АЛТЫН УРДА ӘДӘБИЯТЫ

Мин 1964 елда, Казан уииверснте- гыныи гагар теле Һәм әдәбияты 6y .ie«ен гэмамлаг аннан сон. Сарман районына эшкә җибәрелдем. Оч елдан артык мәк-тәптә һәм кайбер башка урыннарда им-ләгәч, мине үзем укьнан университетмын татар әдәбияты кафедрасына эшкә чакырдылар. Килдем. 1967 елнын ноябрь азакларында кафедрада мина нинди курслар бирү, нинди фәнни проблема өстен лә эшләү хакында сүз булды. Ка-федра мөдире профессор Хатыйп ага Госман шунда бодай диде: «Менә Алгып Урда чорында Сәйф (аран дигән шагыйрь яшәгән. Шуны махсус өйрәнергә иде». Риза булдым. Әмма дәресен әйтим, мин. ягыш югары белемле филолог, гагар әдәбияты хакында берничә мәкалә язган кеше. Сәнф Сарайны бо- генләй диярлек белми идем; Алтын У р- да хакында да күзаллаулар шул «СССР гарнхы» дәреслегендәге кадәр генә иле. Шушындый ук хәл, мог аен. башка сабак г ашларымда да бу.тт айдыр. Хәзер генә ул Алтын Урда хакында иркенләп сөйләргә, язарг а мөмкин. Элегрәк тарихи үткән, аеруча Урга гасыр белән шөгыльләнүчеләрне «олы агайлар» «кайгыртып» кына торалар нде...
Шулай игеп мин 1967 елнын азак-ларында Алтын Урда гарнхын. әдәби-яттан өйрәнә башладым. lop.ie кыенлы-кларга ла карамастан. 1972 елда ( әиф (аран ижаты хакында кандидатлык гнссер гаггнясс якладым. Уннан сон Кого. ( әиф ( аран. Әхмәт \ ргәнҗи. Бә- ркә Фәкыйһ һәм У рга г асырнын кайбер башка әдипләре хакында мәкаләләрем һәм китапларым гонья күрде, larap әдәбиятының Шәрекъ классикасы белән багланышларын тикшерүгә багышланган докторлык гнссергаииямнен дә зур өлешен Алтын У рда язма мәдәнияте тәшкил игә. Соңгы вакытта басылган хезмәтләремдә дә бу чор әдәбияты из ь- гнбар үзәгендә гора.
олгар. хәзәр. кыпчак, тагар һәм кайбер башка этник компонентларны үз эченә алган тагар халкы озын гарнхи юл үткән, гыйбрәтле язмыш кичер- тән VII гасырзарда Азак-Дон буйларында. IX йөзләрдә Урта Иделдә төзелгән Болгар мәмләкәте. VII X гасырларда Идсл-Жаек төбәген, Тоньяк Кавказ. Кырымны үз эченә азган Хәзәр каганлыгы. монголлар һөҗүменә кадәрге кыпчак сәясн-адмннистрагив берләшмәләре тагар дәү ләтчелегенең нигезен, тәүге баскычларын гәшкиг итәләр О инде Алтын Урла халкыбыз тарихының ике гасырлык гадәт и гарнхы гына түгел, ә га гарны гагар иткән тиңдәшсез бер чор да ул O I6.II га. бу реаль хакыйкатьне боекмәмләкотчел сәясәтчеләр, шовинист тарихчы гар һәм a rap янында гә ишкә тотучылар яхшы бс иән һәм шугы күрә дә горле ю г гар һәм чаралар бе тән Аягын Урданы каралтып күрсәтергә, аны тагар халкының тарихыннан аерып куярга омтылган һәм шактый дәрәҗәдә үз максат- тарына ирешкәннәр лә Әле хәзер дә. әг әр социологик тикшерү уздырсан. татарның күнчелеге Алтын Урданы горлечә хурлаячак һәм аны милли тарихыбызга богенләи .мөнәсәбәтсез бер мәмләкәт рәвешендә күзаллавын белдерәчәк Кызганыч. «без тагар гүгет. болгар!» дип күкрәк сугучылар ла әле арабызда җигәрлек Урыс милләтен карагыз ул ннчәмә-ннчә горле этник төркем, кавем кушылудан барлыкка килгән Ә аларның гарнхи оешкан, укмашкан милләтләрен горлечә вакларга, этеккеге исемнәр белән йөртергә тырышканын күргәнегез бармы' Юк' О безнең һаман гагар түгел, ә болгар, мишәр нугай, башкорт, керәшен, гипгәрһәм таг ын әллә кемнәр бу тасы ки гә Шунысы гаҗәп милләтне
болай эчтән җимерү, тарату эшенә аерым телчеләр дә үзләреннән зур «өлеш» кертә. Алтын Урдада хәзерге кайбер угыр-фин. төрки, кавказ, славян халыкларының да әби-бабалары яшәве мәгълүм. Мәсәлән. Жаек буйларында башкорт кавемнәре күчмә гормыш алып бара Генетик яктан хәзерге казакъларга барып тоташкан аерым кабиләләр дә Урал - Каспий Арал буйларында күченеп йөри. Әмма Алтын Урдадагы күпчелек халыкның, бигрәк тә утрак төбәкләрдә, шәһәрләрдә яшәүчеләрнең топ өлешен хәзерге Казан. Уфа. Сембер. Сарытау. Әстерхан. Оренбург. Пенза. Чиләбе. Себер. Кырым., татарларының әби-бабалары тәшкил итүе тарих белән азмы-күпме таныш булган кешегә кон кебек ачык Русия. элекке СССР дәүләтләрендәге урыс теле кебек. Жучи мәмләкәтендә дә татар (дөресрәге иске татар, төрки-татар) теле киң таралган, төп аралашу теле була. Гарәп, фарсы, монгол, төрки телләрен яхшы белгән, гомеренең шактый өлешен Сәмәркәндтә. Сарайда. Әстерханда. Кырымда уздырган, төрек солтаны Беренче Мөхәммәт сараенда Алтын Урда белән ике арадагы рәсми язышулар өчен җаваплы булган Ибне Гарәпшаһ (1388 1450) үзенең билгеле хезмәтләрендә һич кенә дә Идел-Урал буе «татарларын» башка төркиләр белән тәнгәл куймый Дәшти-Кыпчак халкы.— ди ул. бары тик татарлардан гына тора Алга таба автор төрки телләр арасында аларның теле иң аһәңле, иң яңгырашлы тел булуын искәртә1 Шул вакыттагы урыслар, европалылар да Алтын Урда халкының үзен дә, телен дә «татар» дип йөрткәннәр XIV йөздә Идел-Урал буйларында яшәгән һәм иҗат иткән Котб. Мәхмүт Болгари. Хисам Кятиб. Сәйф Сарай әсәрләренең теле Утыз Имәни. Шәмсетдин Зәки. Һибәтулла Салихов шигырьләре теленнән йә кайсы ягы белән аерыла!? Алар арасында уртаклык аермальгкка караганда бермә-бер артык. Әмма шуңа да карамастан, аерым телчеләр чагыштырмача бер бөтен система булган иске татар телен, кайбер хосусый үзенчәлекләргә карап, болгар, кыпчак, угыз, уйгыр, карлук кебек элементларга таркаталар да ташлыйлар Ә кабат торгызу, җыю юк. Нәтиҗәдә җанлы тел процессы, бөтенлек бозыла, хакыйкатькә хилафлык кылына. Бу уңай белән шунысы да мәгълүм булсын күп кенә чыганаклар, фактлар. Алтын Урда төзелгәнче үк. кыпчак һәм болгар кавемнәренең үзара бик якын, хәтта тел ягыннан тәңгәл дә килүен искәртәләр. Мәсәлән. Владимир кенәзе Всеволод, болгарларга каршы сугышка җыенганда. 1183 елда Киев кенәзе В Святославка болай дип яза «... Половцев кыпчак — X М ) же призывать не хочу, ибо они с болгары язык и род един, опасался от них измены. прошу у тебя, да пришлешь мне в помощь достаточное войско, сколько сам заблагоразеудишь»2.
аять зур мәйдандагы табигый байлыкларны биләү, мөһим сәүдә юлларын үз кулында тоту, күпчелек халкының этник яктан чагыштырмача бер төрле, үзара якын булуы, күп кенә чит илләр һәм халыклар, аеруча Мисырдагы мәмлүкләр хакимияте белән ТЫГЫЗ багланышлар Алтын Урданың икътисади һәм мәдәни үсеше өчен уңай шартлар тудыра Идел-Җаек төбәгенең элеккеге гәрәкь- кыяте дә бу процесста мөһим роль уйный Илдә шәһәрләрнең күп булуы, кала тормышының алга китүе матди һәм рухи культура үсешенә көчле йогынты ясый Кыскасы. Алтын Урдада шул дәвер дөнья казанышларын шактый дәрәҗәдә үзенә туплаган фән. мәдәният барлыкка килә һәм бу рухи байлык югары дәрәҗәдә топуы белән сыйфатлана. Сарай Җучи улусы кебек зур дәүләтнең башкаласы гына түгел, ә Урта гасыр фәненең һәм мәдәниятенең мөһим үзәгенә дә әверелә.
Алтын Урда яшәгән вакытта ук аның хакында гарәп, фарсы, урыс, латин, кытай һ. б. телләрдә күпсанлы хезмәтләр язылу үзе генә дә бу ил белән дөнья җәмәгатьчелегенең нык кызыксынуын. Идел-йортның икътисадта һәм мәдәнияттә югары торуын. Жучи мәмләкәтенең халыкара тормышта мөһим роль уйнавын ачык күрсәтеп торалар.
Шунысын дә әйтик: Алтын Урдага һәм гомумән татар тарихына мөнәсәбәтле чит ил язма истәлекләрен безг ә тиешле аңлатмалар белән тагар телендә чыгара башлау вакыты күптән өлгереп җитте.
' И Тизснгаузен Сборник материалов Т 1 С Петербург. 1884 458 459 66.
•’ Татищев В История Российская 7 том. М Л. Наука. 1464 Т 3. 1285
Г
Жучи улусындагы күпчелек халыкны мөселманнар тәшкил итә. ислам билгеле бер дәрәҗәдә рәсми дин Вазыйфасын да үти Әмма аннан тыш Алтын Урдада будда, мәҗүси. христиан. яһүди линен тотучылар да була Чыганаклар, мәсәлән. Сарай. Азак шәһәрләрендә. Кырымда, мәчетләр белән берлектә, чиркәүләрнең, синагогларнын да эшләвен телгә ала Аерым хосусый фактларны исәпләмәгәндә, илдә тулы дин иреге, вөҗдан иреге хөкем сөрә. Бу яктан Алтын Урда Хәзәр каганлыгы традицияләрен дәвам итә Мәгълүм ки. тел иреге, дин иреге җәмгыять, мәдәният үсешенә уңай йогынты ясаучы мөһим факторлар.
II
__ _ она кадәрге сүз сөрешенең төп нәтиҗәсе шул: Алтын Урдада, аеруча 1^/И Идел-Урал. Кырым төбәкләрендә язма мәдәниятнең үсүе өчен тиешле -4-“-®- җцрлек. чагыштырмача уңай шартлар булган һәм чыннан да бу дәвер язма әдәбияты шактый тәрәкъкыягкә ирешкән дә. Кызганыч ки. төрле сәбәпләр аркасында (Аксак Тимер һәм урыс илбасарларының һөҗүмнәре, янгыннар, ваба авыруы, эчке ыгы-зыгы һ б.) Алтын Урданың шәһәрләре генә түгел, күпчелек язма истәлекләре дә токка чыккан Исәннәренең дә тик бер өлеше генә туган ватаннарында сакланып калган. Бүтәннәре, еш кытга газаплы, урау юллар үтеп, чит ил китапханәләренә барып эләккән Хәзер аларны. галимнәрсбезнсң тырышлыгы нәтиҗәсендә, туган илтә кайтару, өйрәнү, укучыларга җиткерү эше бара Әмма бу нитте бик нык көчәйтү сорала
Алтын Урда заманының бүгенгә килеп җиткән, бар булган язма истәлекләре дә бу дәвер әдәбиятын билгеле бер система итеп карарга, ана хас аерым сыйфат Ларны билгеләргә мөмкинлек тудыра _
«Котадгу белек» (1069). «Кыйссаи Йосыф» (XIII йөзнең беренче яртысы) әсәрләрендә үк мөсс тман Көнчыгышына борылган төрки, шуз исәптән болгар тагар мәдәнияте Алтын Урда дәверендә төп кыйбла игеп тәмам гарәп-фарсы рухи дөньясын ала. Бу хан ярчыкларында да. сүзлекләрдә дә. әдәбият һәм сәнгать истәлекләрендә дә ярылып яга. Татар теленә гарәп-фарсы сүзләре, гыйбарәләре күпләп керә. Төрки-татар каләм әһелләре тарафыннан гарәп теленең фән теле рәвешендә ныклап кулланылуы да мәгълүм Хәрәзминең. Сәйф Саранның аерым әсәрләре фарсы телендә ижат ителгән Гарәп классик әдәбиятының ин боек ядкяре «Коръән», андагы фнкер-сурәтләр. сюжет-мотивлар, кагыйдә буларак, һәр әдипне диярлек ижагга азыкландырган, тукландырган Гомумән, бу изге китапның татар рухи дөньясындагы роле искиткеч зур һәм бу мәсьәлә киләчәктә үзен төрле яктан җентекле өйрәнүне көтә
Рабтузыйнын «Кыйссасел-әнбня» (1310). Мәхмүт Болгаринын«Нәһжсл-фәра- дис» (1358) әсәрләрендәге күпчелек сюжет-мотивлар Шәрекъ чыганакларына, шул исәптән «Корьән»гә барып тоташа Котбнын «Хөсрәү вә Ширин». Сәйф Сара инын «Голестан бит-гөрки» поэмалары фарсы классиклары Нитами һәм Сәгъди әсәрләренә мөнәсәбәт тә тулап
Шунысы кызыклы Урта гасырларда «тәржемә» төшенчәсе дә үзенчәлекле Дини, юридик, т ыйльмн текстларны бер телдән икенче телгә күчергәндә, катыйдә буларак, чагыштырмача төгәллек, оритииалга мөмкин кадәр якынлык, тугрылык күзтә ташлана Ә ипле әдәби текст лар белән эш иткәндә, тадәттән тыш тор телек хөкем сөрә Бер үк .кәрлә без еш кына төгәл тәрҗемә үрнәкләрен дә. оригиналь ю т тарны ла. нәзыйрө яисә охшатма алымын куллануны да. йөгәннән ычкынган ижади иркенлекне лә очратабыз Шу на күрә бу чорның «Хөсрәү вә Ширин». «Гөлестаи бит-гөрки» кебек тәржемә әсәрләре дә чагыштырмача мөстәкыйль идея-эстетик кыйммәткә ия булган ядкярләр рәвешендә карала
Шәрекъ классикасы белән тыгыз бәйләнеш жанрлар системасында, шигырь төзелешендә һәм поэтиканың башка тармакларында да ачык күренә Мәсәлән, нтрәп-фарсы ә гәбият тары өчен хас булган тару г. мәснәви формасы, газәл, кыш та. «тартмалы композиция» кебек жанрлар Алтын Урда әдәбиятында да ныклы җирлек ала.
Әмма Дәшги-Кыпчак әдәбияты, ана Шәрекь к тасснкасы ник.т тәр көчле йогы нгы ясаса да. ин беренче чиратта, ул борынгы төрки, кыпчак, болгар-татар фольклор традиция тәре һәм казанышлары нитстенгә. ишен эчке рухи ихтыяҗ тарына жавап рәвешендә форма таша һәм үсә Ә инде тарой фарсы һәм юрки татар әдәбиятларында! ы күп кенә охшашлыклар аерым уртак тык тар үзара йотышы нәтиҗәсеннән бигрәк. тормыш-көнкүрештәге. психологиядәге. образлы
фикерләүдәге якынлыклар белән дә аңлатыла Мәсәлән, хикәяләүдә һәм тасвирлауда антитеза, күпертү алымнарын еш куллану, сыйфатны сан аша бирү гомумән Урта гасыр әдәбиятлары өчен хас. Аларның нигезе һәр халыкның үз фольклорында, үз мифологик фикерләвендә
Алтын Урда әдәбиятының үзәгендә кеше, анын эчке доньясы, эш гамәле, җәмгыять һәм табигать белән багланышлары Ул, гадәттә, мөселман, аллага ышанучы зат. Әмма авторлар, иң беренче чиратта, аның нинди диннән булуына түгел, ә әхлакый йөзенә, холык-фигыленә игътибар итәләр. «Котадгу белек», «һибәтел хакаик» традицияләрен дәвам итеп. Алтын Урда әдипләре белемлелек, әдәплелек, итагатьлелек, шәфкатьлелек, сабырлык кебек сыйфатларны кеше идеалының мөһим өлешләре итеп саныйлар. Болардан аеруча юмартлык, киң күңеллелек күз уңына куела.
Хисам Кятиб «Җөмжөмә солтан» әсәренең (1369) ахырында, үз укучысына дәшеп, болай ди:
Мохтасар (кыскасы Х.М.) будыр, и адәм угланы: һәр кем ирсә нә иксә-ургай аны.
«Ни иксә ургай аны»— бу без күнеккән «ни чәчсәң, шуны урырсың» мәкаленең борынгы бер төрдәше Ул Урта гасыр, шул исәптән Алтын Урда әдәбиятының да девизы, персонажларны бәяләүнең төп әхлакый маддәсе (статьясы). Ягъни кеше үзенең сүз-фикере, эш-гамәле өчен үзе жаваплы Яхшылыгың да. яманлыгың да иртәме-соңмы кире үзеңә кайтачак. Шуңа күрә авторлар үз укучыларын игелекле булырга, үзгәләргә ярдәм итәргә чакыралар
Тәрбияви максатны күздә тотып. Рабгузый, Мәхмүт Болгари. Хисам Кятиб кебек әдипләр теге дөнья күренешләрен тасвирлауга да игътибар юнәлтәләр. Җәннәткә, тәмугка эләгү синең бу дөньядагы тормышыңа, яшәү рәвешеңә, эш-гамәлләреңә бәйле Бу шартка да «нә иксә — ургай аны» мәкале туры килә
Алтын Урданың каләм әһелләре кешене төрле юллар белән зурларга, сакларга омтылганнар, аны кимсетүгә, түбәнсетүгә кискен каршы чыкканнар. «Гөлестан бит-төрки»дә мондый юллар теркәлгән
Тере ирне иңән асан (бик ансат X М.) орып ук берлә үлтермәк.
Вәликин бер үлене мен кем ирсә тергезә белмәс
Әйа, ук аткучы. яхшы сагышлап (уйлап Х.М.) элек, аннан ат «Белерсән. ук качан ядән (жәядән.— Х.М.) чыгар булса, йәнә килмәс
Шунысы мөһим: кешегә теләктәшлек, ярдәм кылырга чакыру, гомумән. Урта гасыр татар әдәбияты өчен хас. Мөхәммәдьярда хәтта бу мотив Сәйф Сарай кулланган аерым сурәтләр ярдәмендә белдерелә.
Кем егылганда кулын тот моңлының.
Ул тәкый (шулай ук Х.М ) тоткай кулың бер кен сәнең.
Алтын Урда әдипләренең кешегә мөнәсәбәтләре аеруча хатын-кыз образларын бирүдә ачык күренә. Котб әсәреннән Ширинне алып карыйк. Ул гүзәл, зирек, акыллы, укымышлы һәм кыю зат Олуг мәхәббәткә, ташларны да балавыз итәрлек сөктТсисләренә ия Шириннең шәхси сыйфатлары, эчке дөньясы мәхәббәттә генә түгел, ә ижтимагый-сәяси эш-гамәлләрендә дә ачык гәүдәләнә. Апасы Мөһинбану үлгәч, ул тәхеткә килә, илдә гаделлек, иминлек, тәртип урнаштыра
Улус-ил галле берлә шад булды.
Камуг (барлык Х.М ) зинданлылар ул кен азад булды
Аның галлендә бүре берлә куй су
Эчеп йөрерләр ирде хуш янәшү
Йосыф Баласагунлы, Кол Гали кебек. Алтын Урда әдипләре дә бәхетле, имин тормышның алшартын, нигезен мәгърифәтле, кешелекле, гадел хөкемдарга бәйләп карыйлар Ширин — нәкъ әнә шундый «ил-хан» (ил башы). Аның бөтен эш-гамәле. уй-нияте «рәгыйять». ягъни халык турында кайгыртуга юнәлгән.
Сәйф Сарай поэмасындагы Гөлдерсен образы да типологик яктан Ширингә аваздаш. Ул да гүзәл, зиһенле, кыю Аның үз сөйгәне Сөһәйлне әсирлектән коткаруы зур батырлык, фидакарьлек Автор хатын-кызларны тугрылыклы дус, ярдәмчел иптәш дип атый һәм аларны хөрмәт итәргә, сөяргә чакыра («Ана дуст бул, аны сәүгел. күңел бир»). Харәзми исә. гомумән, хатын-кызны илаһила- штыра, аның гүзәллеген космик сурәтләр ярдәмендә тасвирлый:
Әгәр көн (кояш Х.М ) тугмаса һәм. якгы кылтай Йөзен нуры бу лөньянын сараен
XIV йөз әдипләренең хатын-кызны бу рәвешле зурлап, ихтирам белән тасвирлаулары шактый дәрәҗәдә алар яшәгән җирлек белән дә бәйле. Чөнки. Әл- Гомәри. Ибне Багуга һәм Урта гасырның бик күп кенә башка авторлары язуынча. Алтын Урда хатын-кызлары тормышта зур хокукларга, хөрмәткә, югары дәрәҗәгә ия булганнар.
Гыйльми китапларда, аеруча дәреслекләрдә элеккеге әсәрләр хакында сүз барганда, алариы дини (дини-суфыйчыл). дөньяви торләргә аеру, аларнын беренчесенә тискәре, икенчесенә уңай мөнәсәбәттә тору кин таралган Мондый бү ленештә. әлбәттә. хаклык бар Әмма өлешчә генә Чөнки элеккеге заман кешеләренең, шул исәптән, әдипләренең фикерләвендә, күзаллавында дини карашлар мөһим урынны алып тора Бу бер. Икенчедән, дин шәхес, аның эчке дөньясы, әхлагы, кешеләрнең иҗтимагый мөнәсәбәтләре белән аерылгысыз бәйләнгән. Мәсәлән, дини-дидактик әсәр дип йөртелгән «Ыәһжел-фәрадис» китабында гомумән тормыш. кешеләр хакында гаять кызыклы гуманистик фикерләр уздырыла. Ата- ананы хөрмәт итү. хәрам мал җыймау, юмартлык, нәфесеңә хуҗа булу, хәмер эчүдә бөтен начарлыкның чыганагын күрү, ялганламау, фәкыйрьләргә ярдәм итү һ б әнә шундыйлардан «Кисекбаш» китабы ла кимсетелгәннәрне яклау, хатын-кызны коткару, гаиләне бәхетле итү рухы белән сугарылган Шуна күрә элеккеге әсәрләрне дини, дөньяви дип аеруның берьяклы, чагыштырмача шартлы күренеш булуын, аларнын берсен хурлап, икенчесен мактап йөртүнең нигезсез- леген һич тә хәтердән чыгарырга ярамый Хикмәт .корней тематикасында гына түгел, ә идея-эстетик кыйммәтендә, кешегә мөнәсәбәтендә, ана ни рәвешле һәм ничек тәэсир ясавында
Урта гасыр әдәбияты, гомумән, билгеле сюжетлар, теге яки бу дәрәҗәдә эшкәртелгән материаллар белән мөгамәлә кылуны өстен күрә Бу күренеш Алтын Урда чоры әдәбияты өчен дә хас. «Кыйссасел-әнбия • «Нәһжел-фараднс». «Гөлсстан бит-төрки» китапларындагы күп кенә сюжетлар, образлар, мәсәлән, төрле чыганаклар аркылы инде укучыларга таныш Әмма шуңа да карамастан, бу гөр әсәрләр укучыларның игътибарын җәлеп игә Ни өчен’ Чөнки авторлар билгеле ма гериалны үзләренчә эшкәртәләр, өстәмә факг-мәг ьлүматлар. шигъри детальләр белән баеталар. Нәтиҗәдә гомуми танышлык эчендә гаҗәп күп гөр ле үзгәлекләр, яңа идея-эстет ик күренешләр барлыкка килә. Мәсәлән. Хисам Кягиб Шәрскь дөньясында кин таралган «Кисекбаш» сюжетын файдаланып, фәлс.гфи яктан гирән эчтәлекле, әдәби яктан искиткеч камил әсәр тудыруга ирешкән Аның дастаны өчен вакыт һәм пространствоны колачлап эш игү. тарихи киңлек хас. Котб аерым детальләр, күренешләр ярдәмендә Хөсрәү вә Ширин тарихын Дәш ти-Кыпчак җирлегенә якынайта төшкән
Алтын Урда мәдәниятендә без соңрак, реалистик әдәбиятта өстенлек алачак аерым күренешләр белән дә очрашабыз Аларнын берсе әдипләрнең тормыш, чынбарлык материалы белән турыдан-туры эш итүе Котб. мәсәлән. Алтын У рда ханы Тенибәккә багышлап мәдхия яза Харәзми әсәрендә Мөхәммәт Хужа исемле хөкемдар мактала. Сәйф Сарайның «Сөһәйл вә Гөлдерссн» поэмасындагы вакыйгалар шул чор тормышындагы тарихи хәл белән тыгыз бәйләнештә бирелә. Әхмәт Үргәпҗиисң бер шигырендә замандашы Аксак Тимернең явызлыклары фаш ителә Бөркә Фәкыйһ әсәре автобиографик белешмәләргә бай булуы белән сыйфатлана Әмма әле бу төр «реализм» Алтын Урда әдәбиятында өстенлек итми романтик, дидактик фикерләүгә буйсындырылып, нигездә, градицион поэтик кысаларда гәүдәләнә Бу аеруча XIV йог ятма әдәби казанышлары белән тыгыз бәйләнештә туган «Идегәй» дастанында ачык күренә Аның нигезенә могга кадәр сү г сәнгатендә юньләп эшкәртелмәгән ма терна г гар салынган Дастандагы Идегәй. Туктамыш. Аксак Тимер. Кадыйр Бирде һәм башка гаглар. алар белән бәйләнешле вакыйгалар Алтын Урда тарихында бу пан рса гь күренеш ләр Әмма <-Илсгәй»дә алар дастан жанры кануннары нигезендә эшкәртелеп, традицион поэтика ярдәмендә бирелгән Нәтиҗәдә төп каһарман Идегәйнең шактый идеаллаштырытган образы туа. Туктамыш исә. киресенчә. каралтыбрак сурәт гәнә Гарихи Туктамыш, югыйсә, таралый барган Алгып Урданы янә бер бөтен иткән, и гнен куәтен арттыруга үзеннән зур өлеш кергкән таг
Әзәрбайжан халкының мәшһүр әдибе Мөхәммәл Фөэулн (1444 1556) фән
сез гшп ьриягне нигезсез дивар белән тннли Аның бу фикере Борышы һәм У рга гасыр әдәбият ларына хас мөһим бер үзенчәлекле синкрегизмны гәүдәләндерә Фән Һәм матур әдәбиятның үзара тыгыз мөнәсәбәтләрдә торуын без .Алтын
Урда чоры язма әдәбиятында да ачык күрәбез. Бердән, бу дәвер язма әдәбиятында гыйльми хезмәтләр һәм матур әдәбият арасында кискен чик юк. Алар еш кына үзара керешеп, гомумән, әдәбият, язма мәдәният төшенчәләрен дә тудыралар. Мәсәлән. «Нәһжел-фәрадис» китабын гыйльми һәм эстетик башлангычларның кушылмасы, синтезы дип атарга мөмкин. Икенчедән, аерым әсәрләрдә, гөп идея-эстетик проблемага буйсынулы рәвештә, әдәби чаралар ярдәмендә үз дәверенен гыйльми казанышлары, дөнья турындагы күзаллаулар бәян ителә. Аеруча фәлсәфә, җәмгыять төзелеше, хокук, космогония. медицина кебек фәннәрдәге мәгълүматлар иркен файдаланыла. Мәсәлән. Котб. Сәйф Сарай әсәрләрендә галәм төзелеше, тән һәм жан берлеге, мәмләкәт идарәсе хакында кызыклы фикерләр бар. Хисам Кятиб үз поэмасының нигезенә кешенең туфрактан туфрак булу фикерен салган. Сәйф Сарай идарәчелектә варислыкны түгел, ә «ирдәмлекине (кешелелекне, сәләтлелекне) яклый.
Эстетик һәм гыйльми башлангычларның үзара керешкәнлеге Урта гасыр, шул исәптән Дәшги-Кыпчак әдәбиятының сүз сәнгате белгечләре өчен генә түгел, ә башка фән ияләре өчен дә мөһим чыганак булуын күрсәтеп тора
Алтын Урда язма әдәбиятының поэтикасы өчен жанрлар төрлелеге, шигъри формаларның һәм чараларның гаҗәеп байлыгы хас. Авторлар сүзләрдәге күп- мәгънәлелек күренешен, сөйләмдәге фонетик һәм синтаксик мөмкинлекләрне әдәби максатларга оста җигәләр. Борынгы төрки әдәбияттагы һәм фольклордагы хикмәтле сүз әйтү традициясе уңышлы дәвам иттерелә. Шигъри һәм чәчмә голлар берлегеннән торган әсәрләр язу да киң тарала. Сөйләмдә сорау -жавап. эндәш, кабатлау алымнарын еш куллану язма истәлекләрнең тәэсир көчен арттыруга булыша Алтын Урда әдипләре аеруча шигърият өлкәсендә көчле Алар- ның фикер-кичерешләргә бай шигъри голлары поэтик камиллекләре, гармоник яңгырашлары белән классик әдәбиятыбызның матур үрнәкләре
♦ * *
лтын Урда әдәбиятына кыскача гына күзәтү ясау да шуны күрсәтә: бу чор язма мәдәнияте үзенең үсеше, идея-эстетик байлыгы, поэтик дәрәжәсе белән дәверенең алдынгы әдәбиятлары югарылыгында торган. Ә инде XIV йөздә ул төрки дөньяның әйдәп баручы үзәгенә әверелә Госманлы әдибе Әхмәдигә, үзбәк шагыйре Лотфыйга. әзәрбайжан классигы Нәсимигә Алтын Урда әдәбиятының шифалы тәэсире үзе үк күп нәрсә хакында сөйли.
Урта гасыр Шәрекъ дөньясында кызыклы бер процесс күзәтелә XIII гасыр урталарында ерак Мисырда мамлүкләр хакимияте урнаштырыла. Андагы төп көчне Идел Урал төбәгеннән киткән кыпчаклар, ягъни төрки- татарлар тәшкил итә Мәмлүк солтаны Байбарсның Урта Иделдән, төгәлрәк әйткәндә, хәзерге Пенза төбәгеннән чыгуы хакында да фикерләр бар. Мамлүкләр мәмләкәтендә. Алтын Урда белән тыгыз бәйләнештә, төрки-татар теле киң тарала, әдәбият, сәнгать көчле үсә. Сәйф Сарай. Мәхмүт Сарай Гөлестаный, Бәркә Фәкыйһ һәм Идел-йортның башка күп кенә әдип-галимнәре үз гомерләренең ахырын Мисырда уздыра. Алтын Урда таркалганнан соң да, аның шактый гына традицияләре мәмлүкләр илендә дәвам иттерелә. Биредә XV йөздә — XVI гасыр башында да күпләгән төрки галимнәренең, шагыйрьләренең яшәве, иҗат итүе мәгълүм. Мәмлүк солтаннарының үзләре арасында да әдәби иҗат белән шөгыльләнүчеләр була. Мәсәлән. Әл-Әшраф Сәйфеддин Кайтбай (1468 1469 елларда идарә
игә). Әл-Әшрәф Кансу әл-Гаури (1501—1517) һ б. Шунысы мөһим: Тагар Гали әфәнденең (ягъни Шәриф Гамидинең) атаклы «Төрки шаһнамәСе (ул 1501 — 1510 елларда ижаг ителә) нәкъ менә солтан әл-Гаури заказы буенча языла да
Ике китаптан (1507, 1510 елларда төгәлләнәләр), берничә дистә мең бәеттән (бераз чәчмә юллар да бар), кулъязмада 1170 биттән гыйбарәт атаклы «Төрки шаһнамә» фарсы классикасы белән эш итүнең Котб. Сәйф Сарай кулланган тәрҗемә принциплары, нәзыйрә казанышлары уңышлы дәвам иттерелә. Әсәрдә без. нәкъ «Хөсрәү вә Ширин». «Гөлесган бит-төрки»дәге кебек, төгәл тәрҗемә ителгән голлар белән беррәттән. оригиналь, ирекле тәрҗемә үрнәкләрен дә очратабыз Татар Гали Әфәнде үз язмасына яна факт-мәгълүматлар да керткән Алар арасында ерак тарихка, мәмлүк мәмләкәтенә карый торганнар да шактый. Бу аңлашыла да Чөнки «Төрки шаһнамә» Мисыр төркиләренең конкрет иҗтимагый. эстетик ихтыяҗларына жавап рәвешендә туган күренеш.
А
«Төрки шаһнамә»дә Алтын Урда әдәбиятына аваздаш, охшаш яклар шактый «Төрки шаһнамә» борынгы рун истәлекләреннән. «Котадгу белек»тән Кол Гали. Котб. Сәйф Сарай ижаты аша тупланып килгән мәдәни казанышларын үзләштереп, баетып, алдагы буын әдипләргә җиткерүдә мөһим бер баскыч ул. Бер I енә мисал кигсрик. XI XIV йоз әдәби ядкәрләрендә тәнне чи т лек («кафәс»). жанны кош белән чагыштыру еш очрый Бу сурәтләр «Төрки шаһнамәмдә («Бу жан кошларына тәнләр кафәсдср»), Мөхәммәдьярда («Жан кошыга мескен адәмдер кафәс») һәм алардан соңгы шагыйрьләрдә традицион образ буларак иркен кулланыла .
Алтын Урданың таркалуы, бераздан аңа нигезләнеп туган татар ханлык* ларының да бетерелүе Идел-йбртның мәдәниятенә коточкыч зур зыян кигерде элеккеге казанышларның күпчелеге юкка чыкты, яңаларын тудыру өчен шартлар җитмәде Әмма шуңа да карамастан. борышы төрки, болгар чыганаклары белән азыкланган, гарәп-фарсы әдәбиятыннан көч-куәт алган Алтын Урда мәдәни традицияләре тәмам өзелмәде кара, авыр еллар аша сакланып, баетылып, үстерелеп. Угыз Имәни. Кандалый. Акмулла. Исхакын һәм Тукайларның тууына жирлск булды.