучылар икегә бүленеп, бер кыйсеме шарны унга өстерәп китәргә тырышса, икенче тарафы сулга тәгәрәтергә ижтиһад итәдер
Шарга озын таяк илән ат өстеннән бәрәләр. Атлар, әлбәттә, буна үгретелгән атлардыр һәр тарафта уйнаучы казаклар унлап бар иде. Уйнаучылар уңга тартучылары кызыл, сулга өстерәүчеләре күк киемнәр кигәннәр иде Уен отыштан. отышның сумасы байтак зур имеш Бу уенны карарга клуб әгъзасы булган һәрбер кибарлар килә имеш.
Лондон кнбарлары арасында бу клубнын әгъзасы булмаган кеше сирәк имеш Клуб Лондонның тышында, авылда, берничә чакрым жнрнс әйләндереп алып бер кыйсемсне яшел болыннар, бер кыйсеменс парк хәленә китерг өннәр Клуб әгъзаларына бу жир йөрергә унг ай
Уен була торган мәйдан махсус тәбәнәк киртә белән әйләндерелеп алынган Ярты чакрымнан артыграк булыр Уен вакытында бу киртәнең пар тарафында ясалган урындык, эскәмияләр карап торучы халык илән тулы була икән Хосусән карарга килгән дамаларның чиге юк Бу да. һайд Парк кеби. Лондонның эшсез хатыннарының бер килә торган жирләре икән
Бер нәүгь сабан туе Безне халык карап тора торт ан жирдә ясалган махсус бер магур павильонга кертеп утырттылар Короличә Виктория бу уенны карарга килгән вакытта без утырган павильоннан карап тора икән Уен башланганчы клубнын назыйр вә мөдире безнен илән килеп күреште, безгә бәгъзы лязем мәгълүматны бирде.
Көн бик магур. кояшлы иде (Безнең бәхеткә каршы, көннәр матур булды, бу исә Лондонда бик сирәк бер хәлдер) Бездән ерак түгел башка бер павильонда музыка уйный иде Без кереп ут ырып урнашкач, безнен Русия т нмныны уйнадылар
Буннан озакламый чәй китерделәр һава саф. кояш якты музыка гүзәл, алдымызда яшел чирәмлек Еракта матур парк, һәр тарафымызда бнк төрле төстәге күбәләкләр кеби матур туалетларда дамалар иде
Бая гына граф Бобринскийнын әйткән сүзе искә төшә иде һәр жирдә тайн тәэсир’' байлык, роскошь вә аристократлык, һәр беременен кәефе яхшы иде Төрлемсз төрлечә уен-көлке сөйли иде
■ МшплгаМид күп санлы
’ Мтпю м ык» колония
■ Тмиби* охшату
• Софаротхано илчелек
• M.tpUK tbt iup һәвәсләр, сөючеләр
53 Дахиш лчке
’ ГаЛн пмлсир шул ук тәэсир
Уен башланды. Уен башланыр-башланмас без кызыллар тарафында булдык. Кызылларның һәм атлары да остарак, үзләре дә җиңелрәк тоела иде. Ике сәгать кадәр уеннан соң кызыллар җиңде Бу ике сәгать бик тиз үтте. Уенга һәркем әһәмият бирә иде.
Уен тәмам булгач, клуб урманыны, паркларны карап йөрдек, һәр җирдә матур юллар, зур агачлар, чәчәклекләр, вак гөлләр, һәм бер агым су. Бу зиннәт һәрбере клуб кешеләренең рәхәте өчен ясалган. Агачлар хакында безнең арадагы алпавытлар байтак җир сахибләренә муафикъ мөхакәмәләрдә булын- дылар.
Буннан соң клуб йортының даироләрене карап йөрдек. Кәнә бер язу бүлмәсе бар. Бер уку бүлмәсе, бер биллиард бүлмәсе бар. Иң мөһим бүлмәсе концерт бүлмәсе иде Бунда һәр кичә, поло уены беткәч, халык йимәк йигәннән соң, музыка тыңлыйлар икән. Күрәсеңез, һәр клуб мөстәкыйль. Клубта әгъза булган кеше, һич бүтән җиргә барырга ихтыяҗы булмаенча, бөтен көнене рәхәтләнеп уздыра аладыр.
Сәгать җиде ярымнарга килгәндә йимәк бүлмәсенә кичке тәгамга дәгъвәт иттеләр. Бу клубның буфеты кеби матур буфет булмас, гомуми җирдә аз булыр
Бер падишаһ сараеның тәгам бүлмәсе зан иләрсең'. Безгә махсус куелган зур өстәлләрдә клуб әгъзасы булган кешеләр вә бунларнын хатыннары тулы иде. Бу хатыннар әлбисәсенең54 55 зиннәтене, бриллиантлар вә энҗеләренең күплегене тәгъ- рифкә керешсәм дә, тәгъриф итеп бетерә алмам, һәр тарафтан күзләр безгә тегәлгән иде һәркем Русия парламенты әгьзаларыны күрергә тырыша иде. Чөнки һәркем Лондон гәзитәләреннән безнең бүген кайларда булачагымызны белә иде Бүген бу клубта кичке тәгамда булачагымыз һәм мәгълүм иде. Фә- үкыльгадә надир вә мөтәгаддид йимәкләрдән мөрәккәб56 бу тәгамны һәм тәгъриф итмим Йимәктән соң, Инглетерә короле вә безнең падишаһның саулыгына тостлар күтәргәннән соң, автомобильләр илән кайтырга чыктык. Бераз шәһәр хариҗында57 58 59 60 рәхәт тапканнан соң, Лондонга кердек. Кич илән Лондонга килеп керү, җәйнең матур бер көнендә яктыртылган Лондон шәһәренең, зур урамнарының. зур Мәгазәләренең, һәр җирдәге зыяның9, бу миллионнар хәятыны шамил шәһәрнең тавышы безгә нә кеби тәэсир иткәнене тасвир итүне укучының үзенә тапшырам Болар бөтен гомергә онытылмаслык зур-тирән тәэссорат иде. Англиянең төрле тарафларыны күргән саен бу кавемнең сәрвәт вә куәтене идракь вә мәдәниятене тәкъдир итә бара идек Ләкин минем башымнан һич югарыда әйткән сөаль чыкмый иде; бу зур табәканен бу сәрвәтене, бу аристократлыкыны. бу рахәтене кем түлидер? Шөбһәсез, түбәндәге изелгән табәка дип җавап бирәсем килә иде. Ләкин гайн заманда бу җавап бик садә, бәлки бөтенләй тугъры түгел икәнене дә хис итә идем Укучы, мин бу яздыкларымда күз алдымнан вә фикеремнән ниләр кичкән, шуны язам. Нәтиҗәләр чыгармыйм. Әлбәттә, бу сәяхәтем беткәч, бу күргәннәремнән гомуми бер фикер, Англия мәдәниятенә бер шәхси нәзарым булыр Ләкин сезгә ул нәзарымнан бәхәс итмән. нәтиҗә чыгаруны үзегезгә калдырам Шул сүрәттә язмага тырышам ки, бу ялганнарымнан сезгә үзенезгә бер фикер алу, бер нәзар ясау мөмкин булсын. Бунларны укыгач, сезнең Англия мәдәнияте хакында ясаган фикереңез минекеннән башка булырга да мөмкиндер.
Мәгълүменез. бүген кич сәгать унда сәфарәтханәгә дәгъвәтле идек, һотелгә кайтып җитеп, бары сюртюкләремезне алыштырып, фрак киеп кенә өлгердек, янәдән кунакка киттек һәрбер пайтәхет шәһәрләрдә, сәфарәтханәләрдә «кунак кабул» мәҗлесләре — шәһәр кибарының бик яратып бара торган җирләредер Зур шәһәрнең кунаклык хәятында сәфарәтханәләр бик зур бер урын аладыр. Пайтәхетләрдә һичбер зур мәҗлес булмыйдыр ки, һәр мәмләкәтнең сәфирләрс*' анда чакырылган булмасын. Хөласән. зур пайтәхетләрдә сәфарәт галәме иң кибари бер галәмдер. Бинаән галәйһи һәркаюымыз безнең Русия сәфиренең кабул мәҗлесенең ничек икәнене күрергә мәраклы’ идек. Әксәремез61 Петербургта башка мәмләкәт сәфирләренең Кабулларында булгалаган идек. Шуның өчен Петербург-
54 Зан идәрсең - дип уйларсың
’ Әлбисә киемнәр
* Надир вә мотәгаддид йимәкләрдән морәккаб - сирәк очрый торган һәм күп санлы ашамлыклардан җыелган
57 Хариҗында тышында
’ Зы.ч яктылык
* Сәфирлар — илчеләр.
’ Мәраклы теләүче, һәвәсле
* Әксәремез — күпчелегебез
та башка мәмләкәт сәфирләренең кабул мәҗлесләре кадәр үк безнең Русия сәфиренсң кабулы мәһабәт вә кибаримы икән дип мәрак итә идек Арамызда гафарәг каоул мәҗлесләрендә бер дә булмаган кеше бер генә дә юк иде Ьәндәңез Петербургта Франция сәфарәтханәсе кабул мәҗлесләренә дәгъват ителгәнем бар иде ‘
Сәфарәгханәгә барып җиттек Сәфарәтханә урамына кергәндә үк арбалар (экипаж) тулган иде Арбалардан узып барып җиттек Автомобильләрдән теттек. Англия модасы буенча киенгән лакейлар каршы алдылар
Пальтоларымызны калдырып, зур баскычтан мендек Баскыч вә ход һәрбере сарай сымак иде Баскычтан менеп җиткәч, сәфир могавине1 каршы алды Ул арада сәфир дә килде Сәфирнең кызы вә хатыны һәм килделәр һәрберемез сәфирнең хатыггы. кызы илән һәм таныштык
Буннан соң беренче залга бардык. Халык тулган иде Икенче залга чыктык, анда һәм халык гулы; аннан дәхи өченче зур залга чыктык Анда һәм халык аяк үзрә торып та көчкә залга сыя иде. Заллар һәркаюсы зур. электрик кандилләр (люстра) илән бик каты яктыртылган иде
һәр тарафтан сөйләшүләр, тәгажжебләр. көлүләр ишетелә иде Берничә минут аркадашларымнан аерылып ялңыз йөрдем, бер кешене танымаганга, рәхәтләнеп һәр шәйгә дикъкать итеп йөрдем Сөйләшүләр күп жирдә французча иде Иори торгач, бер яктан бер якка йөргән ханә сахибе сәфиремез граф Бенкендорфка очрадым. «Күрәсенезмс. залларымыз кечкенә, кунаклар сыймыйдыр». диде. Моны зарланган кеби итеп әйтә Буннан узып киткәндә беркөн уенда кунак булган Беренче палата рәисенсн хатынына гәсадсф иттем2. Мадам үзе күрешергә теләде.
Инглизләрнең адабе могашәрәтләренчә’. бер җирдә таныган дама очрат анда иң әүвәл хатыннар күрешә башларга тиеш икән, ирләр барып ••исәнме» дияргә килешмидер Мин бу әдәптән хәбәрдар идем Бу Франциядәгенен вә Русиядәге гадәтнең бөтенләй гаксссдер4 Франциядә вә Русиядә ирләр килеп «тыйззе ихтирам»’ итәргә тиешледер Хәлбуки, Англиядә оүвәл хатыннар «изһаре илтфаг»62 63 итү лязем икән. Бу икс гадәтнең кайсы яхшырак икәнлеге хакында күп бәхәс итәргә теләмим
Рәис хатыны
- Сезне берәр кеше илән таныштырыйммы'* диде, якынымыз.га торган бер дамаг а тәкъдим итте.
Бу дама Лондонда зур сәяси гәзигәләреннән «Остминистр газет» дигән бер гәзитә хуҗасының хатыггы булып чыкты Французча бик начар сөйләшә иде сохбәтемсз’ озак дәвам ит мәдс Ул арада сәфир хатыны графиня каршыма чыкг ы
- Эчеңез пошмыймы, кем белән ганышасыңыз килә, тәкъдим итим, диде. Залларымыз кечкенә, бик уңгайсыз. йөрер дә хәл юк Чакырырга тиешле кешенең чите юк. Әүвәл заманнарда, сөфарәт Кабуллары бик зур булмаган вакытта, бу заллар җиткәндер, ләкин хәзер бик уш айсыз, диде
Графиня: ,
Сез французларны яратасыз кеби. сезне бер француженка! а тәкъдим итим, диде дә. Лондонның «Дейли телеграф» дигән зур бер гәзитә сахибенен хатынына тәкъдим итте.
Бу хатын асылы француз булып, инглизгә кияүгә чыккан икән Ьу хатын илән бераз француз мәдәнияте’илән инглиз мәдәннятене кыяс игегг сөйләштек Нә кадәр булса да асыл ватаны улан Франциягә мәхәббәте бик кызу икәне сөйләшүеннән тоела иде
Лондонда мокыйм* французлар күпмедер ’ дидем
- Байтак бар. диде
Ул арада Франция сәфарәтеннән бәхәс иг гек
- Франция сәфире хатыны илән таныштырыйммы диде _
Эзләдек, таба алмадык Ләкин эзләгәндә аның ирене таптык Мин буның илән бүген лорд Рай ханәсендә бергә өйлә тотамында булган идем
' Могавинг Ярдәмчесе
» Т.чаЛеф uninit w очрадым
* Адабе могаиюратмрены дустанә адоп игыйлаләренчә
4 Гакеседер киреседер
* вГыйззс ихтирам» «олылау их г ирамы».
63 «Изһаре и.ичифат» «илтифат күрсәтү»
’ Сохботемез әңгәмәбез
• Мокый.и җирләшкән, урынлашкан
Аркадашларымнан Ефремов очрап, княгиня Долгорукий иләп таныштырды. Княгиня вә кенәз Долгорукийлар фәүкыльгадә бер зәнгин' руслар булып, Лондонда яшиләр икән.
Лондонның бөтен кибар галәмендә боларга очрадык Үзләре дә бер көнне сәгать биш чәенә чакырдылар.
Княгиня берничә кеше илән таныштырды. Голландия сәфире вә аның хатыны илән бераз сөйләштем, буннан соң — русияле бер хатын белән (фамилиясене оныттым) Бу хатын мине мадмуазель Элиссон дигән инглиз кызы илән таныштырды. Мадмуазель Элиссон — miss Elisson яңа гына Төркиядән кайткан икән, минем мөселман икәнемне белгәч. Төркиядән бәхәс итәргә башлады.
Истанбулда Хилми паша ханәсендә (кунагында) утырган Хилми пашаның кызлары, балалары илән һәм танышкан Төркиянең буннан башка бик күп кибарларының ханәләрендә булган. Бу кыз. Англиянең бер кибар гаиләсеннән булуыннан башка, үзе бәгьзы хатыннар журналында харижи сәясәт хакында һәм яза икән. Төркиядә сәяхәте хакында һәм бер китап язарга хәзерләнә икән. Кызның хәрәкәт вә әтьварында64 65 66 дикъкатемне җәлеп иткән нәрсә —фәүкыльгадә простойлыгы, аз гына да кокетлыгы булмавы иде
Бу хәл инглиз кызларына махсус бер хәлдер. Кыйланып оялган булган булып маташмыйлар, һәр шәйдән ирләр кеби простой вә җәсүр бер тарызда’ бәхәс итәләр. Кыз мотлакан67 мине үзенең гамужәсенә68 69 таныштырырга теләде. Гамуҗә- сене ззләп таптык. Лондонның дәгъва вәкилләреннән мистер Томас Барклай дип таныштырды
Мин, месье Барклай, сезне таныйм, хәтта Парижда ниндәй танышларыңыз булганына кадәр беләм,—дидем
Буна Барклай гаҗәпсенде:
— Ничек?! — диде.
— Берәр танышыңызны саныйммы?—дидем — Сез Парижда мадам Дюб- ратс илән танышсыңыз,—дидем — Мин сезне мадам Дюбратс салонында күргән вә сезгә тәкъдим ителгән идем.— дидем
Хәтеренә төшерде. Ләкин кыяфәтем хәтерендә калмаган икән.
Кыз гамужәсе илән таныш булып чыгуыма бик кәефләнде, гамужәсе илән бәрабәр, жомга көн сәгать биштә кабул мәжлесенә килергә вә чәйдән соң ахшам тәгамына калырга үтенде.
— Бу жомга мөмкин түгел, киләсенә буш була алсам, килермен, — дидем.
Барклай рус депутатлары илән танышырга тели икән Ефремов илән вә Крюднер-Струве илән таныштырдым Шул арада Стахович яныма килеп
— Сезнең илән Мисырда бөек комиссар булып торган лорд Крумер бик танышасы килгән иде,—диде.
Ул арада лорд Крумер югалган иде.
-- Англиянең хариҗия назыйре Эдвар Грей илән танышмысыз? — диде.
— Юк,— дидем.
Алып барып таныштырды Ләкин бу министр илән бүген озак сөйләшеп булмады Әмма буннан бер атна соңрак яңадан бер җирдә очрашып, байтак сөйләштем.
Бу әснада4 халык киткәли башлаган иде: безгә дә вакыт диештек. Безнең иптәшләрдән һәм берничәсе киткән иде Сәфир хатыны Бенкендорф илән күрешеп китәргә уйладык Мадам Бенкендорф һәркөн, өйлә тәгамына килсәк, тәрил- кәләремез хәзер булачагыны тәкрар итте. Мадам Бенкендорф хәкыйкатән жайлы, яхшы, симпатияни. мөжиб70 бер хатын Безгә каршы күрсәткән кунак пәрвәрлск- ләре Русиядән рәсми кунак булганга, рәсми нәзакәт кенә булмай, чыннан эченнән ватаны кешеләренә, ватаны мәҗлесе мәбгусан әгъзасына хәер-хуаһлык вә ихтирамы булганыны белгертә иде.
Гайн хәлне сәфир хакында һәм әйтергә мөмкин. Бөтен Лондонда булган мөддәтемездә сәфир һәр вакытта безнең илән бәрабәр булып, һәрвакыт бер идарәи .мәшруталы мәмләкәтнең сәфире, мәмләкәтнең «канун төзүче» милләт .мәҗлесе әгъзаларына каршы ниндәй нәзакәт вә хөрмәттә булырга тиеш булса, безнең Лондон сәфире дә безгә һәрвакыт шул вазгыйәттә булды Сәфарәтханәдә
' Зангин — бай. дәүләт иясе.
1 Әппварында килеш-кыланышында.
’ Җәсүр бер тарызда — кыю бер рәвештә
67 Мат лакан — шиксез, бернигә карамастан
’ Гамуҗә - атасы белән бертуган абыйсы
* Әснада арада, моментта
’ Моҗиб—җавапчан.
кабул рәвешләрен ион һәрберемез мәмнүн булып. Русия сәфире Лондонда үз- үзене бик яхшы тота белүенә бер нәүгь ифгихар ' хисе иләч миһманханәмеэгә кайттык Ьик арыган идек Иртәгесен Лондонга якын Кембридж шәһәренә барасы оулганга, бераз безгә махсус салонда жы-чып сөйләшкәннән сон. һәрберемез бүлмәләрсмезгә чикелдск
XVIII
Лондонда дүртенче кон. Англиянең мәшһүр дарелфөнүннәреннән Кембридж шәһәре дарелфөнүне 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80. Англия гали мәктәпләре хакында берничә сүз
үген Лондоннан берничә сәгатьлек жирдә Кембридж шәһәренә бардык Кембридж шәһәре кечкенә генә шәһәр булса да. шөһрәте бөтен галәмгә мәшһүрдер. Кембридж илән Оксфорд шәһәрләренең дарелфөнүннәре Ан-глиянең иң зур дарелфөнүннәредер Аш гиянең фәлсәфә вә әдәбият бабында галәмгә чыгарган зур кешеләренең күбесе бу икс мәһде мәгърифәт вә мәнбәгы гыйлемнең мәхсулларыдыр '
Кембридж шәһәре кечкенә, магур бер шәһәр, боген әтрафы яшеллек, болынлык. Шәһәрнең уртасыннан һәр әтрафы агачлар идән күмелгән Кәм нәһере ‘ узып китәдер Урамнар пакь, йортлар матур, бакчалар бик күп. һәрбере тәртипле. Кечкенә шәһәрнең рәвеше безнен Русия җәнүбендәге ’ бер тәгътыйль * үткәрә торган дача җиренә. курортка охшыйдыр
Дарелфөнүнгә барып життек Дарелфөнүн бннасыны тэт ьриф игүдән әүвал бу югарыда гәг ьриф ителгән ике дарелфөнүн хакында берничә мәгълүмат бирмәк кирәк булыр Бу дарелфөнүннәр бешен Русиядөте һәм Франциядәге кебн көндез килеп, дәрес ишетеп кенә китә торган жирләр түгел Бу ике дарелфөнүн һәр икесе ләйләдер ягъни студентлар дарелфөнүн ханәсендә һәм кунып торадыр Бу бер хосусият Икенче фәрскь •: Русиядә һәр шәһәрнең дарелфөнүне бер идарәгә мәркәзләш ән буладыр. Хәлбуки Кембридж шәһәрендәге дарелфөнүн уннан тиядә ’ доходы, идарәсе, уставы, рәисе башка «коллеж» дигән мәдрәсәләрдән мөрәккәб- тер һәр коллежның үзендә мөдир вә берничә мөгаллим вә мөхәррирләре мә- үҗүддер81
Бу аерым коллежлардан башкабер дә һәр коллежга гам" профессорлар мәүжүддер. Бу профессорлар һичбер коллежга мөтәгалликъ82 булмай. мөстәкыйль бер һәйәт гәшкил итәләр
Оксфорд вә Кембридж дарелфөнүннәре Англиянең бай табәкасенә" махсус мөәссәләрдер Бунда һәркем гәхсыйль итәргә мөмкин тчел Ин азы сәнәви" шс мең рубля чамасында мәсьраф игәргә лязем имеш Коллежлар һәрбере бик бай. һәрберегген доходы бик зур имеш Тәкьрибән” һәрбер коллежның 150 мен рубля доходы бар имеш. Бу доход каян киләдер’ һәрбер коллежның искедән калган әразыйсы'*. вәкыфләре бар икән. Вә варидәт'’ шул җирләрдән килә икән Ьу җәһәттән Англиянең коллежлары безнең ислам мәмләкәтләрендәге мәдрәсәләргә бик охшыйлар
• Ифтихар горурлану
72 Дарафонүн университет ’ Маһде хюгърифат <ю ианба.ы ыйлемнец мә»< i < ирыбыр мәгърнфәг бишеге һәм
гыйлем чыт анагынын нәтнжалорслср
75 Иоһере елгасы
’ Җанүб КОНЬЯК
• Тагътынль ял вакыты, каникул
’ Лайлтһр кичкедер
• Фарекъ аерма
" .... WA>4' «рэтүклч'. rcwlKTPp.’WW «Ч«Ч>
" Гам гомуми _
'* Матага t ликъ бай те
•« Табачасына катлавына
14 Санлаи еллык
” Такърибан якынча
'• Ора 1ыисы жир торс
” Варибат ксрсмнор
Б
Бу доходтан мөдир әфәнде, мөгаллимнәр вә мөхәррирләр файдалана. Укучылар буннан файдаланмыйлар. Укучылар, бнлгакес, үзләре бик зур акчалар түләргә кирәк буладыр. Доход күп булганга, мөдир вә мөгаллимнәр бик зур мәгашләр 83 алалар. Иң фәкыйрь коллежның мөдире 20 мен рубля кадәр мәгаш ала имеш. Баерак, вәкыфе күбрәк коллеж мөдиренең мәгашы алтмыш мең сумга кадәр бара имеш.
Коллежларны карап йөредек Коллежлар һәрбере бер-беренә охшыйлар, һәр- беренең бинасы бик иске заман бинасы. Иң искесе буннан алты гасыр мөкаддәм бина ителгән имеш
Югарыда бу коллежлар безнең мәдрәсәләргә охшыйлар дигән идем. Бу мөшабәһәт 84 вәкыф җәһәтеннән генә түгел, коллежларның биналары һәм безнең ислам мәдрәсәләренә бер җәһәттән охшыйдыр. Хөҗрәләргә бүленгән. Бинаның уртасында, там 85 Истанбул мәдрәсәләрендәге кеби, бер холл (мәйдан) бар. Тәгь- рифләргә бинаән 86, Бохара мәдрәсәләре һәм шул рәвештә ясалган имеш 87 Затән мәдрәсәләрнең бу рәвештә ясалуы гарәп тарзы мигъмарисыдыр 88 89 90 91 дип беләм. Бөтен ислам галәме мәдрәсәләрне бу рәвештә ясаган кеби, мәдәниятне гарәпләрдән алган европалылар да гарәп тарзы мигьмарисыны кабул иткәннәрдер дип уйлыйм Ләкин Европа халкының әһалисе һәр шәйне кабул итеп канәгатләнмәй, һәр шәйдә ислях тарафыны һәм караган. Менә бу күземез алдындагы коллежларга карыйк Бу коллежлар да, Истанбул мәдрәсәләре кеби, коруне вөстадан ’, искедән калган биналардыр Хариҗи рәвешләре бер булса да, нә кадәр Шәрекъ кавеме илән Гареб * кавеме арасында Ләрекъ' Ин әүвәлге фәрекъ — биналарның зурлыгы Колледжлар һәрбере падишаһ сарайлары кеби зурдыр, һәр хөҗрә бер генә бүлмәдән мөрәккәб булмай. берничә бүлмәдән мөрәккәбтер һәр шәкерднең ашханәсе хөҗрәсендә булмай, һәркемгә гомуми ашханә мәүҗүд. Бу хәл шулай искедән калган Буннан башка фәрекъләр: Европа галәмендә сәнаигы нәфисә әүвәлдән игътибарда булганга, коллежларның хариҗи вә дахили ’ диварлары әллә никадәр рәсемнәр, кечкенә һәйкәлләр илән тулыдыр; эчендә, дәресханәләрнең вә йимәк бүлмәләренең дивар вә түшәмнәрендә бизәк вә хәтта искедән калма рәсемнәр һәм бар Бу коллежның безгә өйлә тагамы тәкъдим иткән бүлмәсенең диварлар вә түшәменең матурлыгы тәгърифеннән хариҗдер. Осуле ислам мәдә- ниятене иҗад иткән гарәпләрдә байтак тәрәкъкый иткән хис нәфасәт булса да (буңа Кортобаның әлхәмралары шаһитдер), бу мәдәниятне кабул иткән без төрек гонсырында92 93 хис нәфасәт бик мөтәрәкъкый түгел Буны агыр булса да игътираф итик" Фәкыйрь бер гарәп бәдәвиенең94 нәзафәт вә нәфасәткә95 булган мәел вә мәхәббәте илән бер төркинең, бер кыргызның шакшылыгы кыяс ителмәз. Хәлбуки хөббе нәзафәт вә хис нәфасәт бик зур мизане мәдәниятдер96 97.
Бер кешенең кәмаләт рухиясене, дәрәҗәи мәдәниятене беләсең килсә, аның тора торган җирене, өсте-башыны кара. Инсанның мәскән” вә әлбисәсе илән рухы арасында фәүкыльгадә зур бер мөнәсәбәт мәүҗүддер. Шәхесләр хакындагы мөнәсәбәт милләтләр хакында һәм ярыйдыр. Хөббе нәзафәт вә хис нәфасәт тәрәкъкыйга вә мәдәнияткә сәвекъ итә98 торган Гамилләрдәндер. Нә исә. мин Европа халкының тиз заманда гарәпләрдән алган мәдәниятне бу кадәр алга җибәрүләренә зур сәбәпләрдән берсе—Европа халкының рухында хис нәфасәт безнең әкъваме төркиядәгедән" артыграк булуы дип уйлыйм.
Кембридж шәһәрендә һәр коллеж гаять зур бер парк, яхуд бакча эчендә. Паркның һәр тарафында зур яшел чирәмлекләр, зур, матур, яфраклар илән түгәрәкләнгән агачлар
83 Маг аш — хезмәт хакы.
84 Мошабәһәт— охшашлык.
' Та.и — нәкъ, тәмам.
86 Тәгърифләргә бинаән — сөйләүләргә караганда
’ Шулай ясалган. Англия сәяхәтеннән бер сәнә соң барып күрдем (С. Максуди искәрмәсе).
* Тарзы мигъмарисыдыр — архитектура стиледер.
’ Коруне виста — Урта гасыр
■ Гареб — Көнбатыш.
’ Хариҗи вә дахияи— тышкы вә зчке. 92 Гонсырында — токымында.
" Игътираф итик—таныйк.
94 Бәдәви күчмә тормышлы.
12 Нәзафәт вә нәфасәт — пакьлек вә нәфислек
96 Мизане мәдәният—мәдәният (дәрәҗәсенең) үлчәве.
” Мәскән тору урыны.
“ Сәвекъ итү — алга этәрү
” Әкъваме торкия — төрки кавемнәр
вә матур юллар; бу чирәмлекләрдән Кәм нәһере бор-
«^1,„а7дыр Ара ти1’-' «рамлежлор өстендә түтәлләп «алган чачастежтар. £,УТ“™]икә?ТЬ™ЛЬ Ва1,ыгь| булса “• стулягтлар һәрбере ватанына «аНтып
Без дә бер көймәгә утырып Кәм нәһерендә йөрдек (Кембридж -Кәм нәперс күн<4<» дигән сүз). Безнегг көймәдә Милюков. Ефремов иде һәрберемез коллежларның байлыгына, бакчаларының матурлыгына хәйран кала идек Стахович башка бер көймәдә су өстендә безгә очрап «Максудов, сезгә бу Кама 'Кәм) нәһере мәгълүм булса кирәк». .тиде Көлдек, бик көлке булмаса да. кәефләребез 1аять җирендә булганга, һәр шәй тәбәссемнс мужиб була1 иде. Көймәләрдән чыккач. Кәм нәһере буеннан бер матур юл белән Триннта коллеж дигән мәдрәсәгә таба бара идек Бер я>ымызда су иде. суда гитара уйнаган тавыш ишетелә иде; икенче ятымызла зур яшел чирәмлек иле Бу чирәмлектә, бер махсус теннис уены мәйданында, берничә студент уйный иде. Алдымызда бай iак еракта кояш белән ялтырап коруне вөстави коллеж күренә иде. Коллеж алдында зур бер чәчәклек иде һавала ара-тирә күбәләкләр очып китә иде.
— Бундай бер җирдә (мөхит эчендә) тәхсыйль иткәндә забастовка фикерләре башны зиярәт итү ихтималы юк
Граф Олсуфисв диде:
- Безнең студентлар илән бу инглизнең инсафлы галәбәсе арасында нинди зур фәрекъ'
Мин дидем:
Англиядә ни генә шаян гәхсин’ бер шәй күрсәнсз. бу хәлне вөҗүдкә китергән сәбәпләрнең ин тирәне хөррият икәненә, хөррияте шәхеняне ихтирам икәненә мин көннән-көн канәгать хасил итәм. дидем
Буна каршы граф Олсуфисв диде:
Мин башка бер нәтиҗә чыгарам, мин уйлыйм ки. Англиянең бу мәдәнияте инглиз халкынын. мәмләкәтенең кибарына хөрмәте сәясәтендә генә мөмкиндер Күрәссңез. бу коллеж бер дарелфөнүн түгел, җәннәткә охшыйдыр, диде Бу ничек мөмкин? Чөнки бунда бары кибар баласы, байлар гына укындыр Бундый бер жир ясап карасаң. Русиядә бөтен студентлар кычкырыр иде. бездә бер тиен акчасы булмаган һәрбере укырга тырышкан буладыр, лиле
Граф миннән яше зур кетне булганга, бердән сәяхәттә булганга, бу фикер тәр- не тирәнгә кереп ибталь итәргә4 лязем юк иде Алай булса да дустанә бер Англия мәдәнияте, дәүләтене, куәтене хәлыкъ итүдә 99 шөбһәсез зур роль уйнадылар Нә кадәр үзләренең мәел табигатьләренә 100 101 хилаф булса да, лязем булганда халык (народ) мәнфәгатенә мөнасиб 1 ислях ясаудан качмадылар. Лязем булганда әһали файдасына күрә сәясәт йөретә белделәр. Үзләрене һичбер вакыт исляхат вә халык гакъсендә итеп
99 Хәлыкъ итүдә— барлыкка китерүдә.
100Мәе I табигатьләренә — күңел куйган холык-табигатьләренә.
’ Монасиб - ярашлы, кирәкле
„™,’ала ?өрганда ара-тира студентларга очрый илен Кайсы сутында бер o “лларчнда йөри иде Кайсылары Кам иәһеренаә «өймәде
р р де. Кайсы су эчендә коймәсене бер күлаюле «ирдә туглаткан гитара уйнап утыра иде. һава бик матур, кояш асылы иде Шәһәр кечкенә бс паша, тавыш юк. тыныч иде
Граф Бобринский үзенең һәрвакыт жәһрә уйлый торган' ачык табигате белән диде
тарызда гына дидем:
— Хәер, безнен Русиядә һәм бу кеби эадәкяша' махсус дарелголүм* * бар бере Императорский линей, икенчесе Петербург тагы хокук мәктәбе, дидем Бу мәктәпләр Русиягә нинди зур кешеләр чыгарды Минем хәтеремә килмидер Анчак бер Пушкин төшәдер Әгәр Пушкин да бу лицейдән тизрәк чыкмаган булса, аның дәһасы да мәйданга, бәлки, чыга алмас иде. .шлем
Граф мина карап көлеп:
Теләсәңсз нә кадәр демократ булып магашыньв. Англиядә күргән хәлләр демократлыкка гпәһадәг бирми, бәлки аристократлык күрсәтә, днде
Буна каршы мин дидем:
Буның сәбәбе, бәлки, будыр безне чакыручыларның аристократ табәкадан булуыдыр Граф, һич онытмыйк, без Англиянең өсте катыны гына күрәмез. әгәр вакыгымыз булып, асты катларыны яхшырак үгрөнергә тырышсак, сез чыгарырга тырышкан, аристократ тык файдасына булган нәтнжәтәргә башка нәтиҗәләр чыгарыр идек, дидем Аннан сон. хәтеремә килгәндә, моны да онытмыйк дидем һәр кавемнең аристократлары б.ики. милләтенә күрсәткән хезмәте дәрәҗәсендә хөрмәт ителәдер Ье гәсенез. Англия аристократ тары
102 103 игълан итмәделәр Шуның өчен инглиз халкы үзләренең аристократларыны (әшрафларны) бераз хөрмәт итәргә дә урын бар,— дидем — Менә безнең ватанымызда яңа бер тормыш ачыладыр, ватанымыз хәятынын һәр тарафы исляхка, тәҗдидкә ’ мохтаж, алдымызда бик күп хезмәт күренәдер һәйдәңез, азрак үзеңезнен интересларыңызны онытып, халыкның күтәрелүенә, аякка басуына, исляхларның тәмамән ижра ителүенә 104 ярдәм итеңез, халык сезне хөрмәт итәр,— дидем. 102 Гакъсендә итеп — капма-каршы итеп
’ Тәҗдид — яңарту, үзгәртү
* Иҗра ителүенә — гамәлгә ашырылуына.
Соңра көлеп, дидем:
Бунда шәхесләрдән бәхәс итмим. Табигый, тарихи бер мөхакәмә ясарга тырышам Бер хәкыйкать алга чыгарырга телим; бинаән галәйһи 105 106 Русиядә дво-ряннарның хезмәтсезлекләре хакындагы фикеремнән тулай сохбәттәшемнең * кәефе китмәячәге табигый,— дидем.
Граф көлеп: -
— Яшь кешедә мин бу кеби фикерләр булуына бер дә гажәпсенмим,— диде.
— Миндә бу фикерләрнең булуы минем яшь булуымнан дип уйламыйм, бәлки халыкны якыннан белүемнән, халыкның ихтыяжларыны, жәфаларыны бала вакытымнан, эченнән күргәнемнән дип уйлыймын,— дидем.
Бу сохбәт шулай тәмам булды. Юлдан барып житеп Тренита коллеж ашханәсенә килдек Йимәктән соң зур коллежның мөдире илән бәрабәр көтебханәне карадык Китап фәүкыльгадә күп, укырга уңгай; һәр жирдә иркенлек, пакьлек, яктылык Хөҗрәләрнең нә рәвештә икәнене күрсәтер өчен бер хөҗрәгә алып керделәр Хөҗрә өч бүлмәдән гыйбарәт иде. Берсе алда, киемнәр сала торган бүлмә Икенчесе ижтиһад бүлмәсе. Өченчесе ятак бүлмәсе, һәрбере гаять пакь, матур, бизәкле диварларда рәсемнәр, шүрлекләрендә гаять матур төпләнгән китаплар. Китапларга дикъкать иттем, мәшһүр Яурупа лисаннарынын һәрберен- дә китаплар күренә иде. Уку бүлмәсендә бердән пианино бар иде. Күренә ки, укудан арыгач, музыка уйнап, шәкертләр рәхәт итәләр икән Бундый бер хөҗрә, тышта бер бакча—бу бер җәннәт! Бу бүлмәдә бер искелек исе дә бар. Бүлмәгә кереп карый башлагач ук, күрсәтүче мөгаллим бу бүлмәгә альт килүенең сәбәбе- не сөйләде:
— Бу бүлмәдә инглизләрнең мәшһүр әдипләреннән Байрон (Byron) шәкерт вакытында торган,—диде.
XIX
Байрон вә аның тарихтагы роле. Докторлык дәрәҗәсе бирү мәрасиме 107 һәм Дарвинның тууына йөз сәнәлек бәйрәм
_ у жирдә Байронның хөжрәсене зиярәт иткәннән соң, Байрон хакында берничә фикер язу вазыйфам дип беләм. Бундай бөтен галәмне шау китергән мөжаһиде хөрриятнең108, зур шагыйрьнең тәрбия күргән мәд- рәсәсене, мәһде тәхсыйлене" күрдек, инде буннан соң аз гына бу кеби матур мөхит эчендә тәхсыйльдән соң нә кеби даһилар дөньяга чыкканыны мөшаһәдә итәргә тырышыйк.
Байрон Англия әдипләре арасында ин мәшһүредер. Буның бу кадәр шөһрәтенә иң зур сәбәп —язган әсәрләренең, шигырьләренең әһәмияте әдәбиясе
’ Бинаән галәйһи—шуның өчен.
• Тулай сохбәттәш—тирән белемле әңгәмәдәш
’ Мәрасим рәсми мәжлес, жыелыш 108 Моҗаһиде хоррият— хөррият көрәшчесе
" Мәһде тәхсыйлене — укыган (белем алган) бишеген.
булса да. икенче җәһәттән, шөбһәсез, хәятынын вакыйгалар илә тулы булуы да бу шөһрәткә бик ярдәм иткән ■
Байрон әсәрләре һәрбере шигырь илән язылгандыр Байрон 1788 сәнәсендә дөньяга килгән иде (1788—1834)
Мөгълүменез. унтугызынчы гасырның башында бәни бәшәрнен хәяте иж- тамагыиәсс вә әфкяре бик зур тәхвилатка 1 очрады Машиналар ихтирагы 2 оәни бәшәрнен хәяте ижтимагыйәсене үзгәрткән кеби. фәннәрнең тәрәкъкыйәсс. хосусән голуме табигыйәдәгс кәшфият ’ христиан галәмендә әүвәлдән кабул ителеп, тәнкыйтьсез ышанылып килгән бер такым шәйләрне җимерә вә байтак әфкяре җарияне 4 һәдем вә тәхриб итә ’ иде Бу хәл ул заманнын тәрбияле, нечкә рухлы, хәссас 109 110 инсаннарында тәгъбир мөмкин булмаган бер кайгулылыкка сәбәп була иде.
Бу дәвердә иске идеалларның акрынлап җимерелүе, хәят вә истикъбалс бәшәрияткә ’ бер яна нәзар ясалмаганлыгы, гали рухлы, мөштакъ * идеал кешеләрдә. бер җәһәттән, мәдәнияте хазиргә истихкарны ’. икенче тарафтан, гайре могыйнь110 бер хәят бәшәрияи фикриягә моңлы бер гыйшыкны мужиб” була иде Бу хәлне безнең әдәбиятка алышмаган лисанымызда тәгъриф читен. Бу рәвеш төге халәте руханиягә тарих-әдәбиятта жиһани мәхзүният — Мировая скорбь «Семене бирделәр
Менә бу Байрон бу халәте руханияне иң парлакъ'! тәгъбир итүчеләрдән бередер Бинаән галәйһи бу халәте руханияне бәгьзан байронизм диләр, ягъни байронылык димәктер Бу байронылык ул заманда Байронга. яхуд Аш лиягә махсус түгел, бөтен Европаның зыялы габәкаләрендә буна охшашлы бер хәл мәүжүд иде Байронның язган әсәрләренең бөтен дөнья лисаннарына тәрҗемә ителүеннән унтугызынчы гасыр ибтидасында бөтен Европага байронизм сирайәт иткән11 иде
Франция әдәбияты Байронга мокабил Шатобриаины мәйданга чыгарган кеби. безнең Русия әдәбияты һәм Лермонтовны вөҗүдкә китергән идс Лермонтов асәренә вакыйф кешеләргә байронизм нәдән гыйбарәт нкәнснс белергә уңгайдыр һәр шәйдә моңлы бер шигырь күрү вә бу хәзин” шигъриятне әшгар” илән язудыр дисәк, байронизм хакында бер дәрәҗә якын фикер биргән булырмыз
Байрон бер җәһәттән дөньяга нә кадәр күңелсезләнеп караса да. гашыйкы хөррият иде Кол милләтләрне тәхрир вә игътакъ игәргә'*, .зсарөтнс тәрзил итәргә” шигырьләр язу илән генә канәгатьләнмәй. үз хәягыны фида итәргә дә хәзер иде Буны һәм исбат итте Румларнын Теркингә каршы истнкьлял гыйсъянында” Байрон, гасыйларга катышып, төрекләр илән сугышты Аныи фикерендә төрекләр залимнәр идс Бу безмен мөселман мазарында бөтенләй тугъры булмаса да. искедәге төрек валиләренен, төрек пашаларының золымнарымы бөтенләй инкяр итү гәгассыб” булса кирәк.
Бинаән галәйһи Байронның искедә Сократ хәкимнәрне. Әфләтун. Apery ларны тугъдырган юнан милләтеме сөюе вә бу кеби якты бер мазыйга” малик милләтне гадәләтсез горек пашаларының толымыннан коткарырга тырышуымы аңларга тиешмез Әхвале галәмгә һәрвакыт үз даирәң офыгыннан гына карау мәгъкуль түгел. Бераз башка офыклардан карарга тырышырга тиештер.
■ Тохвилат үзгәреш, алмашу
’ Ихтираг* уйлап табу (чыгару)
1 Голуме табигыйоЛоге кәшфият табигать фәннәрендәге ачышлар
* Әфкяре җарияне фикерләр агышын
’ һодем на тахриб итә вата һәм хәрап итә
110 Хоссог сизгер
’ Истикъба ie бәишрияткә кешелекнен киләчәгенә
хәзерге мәдәниятне хурлауны
Әшгар шиг ырьләр
Тахрир вә игътакъ шпорга азат итәргә
Әсаратне торзи. итәргә коллыкны, әсирлекме тәнкыйтьләргә Истикъ тч т гыйсъянында бәйсезлек эчен баш күтәрүендо Тогассыб артык омтылу, фанатиклык
Ма>ый үткән заман
Мнштакъ омтылучан
Мәдәнияте хазирго истихкарны
Могыйнь баетучы
Муҗиб сәбәпче
Парлакъ якты, ачык
Сирайәт иткән йоккан, таралган
Хозин хәсрәтле
Байроннын язган әсәрләреннән бере — «Шильон әсире» («Шильонский узник») дигән әсәрдер Бу әсәр русчага мәшһүр Жуковский тарафыннан тәрҗемә ителгән Хөләсасе Швейцариядә Бонивард исемендә бер можаһиде хөрриятнең алты сәнә кадәр Шильон шатусында 111 мәхбүс ятуыны кызганычлы итеп тәгъриф итүдер Шильон шатусы Швейцариядә Ләман күле буенда Монтре-Тәрита дигән бер кечкенә шәһәр янындадыр.
Бәндәңез буны язган вакытта бу Монтре шәһәре өстендә бер кышлактагы авылдан Шильон шатусыны күрәмен. Кем белсен, шул күз алдымдагы Шильон шатусындагы алты сәнәлек бер әсарәтне ямьсезләп тәгъриф вә тасвир ит^, бәлки, берничә зур мәмләкәтләрдә икътидар әсхабене хөррияткә сәвекъ иткәндер 112 Золым, тәзийкъ 113 вә жәбердән җирәндергәндер. Бунда һич шөбһә юк. «Шильон әсире» дигән шигырьләрнең тарихе хөррияттә зур бер әһәмияте булганыны һич инкяр итү мөмкин түгел.
Менә, укучым, әле генә сезгә тәгъриф иткән бүлмә — әүвәлдә шул Байроннын ижтиһад гяһе 114 булган бер бүлмәдер Менә, бу бөтен дөньяга халәте рухиясене тәгъмим иттерерлек 115 куәтле бер рухка малик, берничә милләтне рәкабәт вә әсарәттән 116 117 118 119 котылдырырлык кадәр кувәи каләмиягә ’ малик бу даһи шушы бүлмәдә тәхсыйль иткән, тәрбия күргән, рухыны шушы бүлмәдә тәрбияләгән, үстергән.
Бүлмәнең пакь-тәмиз матурлыгыннан бәхәс иткән идем. Бу бүлмәнең пакьлеге, коллежның бая гына тәгъриф итдекем бакча вә чәчәкләр эчендә булуы Байрон кеби бер гали рухның мәйданга чыгуына дәхеле ’ юк дип беләсеңезме? һич шөбһәсез, бу коллежларның тәмиз сарайлары булуы бунда тәхсыйльдә булган кешеләрнең тәшкиле руханияләренә бик зур бер тәэсире бардыр. Тәкрар әйтәм, хис нәфасәт бөек бер мужибе тәгали вә фагыйле тәрәкъкыйдер ’
Бүген безне Кембриджга чакыруга сәбәп — Кембриджда бүген Англиянең бөтен дөньяга мәшһүр галиме Дарвин туганына йөз сәнә булу бәйрәменә хазир булу иде. Бәйрәм мәрасиме буннан гыйбарәт булды: бер коллежның зур бер театр кеби сәндерәләр илән ясалган залында халык тулган иде. Түрдә профессорлар вә бөтен коллежларның башында мөнтәхәб120 рәис (шансиләр) өчен урыннар хәзерләнгән иде Вә буннан башка Европаның һәр ноктасыннан килгән галимнәргә урын куелган иде. Бу галимнәр һәрбере голүме табигыйәдә, хосусән121 Дарвин кәшеф иткән мәсьәләләргә мөтәгалликъ китаплар, әсәрләр язган кешеләр иде. Бүген Дарвин туганына йөз сәнә булу бәйрәме мөнәсәбәтилә бу галимнәргә һәрберенә Кембридж дарелфөнүне шәрәфле докторлык дәрәҗәсе өләшә иде Европаның һәр мәмләкәтеннән берәр профессор Кембридж дарелфөнүнендә докторлык дәрәҗәсе алды. Бу докторлык дәрәҗәсе бирү мәрасиме ошбу рәвештә икән иң әүвәл Кембридж профессорларыннан берсе дәрәҗә алачак галимне мактап бер нотык сөйли. Буннан соң бөтен коллежларның мөнтәхәб рәисе (декан) бер-ике сүз әйтеп, докторлык шәһадәтнамәсене яңа шәрәфле докторның кулына бирәдер Яңа доктор бер-ике сүз әйтеп тәшәккер122 123 итәдер. Буннан соң безнең кеби карарга килгән кешеләр кул чабалар. Шулай итеп, Кембридж дарелфөнүненең фәхри” докторы булалар икән. (Мәгълүмеңез, доктор бу урында табиб дигән сүз түгел, галим дигән сүз.)
Безнең руслардан мәшһүр профессор Тимирязев һәм докторлык дәрәҗәсе алды. Бу Тимирязевнең хәзер сәламәт бер кеше булуы миңа кызык тоелды. Буннан ун сәнә мөкаддәм Казан учительский школасында өченче класста вакытымда бу кешенең Дарвинның кәшеф иткән нәзарияи Гыйльмиясе («Происхождение видов») хакындагы китабыны укыган идем Бундай китапларны бик каты фикерне ача дип безгә читенлек белән бирәләр иде Ләкин мин. надзирательләр
' Шату — крепость-төрмә, замок.
112 Сәвекъ иткәндер — этәргәндер.
’ Тәзийкъ — кысу-тыгызлау.
114 Гяһе — вакыты.
’ Тәгъмим иттерерлек— киң таратырлык.
• Рәкабәт вә әсарәттән — көндәшлек һәм әсирлектән.
’ Кувәи ки 1ә.иия — каләм (язу) куәте-кодрәте.
■ Дәхеле йогынтысы, тәэсире, катышы
’ Муҗибе тәгали вә фагыйле тәрәкъкыйдер — бөеклек сәбәпчесе һәм тәрәкъкыйнс башкаручы
120 Монтәхәб — сайланган.
121 Хосусән бигрәк тә.
122 Тәшәккер — рәхмәт әйтү
123 Фәхри мактаулы (почетлы).
дән үтенеп, байтак, башкаларга мәмнугъ 1 китапларны укыган идем Бу сәнә школада вакытым бик күп укыган сәнәмдер Дүртенче’ класста, ибтидаи мәктәптә, тәгълим ысулы белән мәшгуль булганга. б\ кадәр \кып булмаганы школада булган кешеләргә мәгълүмдер. Школанын өченче классында һәр школьник байтак укыйдыр, мәгаттәәссеф. күбесе романнарга һәм юк-бар вә мәгънәсез романнарга вакыт сарыф итәләр Мин. иптәшләремә караганда бераз яшем зуррак булганга, гәжрибә вә һәвәсе гыйльмем 1 һәм артьпрак иде. Хосусән тарихи вә фәлсәфәи китапларга мәелем зиядә иде Француз әдипләреннән мәшһүр Руссо әсәрләре кулыма төшеп, аерыла алмый укыганым халән хәтеремдәдер Француз лнеаныны беләсем килүем дә шул вакыт ук туган иде. Бу рәвештә бер яктан Руссо ксби фәлсәфи әсәрләргә һәвәс иткән ксби. икенче яктан голүмс табигыйәгә дә мәракъ 124 125 126 итә идем. Ул вакытта фикерле аталган кешеләремез арасында фән белән диниен ижти- магыйәсе мөмкин булуы хакында фикер йөртү бик мода иде. мин дә русча әсәрләрдән дин илән фәннең гадәме тәнакызыны ’ беләсем вә исбат итәсем килә иде
Мин шул вакытта Дарвинның кәшеф итдеке кануне тәкямсл *. яхуд «Истый- фаи табигый» назариясе хакында да ишеткән идем Бу »ягга бераз тәфсыйльлс мәгълүмат аласым килә иде. Шуның өчен байтак мәшәкатьләнеп. Тимирязевнең китабыны алган идем Миңа китапны биргәндә назыйр мөгаллим: «Бу китапны һәркемгә күрсәз мәнез. бераз яшереп укыныз. чөнки бәгьзы яшьләр һәм сездән сон сорап укыр да. белер-белмәс нәтиҗәләр чыгарыр», дигән иде.
Шуның өчен бу китапны төнлә, кеше яткач, спальнянең юыну бүлмәсендә укый идем Чөнки спальнядә лампалар кысылган була иде. Шулай итеп, бер яктан, иптәшләремнән качып укый идем, икенче яктан, чытасп. игьтикадыма зарар килмәсә ярар иде. дип. куркып укый идем Бу китапны укып чыккач, эчендә һичбер төрле игьтикадатс Исламиягә мөхалиф ' нәрсә тапмагач, шатланганымны күрсәң!!
Бу үз мазыйым " хакында кайтып сөйләвемне гафу нтүеңезне үтенәм. Хатира- те шәбабәт ’ бик газиздер Каләм бер кереп киткәч, туктау бик чизен Нә исә. менә бүген Кембриджда докторлык алган Тимирязев шул китапның Мосаннифы10 иде. Мин бу урында Дарвин кәшеф иткән нәзарияи гыйльмия нидән гыйбарәт нкәнснс яза алмыйм Бу хакта беләсе килгән укучыларга шул ук Тимирязев китабыны. яхуд Дарвинның русчага тәржемә ителгән китабыны тәүсыя итәм"
Чарльз Дарвин 1809 да туган вә 1882 дә вафат булган. Шулай итеп бүген 24 июньдә аның вәладәтснә йөз сәнә буладыр Дарвинның бөтен әхфады11. угылының уг таллары. Кембриджда торалар икән
Өйләдән соң сәгать дүртләрдә Дарвин әхфады безне вә бәген әтрафтан килгән профессорларны бер бакчада чәйгә чакырдылар Дарвинның ике хафндснә вә ике килененә тәкъдим иттеләр. Буннан соң ватандашымыз Тимирязев илән һәм таныштык Әллә кайчан тарнхланып беткән Дарвинның киленнәре булуы, алар илән танышу мөмкин булуы вә минем фикеремдә әллә кайчандагы школа хатирәләре эчендә күмелгән Тимирязевнең исән булуы вә аның илән күрешү- сөйләшү мине бик кызык фикерләр! ә гошерә иде
Бөтен галәмдә әбәдия" мәшһүр тотылачак Дарвинның һәм хәяте шахсияссн дә гади кеше булуы, шушы без йөргән коллежларда йөргән, без күргән бакчаларда гизгән булуы. Пушкинның «Бер инсанның голүви’4 кувәтс гәфәккериәдән башка бер нәрсә түгелдер» (Что составляет величие человека, если не мысль») дигән сүзе хәтеремә төшә иде. Хәкыйкатән, бөек адәмнәр* гали инсаннар нжадат, фнкерия вә димаг ыйәләрс” нисбәтендә бөекләрдер
1 Мо.мнугъ тыелган.
1 Ләвәсе гыйль.мсм - гыйлемгә һәвәслегем
125 Ха.юн хәзер дә.
• Моракъ (мира») теләк, максат, ният
’ Гадоме пмнакызы бер-беренә каршылыгы
• Кануне тякя.ме t үсеш кануны
’ Игътикадате исламият мохалиф ислам ыпшну-өйрәтүларснә каршы килә iopr.ni
• Мазыйым үткәнем
• Хитирате шобабәт яшьлек хатирәләре
126 Мосанниф автор
" Тоүсыяипюм тәкъдим итәм
” Әхфад оныклар (хафид онык!
■’ Әбобия мәңге, мәңгегә 14 Голуви югары, беек
Дими. ыйо юре ми зшчәнлегс. акыл
Бу чәйдән соң тимер юл илән Лондонга кайттык. Бу кич теләгән кеше «Дейли телеграф» дигән гәзитә идарәханәсене карарга бардылар. Мин өйдә калдым.
XX
Лондонда бишенче көн. Лорд Крумер өендә. Лорд Крумер илән сохбәт. Англия падишаһы тарафыннан кабул улыну. Кич нәзарияте хариҗия даирәсендә кабул һәм Лондонның иң мәшһүр ханәсендә кичке кабул
___ йлә тәгамына бүген мәшһүр Солсбери ханәсенә чакырылган идек Ләкин Ж мин бу ханәгә бармадым. Сәбәбе- мин үзем ялңыз мәшһүр Мисырда күп еллар хаким булып торган лорд Крумер тарафыннан чакырылган идем. Бу чакырылу бу рәвештә булган иде.
Дума әгъзалары шәрәфенә Русия сәфире граф Бенкендорф бөек бер мөсамә- рә 127 ясады; бу дәгъвәт илчеханәгә Англиянең әксәр вөкәлясене 128 129 вә табәкаи талиясеннән ’ бик күп адәмне җәлеп иткән иде. Дәгъвәтлеләрнең микъдары меңнән зиядә иде Әүвәлдә Мисырда Англиянең баш мәэмүре булып торган мәшһүр лорд Крумер мөсамәрәдә хазир булган, мине күрергә теләгән, фәкать мин ул көн аның илә күрешә алмадым. Соңра аңладыгыма күрә, лорд Крумер господин Стаховичка мөрәҗәгать итеп «Араңызда Дума әгъзасы бер мөселман бар имеш; аның илә күрешергә теләр идем»,— дигән Стахович лордка адресымны биргән.
Мөсамәрәдән ике көн соңра лорд Крумердан аеруча дә!ъвәтнамә алдым. Егермесенә кадәр Мисыр валилегендә булган вә Мисырның әмир идарәсене ислях, өмүре икътисадиясене 130 131 тәрәкъкый иттергән вә, бинаән галәйһи. галәме ислам ’ илә Шәрекъ әхваленә ашна бер сәяси кеше илә күрешәчәгемә шатланып, дәгъвәтенә күрә бардым. Кечкенә бер утада 132 тәгам сөфрәсе 133 башында бер сәгать ярым кадәр сохбәт иттек. Бөтен сохбәтемезне тәмам язмыйм.
Җитди вә кызыклы бәхәсләр галәме ислам вә буның истикъбале даирәсендә дулашты. Лорд Крумерның галәме исламның хәл хазиренә вә тарихына даир мәгълүмат васыйгасе 134 135 136 137 138 мине хәкыйкатән хәйран итте! Безнең Төркестандагы җирле мәхкәмәләр хакында миннән сораган сөальләре Төркестан идарәсенең1 бөтен тәфсыйләтене тәдкыйк иткән * булуыны күрсәтә иде. Бәрәкәт бирсенгә, мин бу сәнә дахилия нәзарәте бюджеты хакында сөйләгән нотыкны хәзерләгәндә Төркестан идарәсе вә әһалисе хакында байтак нәрсә укыган вә тәхкыйк иткән1® идем ки, мәхжүбияттә" калмадым.
Лорд Крумер мина диде;
Галәме исламны белергә теләвемнең сәбәбе ялңыз. мәэмүр вә сәясион нәзарыннан түгелдер; философ нәзарыннан дәхи тәхкыйк итмәк эстим.
Минем мөселманнарның истикъбале хакында сөйләдекем өмидләргә лорд жәнабләре муафәкать итми исә дә, әкьваме исламның истикьбалене чарасыз күрми, соң вакыт парда Шәрекътә күрелгән хөррият вә тәрәкъкый хәрәкәтләреннән зур нәтиҗәләр көтә, фәкать бу хили шартлар дахилендә, күстәрдеке шартлар махсус вә кызыклыдыр. Мәгаттәәссеф, сәяхәтнамәмдә озак тәхлил итә'7 алмыйм.
Әгәр лорд Крумерның бөтен дидекеләрене бер җөмлә тә!ъбир итмәк лязем булса, болай дияр идем:
127 Мөсамәрә — кичке әңгәмә, сөйләшеп утыру
’ Әксәр вөкәлясене—күп вәкилләрен.
’ Табәкаи галия- югары катлау
130 Өмүре икътисадиясене - дәүләт экономикасын
131 Галәме ислам—ислам дөньясы.
132Ута (ота, ода)—өй.
’ Тәгам сөфрәсе—аш табыны.
* Мәгълүмат васыйгасе— мәгълүмат киңлеге, иреклеге.
’ Тәдкыйк иткән дикъкатләп өйрәнгән
Тәххыйк иткән дөреслеген тикшергән.
137 Мәхҗүбият— оятка калу. 138 Тәхлил итү анализлау
Лорд Крумернын сохбәт заманында сөйләгән башка сүзләре дә гаять әһәмият лсдикъка г ко шаяндыр Мөгаттәәссеф, бу сүхләр шул кадәр мөһим вә фәлсәфи ки. оер сәяхәтнамәдә буйларның тәфсыйләтсне сыйдыру мөмкин түгелдер
Буннан соң хосусый ханәләрне тәгъриф вә бунда булган хосусый сохбәтләрнс тәфсыиль итмим Буңа кадәр язудан максудым укучыга бу галәмдә йөргән фикер вә сохбәтләр хакында гәкьрибән ’ бер фикер бирү иде Бу на кадәр язганым бу хакта кяфи булса кирәк Бу урында шуны да әйтим, мин сохбәтләрнс язган вакыт га һәрбер сүзләрне яза алмадым Буның сәбәбе күрешкән кешеләрем һәрбере бик зур сәясәт әрбабы 139 140 булганга, һәрбер фикерләрне язу сәясәт вә әдәп җәһәтеннән мөмкин түгелдер. Бинаән галәйһи буннан сон күрешәчәк берничә министр илән булган сохбәтләрнең тәфсыйлатене яза алмаганым өчен гафу үтенәм
Падишаһ сараенда кабул
әгагь өчтә бүген сарайда кабул ителәчәк бу яганымызга. сәгать икедә һәрбереме» һотелгә кайтып, махсус бүлмәгә җыелган идек Мөдәббирләр әүвәлдә безгә сарайда кабул адәбс буенча ниндәй киемнәрдә булу лязем булачаг ыны әйтеп куйганнар иде һәрберемез сюр тюкта булу тиеш иде. Галстукларымы» чын карада, бөтенләй якты да булмаска тиеш иде. бертөрле соры галстуклар тәүсыя иткәннәр иде
Куллар сары сымак пнрчәгкөдә булырга тиеш иле. Сарайга барып житкәч. падишаһ илән күрешкәндә уң кулларымызда пирчөткөлөр салынган булып, сул кулларымы» пирчәгкәле булырга тиеш иле Табиг ый. штиблетлар лаклы булырга тиеш иде
Сәгать өчкә чирек сәгагь калганда автомобильләргә утырып Лондонда Англия падишаһы тора торган «Букингем» сараена юнәлдек кәеф тәреме» яхшы иде Бундай зур бер падишаһ тарафыннан кабу.» ителүгә бер җәһәтеннән бер нәүгь шатлык вә. дигәр җәһәттән, кечкенә генә бер каушау хис итә идем Күрә идем ки. тәкърибән гайн хисләр башка иптәшләремдә һәм бар иде
Автомобильләр илән сарайга бары»» жипек Сарайны»» фасадының мәһабәт- лекләрене гәгъриф игеп сезне борчымыйм Ләкин фәүкыльгадә булганыны әйтим Автомобильләрдән төшеп ишектән кергәч, беренче күзгә күренгән зур баскыч, баскыч буен м нчг ГГӘН •> 11Ә ЙӘ KB »әр КЫЗЫ I шврси Юр КП Ш СП i-pcHe ак пудра илән агарткан лакей зар өстемездән пальтоларымызны вә цилиндр* ларымызны алдылар Ю» ары менгәч үк безне»» Русия посоли Бенкендорф вә аның мөгавиме вә сарайның мәраеям назыйры каршымызга килделәр, бер бүлмәдә бераз көтү лязем булганыны аңлаттылар Бу бүлмә кабул бүлмәсеннән байтак ерак иде Шуның өчен үзара сөйләшә идек Мөдәббирләр падишаһ кабул игә торган бүлмәгә кем кем артыннан керәсене вә кем кем артыннан король вә короличә илән күрешәчәкне аңлаттылар Мин Ефремов илә»» барон Крюднер арасында идем
Керергә вакыт җитте Ип алдан сәфиремез керде, буннан сон Хомяков вә һакәза'0 Нәүбәт мина җитте Ин озын залның уртасыннан керслә иде Ишектән
‘ Чабук тиз (рәвештә)
' Ймтизаму иту ярашу кушылу
’ Битый ih ялган.
4 Нашшк'р барлыкка килгәндер
’ К.пши чиркәү
• Томидден мәдәният.таи» ү
’ Такърибон якынча
140 Кч1/ш җитәрлек
• Сәясәиг орбибы сәясәт әһелләре. ксшсл> ре
•° Л)Л«х.1ш һәм башкалар
С
та™««1И^м'^Н"аР1Аабу': ' MKU' ««“Рмкича Аурупа мадаииятяк аабчл к> “ Т* ............ аР .шнеии ила бу мал ..............................................
““Z‘ Л"™ , ; дю’“| Ф»крларе оатыйльлер ’ мленп «әһатенеман наши-
дер . корунс в<к гада христиан га т.»ме һәм бу илә фикерләрдә иде Бакыныз А”"'» м«мюиия1сез дип ши ә алмассыныз. гыйбадәт ханәләре шәһәрмен ин ?3пЛМ^И?аНИарЫНЛад,'|р /1' 1 Ү,ол биналарыдыр якшәнбә көннәре кәлисәләр ’ халык илә г улыдыр, әгәр бет мәк. черемәк эстәми исәнез, тиз мәгарифкә, тамәд- денгә тырышыңыз; хәер-хуаһанә әйтәм. юкса мөселманнарның иегикьбальләре дәһшәтледер r г
кердем Миннән биш-алты адым җирдә уң ягы идән падишаһ вә аның сул тарафында короличә вә аннан ары падишаһнын угылынын балалары тора иде.
Якын барып, Европа гадәтенчә, аякларымызны тигез куеп, башымызны иеп сәлам бирдек.
Падишаһ кулыны сузганыны күреп, кулымны суздым. Сәфир падишаһта исемемне вә кем булганымны сөйләде: «Максудов, Думада мөселман Мәбгуслары группасыннан»,—диде Җиденче Эдуард кулымны яхшылап тотып кысып күреш ге, падишаһның мәргуб 141 142 йөзендә йөземә карап күрешкәндә хәер-хуаһанә бер гәбәссем 143 144 бар иде.
Падишаһ илән күрешкәч, короличәнең кулыннан үптем. Короличәнең нәзары- да гаять хәер-хуаһанә иде Буннан соң миннән элек күрешкән иптәшләрем янына барып тезелдем. Иптәшләрем һәрбересе залның уң тарафында падишаһка каршы тезелгән иделәр.
Миннән соң кергән кешеләр күрешеп бетеп, һәркаюымыз бер җиргә тезелгәч, падишаһ безгә таба якын килеп, саф француз лисанында бер нотык сөйләде. Нотык озын булмаганга, бу җирдә гайнән ’ язу файдасыз булмаса кирәк Нотык буннан гыйбарәт иде:
— Әфәнделәр, королева вә үземнең исемемнән сезгә хуш килдеңез димен. Дума башланганнан бирле бик зур бер интерес илән мин сезнең Дума мәҗлесләрене укып килдем Бүген сезне шәхсән тануымга вә сезне минем мәмләкәтемдә күрүгә зиядәсилә145 мәмнүн булдым. Өмид итәм ки. сез минем мәмләкәтнең төрле тарафларыны вә төрле милли мөәссәләрене күрергә вә үгрәнергә өлгерерсеңез Тәәссеф итәм ки, һава бик яхшы түгел, ләкин өмид итәм. сез киткәнче матур көннәр дә булыр әле. Хуш, сау булыңыз дигәнче шуны да әйтим: мин сезнең мәмләкәткә сәяхәтемнән бик яхшы хатирәләр сакладым Мин сезнең мәмләкәткә ике бардым, киләчәктә дәхи барырга өмид итәм. Хуш, сау булыңыз. яхшы сәфәр итеңез.
Җиденче Эдуард бу нотыкны сөйләгәндә, бу падишаһның дөньяның иң зур падишаһларының берсе булуы, ниндәй зур бер милләтнең сөйемле әмире икәне, нә кадәр мөстәмләкят 146 вә нә кадәр әкъваме шәттаның 147 148 149 императоры икәне һич хәтеремнән чыкмый иде. Бундай бер мәркәзе кувәт, бөтен галәм тарафыннан тәсдикъ ителгән икътидар ’ алдында каушау белән катыш тирән бер хөрмәт хисе итә идем
Падишаһ нотыгыннан соң Хомяков буңа бер җавап сөйләде. Рус милләте вә Думага хөсне тәвәҗҗеһе ’ өчен падишаһка рәхмәт укыды. Буннан соң падишаһ безнең илән баш селкеп күрешеп, үзенә махсус бер ишектән чыкты.
Соңра без дә бер-береннән зур. бер-береннән матур, мәһабәт заллардан узып, пальтоларымыз калган җиргә төштек. Киемнәрне киеп, сарайдан чыктык, авто-мобильләр илә өйгә кайттык, һәрберемез кабул рәвешеннән, илтифаттан, падишаһның нотыгыннан гаять мәмнүн вә мөтәәссир идек.
Мин Ефремов вә Милюков илән бер автомобильдә идем. Милюков нотыкның холясасене тәкрар итә иде. Мин:
— Холясагә хаҗәт юк, мин бөтен тәгъбир вә җәмләләре илән ядыма алдым, —дидем Вә шул сәгать тәкрар иттем. Бу нотыкның соңыннан әһәмияте зур булачагына, нотыкның бөтен сүзләрене хәтердә калдырырга тырышкан идем, һәм нотык озын булмаганга муаффәкь тә булган идем.
Милюков:
Мадамки ’, һәр сүз хәтереңездә икән, кайткач ук яза күреңез,—диде.
Кайтып җитәр-җитмәс яздым да иптәшләремә күрсәттем Аларның хәтерләрендә калган җөмләләргә татбикъ иттек10, һәрбере вакыйган җөмләләр шушылар, диделәр. Вә шул сәгать рус гәзитәләренең мөхбирләре тәрҗемә итеп теле- грам җибәрделәр.
1 Мәргуб сөйкемле.
‘ Табәссем елмаю, көлемсерәү
142 Ганнан үзгәртмичә, ничек бар. шулай
‘ Зиядәсим (зиядәсе и.ю) —артыгы белән
’ Мостәмләкят— колонияләр. * Әкъваме шәтта төрле-төрле кавемнәр
’ Икътидар— көч. булдыклылык. ‘ Хосне тәвәҗҗеһе — яхшы-хуш илтифаты.
’ Мадам ки — әгәр шулай икән
10 Татбикъ иттек чагыштырдык
Бу нотыкның нә кадәр мөһим икәнене изахка' хажәт юк. Бу беренче дәфга2 Русия мәҗлес мәбгусаны - депутатларыны башка бер мәмләкәтнең падишаһы рәсми сурәт ю кабул итү иде Бинаән галәйһи. Думаның игътибары вә Русиядә идарәи җәдидәнең урнашуы җәһәтеннән бу кабул вә нотыкның тарихи бер кабул вә нотык булачагында һич шөбһә юктыр
Буннан соң кавус әскәлсендә. Англия короле безнең императорны кабул иткән вакытта, үзенең безне кабул иткәнене сөйләде вә безнең падишаһта диде:
— Мин сезнең мәмләкәтнең Думасының берничә вәкилләрене күрдем. Алар минем янымда берничә вакыт калдылар. Әмил итәм ки. анлар безнең мәмләкәтнең тәэсисат’ вә хәятыны яхшы күрә алганнардыр Аларнын мөшаһәдәтләре4 безнең ике мәмләкәтнең арасында мәүҗүд мәхәббәтне тагы да куәтләргә сәбәп булса иде. диде.
Безнең император буңа каршы Англия падишаһына тәшәккер әйтте
— Минем Думаның ә> ъзаларыны хөсне кабулыңыз өчен зур рәхмәт,—диде.
Менә, укучы. Англиягә сәяхәтемсз вә анын падишаһы тарафыннан кабул ителүемез әһәмиятсез вакыйгаләрдән түгелдер. Безнең падишаһның Англия падишаһына безне яхшы кабул иткәне өчен тәшәккер итүләре Думаның дәрәҗәсе игътибары җәһәтеннән гаять зур бер вакыйгадер.
Бүген иң күп җиргә чакырылган көнсмез иде Кич иң әүвәл хариҗия министс- рствосының сараенда кабулга чакырылган идек.
Буннан башка Лондонның иң зур. иң бай, иң аристократ хисап ителгән ике йортында һәм кичке кабулга (мөсамәрәгә) чакырылган идек. Бу кич эчендә өч җирдә булу лязем иде Иң әүвәл хариҗия ггәзарәте сараегга бардык Бу сарайның зурлыгыны һич сөйләп аңлатыр хәл юк Ул көн кабулга ун мен кеше чакырылган һәм хазир иделәр дисәм, бераз зал вә баскычларның зурлыгы хакында бер фикер биргән булырмын. Сарайга берничә чакрым әграфка тезелгән арабаларнын гына да хисабына чыгу мөмкин түгел ксби иде Бу арабаларнын бер-беренә гол бирергә, тәртип белән тезелергә бундай зур шәһәрләрдә махсус ысул бар имеш Кунакны кигереп төшергәч, бәлдия полисе’ кешеләре күчергә бер номер бирәләр. Кире чыкканда нә кадәр арабалар күп булса да. ун минуттан лязем арабаны табып кигерәләр имеш.
Хариҗия нәзарәте сараена барып 'төштек Фәүкыльгадә зур баскыч халык белән тулган. Зур вә киң. ray кадәр баскычтан уң ягыннан бер агым төшә, сул тарафтан икенче агым акрынлап югары чыга иде. Югары менгәч, аллымызда күренгән ачык зал кеби бер җир дә кеше илән тулган иде Ирләр һәрбере йә фрак кигән иде. йә гаскәри киемнән иде
Мин инглизләрнең гаскәрләрене вә гаскәри әлбнсәләренс150 151 беренче дәфга күрә идем Офицер өлбисәсе шактый ма ур Озын буйлы, арык инглиз гаскәриләренә яхшук килешә. Ирләрдән соң дамаларга ла дикъкать иттем, һәрбере гаять нәфис, бу сәнә модасы мосамәрә робаларында иде һәрберенең муеннары ачык иде Бриллиант, энҗе илә тулы иде Дикъкать иттем хатыннардагы энҗе-мәрҗән Франция вә Русиядә бу кеби мөсамәрәләрдә күренгәннән аргыГрак иде Бу да инглизләрнең бу югары табәкаләренең фәүкыльгадә байлыгына шәһадәт бирә иде
Баскычтан менеп җитүгә, безне бер танымаган кешеләр каршы алдылар Кешеләр фәүкыльгадә күп булганга, иптәшләремнән асрылмага мәҗбүр булдым Мине әллә никадәр заллардан, бүлмәләрдән үтеп, бер суык тәгам хәзерләнгән җиргә алып керделәр Буггдан хәзерләнгән өстәл берничә җирдә булса кирәк Мин утырган җирдә миннән башка рус иптәшләрем юк иле һәркем кеше күплегеннән аерылып беткән иде Бер өстәл янына барып утырдым; шул ук бүлмәдә өстәлнең ары башында ул көннәрдә Лондонга Солтан Мөхәммәд Хамеснең тәхеткә ул- тырганыны игълан итәргә килгән Мохтар паша һәм утыра иде Анын бәрабәрендә берничә фәсле төрекләр бар иде.
Бер-икс суык тәгамнәрдән капкалап, тизрәк бу бүлмәдән чыктым Чыгып каранып йөрисем килә иде
Чыгып барганда гаскәри әлбисәдә бер арык, озын кеше якын килеп русча Ватандаш, сезнең илә танышырга эстим, диде.
■ Изах җентекләп аңлату
‘ Дафга тапкыр, мәртәбә
' T.»J< и< ат төзетеш
4 Мошаһадот шаһит гск
’ и>ич полисе шәһәр полициясе
151 Ә itiuc.i киемнәр
Бу зат Лондонда икамәт итә торган152 бер великий кенәз икән, исемене сөйләде. Шул сәгать хатынына тәкъдим итте Мин дә фамилиямне сөйләдем.
— Сезнең фамилияңез миңа мәгълүм,—диде —Берничә көннән бирле Лондонны шаулаткан ватандашым депутатларның фамилиясене минем кеби рус түгел, бөтен Лондон әһалисе беләдер,—диде. Хатыны французча сөйли башлады.
, Бу великий кенәз вә зәүҗәсе153 илән байтак сөйләшеп тордык Берничә мәсьәләдән байтак житди бәхәс иттек Великий кенәзнен үзене простой тотуы, миңа, простой бер депутатка илтифаты, фикерләре миңа гаять хуш тәэсир итте. Мадам ханәсенә дәгъвәт итте:
— Хариҗия нәзарәтендә бөтен кичә каласызмы? — диде
— Юк,—дидем.— Бүген янә ике жирдә булырга тиешмез.— дидем.— Фәкать аркадашларымнан аерылдым, ничек барырга белмим,— дидем.
— Кая барасыз?—диде.
— Моннан Стаффордһаус дигән йортка, аннан Лансдаунһаус дигән йортка бару фаразында идек,— дидем.— Инде ялгыз барырга мәжбүрмен. Фәкать ничек адрес илән барырга да белмим.—дидем.
Кенәз диде.
— Лондонда бу ханәләрне белмәгән кеше юк, шушылай ханә исемнәрене әйтсәнез, сезне теләсәңез кайсы арабачы илтер,—диде — Без дә Стаффорд һауска барачакбыз, ләкин без әүвәл Лансдаунһауска барамыз,— диде.
Великий кенәзнен нәзакәт вә самимияте, бу кадәр илтифаты мине хәкыйкатән мөтәәссир итте.
Нәзарәттән чыгып, байтак урамнардан жәяү барып, бер арабачы табып Лансдаун ханәсенә юнәлдем. Байтак баргач, әллә никадәр арабалар арасыннан бара башладык Бу арабалар арасыннан ун дәкыйка чамасында баргач, ниһаять, бер бакчалы ишек алды эчендәге сарай кеби бер ханәгә килеп җиттек
Халыкның күбесе китә иде. Ләкин килүчеләр дә бар иде. Китүчеләрнең күчерләрене хуҗаларының исемене кычкырып чакыралар иде.
Ниһаять, барып кердем Бер зур ханә, дәһа тугърысы — бер падишаһ сарае. Безнең кеби бер хосусый кеше ханәсе. Тәсаувыр итү154 кабил түгел, һичбер мәмләкәттә бер хосусый кешенең мәскәне155 156 бу кадәр мөзәйян’, бу кадәр зур булу ихтималы юк.
Ялңыз идем һич кешене танымый идем Иптәшләрне эзли идем. Бара торгач, берничәсене таптым. Ханә сахибәсенә тәкъдим иттеләр. Ханә сахибәсенен кабулы бер падишаһ хатыны кабулына охшаш иде.
— Залларны карап йөрдеңезме? — диде.
— Йөрдем.— дидем. Картина вә рәсемнәрнең күплеге хакындагы Хәйрәтемне157 белдердем. Бундай, һәрвакыт һәркемнән ишеткән комплиментка исе кнтмәсә дә, залларны карады ңызмы дигәч, бер нәүгъ әһәмият биргәнлеккә шаһид берәр сүз әйтмәсәң мәкъбүл күрмәячәге мәгълүм иде.
Лондонда бундай бай ханә биш-алты гына имеш, буйлардан без өчендә буһдык Болардан берсе шушы Лансдаун ханәседер Икенчесе моннан чыгып барачагымыз — Стаффорд ханәседер. Өченчесе — мәшһүр Веллингтон ханәседер. Бунда һәм берничә вакыт сонра булдык. Буннан соң язачакмын. Бу ханәләр, хәкыйкатән, эчендәге сәрвәт, хәзинә, алтын-көмеш вә фәүкыльгадә кыйммәтдар рәсемнәрнең күплеге, залларның зур вә матурлыгы, әтрафында бакча вә мән- зарәләрнен гүзәллеге җәһәтеннән гаҗәпкә калмау мөмкин булмый торган җирләрдер.
Инсан сарайларны күргәндә бу кадәр гаҗәпсенмидер. Ләкин бу кадәр зур сәрвәтләрнен бер хосусый кешенеке икәнене күрү хәйран калдырадыр.
Бу Лансдаун ханәсеннән чыгып, тизрәк Стаффорд ханәсенә бардык Бу ханә байлык җәһәтеннән югарыдагыдан ким түгел. Бу ханәдә бүген зур кабул булмай, безгә махсусрак ясалган кечкенә бер мәҗлес иде. Шуның өчен залларны, картиналарны тагы да тәфсыйльләп, озак карап йөри алдык. Ханә сахибәсе үзе күрсәтеп йөрде. Картиналарның кәсрәт вә нәфасәтенә1 изһаре тәгажжеб* итмәү
152 Икамәт итә торган — яши торган.
1 Зәүҗәсе— хатыны
’ Тәсаувыр итү—сурәтләп күз алдына китерү
* Мәскән—тора торган урын
’ Мөзәйян — бизәлгән, зиннәтләнгән.
157 Хәйрәтемне — соклануымны.
’ Кәсрәт вә нәфасәтенә — күп булу һәм нәфислекләренә
• Изһаре тәгаҗҗеб итмәү — гаҗәпләнүне белдермәү
мөмкин түгел иде Вә бу изһаре тәгажжеб ханә сахибәсенен хушына китүе бик заһир' иде Гаҗәп инсаннар, бәдиһи158 булган хуш хакыйкатьләрне нә кадәр тәкрар итсән дә, кәефләре килә генә барадыр. Бу ханәнең нәфасәте хакында ханә сахибәсе нә кадәр изһаре тәгажжеб. ибраз тәхсиннәр’ ишеткәндер, алай булса да. безнен илән булган иптәшләремездән Маклаков вә Стаховичнын сөйләгән Тәхсиннәренә кәефе килгәне заһир иде
Кеше аз дисән дә. зур залда ирдән-хатыннан илле кадәр кеше бар иде.
Танышкаладык Арада мәшһүр Чемберлен угылы вә анын килене бар иде Назик бер оркестр гаять хуш бер музыка һәвалары ишеттерәләр иде
Бу сәрвәт. бу нәфасәт. хазирундагы159 160 нәзакәт кувәи хыялияне гаять тирән фрәкәткә китергән иде.
Музыканың сәмави аһәңнәре рухның ин нечкә тамырларыны селкетә иде. Хыял булындыгымыз ханәдән дәһа мен кат нәфис, мең кат гали бер галәмдә жәүлан итә’ идек.
Стаффордһаус дигән ханәнең сахибе Док Соутерленд дигән кеше Англиянең ин бай лордларыннандыр Шотландиядәге ниһайәтсез күп жирләре фәүкыльгадә күп доход китерә имеш.
XXI
Лондонда алтынчы көн. Бер музәханә рәсме көшады161. Виндзорга бару.
үген иртә белән яңа ясалган бер музәханәнең ачылуыны карарга ь» ардык Бу бөтен Лондон өчен бер вакыйга булды Музәханәгә якын бөтен урамнар халык илән тулган иде. һәр жирдә флаг, һәр жирдә чәчәкләрдән гирләндәләр ясалган иде Музәханәгә Англиянең хәзерге падишаһы Эдуардның анасы Виктория падишаһ илән атасы Альберт исеме биреләчәк иде Музәханәнең зур залларыннан берсе булачак жирдә һәр җиргә урындыклар хәзерләгәннәр иде. Падишаһ килеп нотык сөйләячәк жиргә якын уң тарафтан бөтен мәмләкәтләрнең посолларыиа. сул тарафта Англиянең зур кешеләре арасында безгә җирләр хәзерләгәннәр иде. Залга һәркем сыячак булмаганга. Англиянең иң зурлары гына хазир иде Падишаһ залда биек итеп ясалган жиргә чыгып, музәханә ачылуга мөнәсәбәтле бер нотык сөйләде Падишаһ залга чыкканда һәм нотык соңында музыка Англия гимныны уйнады. Нотык соңында музәханә назыйрына Эдуард музә ачкычын бирде Шул ачкычны бирү илән рәсме көшад тәмам булган хисап ителде Рәсме көшад тәмам булганнан соң. падишаһ тәмам безнен янымыздан үтеп, чыгып барышлый безгә махсус бер сәлам бирде Падишаһ артыннан вәли гаһед’. анын зәүжәсе вә аннан соң баш министр Асквит чыкты Буннан соң’без дә чыгып, көчкә автомобильләрне табып, өйгә кайттык Рәсме кәшадта Төркиядән Мохтар паша бар иде Ул да безгә каршы посолларга махсус бер хөрмәтле урында иде
Өйләдән соң Лондоннан өч-дүрт сәгатьлек жирдә Англия падишаһларының жәйлек сарае булган Виндзор сараен карарга бардык Виндзор сарае дөньяның бик матур сарайларыннан берсе имеш. Без тимер юл илән бармый автомобильләр илә бардык Үтеп киткән басуларымыз бик матур иде Ләкин һичбер жирдә ашлык чәчелгән басу күрмәдем, һәр жирдә болынлык, бәрәңге бакчасы гына очрый иде. Күрелә ки. Англиянең мин күргән җирләрендә иген игү бик аз мәкьбүл. авыл халкы болынлыклар ясап хәйван асрау илә мәшгуль Кырлар матур, юллар яхшы, һәр жирдә чирәмлекләр Ара-тирә вак күлләргә очрадык, байтак заман бер су буеннан бардык Өч-дүрт сәгать автомобильләр илән чапканнан соң. ниһаять. Виндзор сараена килеп җиттек
Сарай бер таулык өстендә, фәүкыльгадә зур. Тарыз мигъмарисы’ готик стильдә Бу сарай игендәге мал-мөлкәт, картина, зиннәт(не) һичбер жирдә күрмәдем. Бөтен залларны карап йөрергә ике сәгать чамасында вакыт кирәк булды
' Заһир ачык, күренеп тора.
1 Бәдиһи ап-ачык билгеле
• HOpai пюхеиннар күроләтә мактаулар
159 Xajup\n җыелган кешеләр, шунда булучылар
’ Җаү ши (җәиә .юн) ит.> әйләнеп йөри
• Л/i-юхана росме кашады музей ачу тантанасы
’ Ва ш гаһед падишаһның үзе урынына тәхеткә утырачак варисы
• Тары! мигъмарисы архитектурасы
Залларны тәгъриф итүдән гаҗиз булганымны игътираф итәм 1 Карап йөри торгач, көтебханәгә килеп чыктык. Бу көтебханә кадәр тыныч, күнелле бер көтебханә[не] тасвир итү бик читен. Мин Шәрекъ падишаһлары сарайларыны күргәнем юк Бу сарайда бу кадәр күп китап булуы Англия падишаһларының мәгълүмат һәвәслекләрене күрсәтә иде Китаплар арасында әллә никадәр ислам хоруфаты 162 163 164 165 илән язылган китаплар күрдем. Буйлар арасында әксәриясе ’ һиндстан лисаны урду лисанында булырга кирәк. Бер дә карап, ни гарәп вә ни фарсы — белгән кәлимәләргә очрамадым. Күрсәтеп йөрүчеләр сарайлар назарияте министры вә анын мөгавиннәре иде. Карап йөреп арыгач, бер залга килеп чыктык. Бунда ике аерым өстәлгә чәй хәзерләнгән иде. Алдымызда—сарайның берничә чакырымнар сузылган парк вә бакчасы, зур юллар, фәүкыльгадә зур фонтанлап, чирәмлекләр, зур вә карт агачлар вә ниһайәтсез чәчәкләр күренә иде
Сарайның тышындагы тәэсире зурлык вә мәһабәтлек булган кеби, эчендәге заллар да, бу чәй эчкән залымыздан күренгән бакчалар да һәм хәйрәтемезне мужиб * булган ише зурлык иде.
Зур бер сарай, күз алдымызда зур «җәннәт» бакчасы, әле генә күреп йөргән чиксез бүлмәләрдәге чиксез алтын-көмеш, чиксез шкафлардагы кыйммәтле надир 166 167 168 169 чынаяк-касәләр, ниһайәтсез рәсемнәр, бу зур вә гайн заманда эченнән чыгасы килмәслек көтебханә инсанны төрле уйларга төшерә иде «Әлфе ләйлә вә ләйлә» ‘ хикәясене укыган вакытта башымнан үткән хыялын мәнзарә вә сарайлар хәтеремә төшә иде. «Әлфе ләйлә»дәге сарайлар хыял гына, хәкыйкатькә мөмкин түгел дип уйланадыр. Хәлбуки, монда хакыйкатьтә бер «Әлфе ләйлә»дәге сарайлардан, бакчалардан дәхи дә зуррак бер сарай дия идем Ник бу сарай мине артык бер һәйаҗанга китерми ’ дия идем Ләкин, белмим, никтер, хыялдагыннан артык бу хәкыйкый сарай кувәи хы- ялиямне яндырмый иде. рухымны очырмый иде. Бу ник болай дип уйлый идем. Буңа бер ачык җавап таба алмасам да. кувәи хыялиянең очуына мәдәнияте хазирә ’ мохите мөсагыйд 170 171 түгелдер шикелле тоела иде.
Гүя, тимер юл, трамвайлар, заводлардан мөрәккәб'0 мәдәният эчендә бу сарай бер тәнакыз172 173 174 175 кеби тоела иде.
Англиядә бу хәл, ягъни иң яңа мәдәният әхвале иң искедән калма коруне вөстага лаек осуле хәят вә шәүкәт илән катыш булуы Англия мәдәниятенең һәр җәһәтендә күренәдер.
Мисаллар: парламентта рабочийлардан депутатлар бар. Бу депутатлар партия тәшкил итәләр, хөкүмәтне теләсә ничек тәнкыйть итәләр, хөкүмәт бөтен запросларына җавап бирергә мәҗбүрдер. Бу җәһәттән караганда Англия нә кадәр демократик дияргә мөмкин. Шул ук парламентның Югары палатасында һич сайланмаган—нәселдән нәселгә палата әгъзасы булып килгән лордлар бар Бу ике хәл бергә җыеладыр. Шул ук гамәлә11 депутаты лордларның бу Имтиязларына11 каршы каты кычкырмый.
Икенче мисал: һайд Парк. Буның бер башы — бөтен Лондон байларының мәйдане ифтихарыдыр1’*. Икенче тарафы — бөтен фәкыйрьләрнең, бөтен бичараларның куаныч җиредер.
Янә бер мисал: авылларда бер зур завод; бу заводта рабочийлар собраниеләр ясыйлар, мөсавате камиләдән176 бәхәс итәләр. Шул заводтан ерак түгел бер лордның имениесе. Лорд имениесендә бер коруне в оста16 патшасы кеби яшидер. Буңа һичкем ачуланмый, эче пошмый, шул лордны күргәндә бөтен рабочий тәгъзыйм илән сәлам бирәдер. Вә һакәза17.
' Игътираф итү — кимчелекне тану
163 Ислам хоруфаты — ислам (гарәп) хәрефләре
’ Әксәриясе — күпчелеге, ин күбе.
* Хәйрәтемезне муҗиб—соклануыбызга сәбәп.
’ Надир — сирәк очрый торган.
‘ «Әлфе ләйлә вә ләйлә» — «Мен дә бер кичә»
’ һәйа.җанга китерми —дулкынландырмый
* Мәдәнияте хазирә — хәзерге мәдәният
’ Мөсагыйд — мөмкинлек бирүче.
171 Мөрәккәб—кушылган, бергә жыелган
" Тәнакыз кеби — каршы булып, ярашмый кебек
12 Гамәлә — эшче.
172 Имтияз — өстенлек
“ Мәйдане ифтихар — горурлык, мактаныч мәйданы
” Мөсавате камилә — тулы-камил тигезлек.
“ Коруне вөста—Урта гасыр
17 Вә һакәза һәм башкалар
Виндзордан кайткач, кич. Англиягә сәяхәтемезнең Мөдәббирләреннән профессор Перс (Mister Pares) шәрәфенә Лондонның зур рестораннарының берендә мәҗлес ясалган иде. шунда бардык Мәҗлес күркәм булды. Байтак нотыклар сөйләнде Миңа да сөйләргә тугьры килде. Үз кешеләремездән генә мөрәккәб булганга, рәсмият юк иде Шуның өчен озын нотыклар сөйләргә лязем юк иде. Депутатлардан башка, дамалардан Звегинцев хатыны (мадам Звегинцева). Хомяков кызы (М Н Хомякова), профессор Перснен хатыны (Madame Pares) бар иде
Мин нотыгымда дидем:
Бу мәҗлес профессор шәрәфенә булганга, кешенең үз алдында мактау читен булса да. бер-икс сүз әйтми мөмкин түгел. Профессорга үзене генә мактаганны ишетү агыр булмасын өчен, мин бу мәдехкә иптәшләремне һәм катыштырырга телимен. Мактаганда һәркем үз ноктаи нәзарыннан мактыйдыр Шуның өчен минем мактау тарафы миннән алдан сөйләгән иптәшләрем мәдехләре кадәр үк фәсыйх ' булмавы өчен гафу үтенәм Фәсахәт җәһәтеннән әүвәлге нотыклардан түбән икәнене алдан ук әйтеп куярга бер дә курыкмаган шикелле, сөйләгән сүзләрем саф. рыясыз булу җәһәтеннән әүвәлге сөйләгән иптәшләрем сүзләреннән бер дә калышмас дияргә дә җәсарәт 177 178 179 итәм.
Мин. иң әүвәл. профессор Перс рус булмаса да. Русия әхваленә бер рус кадәр вакыйф J булуына тәгаҗҗеб итдем Профессор бу сәяхәтне тәшкил итә башлагач ук. Англиядә рус мәҗлесе мәбгусаныннан Англиягә кунак барганда бунлар арасында мөселман да булырга тиешдер: чөнки Русиядә руслардан кала мәмләкәтнең иң күп әһалисе булган мөселманнарга дахили хәятта урын вә әһәмият бирү иҗабәте халь вә икътизаи гадәләт 180 булган кеби. хариҗдә һәм Русия вәкилләре күренгәндә, арада Русиядә мөселманнарның барлыгыны дал 181 182 183 184 185 вә шаһид булачак мөселман вәкилнең булуы ляземдер —бу хәкыйкатьне профессор Перснен аңлавы вә фәгаләгә чыгаруга ярдәме җәһәтеннән һәм тәбрик вә тәшәккер итәсем килә Әлбәттә, бу фикернең вөҗүдкә чыгуы профессордан башка аркадашларымның һәм мөселманнарга хөсне тәвәҗҗеһләре • вә мөселманнарның ишгаль итәргә тиеш булган мәүкыйфләрене ’ аңлаганлыклары аркасында булганга, аркадашларымны да тәбрик итәм һәм аларга тәшәккер итәм
Юлдашлар, без Русиядә яңа бер хәят юлының башындамыз Кирәк партияләр. кирәк Русиядә мәүжүд милләтләр арасында яна мөнәсәбәтләр ясала торган замандыр. Буннан соң сәяси хаталар булса, бюрократия өстенә аудару мөмкин булмас. Мәсьүлият ’ милләтләрнең үз өезенә төшәчәктер Хосусән бу җәһәттән әксәрият булган рус гонсырынын * әфгаль186 вә хәрәкәте мөһимдер Русиянең якты иезикъбалене теләмәгән бер вәкил мәүҗүд булуыны мөхаль" саныймын Русиянең якты, солыхлы истикъбалене теләүче вәкилләр тарихи хаталардан сакланган кеби. мөмкин булган кадәр киләчәктә милләтләр арасында суыклык ясаячак эшләрдән качарга тиешмез
Әгәр мөселманнар бу сәяхәткә катышудан калдырылган булса иде. бу бик зур тарихи хата булган булыр иде дип уйлыйм Бинаән галәһи бу кеби хата вә тәәсссфлс хәл булмаганына һәм мосслман булуым, һәм русиялс бер гражданин булуым җәһәтеннән шатланам. Әле генә профессор Перснен Русия әхваленә вөкуфснс187 188 189 тәбрик вә тәхсин иттем. Хәлбуки, бу тәбригем профессорның үзенә генә кайтып бетә микән? Бу эшнең, бу сәяхәтнең фәгаләгә чыгуына ярдәм иткән профессордан башка бер кеше бар диясем киләдер
Вакыйган11, профессор Русиягә килеп, зур бер гайрәт вә жиддият илән бу сәяхәтне оештырып йөргәндә, мин профессорның гайрәтенә, сәбатына190 хәйран калган идем
177 Ф&сыйл матур, килешле
1 Җәсарәт кыюлык, батырчылык
’ Вакыйф аңлаучы, эшнең төбенә төшүче
180 Иҗабәте халь вә икьтилаи гадәләт — уңай хәл һәм гаделлек таләбе
’ Дал дәлилләүче
• Хосне тмюҗҗеһләре яхшы караш-илтнфатлары
’ Ишгаль итәргә тиеш аәүкыйфләрене — шөгыльләнергә тиеш эшләрне, урыннарны
• Мәсьү шчт җаваплылык
• Гонсыр өлеш, токым
186 Әфга 1ь эш-шөгыль
" Мохаль мөмкин булмаган эш-хал.
" Әхваленә впкуфене хәлләренә тукталуын
" Вакыйган чыннан ла
190 Сәбатына ныклыгына
Англия халкында гайрәт, сәбат вә җиддият гам 191 сыйфатлары булса да, профессорның бу фәгалияте 192 193 мине хәкыйкатән тәгажжеб иттерә идс. Профессорны бу кадәр фәгалияткә кем сәвекъ итәдер, профессор вә бу кадәр гайрәтне кайсы мәнбәгьдән 1 аладыр дия идем. Буның сәбәбене мин Англиягә килеп җиткәч кенә азрак аңладым: профессор Персне фәгалияткә сәвекъ идән сәбәпләрдән бере — Сезсеңез, мадам, профессорның гайрәт вә сәбатының бер мәнбәгы, һич шөбһәсез. Сезсеңез. мадам Профессорның Сезнең шикелле бер рәфикаи хәят вә мөгавинәсе 194 195 196 197 198 булгач, анын фәгалияте вә аның тәшәббескярлеге ’ минем тәгаж- җебемне мужиб • булмый. Бу миңа табигый хәл кеби күренәдер. Мадам, Сезне алдыңызда мәдех итәргә мәжбүр булуым өчен гафуыңызны үтенәм, бу мәҗлеснең вә бу нотыкларның сәбәбе Сезнең иреңезнен күстәрдеге муаффәкыятьле тәшәббестер ’. Вә бу муаффәкыятьләрнең иң зур терәге Сезсеңез; бинаән галәйһи минем бу нотыгыма сәбәп тә Сезсеңез! Әгәр алдыңызда мәдех өчен мин гаепле исәм, буның гаебе миңа гына төшми. Сезгә дә кайтадыр. Бу кадәхемне иң әүвәл, мадам. Сезгә, буннан соң профессорга вә ахырдан бөтен аркадашларымның шәрәфенә күтәрәм.
XXII
Якшәнбә көн чиркәүләрдә вәгазьләр. Фәкыйрь гаиләләрне зиярәт, һайд Паркта, ачык һавада җәмгыятьләр
үтен якшәнбә көн Лондонның зур чиркәүләреннән берендә вәгазь сөйләүче ь поп вәгазендә Думаны катыштырып сөйләячәк иде. Мин чиркәүгә бар
мадым. Бүген бөтен көн иптәшләремнән аерылдым. Буны мөселман булганга чиркәүләрдә вәгазьләр тыңламавымны һәркем аңлый иде. Буңа кадәр мин күп вакыт иптәшләремнән аерылып, Лондон хәятыиың икенче тарафыны күрәсем килә иде Лондонның аристократлык, байлык дөньясыны гына күрү белән канәгатьләнмәй, простой халык тормышыны да/бичаралар, фәкыйрьләр дөньясыны да күрәсем килә иде. Әгәр Лондон хәятының бу тарафына күз салмам китсәм, мәхзүн ’ булачак, бер нәүгъ вөжданән могаззәб 199 булачак идем.
Иң әүвәл, ике көпчәкле бер арба яллап. Лондонның иң фәкыйрь мәхәлләләре булган жир—Вай-Чапел дигән жиргә алып барырга куштым. Лондон хакында язылган һәр китапта бу фәкыйрь мәхәлләләр хакында берничә мәгълүмат булмый калмыйдыр. Хосусән бу мәхәллә хакында Англиянең мәшһүр әдипләреннән Диккенс дигән әдипнең «Оливер Твист» дигән хикәясендә бу мәхәллә хәяты гаять яхшы тасвир ителгәндер.
Искә төшкәндә әйтим, дөньяда мин белгән язучылар арасында Диккенс иң яхшы бәни адәм дусты язучылардандыр. Укып әхлак вә яхшылыгыны арттырасы килгән кешегә мин бу язучының әсәрләрене димләсем киләдер. Руссо. Толстой. Диккенс. Виктор Гюго Хәкыйкатән. мин бу дүрт кеше кадәр бәни адәмгә тирән мәхәббәт, инсаннарның жафа вә хафаларыны вә изтыйрабларыны200 чыннан кызганып язган кеше белмим Бу дүрт кешенең берәр әсәрене укып бетергәндә инсан мотлакан үзендә бер инкыйлаб, рухани хис итәдер
Нә исә, Вай-Чапелгә киттем. Бу җирләргә ялгыз барырга кушмыйлар. Хәзер, диләр, жуликлар, фахишәләр күп, талыйлар, диләр Мин. алай булса да. ялгыз барырга уйладым. Күрсәтеп йөрүчеләрнең бәйанатыннан туйган идем. Үзем генә, кеше мөдахәләсеннән" башка күрәсем килә иде Ул кадәр талыйлар дигәнгә дә ышанмый идем. Бу бер куркак буржуалар сүзедер кеби тоела иде. Алай булса да, яныма күп акча алмай. простой киемнәремне киеп киттем. Күчер: «Барып җиттек»,— диде.
191 Гим гомум (халык).
192 Фәгалият - эшлеклелек.
’ Мәнбәгъ— чыганак.
194 Рәфикаи хәят вә могавииәсе—тормыш иптәше һәм ярдәмчесе
’ Тәшаббескярлек тапкыр, инициативалы булу
“ Тәгаҗҗебемне муэциб гажәпләнүемо сәбәп.
’ Муаффәкыятьле тәшаббес—уңышлы инициатива
’ Max чуп — көенечле.
’ Могаззәб—газапланучы.
'° Изтыйраб — борчылу-көенү.
" Модахәлә катышу, арага керү
Бер дә барышлый да, барып җиткәч тә—мәхәлләләрнең фәкыйрь булганы тиз генә беленмидер, чөнки арбачы зур урамнардан алып барадыр Планнан карадым «Барып җиттек» дигән җире Вай-Чапел исемендә бер зур урам икән Урам бик үк матур булмаса да. ул кадәр фәкыйрьләргә махсус урын диярлек түгел.
Вак мәхәллә урамнарына керергә кирәк дип уйладым арбачыга акча түләдем дә. җәяү, вак урамнарга кереп киттем. Бу урамнар көпә-көндез дә хәтәр дигәнгә азрак шикләнә идем. Бәреп җыгарлар кеби була иде. Шунын өчен батыр булып күренергә тырыша идем Вак урамнарның кая барып чыгачагыны белмәсәм дә, туп-туры каушамый барган була идем
Бу вак урамнар хәкыйкатән пычрак. Тәрәзәләр тузан белән капланган, йортларның керә торган җирләре кечкенә, карашы, шакшы; кайсы урамнарда һич якты юк. Ике тау арасында кеби. ике араба сыймаслык җирләр бар. Урамнарда кеше аз иде Бу вак урамнарда эчкеханәләр - кабаклар тулы иде Бү1ен якшәнбә булганга, һәрбере ябык иде Бер җирдә тар урам барып туктады Кире әйләнеп чьи арга тугъры килде Бу урам кадәр эссе, сасы урам күрмәдем Гомуми сасылыктан башка бер махсус сасы, кызган май сипкән вә суган исләре килә иде һич бу урамнарга кояш керә алу ихтималы юк иде. Бүген якшәнбә булуына тәәссеф иттем Кабак вә эчкеханәләр ябык иде. Бундагы сәфаләт вә рәзаләтләрне' күрә алмадым. Гади көннәрдә бу фәкыйрь кабаклардагы рәзаләт-сәфаләт. исереклекләр, сугышу-үлтерешүләр тәгьрифтән хариж имеш.
Лондон эшчеләре арасында эчү-исереклеккә бирелү бик мәгьруф. ди. Якшәнбә булмаган көннәрдә монда урамнарга политсә кешеләре дә ялгыз керергә куркалар имеш Исерекләр, рәзил фахишәләр кабак эчләрендә генә булмый, бундый вак урамнарда һәм тулып-быкырдап яталар имеш Ләкин бүген, сасылыктан башка, бу хәлләр күренми иде. Кабаклар ябык Гамәлә чиркәүләрдә булырга охшый иде Күргән мәшһүдәтсм2 арасында артык тәэсир итәрлек нәрсәләр булмаса да, мин Вай-Чапелнең дәһшәтләреме бу хакта укьпан хикәяләрем илән тасвир итә ала идек,. Бу мәшьүм201 202 урамнар кешесез көенчә бу кадәр куркыныч булса, исерек вә бичара фахишәләр илән тулганда тагы да мөдһиш булачагы шөбһәсез иде
Бу рәвештә бер өч чирек сәгать чамасында йөргәч, бер зур урамга килеп чыкт ым Ин элек күргән арабачыны яллап, яһүдиләр мәхәлләсеннән узып. Лондон пристаненә алып барырга куштым (ягъни язган адресны күрсәггем). Яһүдиләр тора торган җирләр әле генә күргән урамнар кеби кабәхәт. кәнә сасы җирләр икәне күренеп кала иде Ләкин арабачы вак урамнарга кермәде. Мәгаттәәссеф. бу мәхәлләләрнең чын хәягыны күреп булмады Мин бу яһүди мәхәлләләренең фәкыйрьлегеме, бундагы дәһшәтле ачлык вә ялаш ачлыкларны бу җирдә яшәгән бер яһүди агызыннан ишегкәггем бар иде Ләкин бу яһүди гасвир иткән хәлләрне күзем илән күрә алмадым. Лондон фәкыйрьләре кадәр фәкыйрь дөньяның һичбер җирендә юк имеш Буның сәбәбе бер җәһәттән күп фәкыйрьләрнең эш таба алмавы булса да, иң зур сәбәбе инглиз гамәләсенсң булган акчасыны тиз сарыф итеп бетерергә яратуыдыр Англия эшчеләре арасында эчү бик шаш ь4
Инглизләрнең һәр таоәкасында эчәргә ярату бар. Эчкәй нәрсәләре французлар кеби вино (шәраб) түгел. Бик куәтле аракылар Инглизләр куәтле аракыларны яраталар. Бөтен Англиядә исерткеч эчмәгән кеше аз имеш. Инглизләрнең сыралары да бүтән мәмләкәттәге кеби куәтсез сыралар түгел, бәлки әллә нинди спирт катыштырылган «Эль» вә «Стаувт» дигән сыралар Бу сыра өйрәнмәгән кешене бер стакан илән хәлдән чыгара имеш
Лондондагы фәкыйрьләр бәген Англияне уйга Kd iu.ipi.ni оср м.кьәтәдер Бүтән зур шәһәрләрдә һәм һәрвакыт бичаралар булса да, бундагы кадәр даими сүрәг гә берничә йөз мең кешенең бу кадәр сасып-быг ырдап яткан җир ларс юк Бу урамнарга охшашлы җирләр нә безнең Петербургта, нә Парижда бар Инглиз халкы вә хөкүмәте акрынлап бу хәлне бетерергә, бу бичара вә фөкарәгә бераз ярдәм итәргә тырышадыр Буңа Лондонда булган төрле җәмгыяте хәйрияләр шаһидтер Бөтен Лондонда 2000 кадәр җәмгыяте хәйрия бар имеш.
Җәмгыяте хәйриядән морадым: горле дарелгаҗизнннәр’. кунып чыга торган йортлар, хәстәханәләр, ятимханәләр вә һакәза Бу гәэсисаге хәйриянең*
' Сафа.һУЧ ва разамтмрне хурлык, гүбәнлекләрне
1 Л/әшЛ}Әә»г күздвн кичерелгән нәрсәләр
' Л/әшь)к шомлы
* Шаигъ киң мәгълүм
* Дире 1.ч1җтш< гажңзләр йорты
202 Тлзсисчте хәйри.ч тезелгән ярләм йортлары
барысының сәнәви доходы 5.000.000 фунт стерлинг (ягъни илле миллион рубла кадәр) имеш. Буны Лондон кешеләренә бүлгән вакытта, һәр Лондон кешесе ун сум чамасында фәкыйрьләр файдасына сарыф иткән буладыр. Әлбәттә, буны әйтүгә дә хаҗәт юк. байлар бик күп ярдәм итә. фәкыйрьләр бер дә бирмидер. Буннан күренә: Лондон әһалисе фәкыйрьләрнең хәлене уйламый түгел. Ләкин нәтиҗәсендә генә әллә нә кадәр халык сәфаләт пычрагында ауныйдыр. Якшәнбә көн чиркәүләрдә җәмгыяте хәйрия файдасына җыйган акча 400.000 сум кадәр була имеш
Буннан башка, фәкыйрьләргә ярдәм җәмгыятьләренә мәнсүб' дамалар вә башка кешеләр урамнарда шинбә кон акча җыялар имеш. Буннан килгән доход һәм 15.000 фунт стерлинг, ягъни 150 мең сум чамасында була имеш.
Бу фәкыйрьлек мәркәзеннән узып, эш-гамәл мәркәзе булган мәшһүр Лондон пристанена бардым Якшәнбә булганга, пристаньдә һәм эш юк иде Мәгаттәәс- сеф, буйдагы чиксез, ниһайәтсез складлардагы малларны тәгьриф итә алмыйм. Кереп карый алмадым. Ләкин бу Лондон пристаненең, докларының зурлыгы ниһайәтсез икәнене бер-ике кәлимә илән белгертәсем килә. Махсус ясалган пристань җиренә дүрт зур караб килеп туктарга сыядыр.
Буннан башка әллә нә кадәр вак караблар, тулы доклар янындагы магазин вә складларда 220.000 тонна кадәр мал вә товарга җир хәзер имеш
Тәмәкегә махсус складлар гына ике дисәтинәгә якын җир ишгаль итәдер. Бу пристаньнәрдә эш көннәрендә 30.000 кадәр рабочий эшли имеш
Бу пристаньне идарә итүче компаниянең капиталы йөз утыз миллион чамасында имеш. Буннан Лондон пристанендәге тиҗарәте мал вә сәрвәт хакында бер фикер хасыйл итеп булса кирәк
Буннан араба алып тугьры һайд Паркка киттем. Якшәнбә көн һайд Паркның чирәмлеклөрендә. ачык һавада җәмгыятьләр булганыны белә идем. Бу собрани- еләрне бер күрәсем бик килә иде.
һайд Паркка барып җиткәч, арабадан төштем. Чирәмлекләр булган җиргә араба илән кертмиләр Җәяү киттем. Зур чирәмлек, тигез болын фараз итенез. Барып җиткәндә иң әүвәл бер халык җыелган җиргә туктадым.
Биек бер нәрсәгә менгән бер яшь. арык хатын кычкырып-кычкырып бер нәрсә сөйли иде Янында бер зур флаг Бу флагка язылган сүзләренең нә икәнене бөтенләй аңламасам да, сайлаулар, хатыннар-фәлән дигән сүзләрнең мәгънәсеме белә идем Димәк, бу хатын хатыннарның сайлауга катнашуы лязем булуы хакында нотык сөйлидер. Яшь хатын, үзе бик арык, йөзе мәргуб203 204 205, бик димагый2; уң кулыны бер дә селкетми, бер кулы зәгыйфь булырга кирәк Сул кулы илән бәгьзан хәрәкәтләр, жестлар ясыйдыр. Менгән мөнбәре бер простой арба. Арбаның бер тарафына зур киндер җәймәне (брезент) таяклар илән җилкән кеби итеп куйган, таки тавыш бер генә якка китсен.
Хатын бик кызып-кызып сөйли Тыңлаучылар байтак бар. Әксәрисе простой халыктан, якшәнбә көн ял итеп йөрүче гамәләдән булырга кирәк Сирәк-сирәк кул да чабалар. Арада буржуалардан, укыган кешеләрдән һәм берничә тыңлаучы бар. Болар ихлас илән тыңламыйлар. Көлебрәк, истиһза итеп торган кеби.
Бу яшь хатыннын сүзләрене байтак тыңлап торгач, чирәмлекнең икенче тарафына киттем. Анда янә башка бер халык жыелган жир күрдем Халык арасында тыгызлана-тыгызлана барып карадым. Монда тагы бер хатын шулай ук арабага менеп баскан, шулай ук кычкырып сөйли. Арабасына шулай ук киндер тартып куйган. Ләкин бу хатын баягысыннан картрак, киемнәре дә баерак, сөйләү формасы әүвәлгедән гайрәтсезрәк күренәдер Ләкин буның да кул чабучылары бар. Бер инглиз минем бик дикъкать итеп карап торганымны күрде булырга тиеш, бу хатынның нинди кеше икәнене бәйан итәргә тотынды Инглизләрнең таләффызы206 бик читен. Буның өчен бу хатынның фамилиясенс хәтердә тота алмадым. Ләкин дворянка икәнене белдем. Инглиз бу хатынның дворянка — принсли булуыны кат-кат әйтте.
Инглизләр дворян булуга фәүкыльгадә әһәмият бирәләр. Лондонга баручылар арасында дворян булмаган без бер-ике генә кеше идек.
Безнең һәрберемезнең тәрҗемәи хәлемез басылып өләшенгән иде. Шуннан минем дворян түгел икәнемне белгәннәр иде. Берничә җирдә сорап йөдәттеләр: «Сез нишләп дворян түгел? — диләр — Әллә сездә татарларга дворянлыкны бирмиләрме?» — диләр.
' Мәнсүб — бәйле, мөнәсәбәте булган.
1 Мәргуб — сөйкемле
‘ Димагый — акыллы
206 Тәләффыз — сүз әйтелеше.
— Русиядә нәселгә китә торган дврянлык бик сирәк бирелә.— дидем.— Искедән дворян булып килгән кеше безнең Русия мөселманнары арасында сирәк.— дидем Искедән килгән татар мирзалары һәрбере дворян булып тәсдыйк ителмәгән. дидем Юкса безнең Казан мөселманнарының күбесе хан вә мирза нәселеннән. - дидем
Дама, болай дигәч, бераз жуандьг. Юкса сатхи* хатын мине ярыйсы гына кеше, дворян түгел дип бик кызгана иде
Бу икенче араба өстендәге хатын әтрафындагы кешеләр бантыннан артыграк иде. Буның сөйлә! ән сүзләре дәхи дә җитди булырга кирәк, тыңлаучылар арасында истиһза илән көлүче юк кебидер. Бәлки буңа сәбәп бу хатынның дворянка — привели булуыдыр. Аңладым, бу хатын хатыннарның ирләр илә хокукта мөсави207 208 булуы хакында сөйлидер. Иртәгә Милләт мәҗлесенә җыелып барып, депутатларга мөсавате хокук законы ясарга кушыйк, көчлик, ди. Суффражисткалыкка дәгъва игә.
Суффражисткаларга бу ике хатынның вәгазьләре тәэсирсез калмады. Иртәгесен без Ливерпулыә киткәч, әллә ничә мең хатын җыелып килеп. Милләт мәҗлесенә керергә теләгәннәр дә. полиса кешеләре җибәрмәгәч, полиса илән сугышып керергә тырышканнар Максудлары: кереп, депутатлар илән кычкырышып. мөсавәте хокук законы кирәклеге хакында сөйләшү вә петиция бирү булган икән
Полиса әллә ни кадәрсене тотып, берничә сәгать ябып та тоткан.
Без бу вакыйга вакытында Лондонда түгел идек. Ливерпуль вә Шотландиягә киткән идек Ләкин безнең иптәшләрдән Маклаков шул эшләрне күрер өчен Лондонда калган иде. Буның тәфсыйлатене ахырдан сүзгә оста Маклаков бик көлдереп сөйләде.
Ха^ын сөйләүчеләрдән башка һайд Парк чирәмлегендә берничә дини вәгазь сөйләүчеләр дә бар иде Кайсы Инҗилдән вәгазь сөйли. Кайсы үзенә бер кечкенә мәзһәб чыгарган, шуны аңлата, һәрберснең үзенә җитәрлек тыңлаучысы бар. кайсы көлә, кайсы кабул итә.
Холәсән, кямил хөррияте иҗтимагъ вә кямил хөррияте кәлям1 Теләсәң нә сөйлә, бары сөйләгән сүзләрен тәртипсезлек кә сәбәп булмасын!
XXII!
Англиядә сигезенче кон. Ливерпульгә сәяхәт. Анда безгә бирелгән мәҗлес вә нотыклар. Минем сөйләгән сүзләрем
үген иртә торып Ливерпульгә киттек Ливерпуль шәһәре Лондоннан дүрт- биш сәгатьлек бер җирдер. Комитет тарафыннан безгә махсус бик уңгай вагоннар хәзерләнгән иде. Вагон махсус булса да. безгә аерым билетлар бастырганнар иде Билетнең өстенә «Дума сәяхәте» дип язылган иде. һәм поездда безгә генә махсус йнмәк салоны да бар иде. Өйлә тәга.млары ашап, чәйләр эчеп, дүрт-биш сәгать бик тиз үт те. тоелмый да калды
Ливерпульдә без һәммәбез бер җиргә, номерга төшмәй. һәрберемез аерым- аерым махсус йорг сахибләренә кунакка төшәчәк идек. Мин граф Бобринский илән икәү Боус (Mr Boouth) дигән диңгез пароходлары хуҗасына төшәчәк идек
Ливерпуль шәһәренә сәгагь дүрт ярымнарда ки теп җиттек. Вокзалга шәһәрнең головасы вә берничә гласный безне каршы алырга төшкән иде. Аннан башка фотографлар, гәзигәчеләр вә башка карарга килгән публика гулы иде Безнең йорг хуҗамыз үзенең автомобиле илән. хатыны, үзе бергә каршы алырга төшкәннәр. Зур автомобильгә нәрсәләремезне куеп һәм үземез утырып киттек
Боус үзе дә. хатыны да ярыйсы французча сөйләшәләр Бусы минем өчен бик ушай булды Боус безне тутъры оенә алып бармады Әүвәл диңгез пароходлары пристаненә (портка) алып барып, үзенең бер пароходыны күрсәтәчәк булды. Портка барып җитеп, фәүкыльгадә бер зур пароходка алып керделәр Пароход ярты сәгатьтән Бразилиягә китәчәк иде Мин бу пароходның зурлыгыны яхшылап тәгьриф итә алмыйм Әгәр хәтерем хыянәт итмәсә.
207 Сшпхи беркатлы
208 Мосави тигез (хокуклы)
’ Кнми.1 хөррияте иҗтимагъ ва кями.1 хиррияте кә.тч.м җыелышлар ясарга һәм еүз сейләргә тулы ирек
пароходный озынлыгы жиде йөз фут чамасында, киңлеге 80 фут чамасында шикелле. Бу пароход түгел — бер дөнья, бер шәһәр. Пароходның йимәк бүлмәләре. язу бүлмәләре, уен бүлмәләре һәрбере аерым, һәрбере бик зур, һәрбере матур, чиста вә пакь. Бары мөһажирләргә махсус класс кына шакшырак. Америкага күчүче мөһажирләрне бу кадәр хәйван кеби күрүләренә эч пошарлык.
Пароходның буфет булган жиренә алып кереп чәй эчерделәр. Чәйне тиз-тиз генә эчтек тә, пароходны карарга тотындык. Пароходны күрсәтеп йөрүче хуҗаның үзе булганга, һәр жирдә гаять зур бер хөрмәт илән каршы алалар иде.
Пароход кычкырта башлады Китәргә өч дәкыйка калган диделәр. Китүчеләр палубага чыгып, озатучылар пристаньгә чыгып беткән иде.
Боус әфәнде безгә диде:
— Югарыда берничә күрелмәгән бүлмә калды. Ләкин пароход китәргә өч дәкыйка калды, безгә чыгарга тугъры киләдер
Бу аккуратностьны (тәкыйдьне) мин гаять тәхсин иттем. Бу кеше бу пароходның сахибе мотлакы209. әгәр ул теләсә, пароход бер-ике дәкыйка түгел, берәр сәгать соңга калып китәчәк Алай булса да, хужа ясалган расписаниегә тәгъзыйм итәдер, үзенең бер капризы өчен ярты гына дәкыйкагә булсын, кагыйдәгә хилаф эш күрәсе килмидер Менә бу канун вә кагыйдәгә хөрмәт яурупалыларның һәрберендә гомуми бер сыйфаттыр. Буңа кайчан аккуратность, кайчан дисциплиналы булу диләр. Асылда һәрбере тәкърибән210 бер гайн сыйфат мәмдухдыр211. «Вакытлы файда вә кәеф өчен кагыйдә вә мәслихәте гомумиягә хилаф хәрәкәт итмәүмдер.
Менә бу сыйфат, дисциплина, мәгаттәәссеф, безнең Русия кешеләрендә юк, һәркем үзенең ань кыйләтесе212 213, бер минутлык капризы өчен кагыйдәгә, мәслихәте гомумиягә хилаф хәрәкәт итәргә хәзердер һәм итәдер Безнең Русия халкының артта булуының нәтиҗәләренең берсе, яхуд хәтта сәбәпләренең берсе бу кагыйдәгә гадә.м итагатьтер3 дип уйлаучылар бар. Бу, русча әйткәндә, отсутствие дисциплины буладыр.
Бу урында бер рус бае, яхуд хосусән бер татар бае булса иде, кунакларына пароходыны күрсәтеп йөргәндә пароход китә башласа, һич шөбһәсез, капитанны чакырып, көтәргә кушар иде. Ләкин мистер Боус алай итмәде. Үзенең хужа икәнене аз гына да сиздермәде, тиз-тиз генә кунаклары илән чыкты.
Пароходтан чыгып, шулук автомобильләре илән безне Ливерпульнең тышындагы дачасына алып китте. Юлда пароходлардан бәхәс иттек. Боус аганың бу зур пароходы шикелле җиде пароходы бар имеш Бу пароходлар тәкърибән безнең рус акчасы илән хисаплаганда унбер-унике миллион тора имеш. Боус аганың зур пароходларыннан башка егермеләп вак пароходы бар имеш. Болар да берничә миллион тора торгандыр.
Дачага барып життек. Дача бик матур. Тәмиз, пакь, ләкин бер дә әллә ниндәй кылангычлыклар юк. Безнең капиталы ярты миллионга да барып җитмәгән, аның да үзенеке булуы шөбһәле булган татар байларының дачасыннан артык жире юк. Бәлки бу мөсриф214 215 татар баеның дачасындагы исрафлар бунда юк һәр шәйдә простойлык; әллә нинди фонтаннар әллә ничә түгел, әллә ничә төрле породадан этләр дә юк. Петербургтан (Лондоннан) китергән поварлар да юк. Бу миллионнар үзе тапмаган бер рус, яхуд татар яшь баенда булса иде, ниләр кыланыр иде9 Ләкин безнең Русиядә дә малны үзе тапкан кешеләр исраф итмәй, угыллар, икенче буыннар, даимән дияргә мөмкин, исрафчы буладыр Хәлбуки, мәдәниятле инглизләрдә икенче буын да исраф итмәй. арттырырга гына тырыша булырга кирәк Боус карт кеше түгел, утыз сигезләрдә бер кеше. Малны, шөбһәсез, үзе табып өлгермәгән, әлбәттә атасыннан калган. Ләкин егет малны саклый белгәнгә охшыйдыр.
Дачага барып җиткәч, тиз генә жуынып, сакал-мыекларны тәртипкә куеп, ак күлмәк вә фракларымызны киеп, мәҗлескә барырга хәзерләндек. Бу мәжлесне Ливерпуль шәһәренең төжжар’ җәмгыяте, сәүдәгәрләр палатасы ясый иде. Мәж- лес сәгать жиде ярымда булачак иде. Йорт хужамыз Боус та бу шәһәрнең зур байларыннан булганга, ул да чакырылган иде. Бәлки үзе бу эшне оештыручылардан бередер
' Сахибе мотлакы—тулы хуҗасы 1 Тәкърибән — якынча.
' Гайн сыйфат мәмдухдыр — макталуга лаек шул сыйфаттыр
* Ань кыйлләтесе— кыска вакытлы, аз нәрсәсе
’ Гадәм итагать—итагать булмау
214 Мосриф— әрәм-шәрәм итүче
’ Төҗҗар - сәүдәгәрләр.
Мәҗлес Аделфи Adelphi Hotel — дигән бер гостинсанын зур залында хәзерләнгән иде. Гостинса зур Зал һәм зур; бик матур итеп өстәлләр хәзерләнгән Зал илән янәшә бер бүлмәдә хатын музыка уйнаучылардан мөрәккәб бер оркестр бар иде һәркем кайда утырасы аллан тәгаенләп куелган иде. Залга кергәндә кем кая утырасын күрсәткән баскан кәгазьне өләшәләр иде Кәгазь буенча мин дә үземнен урынымны таптым. Музыка булуына минем бик кәефем килде Бунын сәбәбе шул: мин бу мәжлеснен ахырында нотык сөйләячәк идем Нотык сөйләр өчен мәжлес кеше.тәренен кәефе яхшы булганы кирәк буладыр. Кәефе яхшы булган халык алдында нотык сөйләү күңеллерәктер Халык тынлаучан була. Әйткән сүзләренә әһәмият бирүчән була. Музыка һәрвакыт яхшы кешеләрнең кәефене китерүе тәҗрибә ителгәндер.
Бу мәҗлестә без дүрт кеше нотык сөйләячәк идек Шидловский. мин. Лерхе вә Милюков, һәм шул язылган тәртиптә.
Инде бу урында бу нотык сөйләүләрнең ничек алдан тәгаен ителүе хакында бер-ике сүз әйтим.
Лондонга барган көннәрдә үк мөдәббирләр һәр каюымызны җыеп, нинди зур мәҗлесләр буласыны безгә бәян иттеләр һәр каюысында берничә кешегә нотык сөйләү лязем булачагыны аңлаттылар. Шуннан соң кемнәрнең нотык сөйләргә теләгәнене сорадылар Арадан байтак кеше һичбер төрле нотык сөйләргә катышасы килмәгәнлекләрене белдерделәр Сөйләве лязем булган яки сөйләргә ира- дәсе1 булган кешеләр унберләп булды: Хомяков. Гучков. Милюков. Ефремов. Шидловский. Лерхе. Звегинцев. Бобринский. Стахович, граф Патоцский. Максудов. Сөйләргә теләгән кешеләр мәгълүм булгач, кем кайда сөйләүне тәгаен итүне мөдирләргә тапшырдылар
Мөдирләр, бер сәгать киңәшеп, һәркем өчен сөйләү мәхәлләрене’ тәгаен иттеләр Башкалар арасында миннән дә сорадылар
— Сезгә Ливерпуль шәһәрендә төжжарлар тарафыннан ясалган мәҗлестә сөйләргә яки Эдинбург шәһәрендә шәһәр управасы ясаячак мәҗлестә сөйләргә муафикъ күрдек, кайсыны тәрҗих итәсез1? диделәр.
Мин тиз генә Ливерпульдә сөйләүне тәрҗих иттем. Буның сәбәбе шул: Ливерпуль шәһәре Англиянең тәжарәт җәһәтеннән бик мөһим шәһәредер. Ливерпуль байлары Англиянең хәятында мөһим бер роль уйныйлар. Бу шәһәр Англиянең бер Москвасыдыр Аннан башка, бу Ливерпуль байларының Мисыр вә һиндстан кеби мөселман булган мәмләкәтләргә мөнәсәбәте бар. Минем сөйләсе сүзләрем дә мөселманнарга хокук вә мөсавәт бирүгә даир булачак иде Шунын өчен мин Эдинбург шәһәрендә сөйләүдән хәятлы. әһәмиятле Ливерпуль шәһәрендә сөйләүне әүля4 күрдем
Менә нотыклар шушы рәвештә алдан тәгаен ителеп куелды Миңа башта бу мәҗлестә генә сөйләргә тәгаен ителгән иде Ләкин буннан башка, ахырында, ике җирдә сөйләргә тугъры килде Берсе, югарыда укыгансыз, профессор Перс хөрмәтенә бирелгән мәҗлестә. Бу кечерәк бер нотык, бунда кеше аз иде һәм сөйләгән сүзләрем хосусыйрак иде Икенче, матбугат җәмгыяте тарафыннан бирелгән мәжелестә. Бусы минем занымда’ әһәмиятсез түгел. Бусы хакында түбәндә бер-ике кәлимә сөйләрем
Әле хәзергә Ливерпульдә сәүдәгәрләр тарафыннан безгә ясалган мәҗлесне тәгъриф итәргә башлаган идек. Онытмыйк. Шулай, без һәрберемез килеп, урын- нарымызны табып җирләштек. Без урыннарга утырып беткәч үк музыка уйнарга тотынды
Мәжлес башлангач ук Англия композиторларыннан Кусыйк дигән кешенең «Гладиаторлар дөхулс»6 дигән маршыны уйнадылар Бу җиңел, күңелле, шатлыклы бер көйдер Бу көй илән башланган мәжлеснен күңелле булачагы бәдиһи’ иде Мин һаман, ашый-ашый. сөйләячәк фикерләремне уйлый идем Мөселманнарның хокукта мөсавәте хакында да берәр сүз әйтми каласым килми иде
Бу хакта бик күп сөйләп, кунакка чакырган кешеләрнең кәефене җибәрүдән һәм ихтираз216 217 лязем булганыны сизә идем Ләкин кунак итәләр дип кенә хәкый-
• Ирада - омтылыш, теләк.
’ Маха.1 урын, йорг-өй
• Тәрҗих итү өстен күрү
• Әрлә артыграк, яхшырак
’ Занымда уемда.
217 Дох\ль табыш, керем
’ Бәдиһи ап-ачык
• Ихтира) саклану, сак булу
катьне әйтми калырга да асла разый 218 түгел идем Рус иптәшләрем дә. минем мөселман мәсьәләсеннән, хокуктан бәхәс итәчәгемне белгәнгә, бераз куркып торалар иде Инглизләрнең һиндстан халкына хокук бирмәүләре хакында күбрәк әйтеп җибәреп, алар да уңгайсыз хәлдә калудан куркалар иде. Хөласа 219. минем вазыйфам читен иде. һәм бүре тук булырга һәм сарыклар исән калырга тиеш иде.
Йимәк тәмам булды. Нәүбәт нотыкларга килеп җитте. Иң әүвәл Англия короле вә безнең падишаһ сыйххәтенә касә күтәрделәр. Буннан соң Ливерпуль шәһәренең шәһәр рәисе лорд Мери бер нотык сөйләде. Буннан соң Шидловский сөйләде Шидловский инглизчә яхшы сөйләсә дә. нотыгыны язган кәгазьгә карап сөйләде. Минем алай электән язып куйган кәгазем юк иде. Мин кәгазьгә карап сөйли белмим Болай сөйләгәндә һәрвакыт начар буладыр һәрвакыт, сөйләгәндә, кирәк Думада булсын, кирәк башка җирдә, алдан бер план хәзерлим дә, шул план буенча бер кат алдан сөйләп карыйм. Нотык мөһимрәк, озынрак булса, берничә кат сөйләп карыйм.
Шидловский сөйләп бетерде Өстәлгә таратылган нигъмәтләр тәртибе кәгазенең бер ягында нотыклар тәртибе язылган иде. Бу кәгазь буенча нәүбәт миңа килеп җиткән иде. Мәҗлеснең рәисе торып:
— Нәүбәт мистер Максудов, Думаның мөселман партиясенең әгъзасына,— диде.
Тордым. Мин өстәлнең югары очында бер урында идем /Алдымда ап-ак дәстәрхан 220 илә капланган өстәл стакан вә касәләр илә тулы. Ике өстәлнең ике тарафында йөз илледән артык кара фраклы, ак күлмәкле, сакалсыз-мыексыз инглизләр күзләрене миңа тегәләгәннәр иде. Рус вә инглиз флагы матур, янәшә тезелгән иде. Сул тарафта музыка уйнаучы кызлар бүлмәсе күренә иде. Алар да, музыкаларыны туктатып, тыңлыйлар иде.
Сөйләргә башладым. Элекке җөмләләрдән үк кул чабып тәбрик итәргә башладылар. Шуның өчен фикремдә ясалган план буенча сөйлисе сүзләремнең берсен дә төшереп калдырмадым.
— Мөхтәрәм әфәнделәр, сездән сүземне үз лисаныңызда сөйли алмаганымны гафу кыйлуыңызны үтенәм. Мин французча сөйләячәкмен. Лисаныңызны лязем микъдарда белмәвемә тәәссеф итәм Фәкать бер жуанычым бар: ул хәзер сөйләячәк лисаным сезнең гыйндеңездә мәнфур 221 бер тел булмавыдыр Миннән мөкаддәм сөйләгән юлдашларым да ифадә кыйлдылар 222 ки. безнең Англиягә килүдән максудымыз китапларда укып тасвир кыйлган Англиямезне хәкыйкый Англиягә татбикъ вә чагыштырудыр.
Без әүвәлдә хыялымыздагы Англияне дә сөя идек. Аның мәдәниятене, сәр- вәтене, куәт вә солтанәтене белә идек. Англия хакында һәр фикеремез мөстәх- сәнанә 223 иде. Бу сәфәремез саясендә 224 225 226 мәгълүм булды ки. хәкыйкый Англия безнең хыялдагы Англиядән кат-кат артык имеш.
Безләр—шәрекълеләрмез. Шәрекъ халкында хыял куәтле булуы мәшһүр. Алай булса да, безнең куәтле кувәи хыялиямез дә Англиянең голү вә кәмалене кәма һуа хакъән ‘ тасвир вә тәхлил ’ кыйла алмаган икән.
Англиягә тәслим227 вә аның голү шәэнене тәсдыйк228 Русия халкының һәр табәка вә һәр сыйныфында мәүҗүддер229. Аркадашларымнан Шидловский буны сезгә бик ачык сүрәттә аңлатты Мин хәзер бу мәҗлестә сезгә Русиядә сакин230 әһле исламның мәхәббәтене гарыз кыйлачакмын231. Мин альт килгән әманәт шулдыр.
Мин мөселман бер депутатмын. Русиянең шәрекъ тарафында сакин татар кавеменнән бер мәбгусмен. «Татар» дигәч, яурупалыларның күңеленә килешсез
' Асла разый — һич риза.
219 Хөласа — озын сүзнең кыскасы
’ Дәстәрхан ашъяулык, эскәтер
221 Гыйдеңездә мәнфур*— каршыгызда нәфрәт ителгән.
222 Ифадә кыйлу— аңлатып бирү
* Мөстәхсәнанә күркәм, яратулы
’ Сәясендә арасында.
' Кәма һуа хакъән—булганынча тулы һәм дөрес итеп.
* Тәхлил анализ
227 Тәслим—сәламләү, саулык теләү
" Голү шәэнене тәсдыйк — бөек, югары дәрәҗәсен тану
229 Мәүҗүддер бардыр
12 Сакин яшәүче
231 Гарыз кыйлу ирештерү
киемле, мәнфур сималы '. кысык күзле, озын сөңгеле, уклы-жәяле, атка атланган мангул килә Сәйяхләр сәяхәтнамәләрендә татарларның рәсемене теләсәләр ничек итеп күрсәтсеннәр Тарихта һәр кавемнең баба вә әҗдады 1 төрле хәл вә кыяфәтләрне кичерт әннәр
Мөгьлүмеңез булсын ки. Русиядәге төрек вә татар кавеме хәзер дә андый бер халык түгелдер. Гади мәдәниятне күптәп кабул иткән вә мәдәнияте талиянең юлына кергән 20 миллионлык кабилиятле милләттер, дин мөбнн исламда мө- кайяд ’ улдыклары хәлдә, аның мәдәният илә иҗтиматыйәие белеп, мәдәниятне кямилән кабул ңтәргә хәзер бер кавемдер
Ватандашларымыз руслар безгә бу хосусларда камил мөсагадә * бирәләр. Вә улдыкча ярдәм итәләр. Мөманәта ’ итмиләр. Шул сайәдә без Русиянен камил гражданнарыннанмыз. Русиянен һәрбер эшләренә катышамсыз Гаскәрдә була- мыз Хаким вә мәэмүр * дә була аламыз. Мәмләкәтсмездә мәшрутият * игълан кыйлынганнан бирле низам чыгару эшләренә дә катыша башладык.
Мөселман, мөселман уллыгы хәлдә, гаять хәмиятле ’ бер ватанпәрвәр була аладыр. Әһле исламга өмуре миллияләрендә ’ мөсагадә никадәр артык күрсәтелсә. айларның хөббе ватаннары232 233 234 235 236 237 238 239 шулкадәр артадыр Тәдбир" өмуре дәүләттә никадәр катыштырылсалар, мөселманнарның сәдакатьләре'2 дә шул дәрәжә артадыр Тәбәгаи Исламиясенә240 241 242 бу илә мөсагадәләр бирү, анларны өмуре дәүләткә243 244 245 246 247 248 катыштыру Русиягә махсус бер эш түгелдер Тәхет химайәсендә мөселманнар күп булган һәр хөкүмәт вә һәр дәүләт бәйлә кыйлку ляземдер (һинд вә Мисыр мөселманнарына ишарә.)
Бу мәҗлес мөгьтөбәран тожжар тарафыннан ясалган мәҗлестер Бәлки бунда хокук, мәдәният вә сәясәт бабларыннан күп сөйләү мөнасиб” булмас Ләкин мин әһле төҗҗарагның сәясәт вә мәдәнияттә күп дәхеле булуына каил” бер кешемен Хосусән Англия төҗҗары. сез мөхтәрәмнәр, важидадыныз тарихе бәшәрияттә вә тарихе мәдәнияттә бик зур рольләр уйнадыңыз Англия идарәсендә! е бөтен җирләргә Англия гаскәрләреннән әүвәл сез аяк бастыңыз Бөтен Американын вә җәзаире мөтә! аддидәнең” мәдәниятенә вә рәфаһы хәленә” сәбәп Англия төҗҗа- рыдыр. Иске бер хакыйкатьдер ки. •бер мәмләкәтнең куәт вә шәүкәте ул мәмләкәтнең төҗҗарының сәрвәте вә әһле сәнагатиянең рух мөхтәрганәсе1’ илә мөтәиасиб- дыр. Бу хакыйкатьнең беренче мисалы вә нәмүнәсе Англиядер Англиянең мәркәз төҗҗариясе. ягъни гүйә249 төҗҗарат пайтәхете ошбу Ливерпуль шәһәредер
Бу мәҗлес тә шул шәһәрнең төҗҗар мәгътәбөраненнән гыйбарәттер Бинаән галәйһи. Англиянең куәт вә шәүкәте. мал вә сәрвәте кыйсьмән250 сез мөхтәрәмнәрдән 1ыйбарәт дисәм, артык мөбаләга иткән булмасам кирәк Мин сез мөхтәрәмнәрне Англиянең фагыйль шәүкәте вә мөдәббир сәрвәте булуыңыз җәһәтеннән һәм дә гайре мәдәни җирләргә мәдәният таратучы булуыңыз хәйси- ятеинән251 гомумән тәбрик игом вә фикер Тәхсинемне ифадә кыйлам. Каршымызда ике матур флат тора (залда Русия вә Англия флагы янәшә куелган иде) Бу гүзәл шигар21, дәүләтләр һәрвакыт ошбу мәҗлес кеби дустанә мәҗлесләрдә генә очрашсалар иде
' Мәнфур сималы җирәнгеч йөзле
1 Әҗдад ата-бабалар
• Дин мобин исламда мокайчд «дин исламга иык бәйле, тугьры» мәгънәсендә.
233 Мосагадә мөмкинлек
’ Моманәга каршылык, тыю
• Мәзмур дәүләт хезмәтендәге кеше, чиновник
’ Мәшрутият конституция.
• Хәмият.зе тырыш, ярдәмчел
’ Әмере миллияләрендә милли эшләрендә
239 Хоббс ватаннары ватанны сөюләре
" Тәдбир тиешенчә уйланылган эш. чара
241 Сәдакать - тугърылык
" Тәбәгаи ис шмиясснә мөселман гражданнарына
243 Әмере ют дәүләт эшләре
” Монасиб яраклы, килешле
'• Каил ышанып сөйләүче
*’ Җәзаире мот>>гаддидәнең күп санлы утраулар җыслмасынын
'■ Рәфаһы холено иркен. мул яшәвенә
'• Рух махтәрганосе ирекле рухи ихтыяры
10 / |М.» нәкъ
250 кыйсьмән өлешчә
251 Хәйсичтсннән сәбәбеннән, у наеннан
21 Шигар билге, байрак
Мин бу сәфәремезгә вә хосусән бу мәжлесемезгә бик зур әһәмият бирем Бу мәҗлестә мина кадәр һәр ике тарафтан дустанә сөйләнгән сүзләрдә һәр ике мәмләкәтнең дустлыгы вә һаман дуст булачагы бик ачык аңлашыла.
Бу дустлыкның һәр ике тарафның гражданнарыннан улан мөселманнарның хокукларына да яхшылык илә тәэсир итүенә өмид итәм Кадәхәмс Олутъ Англиянең истикъбале, гомумән Англиянең тәжарәт вә сәнәгатенең тәрәкъкыйсе вә хосусән бүген миһманы252 улдыгымыз Ливерпуль шәһәренең төжжар мөгътәбәра- ненең наме вә шәрәфенә күтәрәм
Нотыкның башыннан ахырына кадәр кул чабулар туктамады Моннан аңлан- ды ки, нотык урынына муафикъ булып чыкты
Миннән соң ике инглиз сөйләде. Болардан соң Милюков вә Лерхе сөйләде. Болар һәр икесе инглиз төҗҗарларының Русиядә күргән вә күрә беләчәк эшләре хакында сөйләделәр.
Мәҗлес шулай тәмам булып бара иде. Мәҗлес ахырында Чайковскийның «Чәчәкләр вальсы» дигән музыка парчасыны уйнадылар Бу бик күңелле бер парча, мәҗлес бик матур тәмам булды, һәркем хуш хатир253 254 иде.
Кайтырга чыга башладык. Дума рәисе Хомяков килеп, кулымнан кысып тәбрик итте Буннан башка иптәшләрем һәрбере тәбрик иттеләр. Гучков вә поляк вәкиле Свинтицкий:
— Әйтәсе фикерләреңезне инглизләрнең бик ачуларыны китермәй әйтү читен иде, сез буннан яхшы барып чыктыныз,—диделәр
һәрбер аркадашларым нотыкны яратканлыкларыны белдерделәр, берничә горле мәдехләр сөйләделәр. Ләкин мин инде аларны язып тормыйм
Ләкин иптәшләр арасында бер кеше мөстәсна2. Бу кеше Государственный Совет әгъзаларыннан. Исеме лязем түгел. Бу кешенең бөтенләй кәефе китте Бу кеше фикерене миңа әйтеп бирмәсә дә. аның кем икәнен белгәч, уйлап белүе читен түгел иде Бу кеше Англия халкына: Русиядә егерме миллион кадәр мөселман булганыны һәм мөселманнарның аерым бер милләт булганыны белдергәнгә эче поша иде Бу кеше шул һаман мөселманнарны күндәм лакей, честный дворник итеп кенә күрсәтәсе килә иде. Хәтта үзенең барин табигате илән. кайда булганыны онытып: «Татар баласы, синең боларны сөйләргә ни хакың бар?» дип кычкырырга кыҗраганга охшый иде. Ләкин татар баласы буны аннан сораячак түгел иде Дөньялар үзгәргән, мәхәлләр255 башка иде. Кем белсен, бәлки начальстводан рөхсәтсез французча белгәнгә дә эче пошкандыр Эче пошарга да урын бар, әгәр төрле яктан татарлар шулай укыйгалап китсәләр, эчми торган лакей, яхшы күчер кайдар табарга кирәк булыр?
Өйгә кайттык Боус аганың өендә бүлмәләремез хәзерләнеп куелган иде. Бүген кич соң булганга, ханәгә кайткач, тиз генә яттык Иртәгесен торгач, ваннада юынгач, чәйгә чакырдылар. Бакча эчендә, бер балконда чәй эчтек.
Боус ага безне хатыны илән таныштырды, унбер яшьләрендә сабак укый торган кызыны алып килеп күрсәтте. Кыз рәсемле почта карталарыны җыя икән. Бездән матур карталар җибәрергә үтенде.
Чәйдән соң Ливерпуль дарелфөнүнендә инглиз телендә Милюков бер лекция укыячак иде. Шунда киттек. Иң әүвәл Ливерпуль дарелфөнүнене күрсәтеп йөрделәр Бунда бер дәресханәгә кердек. Милюков батыр гына инглиз телендә байтак заман сөйләде. Хөләсасе — инглиз әдәбиятының рус әдәбиятына булган тәэсире хакында иде. Бик каты алкышладылар.
Буннан соң шәһәр идарәсе өйлә тәгамына кунакка чакырган иде. Анда бардык Бунда һәм зур мәҗлес. Бунда һәм нотыклар сөйләделәр.
Буннан соң шәһәрне карап йөрдек. Шәһәр бер дә матур түгел. Бик ишле- тыгыз шәһәр. Сәүдә шәһәре Иң кызык җирләре—диңгез буе. порт. Бүген янә бер «Мавритания» дигән зур пароходны күреп-карап йөрдек Ливерпульдәге Русня консулы һаман безнең илән бәрабәр256 иде Буннан соң сәүдә җире Биржага бардык Биржада халык тулы иде. Без килеп керүгә, тиз генә тугьры Биржаның уртасына барырга юл ачылды. Бөтен халык бер тавыштан «Яшәсен Русия’». «Яшәсен Дума!» дип кычкыра башладылар. Урыннар хәзерләгәннәр. Биржаның мөдиренә тәкъдим иттеләр, ул үзе башкаларга таныштырды Бу кадәр җыелган халыкка бер-ике тәшәккер сүзе әйтү кирәк булды. Лерхе дигән иптәшемез бер-ике сүз сөйләде.
' Миһман — кунак 253 Хатир — хәтергә алучы
’ Мвстэсна — үзенә аерым
* Л/әхә ыәр — урыннар
256 Барабар—бергә.
Буннан соң янә «урралар». кул чабулар Буннан соң һәрберемез үз йортларымыни кайтып, нәрсәләремезне алып, сәгать дүртләрдә поездга утырып Шотландияг ә Эдинбург шәһәренә китәчәк идек. Боус ага илән кайтып киттек Юлда өйләдән соң чыга торган гәзитәләрдә беренче сәхифәдә зур хәрефләр илә: «Ливерпульдә Дума кунаклары» дип язылган гәзитәләр саталар иде. Ул көн иртә белән чыккан гәзитәләрдә рәсемнәремез һәм кечкенә тәрҗемәи хәлләр вә нотык- ларымызнын холәсасе дә бар иде
Кайтып, йорт хуҗасы илән күрешеп, нәрсәләрне алып вокзалга килдек. Йорт сахибе үзе дә вокзалга килде. Бу кешенең безнең багажларны автомобильдән алып вагонга кертергә күтәрүчеләр эзләве, кайсысыны-берсене үзе күтәрешүе һаман минем Тәхсинемне мужиб була иде
Поезд кузгалды Эдинбургка киттек
XXIV
Шотландия. Эдинбург шәһәре. Вальтер Скотт. Шотландиялеләрнең
Англиядә роле
—. —.л матур иде. Бу — Англиянең матур җирләреннән бередер. Зур болын- В-Ж Ж лыклар. Ара-тирә зур. мәһабәт именисләр Яшел болыннар, матур чирәм вә яшеллекләрдә бик күп симез сыт ырлар күренә
Эдинбургта бер гостинсага төштек. Килгән көн бернәрсә дә булмады. Кундык. Иртәгесен өйләгә кадәр шәһәр карап йөрдек Шәһәр бик матур. Шәһәрдә агачлык, чирәмлек бик күп. шәһәрнең уртасында, биек бер тау өстендә, искедән калган бик матур бер шату (замок). Аның әтрафы яшел чирәмле таулар Шәһәрнең урамнары киң. бик пакь. Шәһәр эчендә бер агым су да бар. Шәһәрнең уртасында бер бакча эчендә мәшһүр инглиз язучыларыннан Вольтер Скоттнын (Waller Scott) бик матур, зур һәйкәле бар Искедән Шотландия падишаһларының сараен да карап йөрдек Бунда мәшһүр Мария Стюартның бүлмәләрсне күрдек Хәзер дә Эдинбургка килгән вакытта Англия падишаһлары бу сарайга гөшә имеш. Буннан соң дарелфөнүнне карадык Бунда граф Бобринскийга аерым илтифатлар булды Чөнки граф Бобринский Эдинбург дарелфөнүнендә укыган, шуның өчен аны үзләренең шәкертләре күрәләр
Буннан соң шәһәр идарәсе даирәсендә мәҗлес булды. Янә нотыклар. Моңда, табигый, граф Бобринский сөйләде Бик озак кул чаптылар Аннан соң поляк граф Патоцкий сөйләде Буңа да кул чапкаладылар
Бу мәҗлеснең бер аермасы булды. Мәҗлес мөддәтендә Шотландиягә махсус бер музыка альты илән музыка уйнап мәҗлес ясалган өстәлләр әтрафыннан әйләнеп йөрделәр, бу альт музыкиянең исеме Шотландия истиляхендә' ничектер, белмим, французлар буңа корномуз диләр. Төрекләр тулум зурна диләр Тагар- часыны белмим Бу нәрсә минем хушыма китте Чыгарган тавышы бик моңлы. Шәрекь музыка альтларыннан чыккан тавышка охшыйдыр. Әллә нинди бик корунс вөстави2 бер тавыш.
Инде бу альтның ничек ясалганыны бераз сөйлик: бу бер нәүгь балан сыбызгы кеби бер нәрсә, сыбызгының түбән башына куык китереп бәйләгәннәр. Шуның өчен тавышы г ади сыбызгыдан чыкканнан артыграк. Безнең Себер вә Төркестан- да һәм буңа охшашлы нәрсә бар шикелле
Бу мәҗлестән соң Эдинбург әтрафында сахраларны карарга бардык Сәхралар матур, имениеләр гүзәл. Хосусән әүвәлдә Австралиядә вине король булып торган бер кешенең имениесе вә андагы сарайлар дикькатемезне җәлеп итте. Бу йөрүләр, әлбәгә, һаман автомобильдә Шуның өчен аз заманда бик күп мәсафә катг ъ идсләдер257 258
Ишлизлар бик мактанган бер тимер юл күперсне лә карадык Бу күпер чынлап га зур Бундай озын күпер Америкада гына бар имеш
Йөреп кайг тык. Кич белән аргык эш булмады Без төшкән гостинсаның бер залында безне Эдинбургка чакырган комитет кешеләре илән бергә бер кечкенә мәҗлес ясадык, вак-төяк нотыклар сөйләдек.
Граф Бобринский нотыг ында диде:
1 Истилях атама, термин
258 Kopvitc востави урта гасырныкы кебек
• Күп u-нафа катгъ шк tadep күп ераклыклар (юллар) кичс.тадер
— Гәрчә Шотландияле заһирән259 260 Англия алган булса да. асылда Англияне Шотландия кешеләре басты Лондонда вә башка зур шәһәрләрдә ниндәй генә зур эшнең башындагы кешене карасаң, шотландияле булып чыгадыр. Мәсәлән, озак эзләргә дә юк, бу көндә ике зур сәяси партиянең башлыклары — һәм Бальфур, һәм Асквит һәр икесе дә шотландиялеләр түгелме,— диде.
Бу нотык шотландиялеләрнең хушына китте. Мин дә бер-ике сүз сөйләдем:
— Вальтер Скоттны уку илә бөтен дөнья халкы Шотландиягә мәхәббәт утырта,—дидем.
Мәҗлес тәмам булды. Бу көн кундык. Иртәгесен иртүк Лондонга юнәлдек.
Кайтырга чыккач ук Мөдәббирләрдән Звегинцев без утырган вагонга килеп, диде:
— Господа, мин бүген Лондоннан бер телеграм алдым. Бүген кичкә безнең хөрмәткә Лондонның әҗнәби261 матбугаты җәмгыяте бер мәҗлес бирәчәк икән Мин кабул итеп җавап бирдем, чөнки бүген артык эшемез юк, барырга мөмкин булыр,-- диде.— Ләкин бунда һәм нотык кирәк булачак. Кемнән үтенәмез?! — диде.
Безнең вагонда мин телим диюче булмады. Башкалар сөкүт иткәч’, мин дә алга чыгып, мин сөйлим диясем килмәде.
Звегинцев:
— Уйлаштырыңыз, мин яңадан килеп сорармын,—диде.
һәркем сәфәрдән соң арыган иде, Лондонга кайтыр-кайтмас мәҗлестә нотыклар сөйләргә иптәшләрдә дәрт күренми иде.
Звегинцев киткәч, безнең вагонда булган кешеләр киңәштек. Граф Бобринский:
— Нотык сөйләргә түгел, просто сөйләшеп утырырга да куәтем калмады,— диде.
Башкалар бүген төрле сылтаулар илән сөйләселәре килмәгәнене белдерделәр.
Арадан Челноков миңа диде:
— Садри Низамович, сез яшь кеше, арымагансыңыз, сез сөйләңез, как раз газета язучылар булганга, бунда булачак кешеләр һәркаюсы бик яхшы французча беләләр. Шөбһәсез, монда сезгә сөйләргә бик муафикъ,— диде.
Мин дидем:
— Анда, алдан хәзерләп куйган фикерең булмагач, ни сөйләмәк кирәк?
Челноков диде:
— Әле кайтырга биш-алты сәгать бар, бернәрсә хәзерләп өлгерерсеңез,— диде.
Болай дигәч, чынлап та миңа сөйләргә фикер төште. Чынлап та, урын бик мөһим, монда сөйләнгән сүзләр бер дәрәҗә бөтен дөнья кешеләренә сөйләгән кабиленнән булачак дип уйладым. Ул арада безнең янда булган Ефремов та димли башлады:
— Фикер таба алмасаңыз, Ливерпульдә сөйләгән сүзеңезне үзгәртеп сөйләрсез,— диде
Буннан соң мин дә:
— Әгәр сез сөйләсәңез вә башка вагонда иптәшләрдән берәре сөйләргә теләсә, мин дә сөйләрмен,—дидем.
Ефремов:
— Мин бер-ике кәлимә сөйләргә күнәм,— диде.
Бу сүзләрдән соң мөдәббир Звегинцев яңадан килде вә диде:
— Башка вагоннарда халык арыган, сөйләргә теләүче юк. минем үземнән сөйләргә үтенделәр Мин күңдем. Ләкин бер-ике кеше җитми, яңадан ике ля- зем,—диде.
Буннан соң Ефремов:
— Без монда Максудовны димлимез,—диде.— Ул һәркаюымыздан яшьрәк. Ул арымагандыр,— диде.
Мин дә: .
Әгәр һәркаюыңыз муафикъ тапсаңыз. мин сөйләргә риза,— дидем.— Ләкин господин Ефремовның һәм сөйләве шарты илә,— дидем.
Ефремов та күнде. Өч кеше сөйләячәк булдык.
1 Заһирән — тыштан караганда.
260 Әҗнәби—чит ил.
’ Сөкүт иткәч — дәшмәгәч.
Ул арада Йорк шәһәренә килеп җиттек. Бунда һәм безне көтеп алдылар. Шәһәрне карап йөрдек. Бу шәһәрнең мәшһүр чиркәвене карадык Ашадык, эчтек. Сә1 ать ике ярымнарда яңадан тимер юл илән Лондонга киттек
Мин. поездга кереп утыргач, карандаш илән хатирә дәфтәремә сөйләсе сүзләремнең планыны яза башладым Ләкин вагонда шау-шу бик күп иде. Уйныйлар, көләләр иде Яхшылап язып булмады Алай да бер нәрсә оештырдым Планым бик кыска булса да. сөйләгәндә байтак булып чыкты
Сәг ать алты ярымда Лондонга кайтып җиттек. Җидедә гостинсага кайттык. Сәгать сигездә мәҗлескә барырга лязем булачак иде
XXV
Әҗнәби матбугат җәмгыяте тарафыннан
бирелгән мәҗлестә сөйләгән нотыгым. Ислам галәменең интибаһы262. Хөррият юлында матбугатның хезмәте
_ отелгә кайтып җитеп, тиз генә җыенып, киемнәрне алыштырып, фраклар киеп, мәҗлес булачак ресторанга килдек Халык җыелып беткән иде. Халык күп иде Йөз кадәр мәмләкәт гәзитә мөхбирләре, әллә ни кадәр Лондон гәзитәчеләре бар иде.
Бу урында бу җәмгыятьнең нидән гыйбарәт икәнен дә бераз әйтергә лязем булыр Бу җәм! ыять Лондонда торучЫ башка мәмләкәттән килгән гәзитә мөхбирләре жәмг ыяте буладыр
Мәгълүмеңез. һәр мәмләкәттә зур 1әзитәләрнен башка мәмләкәтләрнен пайтәхет шәһәрләреннән бер хәбәр язып тбручылары. мөхбирләре буладыр Лондонда һәм башка мәмләкәтләрдән килгән зур гәзитәләрнең мөхбирләре бар Лондон доньянын иң зур шәһәрләреннән бере булганга, бу чит мәмләкәт мөхбирләре Лондонда башка шәһәрләрдәгедән дә күбрәк Менә бүген безнен өчен мәҗлес ясаган җәмт ыять шушы чит мәмләкәт мөхбирләренең җәмгыятедер, рәсми исеме «Әҗнәби магбугат җәмгыяте»дер Бу җәмгыятьнең безгә бер мәҗлес бирергә уйлавы да бик кызык, мөһим Боларг а да безне Лондонда шау-шау илә кабул итү тәэсир иткән, боларда һәм кабулга катышу фикере туган. Боларның да Русиянен яңа парламентына хөрмәтләрене күрсәтәселәре килгән
һәр мәмләкәттән кешеләр бар иде: Америкадан. Русиядән. Франциядән. Германиядән. Болгариядән. Мисырдан, хәтта Кавказдан бер әрмәни гәзитәсенен мөхбиренә кадәр бар иде Ләкин Төркиядән бер кеше юк Төрекләр гәзитәчелектә мисырлылардан арпа калган булырга кирәк, төрекләрнең мөхбирләре. Лондонда булмаган кеби. Петербургта һәм юк
Төрекләрнең кечкенә генә ике миллионлык әрмәннәрдән дә артта булуы бик гаҗәп
Мин үземезнең гатар гәзитәләрене бу хакта гаеп итмим. Безнен әле Лондон. Парижларда мөхбир тотарлык бай гәзитәләремез дә юк. бәлки бу на ул кадәр лязем дә юктыр Безнең өчен бу хакта ватандашымыз руслар язганнан икътибас кяфи2 булырга мөмкиндер. Ләкин Төркия кеби зур бер мәмләкәттән Лондонда бер рәтле мөхбир булмавы гаҗәп.
Мәҗлес башланды Минем янымда бер якта рус консулы, икенче якта бер болгарияле мөхбир иде. Мәҗлестә мөхбирләр арасында бик күп мөхбир хатыннар да бар иде
Нотык сөйләү нвүбете миңа килеп җитте. Сөйләргә аяк үзрә торгач ук. халык һәрбере мина карады Минем мөселман кунак икәнемне мәҗлестә булган гәзитә мөхбирләренең күбесе белә иде. Белмәгәннәренә белгәннәре әйтә иде Якында колагыма «Музульман. музульман». дигән сүз ишетелә иде Мәҗлестә халыкның күплеге вә һәрбересенен журналист, язарга, тәнкыйтькә оста халык булуы куркыта иде. Алай булса да. сөйләргә кирәк Поездда ясалган планым буенча шушы сүзләрне сөйләдем:
■ Әфәнделәр, заманымызда һичбер коруне ул я' халкы, кадим заман кавемнәре белмәгән бер сәнгать, бер мәһарәт мәйданга чыкты Бу гәзитәчелск
262 Интибаһы уяну чоры
1 Икътибас к.чфи күчерү җитәрлек
’ Корсне г 1ч борынгы гасырлар
сәнгатедер. Кадим заман халыкларыннан сәнгатьләр бабында иң алга киткән юнан халкы да гәзитәчелек нидер — белми иде. һәйкәлтәрашлык рәссамлык, шагыйрьлек, музыкачылык бабында никадәр тәрәкъкый иткән юнаннар да гә- зитәчелектән хәбәрсез иде. Буны мин тәәссеф илә әйтәм, әгәр юнаныйларда гәзитәчелек булган булса, башка сәнаигъ өчен булган кеби. бу сәнгатьнең һәм мифләре, музалары, мәгъбәдләре 263 264 булган булыр иде. Хәтта мин уйлыйм, монын мәгъбәде (храм) башка сәнгатьләр наменә ясалган мәгъбәдләрдән ким булмас иде. Мәгъбәд булгач, монда матбугаттан киная бер һәйкәл дә. шөбһәсез, булыр иде. Белмим, никтер, бу мәҗлестә матбугат нөмаиндәләре арасында дамалар булгангамы, бу матбугаттан киная булган һәйкәл миңа бер хатын һәйкәле булыр шикелле тоела, буны бу мәҗлестә дамалар булганга мөдаһәнә 265 итеп әйтүем түгел. Бу һәйкәлнең мөәннәс 266 булуыны ихтимал күрүемә сәбәп—ма-тбугатчылыкка хөрмәтемдер Матбугатчылык вазыйфасы бик назик 267 Вазыйфадыр. нәфис бер сәнгатьтер Назик вә нәфис бер нәрсәдән киная дә назик вә нәфис рәвештә булырга кирәк буладыр. Бу исә һәйкәлне бер хатын һәйкәле ясау илән генә мөмкин буладыр, һәйкәл дигәч, нә рәвештә буласы да хыялга киләдер. Хыялымча, һәйкәлнең нәзари гыйнде, тәгъбир симасы 268 269 270 271 скепик булыр кеби тоела, ләкин шу заһире гыйндият ’ аркылы унтугызынчы гасыр фәлсәфәи сәясиясе мәйданга чыгарган фикер вә принципларга тирән бер икътикад " булганы күренәчәге дә шөбһәсез кеби тоеладыр (Кул чабулар.) Бу сүзләрем матбугатның әһәмиятене тәгъбир итү өчен әйтелгән бер мөкаддимә ’ генәдер Асыл максудым, кыска гына әйткәндә, матбугатның безнең заманда иң мөһим бер сәнгать икә- нене. иң хөрмәткә лаек гамәлият икәнене әйтүдер
Вакыйгаң272 273 матбугатның вазыйфасы зурдыр. Тарих ясалуында гасырдымызда иң мөһим фагыйль"—гәзнтәдер Бу заманда министрләрне төшергән-мендер- гән, мәмләкәтләрне сугыштырган һәм килештергән — һәрбере гәзитәләрдер.
Мәмләкәтләрдә төрле фикерләрне тугъдырган һәм гәзитәләрдер. Ләкин матбугат ике яклы бер корал, аның илә тәрәкъкый вә хөррияткә дә хезмәт итеп буладыр, әсарәт274 вә реакциягә дә ярдәм итеп буладыр Ләкин Яурупа матбугатына шәрәф булсын, Яурупа гәзитәләре — әксәрият игътибары илә — жәһа- ләт, тәгассыб вә әсарәт ярдәмчесе булмай, хөррият, зыя вә тәрәкъкый чырагы булдылар. (Кул чабулар.) Унтугыз вә егерменче гасыр матбугатының шәрәфе тарихка сәбат улыначагы шөбһәсездер Яурупа матбугаты тырыша-тырыша бөтен Яурупаны хөррият юлына кертеп бетерде Инде бу көндә идарәи мәшрута Яурупанын һәрбер мәмләкәтендә гам булды Яурупада христиан мәмләкәтләренең һәрберендә идарәи мәшрута урнашты. Инде нәүбәт ислам мәмләкәтләренә килеп җитте. Мәгълүмеңез. бүгенге көндә ике мөселман мәмләкәтенең халкы үзләренә хөррият вә тәрәкъкый урнаштырырга тырышып ятадыр Бу читен бер эш. Төркия вә Иранда идарәи мәшрута тәмам урнашу өчен һич шөбһәсез үзләренең халкының иҗтиһады. гайрәте лязем булган кеби, Яурупанын мәхәббәт вә симпатиясе дә шарттыр. Бу исә язучылар — сезнең кулыныздадыр Хөррияткә сусаган бу ике мөселман мәмләкәтләрендә хөррият кертүгә һәм ярдәм итә аласыңыз, һәм зарар итә аласыңыз. Ләкин мин иминем ки275, бу мәҗлестә хөррият вә мәшрутият дусты булмаган бер кеше юктыр. (Кул чабулар.) Бинаән галәйһи, һәр береңез каләмеңез илә галәме исламның хөрриятләшүенә тырышачанызга имин булганга, мин сезне галәме исламда хөррият урнашуына, тәрәкъкыйнен тәмам җәелүенә хезмәт итүчеләр дип гадь итеп14, сезнең шәрәфкә кадәхемне” күтәрәм. (Озын кул чабулар.)
Мәҗлестән соң бу ресторанның башка бүлмәләрендә байтак танышулар, сөйләшүләр булды Мин үземнең беркөн Русия сәфарәтханәсендә очраган Барк-
' һәйкәлтәрашлык— һәйкәлчелек, скульптура сәнгате. 1 Мәгъбәд — гыйбадәт йорты, гыйбадәтханә
265 Модаһәнә — икейөзлелек, ялагайлану
266 Моәннвс—хатын-кыз (җенесе).
’ Назик—гүзәл, нәфис.
* Нәзари гыйнде. тәгъбир симасы — тышкы күренеше, йөзе-чырае
’ Заһире гыйндият — барлыкка килгән күренеш, образ.
• Икътикад — ышаныч.
’ Мөкаддимә — кереш сүз.
272 Вакыйгаң — чыннан да.
" Фагыйль — эш башкаручы, хезмәткәр.
274 Әсарәт — коллык.
" Иминем ки — тынычмын ки.
14 Гадь (гъәд) итеп — исәпләп, фараз итеп.
275 Кадәх — рюмка, бокал.
' Һәмширә — кыз туган (сеңел, апа. тута).
’ Рагъбәтм- кызыклы
’ Хәсыр итәргә багышларга
« Мәнсаб дәүләт хезмәте урыны
’ Тәшриф боерса килсә, рәхим итсә
лай әфәнде вә анын Һәмширәсенә' очрадым Бер әрмән гәзитә мөхбире илән таныштым Үткен бер егет, гаять әрмән милләтчесе. Аннан башка мәшһүр, мөхтәрәм инсаниятпәрвәр инглиз журналисты Стеит белән таныштым. Жәйнен кызу вакыты булганга, мәҗлестән сон эчәсе килә иде Иптәшләр илә бераз салкын кваслар эчкәннән сон, теге ике көпчәкле көлке арбаларга утырып өйгә кайттык
• XXVI
Англиядә уникенче көн. Лордмэр ханәсендә өйлә тәгамы. Рәгъбәтле2 нотыклар. Милюковның мәшһүр сүзе
үген безне янәдән Лондоннын буңа кадәр күрелмәгән жирләрене күрергә алып барачаклар иде. Мин бармадым Ялгыз йөреп тагы да күп жир күреп буладыр. Буна кадәр мин танышкан кешеләремә визит ясый алганым юк иде. Бугсн унбердән өйләгә кадәр булган вакытымны визитләр ясарга хәсыр итәргә5 тели идем (Унбердән әүвәл визит ясау иртә буладыр.) һәм шул ният илән чыгып, бер автомобиль алып, адресларым буенча йөреп, берничә кешегә карталарымны калдырдым. Ике кешене һәм өйдә тугьры китердем. Шул визиткә йөргәннән соң, тугьры сәгать унике ярымнарда Лондон шәһәр рәисе (лордмэр диләр) сараена бардым. Англиядә шәһәр рәисе бездәге шәһәр головасы кеби артык әһәмиятсез бер кеше түгел. Инглизләр бу мәнсабка4 бик әһәмият биргәнгә охшыйдыр.
Лордмэрнең үзенә махсус бер сарае бар икән (Mansion House). Мәҗлес шул сарайда булачак иде. Барып җиттем. Халык җыелып җитә язган иде Сарай мөкәммәл бер падишаһ сарае кебидер. Махсус киемнәрдә лакейлар, зур баскычлар, зур-зур таблолар илән зиннәтләнгән бүлмәләр. Югарыга менгәч, иптәшләрем янына китерделәр, һәрбер иптәшләр бергә җыелган иде. һәрберемез килеп җиткәч, лордмэргә безне илтеп күрештерәчәкләр иде.
Җыелып беттек. Бер зур-озын зал буенча безне алып киттеләр. Залнын түрендә әллә нинди коруне вөста. яхуд оперетка падишаһларына лаек бер киемдә шәһәр рәислегеннән киная бер көмеш таяк (гаса) тоткан бер кешегә алып барып, һәрберемезне берәмләп күрештерделәр. Бу кеше лордмэр имеш. Бу кешенең әтрафында әллә нинди кешеләр. Болар да шулай ук оперетта падишаһсынын гаскәренә муафикъ бер киемнәргә чорналган Лордмэр. гаять вәкарь илә генә башымы селкеп, һәркаюымыз илән күреште. Бу кешенең бу кадәр вәкарьләре мина гаҗәп, азрак артыграк, заманга муафикъ түгел кеби тоелды
Мәҗлес башланды Мәҗлестә иң урта урында лордмэр үзе утырган иде. анын уң кулында безнең Хомяков иде. Сул ягында Англиянең мәшһүр яһүди байларыннан Ротшильд иде. Ротшильднең иң хөрмәтле җиргә утыртылуы мине байтак уйларга төшерде
Бу мәҗлестә безнең руслар тарафыннан берничә нотык сөйләнде Бобринский. Гучков. Милюков вә Русия посолы граф Бенкендорф сөйләделәр Нотыкларны иң әүвәл шәһәр рәисе башлады Англия падишаһының саулыгына кадәх күтәргәннән соң. безнең падишаһ сыйххәтенә бер нотык сөйләп кадәх күтәрелде. Нотыгында шәһәр рәисе диде:
- Мин кадәхемне халкына идарәи мәшрута биргән Русия падишаһы саулыгына күтәрәм, диде -Әгәр царь Лондонга тәшриф боерса’, гаять самими бер энтузиазм илән кабул ителәчәктер,— диде
Лордмэр бу сүзләрне әйтеп бетергәндә, музыка безнең Русия гимны -Боже царя храни>- уйный башлады. Руслардан тавышы булганнары музыкага ияреп бу гимнны җырладылар.
Бу ике падишаһ өчен булган нотык вә кадәхләрдән сон башка нотыклар башланды Бобринский идарәи мәшрута хакында. Гучков Өченче Думаның эшләгән эшләре хакында сөйләделәр. Милюков та Русиянен хөррият юлына аяк басканыны сөйләде
Б
Милюковның бу нотыгындагы бер җөмләсе бөтен дөньяга мәшһүр булды
П. Н. Милюков нотыгында диде.
— Сез, әлбәттә, миннән, оппозиция депутатыннан. Русиядәге хәзерге кон-ституцияне мактауны, бу Өченче Думаны мәдехләүне көтмәзсеңез (аннан алда Думаны мәдехләп сөйләгән Гучков нотыгына ишарә) Мин та: ы да яхшы, мөкәммәл бер конституция булуыны. хөрриятләрнең чынлап вөҗүдкә чыгуыны, исляхлар тиздән ясалуыны теләр идем. Ләкин алай булса да, шу кадәрене әйтергә тиешмен ки, Русия эчендә Дума булган мөддәттә без суллар, оппозиция, падишаһта каршы суллар оппозициясе булмамыз. бәлки падишаһымызның оппозициясе суллары булырмыз,— диде.
Бу җөмләдән соң бөтен мәҗлес бөтен залны шаулатып кул чаптылар. Бу сүз инглизләрнең бик кәефенә килгән кеби, русларга да бик охшады. Бу сүзеннән аны мәҗлес ахырында тәбрик итүчеләр дә күп булды. Ләкин Русия матбугатында бу сүзне һәм уңнан, һәм сулдан тәнкыйть итүчеләр булды бугай.
Мәҗлес тәмам булды Мин мәҗлестән соң янә берничә кешегә визит ясадым. Бу көн сәгать дүрттә Лондонда торучы кенәз Долгорукий ханәсендә чәй вә концерт булачак иде Анда бардым. Лондон эчендә бакчалы, зур. зиннәтле, бай бер кунак (особняк). Халык бик күп иде. Гаять матур музыка вә шигырь парчалары уйнадылар, җырладылар. Безнең сәфир дә бар иде. Лондонның киба- рыннан бик күп кеше бар иде. Кенәзнең хатыны княгиня, русча белми булырга кирәк, безнең илән французча гына сөйләшә иде. Лондонда рус депутатларына зур кабул булганга бик мәмнүн булганыны сөйләде.
Миннән:
— Сез чынлап та татармы, йә исә нәеелеңез генә татарданмы? Французларда бер мәкаль бар: русны актарып-тырнап карасаң, татар табарсың, диләр,— диде.
Мин дидем:
— Мин актаруга-тырнауга ихтыяҗсыз, туп-туры шул көенчә татар.— дидем— һәм шул татар булганыма бик һаваланам,— дидем.
Болай әйтүемә сәбәп, княгинянең әллә нинди, мине татар булганга кызганып җуатасы килеп сөйләгән шикелле сүзләр сөйләведер.
Бу сүземнең мәгънәсене княгиня аңламады булырга кирәк:
— Русиядә, белмәссең, шулкадәр халык бер-беренә кушылып беткән, поляк каны да күп, татар каны да күп, француз мәкале бик дөрес, диде Ул арада бүгенгә күчеп: — Әле сезгә чәй биргән кеше булдымы?- диде Әллә нинди. Франциядә унсигезенче гасыр киеме төсле киенгән бер хадимгә миңа чәй бирергә кушты.
Кенәз белән таныштык. Кенәз үзе дә бик нәзакәтле, Лондонда сезон вакытының бик кызык булуыннан, кибар хәятының — Светская жизнь һичбер шәһәрдә Лондон кадәр үк булмавыннан бәхәс итте.
Тагы берничә кеше илән сөйләшкәләдем. Мәҗлес бетте, кайттым
Бүген кич дарелфөнүндә бер лекция тыңларга чакырылган идек Мин анда бармадым Беркөн сәфарәттә очраган Барклай әфәндегә акшам тәгамына бардым. Бунда акшам тәгамы заманында мисырлы бер егеткә очрадым
XXVII
Англиядә унөченче көн. Оксфорд дарел-фөнүненә зиярәт. Профессор Виноградов
үген Оксфордка бардык Бу Лондонга якын дарелфөнүнле бер шәһәр. Ләкин Оксфордны тәгъриф итмим. Бу дарелфөнүн Кембридж дарелфөнүненә бик охшыйдыр. Гайн тәртип, гайн матурлык, гайн байлык дияргә мөмкиндер Монда һәм дарелфөнүн тарафыннан мәҗлес ясалды. Янә нотыклар сөйләнде Ләкин инде шулкадәр арыган идек, нотыкларны сөйләсе дә килми иде Мәҗлес заманында мине гарәп әдәбияты профессоры Маргулуис янына утырттылар. Акрын гына итеп төрекчә дә сөйли белә. Мңсырда һәм булган, Гөлнар ханым Лебедеваны белә икән Казаннан дигәч, аны сорашты.
Мәҗлес тәмам булды. Мәҗлес соңыннан университетны карап йөргәннән соң, профессор Виноградовка чәйгә бардык Профессор Виноградов үзе мәшһүр рус профессорларыннан, бу көндә Оксфорд дарелфөнүнендә Англия тарихы мөгаллимедер Инглизчә һичбер инглиздән фәрекъсез276 сөйли һәм яза имеш Үзе
276 Фәрекъсез — аергысыз
Б
әҗнәби бер кеше булып та Англия милләтенә үз тарихины үгрәтерлек мәгълүмат сахибе булу зур бер кәмаләттер. Виноградов үзенен болай зур дарелфенүнтә тәгаен ителүгә лаек булуыны, әлбәттә, тарихтагы хезмәте вә язган әсәрләре илә исбат иткәндер. Безнсн Русия профессорлары арасында гыйлем вә фазыллары277 278 бөтен Яурупа тарафыннан тәсдикъ ителгән байтак кеше бар Бу хакта Русия ифтихар игәргә2 дә хаклыдыр. Беркөн Кембридж дарелфөнүнендә профессор Тимирязевнең дәрәжә алганыны күргән идек Бүген бер рус профессорының инглизләргә мөгаллимлек иткәнене күрәмез
Профессор Виноградовта чәй мәҗлесе дарелфөнүн бакчасында хәзерләнгән иде Бакча матур, көн җылы, һава яхшы иде Музыка уйный иде. Бездән башка да халык күп иде, бөтен дарелфөнүн профессорлар, хатыннары, кызлары илә тулы иде Кунакка Мәскәүдән килгән профессор Виноградовның ике кардәш кызлары да бар иде. Бу ике кыз без Русиядән килгән кунакларга бик шатландылар, бик ачык кабул иттеләр
Бу бакчада мәҗлес тәмам булгач, поездга утырып кайтырга чыктык.
XXV1I1
Англиядә ундүртенче көн
үген якшәнбә иде. Арадан күбемез авылга, Норсклиф дигән «Таймс» гәзитәсе сахибенең имениесенә кунакка киттеләр. Мин бармадым, Лондонның буңа кадәр күрмәгән җирләрене карап йөрдем. Янә беркөн, үткән якшәнбә, күргән һайд Паркның җәмгыятьләр, собраниеләр була торган җиренә бардым Ләкин бүген һава яхшы түгел иде. Сөйләүчеләр булса да. беркөнге кадәр күп түгел иде Буннан соң Русиягә берничә кешегә хат язасым бар иде Гостиисага кайтып шуларны яздым; чемоданымда үзем илән алып килгән бер французча китап бар иде. шуны укыдым, чәй эчтем. Рәхәтләнеп ялгыз ял иттем Бу унбиш көндә нотыклар, мәҗлесләр, бер туктамый яңа кешеләр илән сөйләшүләр, кунактан кунакка, автомобильдән поездга күчеп йөрүләр ардырган иде
Кич булды. Иптәшләр авылдан кайттылар. Кайсылары гаҗәеп матур вә роскошь дип дачаны мактады. Кайсылары барасы калмаган, әллә ни юк диде Кич белән без төшкән гостинсаның бер зур залында һиндстан кешеләре вә студентлары бер собрание ясаячаклар иде Англиядә төрле собрание ясау бик мә|-ьруф. һәр гостинсаның собраниеләр ясарга махсус бер залы оула имеш
йөзләп һиндстанлы укучы егетләр, берничә дистә Лондонда икамәт итүче' карт һиндиләр җыелдылар Бу мәҗлестән максуд шушы иде: шул көннәрдә генә һиндстанлы бер студент әүвәлдә һиндстанда мәэмүр булып торган бер кешене үлтергән иде. Бу һиндстанлы егетләр җыелып, бу хәрәкәткә каршы протест ясар<а, үлтерүче егетнең бу эшеннән гаять хафага төшкәнлекләрене белгертергә җыелганнар иде Болар Англиягә садыйк партиягә мәнсуб студентлар иде Мин дә сорап кереп карап утырдым Мәҗлес озакка бармады, тиз генә алдан хәзерләп куелган егеткә нәфрәт итә торган резолюцияне чыгарып, тавышка куйдылар
Бер егет моңа каршы сүз сорап, кызып сөйләмәкче булган иде. аны тиз генә туктаттылар. Ана каршы бер карт һинди байтак сөйләде Сүзе арасында «мөселман» дигән сүзне дә гәкрар игә иде Янымдагы Лондонда тора торган бер яһүди егет нотыкның холәсәсене сөйләде
Карт һинди һиндстанның мәҗүс вә мөселманнары наменнән катыйль4 егетнең хәрәкәтенә наразый’ булганлыгыны сөйләгән имеш һиндстан халкының мәҗүс вә мөселманы Англия идарәсендә фәүкыльгадә разый имеш
Мәҗлесчә мөселман һиндиләр дә бармы дип сораштым. Юк булып чыкты. Берничә мөселман укучы Лондонда бар имеш. Ләкин мәҗлескә килеп өлгермәгәннәр имеш Нотыклардан вә резолюциядән аңлана ки. бу собрание Англиягә садыйк* һиндлеләр собраниесе икән.
• Фа/Ы1 өстен, абруйлы (кеше)
’ Ифпшхир итаргв мактанырга, горурланырга.
' Икамат итүче төпләнеп яшәүче
4 Катыйм үтерүче.
’ Наразый ризасыз
278 Садыйк дус
Б
XXIX
Мисырлы егет илән өйлә тәгамы. Веллингтон сарае, һайд Парк моназәрәсе279
ы үген иртә белән Лондон шәһәренең буңа кадәр күрелмәгән берничә жир- ләренә сәер иттек. Картиналар галериясенә бардык. Моннан соң мин, иптәшләремнән аерылып, «Сесил һотел» дигән һотелгә мисырлы бер егеткә өйлә тәгамына кунакка киттем Бу егетне мин буннан ике көн мөкаддәм Барклай дигән кешедә күргән идем. Буннан соң визит[ка]лар да бирешкән идек, ул мине өйлә ашына чакырган иде. Бу мисырлы егет — мөселман, исеме Хәсән Сабри иде.
Хәсән Сабри бәк тәхсыйль җәһәтеннән юрист имеш. Ләкин бүгенге көндә җамигыльзәһргә тәгаллекълы280 281 бер вазыйфасы бар имеш Әгәр хәтеремдә яңлыш калган булмаса, жамигыльзәһрнең хөкүмәт тарафыннан куелган инспекторларыннан бере кеби. Сабри бәк бик яхшы французча сөйләшә. Буннан башка инглизчә һәм яхшы сөйли. Гарәпчәсе, әлбәттә, тагы да мөкәммәл, гарәпчә һәм яза имеш.
Тәүфикъ Нәсим исә Мисырның мәхкәмәи истинафиясендә’ адвокат имеш Нәсим бәк һәм французча вә инглизчә сөйләшә. Буннан күрелә ки, һәр икесе заман икътыязынча тәхсыйль күргән282 Мисырның эштәге яшьләреннәндер.
Мәжлес заманында һәр икесе Русия мөселманнары хакында бик күп төрле сөальләр ясадылар һәр икесе дә фәүкыльгадә ерак мәмләкәттәге диндәшләренең барышларына, әхваленә вакыйф283 буласы килгәнләрене аңлаттылар.
Миңа ул хитабән284 әйткән сөальләренә жаваплар биргәч, мин үзем Мисыр хакында, хәзерге Мисырда укыган яшьләр хакында байтак нәрсәләр сорадым, һәрбер сөалемә яшь мисырлылар бик яхшы җаваплар бирделәр.
Сөальләрем бертөрле, үз фикеремдә, мөһим сөальләр иде Икътисади, иҗтимагый вә хәятый сөальләр иде. Әгәр мәсьәләгә яхшы вакыйф булмаганда, өстән-өстән генә җавап биреп булачак түгел иде. Алай җавап бирелгәндә, мин дә мәгълүматның сайлыгыны сизәргә мөмкин булачак иде. Мин бу егетләрнең үз ватаннарының хәлене яхшы белүләренә чын күңелемнән тәхсин итәм.
Мин сәяхәттән соң Швейцариягә баргач, болардан башка берничә мисырлы егеткә очрадым; һәрберендә тирән бер ватанпәрвәрлек, җиддият вә ватан әхваленә вакыйфлек күрдем. Ләкин- шул ук сәяхәт заманында берничә укучы вә укып бетергән төрек егетләрене күрдем, алар, мисырлыларга караганда үзләренең ватаннары хакында фикерләре бик югары булса да, ватаннарының хәяты. хәле, истикъбале хакында мәгълүматлары кяфи1 булмаганы, мәмләкәт эчендә зоһур итеп яткан әхваль хакында бер ачык фикергә малик булмаганнары заһир иде.
Хәлбуки, мин күргән Мисыр егетләре һәрбере бу хакта төрекләрдән бик алда күренде Женевада күргән мисырлы бер егет Мисыр хакында статистик цифрларны асат сөйләве мине хәйран калдырды. «Безнең Мисырны сәясәт җәһәтеннән тәхрирдән әүвәл икътисади тәхрир’ кирәк».— ди. Буның лязем вә мөһим икәнене цифрлар илән исбат итә. Буның икътисад канун вә истыйляхләренә’ бик ашна икәнене һәр җөмләсе исбат итә иде. һәрхәлдә, мин бу күргән Мисыр егетләреннән соң, бу гарәп мәмләкәтенең киләчәге якты булуына ышанам, һәр мәмләкәт, һәр милләт өчен истикъбаль бары җидди мәгълүматлы, сәбатлы вә гайрәтле яшьләр мәйданга чыгу белән генә мөмкин буладыр.
Бу мисырлы диндәшләр илән мәҗлесемез бик озак дәвам итте. Әйтеп китмәгән мәсьәлә бик аз калды, һотелдән Темза буенда Англия парламенты күренә иде. Аның өстендә Англия флагы җилберди иде.
Сабри бәй миңа карап:
— Парламентны күрәсеңезме?—диде.
' Моназәрә— бәхәс, дискуссия. 280 Җамигыльзәһргә тәгаллекълы - җәмәгать жинатьчелегенә бәйле.
’ Мәхкәмәи истинафия—апелляция суды, мәхкәмәсе.
* Заман икътыязынча тәхсыйль күргән—заман таләбенчә укыган.
283 Вакыйф — аңлаучы, төшенүче
284 Хитабән — эндәшеп, сүзне юнәлтеп
’ Кяфи — җитәрлек, канәгатьләндерерлек.
’ Тәхрир—язып аңлату.
’ Истыйлях — атама, термин.
' Тамга алдынгы (өлеше).
’ Ш.чнк дәрәҗәле.
’ Хафид онык
* Мави зөигөр.
’ Сәфаратхаив илчелек.
Күрәм,- дидем.
Әнә шул зур парламент Мисыр өчен бер кечкенә бала гугьдырса тугь- дырыр. диде Инсаннарның вә милләтләрнен талигасе1 бик кызык Мисыр кеби зур, шәэиле1 бер мәмләкәтнен мөкаддәс мәехтәренен вөжүдкә чыгуы шул җилбердәгән флаг астындагы берничә дистә кешенең бер дәкыйкадә була торган карарыннан туарга мөмкиндер. - диде.
Мин көлеп
Туар. туар, бу инглиз палатасы кысыр түгел, әле бу көннәрдә генә Трансвааль өчен бер парламент тугъдырырга хәзерләнә, дидем
Мәжлесемез тәмам булды. Мина сәгать өчтә герцогиня Веллингтон сараена барырга тиеш иде. Бардым Башка рус иптәшләрем һәм килә башлаганнар иде. Мин икенче булып килдем Герцогиня Веллингтон (Duchesse de Wellington) кем булганыны әйтү лязем булса кирәк Уэлсли Веллингтон 1769 дан 1825 нче елга кадәр яшәгән AHI лиянең зур генералыдыр. Наполеоннын башына җиткән. Ватерлоо сугышында Наполеонны җиңгән кеше шул Веллингтондыр Англия тарихында бу кеше зур бер урын ишгаль итәдер
Бүген безне кабул иткән хатын шушы тарихи Веллингтоннын йә угылының, йә хафиденең’ хатыны булса кирәк .
Герцогиня Веллингтон безне түбән катта, кечкенә бер салонда кабул итте. Беркөн лорд Рай дигән кешедә очраган Маккинз Уоллес дигән инглиз дә һәр- беремездән әүвәл килгән иде Ул безне, һәркаюымызны. мадамга тәкьдим итте Бераз торгач, герцогинянең кызы төште Фәүкыльгадә матур бер кыз. Чын кибар инглиз Җәмиләсенең нәмүнәсе. Озын буйлы, күп назик. куе сары сачле. тирән. мави4 күзле, озын керлекле. Бөтен йөзендә бер ләтафәт җәелгән Бик йомшак көлә, яңа чыккан Париж модасында киенгән, башында бик зур. үзенә бик килешкән эшләпә. Мин инглиз хатыннарының матурлары бик матур була, ал арга бер дә [тиң] чыкмый дип ишеткәнем бар иде Ләкин бер дә килгәннән бирле бундай матурны күргәнем юк иде Беркөннәрдә Лондонның матур хатыннарыннан бере дип күрсәтелгән хатын, матур булса да. инглизләргә махсус бер матурлык илән матур түгел иде Хәлбуки. Веллингтоннын хафидәсе хәкыйкатән инглиз матуры
Мисс герцогиня һәркаюымыз илән берәм-берәм бераз сөйләште. Миннән «Мин сез рус депутатларыны күрүдән бик мәмнүн булдым», дигән сүзне русча әйтергә үгрәнде. Русча үгрәнергә бик теләтэнене сөйләде. Агасы Петербург еэфарэг ханәсендә’ беренче секрегарь икән Бер сәнә Петербургка кунакка барырга уйлый икән Русча җөмләне үгрәнгәч, аны барып Маклаковка вә тагы берничә депутатка сөйләде. Көлеп тәбрик иттеләр
Буннан соң сарайның эалларыны карарга башладык Мондагы картиналарны. Веллинг гонга бүләк булып төрле падишаһлардан килгән бүләкләрне тәгьриф итеп гормыйм. бунлар чиксез. Безнең рус падишаһларыннан да байтак бүләкләр алган икән Заманында Веллингтон дөньяның ин зур кешеләреннән бере булган бит
Зур залларына барып чыктык Бу сарайның зур залыннан күрелгән мәнзарә кадәр матур бер мәнзарә һичбер җирдә күрмәдем Бу тәрәзәләрдән һайд Паркның иң матур җирләре күренәдер дисәм, бер дәрәҗә белдергән булырым дип уйлыйм (һайд Парк хакында алда бер-ике сүз сөйләтәп идем )
Ул арада чәй хәзер булган диделәр. Чәй бүлмәсенә чыктык Бу бүлмәдән һәм һайд Паркның бер кыйсеме һаман күренә иде. Бездән башка берничә кунаклар да килде Зур. матур дивары таблоларга капланган. Йимәк бүлмәсендә чәй исе чыккан иде Бу чәй исе. җәйнең матур вакыты булганга. Русияне. Русия хәятыны искә төшерде Лимон илә исле чәй эчүләрне сагындырды һайд Паркның матур агачлар илән тулган ике зур аллеясе. бу аллеяда һәр кон булган кеби. маг ур экипажларда йөрүчеләр илә тулы иде һайд Паркның яшел болыны, чирәмлеге дә күренә, су да ялтырый иде. Ләкин никтер бүген боларны узып, фикерем Русия урманнарына, мөкаддәс балалык заманнары узган болыннарга, урманнарга вә бакчаларга сикерә иде Шул дәкыйкадә мөмкин булса иде. сикереп. Лондонны. Ант диясене. матур сарайларымы калдырып. фракларыны. сюртюкларыны ташлап, үземнең балалык вакытым үткән
Ташсу авылының урманына, олугь печәнлегенә очып кайтыр идем. Бу олугь печәнлек искә төшкәч, нә бу сарайның байлыгы, нә картиналары, нә кунак дамаларның чиксез энҗе вә бриллиантлары һичберсе минем исемне китәрми иде
Мәҗлес бетте. Кайттык Кич Стрэши дигән бер журнал чыгаручыга барачак идек.
XXX
Лоу-Стрэши ханәсе. Хариҗия назыйре285 илән сохбәт286 287. Мадам Асквит илән сохбәт. Француз теленең интишары
—трэши — Лондонның игътибардагы сәяси бер журнал сахибедер, жу- ■ риалының исеме «Спектейтор»дыр (Spectator). Бу журнал сәяси булу җәһә
теннән булырга кирәк, Стрэшиның кунаклары арасында бик күп сәясион’. депутатлар, министрлар бар иде. Без килеп җиткәндә халык тулган иде. Бу мөсамәрә288 безнең өчен ясалганга, халык безне фикрән көтә булган булырга кирәк
Бер зур залга килеп керү белән, халык һәркайсы безгә карыйлар иде. Кызык бит, әллә кайдагы, ерактагы Русия дигән мәмләкәтнең депутатлары. Күрәсе килерлек Акрынлап һәркаюымызны берәр кешегә тәкъдим иттеләр. Минем илән әүвәл бер депутат сөйләште. Бу, бездән якын бер кеше илән сөйләшеп торган бер даманы күрсәтеп:
— Бу мадам Асквит,—диде.— Телисеңезме, таныштырыйм,—диде.
— Рижа итәм289,— дидем
Мадам Асквит сөйләшеп торган кешесеннән аерылгач, мине илтеп тәкъдим итте. Мадам Асквит —югарыда тәгьриф иткән баш министр Асквитның хатыны
Мадам Асквит французча бих яхшы, хәтта оста сөйли, һәм сөйләргә бик ярата торган булырга кирәк. Әүвәлдә бездән һәр инглиз сорый торган гади сөальләрне сорады, соңыннан байтак җитди мәсьәләләргә кереп китте. Инглиз сәясәтенә, Англиянең Русиягә мөнәсәбәтенә даир байтак сүзләр сөйләде Ләкин бу мәсьәләләрне мин бу урында яза алмыйм Мадам Асквит сөйләгән сүз Асквит сөйләгәнгә мөсавидер290 (Чөнки Асквит, бөтен Лондон әйтүе буенча, бөтен эштә иренен мөгавинәсе291) Сәясәт башындагы кешеләр илән булган хосусый сохбәтләр һичбер вакыт язылып чыгарылмыйдыр Ләкин шул кадәресене әйтәм, мин мадам Асквитның мәгълүмате сәясиясенә гаҗәпкә калдым Мин буннан башка да инглиз хатыннарының бәгъзыларының дахили вә хариҗи* сәясәттәге хәбәрдарлыкларына хәйран булганымны сөйләгән идем.
Бераз сөйләшкәч, мадам Асквит киләсе көнгә өйлә тәгамына ашка чакырды. Кабул иттем. Баш министрнең дахили тормышыны күрәсем килә иде. Бу дәгь- вәт’ хосусый дәгъвәт иде
Бераз сөйләшкәч, мадам Асквит:
— Сез безнең хариҗия министре сэр Эдуард Грей илән танышмысыз?—диде.
Мин:
— Беркөн Русия сәфарәтханәсендә күрешкән идек, ләкин яхшылап сөйләшкәнем юк. Яңадан тәкъдим итсәңез, бәлки бераз сөйләшер идем,— дидем
Мадам:
— Сөйләшеңез, сөйләшеңез. ул минем ирем кабинетының иң гакыллы мини- стрләреннән бередер,—диде. Мине сэр Эдуардка алып барып, французча: — Месьё министр, менә сезгә бер яшь рус депутаты, сөйләшергә димлим.— диде.
Сэр Эдуард Грей илә сөйләшкән сүзләремне бунда язарга лязем булмаса кирәк. Күбрәк сүземез Иран әхвале хакында булды.
Быел мин Төркия министре Рәфгат пашаны күргән идем, бүген сэр Эдуард Грейне күрдем. Аннан берничә вакыт соң Франциянең хариҗия министре Пншон- ны күрдем Бөтен мәмләкәтләрнең хариҗия министрләрендә гомуми бер сыйфат
285 Хариҗия назыйре—чит илләр министры
1 Сохбәт—әңгәмә
’ Сәясион — сәясәтчеләр
288 Мөсамәрә — кичке мәҗлес.
’ Риҗа иту - теләү, өмет итү.
‘ Мөсави - - бәрабәр, бертөрле
’ Мөгавинәсе ярдәмчесе
" Дахи.т вә хариҗи — эчке һәм тышкы
’ Дәгъвәт — чакыру
бар. Бу сыйфат башка мәмләкәтләрдәге әхвальнең вак фактларына фәүкыль- гадә әһәмият бирү Шулай һәм ляземдер. Чөнки вак фактлардан зур вакыйгалар туадыр
Министрдан аерылып бераз ялгыз йөргәч, беркөн сәфарәтханәдә танышкан «Дейли телеграф» гәзитәсе сахибенең хатынына очрадым. Бу хатын үзе — француз. Мин аларга карточка калдырт ан идем. Өйдә булмаганнарына тәәссеф итеп сөйләде Янә Франциядән бәхәс иттек Хатын диде:
— Дикъкать итәсенезме. бу мәҗлесне Лондонда дип белерлек гүтел Шулкадәр. һәркем французча сөйләшәдер. Лондонда югары табәкадә французча бик мәгъруф',— диде. Бу табәкаләрдә бер дә инглизчә белмәенчә Лондонда торырга мөмкин, диде.
һәм чынлап та. Лондонда француз теле бик таралган Буннан башка үткән сәнә Берлиндә булган вакытта Берлингә конгресска килгән бөтен дөнья депутатлары арасында французча белүче һәм яхшы белүче кешенен күплегенә исем киткән иде.
Германиянең ул вакыттагы баш министре Бюлоф конгресс ачылган көн Рейхстаг мәҗлесе залында француз телендә бер нотык сөйләгән иде. Бюлофнын французча сөйләвендә һичбер косур292 293 294 булмаганы һәркемне тәгаҗҗеб иттергән иде
Буйларны язудан максудым французчаның бүгенге Яурупа мәмләкәтләрендәге игьтибарыны күрсәтүдер Французча белгән кешегә Яурупаның, хәтта Американын һәрбер укыган, образованный кешесе илән күрешеп сөйләшергә мөмкин. Хәлбуки, нә инглизчә, нә алманча илән болай мөмкин түгел.
Алмаииядә инглизчә белүче бик аз булган кеби, Франциядә һәм аз Франциядә вә Англиядә алманча белүче бик сирәк. Буннан күрелә, Яурупа телләренең һәрберене үгрәнергә вакыты булмаган кешегә берне генә сайларга тиеш вә сайлаганда мотлакан французчаны сайларга тиеш дип уйлыйм
Бу лисанның фәүкыльгадә назик вә матурлыгыннан башка, гаять мөнтәшир- леге’ моны үгрәнергә сарыф иткән зәхмәтләрне һичбер вакыт үкендерәчәк түгелдер Шуның өчен, яшь укучыларым, әгәр мөмкин булса, русчадан башка бердә французча үгрәнергә тырышыңыз Бунсыз Яурупа мәдәниятенә чынлап интисаб295 кәсеп итүе читен. Бу лисанның искедән җыелган хәзинәи әдәбияты бер бәхре гыйлемдер296 ки. һичбер вакыт үкенмәзсеңез
Бу мөсамәрәдән кич бик сон кайттык Иртәгесен Лондонда актык көнсмез иде.
XXX
. у көн Темза нәһере өстендә каекъ узышыны карарга чакырылган идек. Бу узышны карагач һәм шунда мәҗлес булачак иде Мин буңа бармадым Чөнки Асквит йортына барасым бар иде Миннән башка байтак кеше дә бармады бугай Арыган идек. Каекъ узышыны күрергә дәргемез юк иде
Мин сәгать бер ярымнарда автомобиль яллап Асквит ханәсенә бардым. Асквит баш министр! ә махсус, бик зур түгел, бик матур гына бер сарайда дворецза торадыр Югары мендем Миннән башка берничә кунак вә безнен Маклаков бар иде. Мадам Асквит миннән башка руслардан Маклаковны чакырган икән Бераз үткәч, мәҗлес башланды Асквит сарае Веллинг тон сараеннан соң бик мәһабәт күренмидер Мәҗлес заманында Маклаков мадам Асквит илән сөйләште Мин Асквитнын җиткән кызы илән сөйләштем
Бу кызның һәм даирәи мәгълүматына развитиссснә хәйран калдым ун- җиде-унсигез яшьтәге бер кыз агасының тоткан сәясәтенең бөтен гәфсыйләтене, фәлсәфәсенс аңлый вә бәян итә белә иде Бүген дә бөтен Англияне шау китергән бер җир кануны хакында сөйләде Бу шундай мөгьләкъ4 бер мәсьәлә, зшс шул булмаганда, буны бу яшьле ир кешегә дә белмәсә гаеп булачак түгел Ләкин мисс Асквит һич шөбһәсез бу канунның бөтен рухыны вә гәфсыйләтене белә иде Бундай хатыннар Англиядә сәяси ирләренең зур ярдәмчеләре булырга кирәк дип уйладым Аннан башка бер гаҗәп нәрсә: мисс Асквитта һичбер төрле, күбесенчә
292 Мәгъруф билгеле, таралган
» Ло< г/> кимчелек, җнтешмәгәнлек.
’ Монттиир иге җәелгән, таралган булуы
• Интисаб мөнәсәбәтле булу
• Кә.хрс гый-ии гыйлем диңгезе.
• Могыакъ читен, четерекле
кызларда була торган риялы, сонгый' оялчанлык (кокетлык) юк. Ир бала кеби, гаять батыр сөйләшә. Бу да минем фикеремдә бер фазыйләт297 298 299.
Мәҗлестән соң Асквит белән бераз сөйләштек. Англия зур кешеләреннән Асквит французча читен сөйләшә, һәм табигате чын инглиз. Күп сөйләшергә дә яратмый булырга кирәк. Эш кешесе. Дөньяда хикмәт — сөйләүдән бигрәк эштә бит.
Менә, укучы, мин дә сезнең илән сөйләшүем озагракка китте дип эчем поша. Ләкин яза башлаганда мин буны язарга бер сүз булсын дип кенә башламаган идем Буннан укучыга бер фикер, бер файда өмид итеп башлаган идем Ничек булгандыр, ул хакта хөкем итүне сезгә тапшырып, мин инде туктарга уйлыйм.
Асквиттан кайткач кич булды. Каекъ узышына барган кешеләр дә кайттылар. Арамыздан берничәсе шул көн кичке поезд илә иртүк киттеләр.
Без Франциягә барасы кешеләр ул көн китми калдык.
үген унҗиденче көн иде. Иртүк торып, нәрсәләрне җыеп, чәй эчеп, Чаринг Круз дигән вокзалга бардык. Безне озатырга сәфарәтханәдән һәм төшкәннәр иде. Поезд, Лондонны калдырып, бик кызу Ла-Манш диңгезенә таба тәгәрәде.
Диңгезгә ике сәгатьтән барып җиттек. Поезддан төшеп, диңгез пароходына утырдык Диңгез тыныч иде. Тиз заманда Франция хөдүденә3 җиттек Диңгез пароходыннан төшеп, Парижга барачак поездга кереп утырдык. Дәкыйка соңра поезд Парижга таба тәгәрәде. Англия калды. Англиягә сәяхәтемез мазый булды300.
Тәмам