ЙӨРӘК КҮЗЕ

«Аңларга теләп, бик күп диннәр хакында уйланып карадым мин: күп ботаклы
агачка ничегрәк килешеп торалар икән сон болар, дидем. Адәм баласын икенче
бер Inin ә көчләп кертмә икән, ул кәүсәгә ят ботак була. Төп кәүсәгә берексен ул.
Менә шул чакта гына ул әһәмиятле зат булыр».
Хосэен ион Мансур a.t-Холмҗ
Сәнгать тарихы хакында уйлана башласаң, күпләгән буыннарны әсир иткән
татар шәмаилләре күз алдына килә Күпме буыннарның сәнгати тәҗрибәсе бит бу!
Урыслар гына түгел, татар халкы да юньләп белеп бетермәгән гүзәл сәнгать
хакында сүз бара. Ихлас шигърият хакында!
Горурларның каршылыкларын аңлатып бетерә торган түгел Бу соклангыч,
гаҗәеп паннолар һәр татар йортының ишек өстендә эленеп торды Аларны
кадерләп сакладылар, буыннан буынга изге хатирә иттереп тапшыра тордылар
Совет хакимияте елларында йортта шәмаил тоту җинаять дип саналды
Бәхет җиңде, бүтән чорлар килде Шушы бөек сәнгатьне яңадан кайтару өчен
дә шартлар туды
Фәнни мәкаләләр күренә тора, сәнгать белгечләре шәмаилнең үзенчәлекләрен
өйрәнәләр, журналларла шәмаил осталарының әсәрләре күренә башлады
Борынгы сәнгатебезне яңартучылар арасында Чаллы рәссамы Фирдәүс
Гыйльметдин улы Гыйрфанов та бар
Азрак тарихка төшеп меник инде Шәмаил сәнгате татарның тирән тарихларына
кереп чума. Шәмаилләрнең гүзәл үрнәкләре Бөтен Болгар корылмаларына, кабер
ташларына чукып язылган булган
Шәмаил сынлы сәнгать һәм графика әсәре Аны Христоска багышлап ижат
ителгән иконалар белән генә чагыштырырга мөмкин Христианнарның дини
сәнгате белән чагыштырганда, мөселманнар изгеләрнең кыяфәтен
сурәтләмәгәннәр. Изге китап сюжетларын да кешегә күрсәтмәгәннәр Аллаһс
Тәгалә сүзен Коръән сурә- ссн генә язып элгәннәр Шуна күрә дә татар шәмаилне
«дога», «аятел-көрси» дип агый Хәер, шәмаилләр арасында фәлсәфи әйтемнәр дә.
үткен сүзләр лә. шигъри юллар да очрый Мөселманнар өчен изге урыннарны
сурәтләгән рәсемнәргә, бизәкләр! ә дә юлыгырга мөмкин
Сез шәмаилләрдә тере җан ияләренең кешеләрнең, хайван-жанварларның су-
рәтләрен күрмәссез Ислам кешене сурәткә төшерүне тыя Коръән моны кистереп
тыймаса да. Пәйгамбәр хәдисләрендә әйтелгәнчә, «тере жаи иясен сурәтләгән
кешене каһәр суксын!» Коръән бары гнк агачларны, чәчәкләрне, гомумән, жан иясе
булмаган затларны гына сурәтләргә куша Чөнки. Ислам әйткәнчә, кеше Алла. Алла
кеше була алмый
Шулай да. фәнни әдәбият белгечләренең әйтүенә караганда, сынлы
сәнгатьләрнең барлыкка килүе Аллаһс Тәгаләгә һәм аның рәсүле Мөхәммәдкә
бәйле икән «Нәкышчеләр» сүрәсендә болай дип әйтелә «Сынлы сәнгатьне кем
башлаган, дип сорасалар, җавабың шушы булсын Аллаһс Тәгаләнең рәсүле
Мөхәммәдгән башланды ул!» Ә буяучы гарның килеп чыгуы Коръәндә болай
аңлатыла «Җәбраил фәрештә утыз ике буяу алып килде, Мөхәммәдкә бирде һәм
аны рәсем ясарга өйрәтте».
Тарихның төрле чорларында адәм баласын сурәтләүгә карата мөнәсәбәт төр -
лечә була торган Исламның гере жан ияләрен сурәтләүне тыюы моның белән
аңлатыла А глаһс Тәгаләдән башка беркемнең дә жан иясен бар итәргә хакы юк. А
глаһе яра ткан җанны чынг а охшатып сурәтләргә дә хакы юк аның Андый эш
кылганнар Аллаһс Тәгаләнең кәһаренә дучар булыр Ул үзе генә
язмышларыбызны хәл кыла ала!
Ягъни, жан ияләрен сурәтләү Аллаһе Тәгалә эшенә тыкшыну булып саналган
Татар шәмаилләрендә иң мөһиме сүз Гарәпчә әйтелгән сүз Каллиграфия матур
язу сәнгате Татар шәмаилләрендә бу сәнгать аерата көчле күренә Гарәб язуы
фикер алу өчен генә түгел, карап соклану өчен дә' Гарәп язуы фикерне биш Чөнки.
Аллабызның Рәсүле Мөхәммөд болай дигән «Аллаһс Тоталебез үзе күркәм, шуңа
күрә дә ул матурлыкны ярата» Мөселманнарның зәвыгы әнә шуна корылган
«Укый-яза белү гыйлемлекнең яртысы' дигән Пәйгамбәребез Ә белем өстенлек.
Ходай Тәгаләбезнең бү- ° Фирдәүс Гыйрфановнын ипләрен карагыз Бу анын
тормышка карашы бит!
Ислам хакында, яшәеш һәм бу дөнья турында уйлануларының нәтиҗәсе
«Кагьбәтулла» дигән шәмаилен ул 1990 нчы елда Мәккәгә барып кайтканнан сон иҗат
итте Мәккәдәге изге йортны төгәл сурәтләгән әсәр түгел бу Ә бәлки Исламның изге
урынын сурәтләгән символ' Таш өстендә алтын-көмеш нур балкып тора Изге, серле таш
шулай яктыра... «Борынгы йортхтагы таш
Таш тирәсендә җиде божра-кәгьбә ташын жиле тапкыр урап чыгу тамгасы
Биш багана динебез кушкан биш васыять Төсләр камиллеге ягыннан соклангыч
ясалган шәмаил бу Төсләр кискенлеге, балкышы шәмаилгә тантаналы, бөек төсмер
биргән
Ә барысы да балачактан башланган бит! 1952 нче елда унике яшьлек Фирдәүсиен
әтисе базардан шәмаил алып кайтып, өйгә элеп куйган Әлбәттә, ишек өстенә Фирдәүс бу
көнне әле дә оныта алмый Ул шаккатып карап торган Четерекле графикага сокланган ул.
Ин гаҗәбе шундый ук панно ясыйсы килгән малайнын Анын ин беренче «шәмаилхенә
күршеләре дә шаккатып гел шартлатканнар Аларга да ясап бирергә туры килгән
Ул чагында алар Казан бистәсендә, үз йортларында яшәгәннәр Электр уты юк
Кичләрен әтисе белән әнисе, җиделе лампа кабызып, гарәп хәрефләре белән язылган
китапларны кычкырып укыйлар Балалар тыңлый Шул чакта ук Фирдәүс гарәп язуына
мөкиббән киткән. Хәрефләрдән ясалган нәфис сурәтләргә исе киткән анын
Ташкенттагы театр-сынлы сәнгать институтында укьп ан чагында сәнгатьнең бу төре
егетнен күнелен тәмам биләп алган Шәмаил сәнгатснен никадәр нечкә, катлаулы эш
икәнен бик яхшы аңлаган ул. Моңа аерата зур осталык, белем, шигъри сизем кирәк Менә
шуңа күрә Фирдәүс шәрыкь миниатюраларын. Бохарада. Самаркандта. Казанда,
үзебезнең борынгы Болгарда сакланып калган борынгы, соклангыч мөселман
әсәрләрен җентекләп өйрәнергә тотынган
Анын күп төс белән ясалган шәмаилләрендәге күренешләр күнелне алгысытып куя
«Шәһри Казан». «Шәһри Болгар» Төгәл сызыклардан чиксезлекнсн үзен тоясың. Майлы
буяу белән рәсемнәр ясаучы буларак та. ыстан композициясе остасы буларак та. оста
үзенең һәр эшендә төс ярдәмендә еракка юнәлүне күрсәтә белә. Аның бу сыйфаты безне
аерата кызыксындыра Борынгы шәмаилләргә сурәтне бер үк яссылыкка төшерү хас
Архитектурада гына түгел, гади әйберләрне сурәтләүдә дә күләмне күрсәтүгә омтылыш
булмаган
«Шәһри Казан» шәмаиле ифрат та нәфис, назлы төсләр якын тора, төсләр камиллеге
нәкъ кирәгенчә. Сурәт сәнгатенә хас аһәң бар монда Күләмлелек мәсьәләсен рәссам
үзенчә, шартлы рәвештә хәл иткән Бу манзарага үзенне кошлар очып узган биеклектән
караган шикелле хис итәсең Шуңа күрә бәләкәй генә бер яңалыкта да катлаулы
композицияләр күренә Шул сурәткә берьюлы шәһәр манзарасы да. тулаем шәһәр үзе дә.
экстерьерга хас бина бизәкләре дә күз алдына килеп баса
Монда — Казанның уналты гасырлык гомере.
Шәмаилгә сеңгән барлык чалымнар халкыбызнын канына сеңгән Сөембикә
манарасы тарафына алып китә Манара үзе илаһи сурәт белән чорнап алынган. Карагыз!
Менә ул безнең Казанның борынгы кыяфәте' Сул кулда - Хан пулаты, уңда сигез
манаралы Җәмигь мәчете! Күрегез, күпме юл ята безнен аллыбызда! Туры юлдан
барсаң. Сөембикөнен үзенә барып ирешерсең Җаныңда изге ниятле кешеләргә юл —
шунда Бер юл исә сезне хан пулатына алып килер Икенчесе - мәңгелек чишмәләргә
Тагын берсе кабер ташлары тезелеп торган зиратка
«Шәһри Казан» шәмаиле рәссамның гыйлеменә генә таянганмы1 Ә «Шәһри Болгар»
шәмаиле9 Рәссам хыялының күк гөмбәзе бу Икенче «Шәмаил Мәккә»не күрү тәэсирләре!
Рәсемнен уртасында алтын капкалы Җәмигъ Мәчете балкып тора Анын диварларын
меңләгән бизәкләр яктырта
Мәчет алдында — фонтан! Тормыш хаклыгынын. мәңгелекнең галәмәте Бер якта
Кара Пулат, икенче якта ханнар зыярәтс Төрбә Йорт бизәлешенең төрле өлешләре
кабатлана тора, әмма алар үзенә күрә бер моңга әверелә манаралар, бабайлар яшәгән
йортлар, өсләре күккә укталган шәһәр капкалары
Рәссам үзенең шәмаилләрендә шәрыкъ сәнгатеннән килгән борынгы йолаларны һәм
Ауропа сәнгате ирешкәннәрне бергә куша белгән. Бу әсәрләрдә Ауропа төс һәм һавага
бәйле күләм тойгысы булса, шәрыкъка гына хас төс төгәллеге сызыкка сеңгән шигъри
мәгънә, нәни генә мәйданда да бизәкнең гүзәллеген күрсәтә белү, үсемлекләрнең җанын
тою, аларны соклангыч итеп сурәтләү хас
Шәрыкъка хас булганга бар яссылыкка төшерелт ән төсләр борынгыдан килгән
йолага хас. Халык иҗатының нәтиҗәләре бу.