ГАЯЗ ИСХАКЫЙ: «ИКЕ ЙӨЗ ЕЛДАН СОҢ ИНКЫЙРАЗ» ҺӘМ ПАТША ЦЕНЗУРАСЫ

Боек әдипнең иҗатында, язмышын-да. хәтта анын аерым әсәрләренең язы-лу. басылып чыту тарихында да хал-кыбызның авыр тәкъдире көзгедәге сы-ман чагылып тора. Моңа язучының дөнья күргән беренче зур әсәре — «Ике йөз елдан сон инкыйраз» китабы да дәлил. Аның дөньяга ничек чыгуыннан алып, аннары нинди эзәрлекләүләргә, тыюларга дучар изелүенә кадәр. Татар-ның үзенчәлекле бай. бер үк вакытта гаять катлаулы һәм фаҗигале язмышы, шул язмышның тарихы шикелле «Ин-кыйраз» әсәре дә моңарчы цензор пыча-гы белән туракланган, талаш ан хәлдә басылып чыккан һәм дистәләгән еллар буе йозак астында яткан. 1904 елда дөнья күргән беренче нәшере дә, шуның ншезендә 1990 елда «Казан утлары» битләрендә (№ 1—2) кабазланган яна басмасы да. Моның шулай икәнлегенә цензор кулы белән әсәр тукымасыннан кисеп, йолкып алынган шактый сәхифә-ләр шаһнтлек итә. Әллә нинди хикмәтләр белән генә сакланып калган, цензор пычагының канлы эзе төсле кызыл кара белән аркылы-торкылы сызылган сәхи-фәләр...
«Ике йөз елдан сон инкыйраз» ул безнең өчен сүзнең чын мәгънәсендәге бөек әсәр. XX гасыр башы татар әдәби-ятының иҗтимагый эчтәлегенә төп юнә-лешләрне. рухына иман эзлеклегсн бир-гән һәм бөтен пафосы белән уяну чоры сүз сән) атебезнең лейтмотивын — төп аһәңен тәшкил иткән уникаль әсәр ул. Анын дөньяга чыкканнан сон 70 ел үткәч кенә забылган һәм 85—90 ел узгач укылу, өйрәнелү мөмкинлегенә ирешә алган сәхифәләре дә гыйбрәтле. Безнен узганыбызны үзенчә гәүдәләндерә тор-ган гомум милли аңыбыз, йолкышланган тарихи белехзебез. халык сыйфатында танылу дәрәҗәбез кебек үк, алар да имгәтелгән хәлдә өлешләп кенә сакла-нып калт ан икән.
Ниһажь, укучы күрер, моңарчы без Гаяз Исхакын иҗатының кайбер үзен-чәлекләрен һаман аңлап, дөрес бәяләп бетермә! ән икәнбез. Хәтта бу иҗатка карата элек хөкем сөреп киләп рәсми тискәре караш җимерелгәч тә...